ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ

Transcript

1 ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΓΚΑ

2 Θεολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις μέσα από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου 1

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΓΚΑ ΙΩΑΝΝΑ Θεολογικές και ιστορικές προσεγγίσεις μέσα από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τομέας Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας Σύμβουλος Καθηγήτρια ΚΑΡΑΜΑΝΙΔΟΥ ΑΝΝΑ Θεσσαλονίκη

4 Στους «πνευματικούς συνοδοιπόρους» αυτού του ταξιδιού... 3

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Αναστάσιος Γόρδιος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λογίους και διδασκάλους του β μισού του ΙΖ και των αρχών του ΙΗ αιώνα, όπως αποδεικνύεται από το πλήθος των συγγραμμάτων του. Μέρος του έργου του αποτελούν και οι 669 επιστολές του, τις οποίες απέστειλε σε διάφορα πρόσωπα εκείνης της περιόδου. Οι περίπου 500 από τις επιστολές του φαίνεται ότι έχουν γραφτεί στα ορεινά Βρανιανά κατά τα τελευταία χρόνια της εκεί παραμονής του. Υπήρξε προσωπική επιλογή του να παραμείνει σε αυτή τη δυσπρόσιτη περιοχή λόγω της υπερβολικής του αγάπης για τον τόπο του, αλλά και της έντονης επιθυμίας να ξαναζωντανέψει τη γενέτειρά του και να πείσει τους ξενιτεμένους συμπολίτες του να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Αδιαφορώντας για δόξα και αξιώματα στάθηκε στο ύψος της πνευματικής του αποστολής και προσπάθησε μέσα από τις επιστολές του να στηρίξει και να εμψυχώσει τους συμπατριώτες του. Είναι διάχυτη σε όλες τις επιστολές του Γορδίου η βαθιά και ανιδιοτελής αγάπη του προς τους συμπολίτες του και τον τόπο καταγωγής του. Τις επιστολές του, τις χαρακτηρίζει ο ίδιος ο Αναστάσιος Γόρδιος, ως «αναμάγματα και εικόνας ψυχών». Επίσης, υπήρξαν γι αυτόν και ένας «δεύτερος πλούς». «Ο πρώτος πλούς» είναι η δια ζώσης επικοινωνία μεταξύ των προσώπων. Ένας ζωντανός διάλογος καταγράφεται μέσα από τις επιστολές του, τις οποίες έστελνε για δύο λόγους. Ο ένας λόγος ήταν για να επικοινωνεί με τους φίλους του κι ο άλλος για να δίνει πληροφορίες και συμβουλές αλλά και λύσεις σε καθημερινά προβλήματα και υποθέσεις, δημόσιες, προσωπικές ή και άλλων προσώπων. Το συγκεκριμένο μας πόνημα αφορά και πραγματεύεται τις θεολογικές και ιστορικές αναφορές που υπάρχουν στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου προς όλους τους παραλήπτες του. Μέσα από την αλληλογραφία καταδεικνύεται η βαθιά αγιοπατερική γνώση του και η αρχαιομάθειά του. Πρόκειται για έναν πολύτιμο πνευματικό θησαυρό στον οποίο αποκαλύπτεται η δεινή ικανότητα του επιστολογράφου να ξεδιπλώνει το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής του. 4

6 Ευχαριστίες οφείλω πρώτα στον καλό Θεό που με αξίωσε να πραγματοποιήσω ένα μεγάλο μου όνειρο, την εκπόνηση μιας μεταπτυχιακής μελέτης. Για τις κατάλληλες υποδείξεις και οδηγίες, τις επιστημονικές συμβουλές και για την υπομονή, την αγάπη και τη διακριτικότητα, ευχαριστώ από καρδιάς τη σύμβουλο επίκουρη καθηγήτριά μας, κα Άννα Καραμανίδου. Εκφράζω ακόμη τις θερμές μου ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μου για τη γενναιοδωρία του προς τον κ. Κωνσταντίνο Τσιώλη, προέδρο του συλλόγου Αγράφων «Αναστάσιος Γόρδιος», ο οποίος μου παρείχε το πολύτιμο υλικό προκειμένου να διεκπεραιώσω την εργασία μου. Ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για τη στήριξη και τη συμπαράστασή της, καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας μου. Θεσσαλονίκη, 26/09/2017 Μετάστασις αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Μνήμη Γεδεών του Δικαίου. 5

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 Πίνακας περιεχομένων 6 Συντμήσεις Περιοδικών και Σειρών 8 Εισαγωγή 9 Ο 16 ος ΚΑΙ 17 ος αιώνας, μια κρίσιμη εποχή για τους Έλληνες του Αιτωλικού ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΟΡΔΙΟΣ, ΒΙΟΣ, ΕΡΓΟ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ 1. Ο βίος και τα έργα του Αναστασίου Γορδίου Η συμβολή του Αναστασίου Γορδίου στην παιδεία.η σπουδαία συμβολή 24 του ρόλου του Γορδίου στην ίδρυση και τη λειτουργία της Ανωτέρας Σχολής του Αιτωλικού. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ 1.Η επιστολογραφία του Αναστασίου Γορδίου 32 2.Δομή, περιεχόμενο και σκοπός συγγραφής των επιστολών του Αναστασίου Γορδίου 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ ΤΟΥ ΓΟΡΔΙΟY 1.Επιστολές περί ελεημοσύνης 51 2.Επιστολές περί υπομονής 63 3.Επιστολές με δογματικές αναφορές 70 4.Επιστολές με αναφορές στην «εν Χριστώ» ζωή 84 5.Επιστολές με αγιογραφικές αναφορές και παραινέσεις 94 6.Επιστολές σε επιφανή πρόσωπα με ιστορικές αναφορές α. Νικόλαος Μαυροκορδάτος 112 β. Κωνσταντίνος Γουλιμής 113 γ. Κώνστας, Ιερέας Τροβάτου 117 δ. Δημητριάδος Γ Ιωαννίκιος 119 6

8 ε. Απόδημοι Αγραφιώτες 119 στ. Ναυπάκτου και Άρτης Γρηγόριος Γ 121 ζ. Γαβριήλ Γ οικουμενικός πατριάρχης Κωνστ/λης 123 η. Τοπικά ιστορικά γεγονότα 124 θ. Ιστορικά πρόσωπα του Αιτωλικού 126 ι. Ιωάννης Λουδορέκας 130 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 132 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 134 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 141 7

9 Σ Υ Ν Τ Μ Η Σ Ε Ι Σ Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ω Ν Κ Α Ι Σ Ε Ι Ρ Ω Ν ΑΠΘ ΓΑΚ ΕΒΕ ΕΕΑΑ ΕΕΦΣΘ ΕΗΑ ΕΗΚΠ ΕΥΚΕΣΕ ΕΦΣΚ ΘΗΕ ΙΕΕ ΙΝΛ ΙΧΒΕ ΚΕΜΝΕ ΜΙΕΤ ΜΝΕ ΛΕΓ ΜΕΕ ΝΕ PG Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γενικά Αρχεία του Κράτους Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Αθήνα Επιστημονική Επετηρίδα Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Επιστημονική Ημερίδα Αιτωλικού, Αιτωλικό Επιστημονική Ημερίδα Καστανιάς Προυσού, Καστανιά Ευρωπαϊκό Κέντρο Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Αθήνα Ιστορία Νέας Λογοτεχνίας, Αθήνα Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα Μεσαιωνικά Νέα Ελληνικά Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Αρχαίας, Μεσαιωνικής, Νέας Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα Νέος Ελληνομνήμων, Αθήνα J. P. Migne, Patrologiae cursus completes, Series graeca, Paris 8

10 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Ο 16 Ος ΚΑΙ Ο 17 Ος ΑΙΩΝΑΣ. ΜΙΑ ΚΡΙΣΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ Για δύο περίπου αιώνες κατά τον 15 ο και τον 16 ο αιώνα ιδιαίτερα μετά την άλωση της Πόλης, παρατηρείται κυρίως στον ορεινό όγκο της Πίνδου 1, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής των Αγράφων 2, μία έντονη κινητικότητα των χριστιανικών πληθυσμών των πεδινών περιοχών προς τις ορεινές. Κύριες αιτίες αυτού του φαινομένου υπήρξαν, η εγκατάσταση των μουσουλμανικών φύλων στις εύφορες πεδινές περιοχές 3, πολεμικά γεγονότα 4 όπως οι Βενετοτουρκικοί πόλεμοι, λοιμώδη επιδημικά νοσήματα 5 αλλά κυρίως, η σκληρή και βίαιη συμπεριφορά του νέου αλλόθρησκου κατακτητή. Από τα μέσα όμως του 16 ου αιώνα και εντονότερα τον 17 ο αιώνα οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών προτιμούσαν να μεταβαίνουν προς τα αστικά ηπειρωτικά και παράκτια κέντρα της ημεδαπής και αλλοδαπής 6. Ως τα μέσα του 17 ου αιώνα οι ορεινές περιοχές γνώρισαν ανάπτυξη, λόγω της ασφάλειας που παρείχαν στους κατοίκους. Στο τέλος του 17 ου με αρχές του 18 ου αιώνα κυρίως εξαιτίας του εμπορίου αλλά και για πολιτικούς λόγους, αναπτύχθηκαν αξιόλογα αστικά κέντρα, τόσο στον 1 ΤΣΙΩΛΗΣ, «Από χωρίον Τριβάτου...εις την μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην», Απόδημοι Αγραφιώτες στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, Πρακτικά Ημερίδας, Αθήνα 2010, σελ.3-4. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Νέα Ελληνική Ιστορία , σελ Ι.Ε.Ε Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. Ι, σελ.72. ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους ( ), σελ.67. «...αναγκαία διευκρίνηση για τον προσδιορισμό του όρου «Άγραφα» ως ενιαίου γεωγραφικού και κοινωνικού χώρου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως είναι ευρέως αποδεκτό από τους μελετητές του, επισήμανση που αφορά στην ιστορικά ατεκμηρίωτη νεότερη διοικητική διαίρεσή του σε Ευρυτατανικά και Θεσσαλικά Άγραφα», ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, «Μεταβυζαντινοί υμνογράφοι εξ Αγράφων (17 ος -19 ος αι.)», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, σελ. 3, 28 Οκτωβρίου ΤΣΟΠΟΤΟΥ, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, σελ ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Συμβολή στην Ιστορία του κοινωνικού και πολιτισμικού χώρου της Ευρυτανίας και των Αγράφων κατά την τουρκοκρατία, Αθήνα 1983, σελ ΤΣΟΠΟΤΟΥ, ό.π.σελ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Τουρκοκρατία, Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκδ. Ακρίτας, γ ανατύπωση, Αθήνα 1998, σελ.128. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό. π. σελ

11 τουρκοκρατούμενο ελλαδικό χώρο, στα Τρίκαλα, στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα, όσο και σε περιοχές της διασποράς, εκτός της Κωνσταντινούπολης, όπως στο Βουκουρέστι. Η περίοδος αυτή υπήρξε κρίσιμη εποχή για τους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για την κατάσταση που επικρατούσε στον γεωγραφικό χώρο της Αιτωλίας και Ακαρνανίας γίνεται αναφορά σε μια τοπική των χρόνων εκείνων, ιστορική πηγή γραμμένη από τον ηγούμενο αναμορφωτή της Ι. Μ. Παναγίας της Προυσιώτισσας, Κύριλλο Καστανοφύλλη 7 :«Ο τόπος ούτος [όπου και η Μονή Προσσού Ευρυτανίας] ήτον παντελώς άβατος και ανώνυμος, αλλ ούτε δρόμον τινά είχε διά το δύσβατον του τόπου. Την αληθεία εις αυτά τα μέρη δεν ήταν ο τόπος ούτε διά χωρία, ούτε δι ανθρώπους, αλλ ούτε σχεδόν διά ζώα ήμερα όμως από τας καταδρομάς, τας οποίας κατά καιρούς ελάμβανον οι Χριστιανοί, τόσον από τα έθνη και τους βασιλείς, όσον και από τους αιρεσιάρχες της εκκλησίας, έφευγον και εκρύπτοντο εις αυτά τα όρη και ούτως εκατοίκησαν μερικοί» 8. Η πολύ βαριά φορολογία, οι αρπαγές και οι λεηλασίες Τούρκων και Βενετών ήσαν οι κύριοι παράγοντες της κοινωνικής δυσπραγίας των κατοίκων της Δυτικής Ελλάδας. Κατέστρεφαν τα σημαντικότερα γεωργοπαραγωγικά κέντρα και δημιουργούσαν μία ανώμαλη κατάσταση με δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία της περιοχής και στις ζωές των κατοίκων της. Η εξαθλίωση του χώρου της Αιτωλίας κατά τον 17 ο αιώνα υπήρξε ενδεικτική, όπως ομολογεί ο ίδιος ο Αναστάσιος στον Ιωάννη Καραντινό ή Καλόγηρο, γιο της Αλτάνης, «πνευματικής μητέρας» του Γορδίου και του αδελφού του Αθανασίου, στις 24 Μαρτίου 1720: «Τέτοια είναι τα δώρα των πτωχών και εκείνων, οπού κατοικούν εις άγρια όρη και άγρια 7 Στο πόνημα του Κυρίλλου «Ιερά Διήγησις» (κώδ. 3 της Ι. Μ. Προυσού), καταγράφεται η σχέση του με τον Αναστάσιο Γόρδιο και αναφέρεται το θαύμα της θεραπείας δαιμονοπλήκτου από την Παναγία, με τις συμβουλές του Γορδίου. Επίσης,στο Κτηματολόγιο της Μονής Προυσού (κώδ. 42), έργο του Καστανοφύλλη, και συγκεκριμένα στον κατάλογο των χειρογράφων και εντύπων βιβλίων, καταχωρίζονται τρία χειρόγραφα με έργα του Γορδίου, σελ , ΤΣΙΩΛΗΣ, «Η πρόσληψη, από τον Κύριλλο Καστανοφύλλη, του έργου και της βιοτής του Αναστασίου Γορδίου», ( ) Διακόσια χρόνια από τον ερχομό του αναμορφωτή ηγουμένου Κυρίλλου Καστανοφύλλη στο μοναστήρι του Προυσού, Πρακτικά Ημερίδας, Καστανιά Προυσού, 10 Αυγούστου ΝΤΑΒΑΡΙΝΟΣ και ΤΣΙΑΠΕΡΑΣ, «Ιστορία Ιεράς Μονής Προυσιωτίσσης», (1957), σελ.47 Αθήναι 1957, 312 σελίδες, 8ο. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Η Σχολή του Ανατολικού (Αιτωλικού) και το γλωσσικό ζήτημα: Μια άδηλη σχέση», Η Σχολή του Αιτωλικού και οι Λόγιοι των Αγράφων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σελ.158, Πρακτικά Ημερίδας, Αιτωλικό, 26 Ιουνίου Το απόσπασμα το καταγράφει ο ΚΩΝΣΤΑΣ, «Η Δυτική Ελλάδα μετά το 1453»,στα Άπαντα όσα βρέθηκαν του Κ. Σ. ΚΩΝΣΤΑ, τόμοι δέκα, επιμέλεια Θ. ΠΟΛΙΤΗ, 1991 σελ

12 βουνά.ημείς εβραίς και σπαράγγια και μάραθα και ρεπανίδες και σπανάκια και σέλινα και τα τοιαύτα εδώ έχομεν εις την ενθύμησίν μας μόνον πως τα ετρώγαμεν πλουσιοπάροχα, όταν είμεσθεν αυτού και τόσον μας φθάνει» 9. Για να αποκτήσουν προνόμια τα ενοριακά μοναστήρια, δαπανούσαν πολλά χρήματα με σκοπό να εξαγοράσουν Τούρκους Αξιωματούχους της Υψηλής Πύλης, καθώς και ανώτερους και κατώτερους κληρικούς. Εκτός από χρήματα στέλνονταν «πεσκές» 10, ιερά κειμήλια και χειρόγραφα σπάνια στην Πόλη προκειμένου να καρπωθούν αυτό που επιθυμούσαν. Η κακοδιοίκηση του Οθωμανικού κράτους βασιζόταν στο ρουσφέτι. Η δωροδοκία ήταν θεσμοθετημένη και θεωρούνταν αυτονόητη 11. Σώζεται και μία άλλη μαρτυρία ενός γεωγράφου και στατιστικολόγου του Spiridion Balbi, όπως την καταγράφει ο Κώνστας στα Άπαντά του : «Η ζωή εκεί [εις τα Αιτωλικά μέρη] είχε γυρίσει σε μια πρωτόγονη κατάσταση. Σε πανύψηλα και κατάμαυρα βουνά, σχεδόν αδιάβατα, σκεπασμένα τότε με πυκνά δάση βελανιδιών και πουρναριών, εκυκλόφερναν τα χωριά με τα λίγα σπίτια και τις λιγοστές φαμελιές, που δεν ημπορούσαν να θρέψουν περισσότερες τα κατάξερα εκείνα Αιτωλικά μέρη. Η ληστεία εβασίλευε εκεί ψηλά και δεν άφηνε τίποτε να ανθίση σ ολόκληρη τη δυστυχισμένη εκείνη περιοχή» 12. Κατά τον Β Βενετοτουρκικό πόλεμο ( ) πολλά χωριά της Αιτωλίας και Ακαρνανίας αναγκάστηκαν να δηλώσουν φορολογική υποταγή 13. Τούρκοι και Βενετοί κατέστρεψαν γεωργικές εκτάσεις και πολλές οικογένειες εκδιώχθησαν για να ζητήσουν άσυλο σε άλλες περιοχές της Ευρυτανίας ακόμη και της Πελοποννήσου. Στην οικονομική, κοινωνική και, κυρίως, πνευματική εξαθλίωση της περιοχής της Αιτωλίας, κατά τον 17 ο αι. αναφέρεται σε επιστολές του, ο δάσκαλος του 9 Βλ. Επιστολή 482, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ «πεσκές(ι)» (το)= δώρο σε είδος, Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Αρχαίας, Μεσαιωνικής, Νέας, σελ ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, ό. π. σελ ΚΩΝΣΤΑΣ, ό.π. σελ.152. Spiridion Balbi, Η αναγεννηθείσα Ελλάς, = La Grece regeneree, ou description topographique du nouvel etat independent de la Grece, et des Frontieres qui lui conviennent, suivie de notes justificatives et historiques, σελ ΑΡΧΟΝΤΙΔΗΣ, «Η Βενετοκρατία στη Δυτική Ελλάδα,( ) : Συμβολή στην ιστορία της περιοχής του Αμβρακικού κόλπου και της Αιτωλοακαρνανίας», (διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ. 1983), σελ

13 Αναστασίου Γορδίου και άγιος της Εκκλησίας μας, Ευγένιος Γιαννούλης (1595/7-1682) ο Αιτωλός, του οποίου τον βίο συνέταξε ο Αναστάσιος Γόρδιος 14 : «Εν τοις μέρεσι της Αιτωλίας, της εμής αθλίας πατρίδος, και επί πάσι σχεδόν τοις πέριξ εκείνη κλίμασιν εξέλιπε πρό πολλών ήδη χρόνων άπαν καλόν, μεθ ο και η των πεζών γραμμάτων γνώας, η τροφή των λογικών ψυχών η δυναμένη σοφίζειν εις σωτηρίαν τον άνθρωπον, και ούτω συνέβη τους εκείσε πάντας αναλφαβήτους γενέσθαι και άγαν τρισβαρβάρους. Περί δέ τήν ομολογίαν της καθ ημάς αμωμήτου πίστεως μηδέν των αλλοφύλων πάντες διενηνόχασι. σπάνιον τι χρήμα νυν ο ιερεύς εκεί και ο απλώς γραμμάτων είδησιν έχων. τούτου χάριν πολλά των παιδίων άνευ του μετανοίας λουτρού απήλθον τον βίον και των ιερών αμέθεκτα μυστηρίων. ει δε που και ιερεύς (καθ υπόθεσιν) φανείη που, τραγικόν τι τέρας εκείνος ή κωμικόν εκφόβητρον...» (Επιστολή γραμμένη στις ). «Εκατέβηκα εις την δυστυχεστάτην πατρίδα την εμήν Μεγαδένδρος Αποκούρου και εκείθεν εις την Ναύπακτον, είτα εις το Ανατωλικόν [= Αιτωλικόν] και πάντα σχεδόν περιοδεύσας της Αιτωλίας τα παράλια ουδεμίαν εύρον ανάπαυσιν. [...] Τα πράγματα όμως και αι πολιτείαι πανταχού των ανθρώπων ανετράπησαν υπό της μοχθηρίας του απελεκήτου και επαράτου, ένους των τοπαρχούντων...» 15. (Επιστολή γραμμένη στις και σταλμένη από τα Βρανιανά Αγράφων στον μητροπολίτη Λαρίσης Διονύσιο). «Τα παράλια της Αιτωλίας και της Ακαρνανίας τα ερήμωσαν παντελώς οι Φράγκοι και λιμός και λοιμός τα κατατρέχει και μάχαιραι». (Επιστολή χωρίς χρονολογία αποστολής) 16. Όλοι αυτοί οι παράγοντες επηρέασαν την κατάσταση των χριστιανικών πληθυσμών. Σημαντικός αριθμός αυτών εξαναγκάστηκε να προσχωρήσει στο Ισλάμ και το φαινόμενο του εξισλαμισμού απλώθηκε στα παράλια της Δυτικής Ελλάδας και κυρίως στην Αιτωλία και την Ακαρνανία. Ήταν πλέον η κατάλληλη στιγμή για να αφυπνιστούν οι Έλληνες ραγιάδες και να συνειδητοποιήσουν, το ελληνικό 14 ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού», ΝΕ 4 (1907) ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Αιτωλού», στο ΣΑΘΑΣ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Γ, σελ ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές, (κριτική έκδοση, Θεσσαλονίκη,1992), σελ Βλέπε και Επιστολή 65 και Επιστολή 103, σελ ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, ό.π. σελ Σύναξις «Ευγένιος ο Αιτωλός και η εποχή του», Πρακτικά (Καρπενήσιον Οκτωβρίου 1984), Αθήναι ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές, ό.π. σελ και Επιστολή 169. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, ό.π. σελ

14 Πατριαρχείο και οι ανώτεροι κληρικοί, πως έπρεπε να δημιουργηθούν εκείνοι οι ευνοϊκοί όροι, που θα ανανέωναν την ελληνική παιδεία και θα συνέβαλαν στην πνευματική αναγέννηση του Ελληνικού Έθνους. Αυτό αποτέλεσε το βασικό κίνητρο για να κινητοποιηθούν οι μεγάλες πνευματικές μορφές εκείνης της εποχής, προκειμένου να μην αφανιστεί ο Ελληνορθόδοξος Χριστιανισμός. Σε αυτή τη μεγάλη προσπάθεια, σπουδαία αποδείχτηκε η συμβολή στην παιδεία και γενικά στον λαό, δύο μεγάλων ανδρών, του διδασκάλου Ευγενίου Γιαννούλη και του μαθητή του Αναστασίου Γορδίου. Τη μελέτη μας τη χωρίζουμε σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε τον βίο, τα έργα του Αναστασίου Γορδίου και τη σπουδαία συμβολή του στην ίδρυση της Σχολής του Αιτωλικού και γενικότερα στην παιδεία του Ελληνισμού. Πρόκειται για μία χρονική περίοδο, 16 ος και 17 ος αιώνας, η οποία υπήρξε πολύ κρίσιμη για τον Ελληνισμό, που συνειδητοποιούσε την επιτακτική ανάγκη να αφυπνιστεί και να αποτινάξει το ζοφερό σκοτάδι του βάρβαρου ζυγού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται εκτενής λόγος για τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου. Συγκεκριμένα αναφέρονται ο σκοπός, το περιεχόμενο της συγγραφής τους καθώς και η δομή, η γλώσσα, το ύφος των επιστολών και περιλαμβάνονται αναφορές και παραθέματα σε αρχαιοελληνικά χωρία. Παρουσιάζονται ενδεικτικά αποσπάσματα επιστολών για την οικονομική, κοινωνική και τρέχουσα πολιτική κατάσταση, την παιδεία, τη διακίνηση βιβλίων, για εδέσματα, ρούχα, αντικείμενα καθώς και για τοπωνύμια και πρόσωπα που κατείχαν σπουδαίες θέσεις, στις κατά τόπους κοινωνίες. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται θεολογικές προσεγγίσεις πάνω στις 669 επιστολές του Γορδίου με βάση το περιεχόμενο των επιστολών όπως η ελεημοσύνη, η υπομονή, θέματα δογματικά, αναφορές στην «εν Χριστώ ζωή», αγιογραφικές αναφορές και παραινέσεις καθώς και επιστολές που εστάλησαν σε σημαίνοντα πρόσωπα. Κατά δεύτερο λόγο επεκτάθηκε σε ιστορικές αναφορές αντλώντας πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα της εποχής. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τα Συμπεράσματα, τη Βιβλιογραφία και το Παράρτημα Εικόνων. 13

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΟΡΔΙΟΣ ΒΙΟΣ, ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ 14

16 1.Ο βίος και τα έργα του Αναστασίου Γορδίου Ο ιερομόναχος Αναστάσιος Γόρδιος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λογίους και διδασκάλους του β μισού αιώνα του ΙΖ και των αρχών του ΙΗ αιώνα. Γεννήθηκε στα σημερινά Μεγάλα Βραγγιανά (τότε Βρανιανά) των Αγράφων περίπου το Το κοσμικό του όνομα ήταν Αλέξιος και το επώνυμό του Παπαλέκας. Το «Γόρδιος» αποτελεί το προσωνύμιο του μοναχικού ονόματος «Αναστάσιος», το οποίο έλαβε από τον δάσκαλο και συνεχιστή του εκπαιδευτικού του έργου στην περιοχή των Αγράφων, Ευγένιο Γιαννούλη. Ο Γόρδιος είχε δύο αδελφούς, τον Αθανάσιο και τον Ευγένιο, ιερομονάχους επίσης, και δύο αδελφές, εκ των οποίων η μία ήταν άδηλη και νυμφεύτηκε τον έμπορο Γεωργούση αλλά χήρευσε νωρίς, και η άλλη ήταν η Φέγγω, την οποία ο Γόρδιος μνημονεύει συχνά στις επιστολές του αλλά και στη διαθήκη του. Όλοι τους υπήρξαν άτεκνοι. Σπούδασε στη Σχολή Γούβας Βραγγιανών και τα πρώτα του γράμματα διδάχθηκε πιθανώς κοντά στον ιερέα Ιωακείμ όπως σημειώνεται σε επιστολή η οποία εστάλη στις 13 Δεκεμβρίου 1675 προς τον ιερέα από τα Βρανιανά. Κατόπιν μετέβη στην Αθήνα και έχοντας δάσκαλο τον λόγιο, Νικόδημο Μαζαράκη τον Φερραίο 18, απέκτησε βαθιά αρχαιομάθεια, αφού προηγουμένως είχε διδαχθεί φιλοσοφία, 17 ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, «Ο Αναστάσιος Γόρδιος και το έργον του ( )», Θεσσαλικά Χρονικά 10 (1971), σελ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός και οι σπουδαιότεροι μαθητές των Σχολών των Αγράφων, σελ ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους ( ), σελ ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Μεγάλα Βρανιανά και Ελληνομουσείον Αγράφων, Αθήναι 2000, σελ , PODSKALSKY, Η Ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας , σελ Ο Νικόδημος Μαζαράκης γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας, ( ;-1682). Μέσα από τις επιστολές του Γορδίου προς τον δάσκαλό του, Ευγένιο Γιαννούλη, προκύπτουν δύο πολύ σημαντικές πληροφορίες: η πρώτη είναι η διδασκαλία του Κορυδαλέα, που δείχνει συνάμα και τον προοδευτικό χαρακτήρα της διδασκαλίας του Μαζαράκη, και η δεύτερη ότι ο Μαζαράκης είχε αφήσει παραγγελία στην Κωνσταντινούπολη να του αντιγράψουν συγγράμματα του Κορυδαλέα, που θα του χρησίμευαν βέβαια για τη διδασκαλία του: «Τα συγγράμματα οπού έχει ο κυρ- Νικόδημος είναι του Κορυδαλέως. Και εκάμαμεν καλά οπού επήραμεν την Φυσικήν, διότι του κυρ- Νικοδήμου του λείπουνται πολλά, τα οποία άφηκε λόγον εις την Πόλιν να του τα γράψουσι, και διαβάζομεν τώρα εις τούτα. Θέλομεν αναπληρώσει και εκείνα οπού του λείπουνται. Ας μας στείλη, αν ορίση, και το Περί ψυχής εις τον Αρσένιον, (Βλ. επιστ )». 15

17 διαβάζοντας συγγράμματα του διδασκάλου της Λογικής και της Φιλοσοφίας, Θεόφιλο Κορυδαλέα ( ) 19. Πριν μεταβεί στην Αθήνα, σε επιστολή του Νοεμβρίου το 1676, κάνει αναφορά στη χειροτονία του σε υποδιάκονο, στη συνέχεια εκάρη μοναχός και χειροτονήθηκε διάκονος στο Καρπενήσι. Κατά την άνοιξη του 1679 βρισκόταν στα Τρίκαλα και τον Ιανουάριο του 1660 χειροτονήθηκε ιερέας στο Καρπενήσι (επιστολή της 11 ης Φεβρουαρίου 1680). Τον β μισό του 1680 συνόδευσε τον δάσκαλό του Ευγένιο Γιαννούλη στο Καρπενήσι και στον Μπελοκομίτη. Μετά τον θάνατο του Γιαννούλη, ο Γόρδιος κατέφυγε στη Μονή Δουσίκου 20, (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1682 και Μάιος 1683), στη Μονή Παναγίας Τατάρνας στην Ευρυτανία (Νοέμβριος Μάρτιος 1683) και σε μονές του Αιτωλικού. Από το καλοκαίρι του 1683 έως το τέλος του 1686 παρέμεινε στα Βρανιανά για να διδάξει στη Σχολή του Αιτωλικού. Κατόπιν μετέβη στη Ζάκυνθο το 1689 όπου εγκαταστάθηκε για λίγους μήνες. Οι σχέσεις των Αγράφων με τη Ζάκυνθο συσφίγγονται και θεμελιώνονται την εποχή του Αναστασίου Γορδίου. Αποκλεισμένος στο λοιμοκαθαρτήριο για σαράντα μέρες, όπως όριζε ο νόμος 21, συνέταξε 69 επιγράμματα για μονές της Ζακύνθου Από τις επιστολές του Γορδίου προκύπτει ότι είχε διδαχθεί κοντά στον Γιαννούλη (Βρανιανά) και τον Μαζαράκη (Αθήνα, Άρτα) τουλάχιστον όλα τα βασικά έργα που αποτελούσαν τον κανόνα της διδασκαλίας της φιλοσοφίας της εποχής, δηλαδή τα υπομνήματα του Κορυδαλέα σε αριστοτελικά έργα (Λογική, Φυσική, Περί γενέσεως και φθοράς, Περί ουρανού, Μετά τα Φυσικά, Περί ψυχής). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κώδικας 75 της Δημοτικής Βιβλιοθήκς Κοζάνης, αυτόγραφο του Γορδίου, που περιέχει τη Λογική του Κορυδαλέα, την οποία διδάχθηκε ο Γόρδιος από τον Γιαννούλη στα Βρανιανά κατά το έτος ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ, σελ Πρόκειται για την περιώνυμη Μονή του Σωτήρος των Μεγάλων Πυλών, η οποία βρίσκεται κοντά στην Πύλη των Τρικάλων. Σώζονται οκτώ (8) επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, που απευθύνονται σε πατέρες ή ηγουμένους της Μονής Δουσίκου και σχετίζονται με επισκέψεις του στη μονή, καθώς και με άλλα θέματα που αφορούν τη μονή. Επίσης, μετάφρασε σε δημώδη γλώσσα κατόπιν παράκλησης του ηγουμένου της μονής Δουσίκου, Παρθενίου, το λόγιο εγκώμιο του Ζακύνθιου μοναχού, Παχώμιου Ρουσάνου, προς τον άγιο Βησσαρίωνα, ΣΟΦΙΑΝΟΣ, «Ο Αναστάσιος Γόρδιος και οι σχέσεις του με τη Μονή Δουσίκου- Αγίου Βησσαρίωνος», Ο Αναστάσιος Γόρδιος και η περιοχή των Αγράφων, Πρακτικά Ημερίδας, Μεγάλα Βραγγιανά, 25 Ιουλίου 2004, Αθήνα 2005, σελ. 35, Το λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου ήταν το σημαντικότερο της Επτανήσου. Η Ζάκυνθος, μετά την κατάληψη ιδίως της Κρήτης υπό των Τούρκων το 1717, ήταν το σημείο στο οποίο προσέγγιζαν τα πλοία, είτε ερχόμενα από τη Δύση, είτε μεταβαίνοντα στην Ευρώπη από την Ανατολή. Συνεπώς μεγαλύτερος ήταν ο κίνδυνος της μετάδοσης εκεί της πανώλης, καθ όσον 16

18 Τη χρονική εκείνη περίοδο πιθανόν να πήγε και στη Βενετία 23 όπου παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας και στην Πάδοβα της Ιταλίας μαθήματα ιατρικής ως ακροατής. Οι ιατρικές του γνώσεις αποδεικνύονται από τις πολύ χρήσιμες συμβουλές που έδινε μέσω των επιστολών του, όπως οι επιστολές οι οποίες εστάλησαν στις 17 Απριλίου 1700 και στις 23 Μαϊου Έγραψε και στον αδελφό Αθανάσιο από το Αιτωλικό στις 17 Απριλίου 1700 ότι: «εγώ επήγα εις την Βενετίαν». Επιστρέφοντας από την Ιταλία, εγκαταστάθηκε στο Αιτωλικό για δύο δεκαετίες και ασκήθηκε στη διδαχή μαθημάτων ( ). Μετά το 1710 ο Γόρδιος έγραψε τον μεγαλύτερο αριθμό των επιστολών του, οι οποίες μέχρι τότε αριθμούσαν τις 137 επιστολές. Επέστρεψε στα Βρανιανά το καλοκαίρι του 1710 και παρέμεινε εκεί ως τον θάνατό του. Το χρονικό διάστημα αντάλλαξε αρκετές επιστολές με τον αδελφό του Αθανάσιο. Οι δύο τελευταίες δεκαετίες είναι αυτές που μας δίνουν πληροφορίες για τον Γόρδιο λόγω του ότι οι περισσότερες επιστολές γράφτηκαν αυτό το χρονικό διάστημα. Είχε έναν σταθερό κύκλο μαθητών στα Βρανιανά και ασκούσε το διδακτικό του έργο στη Σχολή του Αιτωλικού. Πολλοί από τους μαθητές του διακρίθηκαν αργότερα ως σπουδαίοι δάσκαλοι, όπως ο Ιγνάτιος ιερομόναχος και μετέπειτα δάσκαλος στο ήταν το πλησιέστερο νησί προς την Πελοπόννησο, όπου αυτή τότε ήταν σχεδόν ενδημική... Στα λοιμοκαθαρτήρια αυτά περιορίζονταν οι προερχόμενοι από ύποπτα μέρη για 40 ή και λιγότερες ημέρες, ανάλογα με τις αποφάσεις του Υγειονομείου, η δε περίοδος αυτή ονομαζόταν καραντίνα (quarantina). Παράλληλα τα εμπορεύματά τους υποβάλλονταν σε αερισμό και απολύμανση. Ο προσδιορισμός των 40 ημερών σε απομόνωση δεν ήταν τυχαίος, ούτε φαίνεται ότι επιβλήθηκε για λόγους επιστημονικούς. Ορίστηκε, από ό,τι φαίνεται, από τους καθολικούς επισκόπους, επειδή ακριβώς τόσες ημέρες είχε απομονωθεί για προσευχή ο Χριστός στην έρημο, ο Μωϋσής στο Όρος των Ελαιών κ.ά. ΠΑΝΔΗ-ΑΓΑΘΟΚΛΗ, «Καραντίνες και λοιμοκαρθατήρια στα Ιόνια νησιά», ΙΑΤΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 2011, Τόμος 8, Τεύχος 2,σελ. 16, ΜΟΥΣΟΥΡΑΣ, «Σχέσεις Αγράφων και Ζακύνθου στα χρόνια του Ευγενίου Γιαννούλη και Αναστασίου Γορδίου», Ο Αναστάσιος Γόρδιος και η περιοχή των Αγράφων, Πρακτικά Ημερίδας, Μεγάλα Βρανιανά, 25 Ιουλίου 2004, Αθήνα 2005, σελ Για τη μετάβασή του Γορδίου στην Ιταλία μας πληροφορεί ο ίδιος ο Γόρδιος, στις επιστολές 110, 580, 656. Ο Γόρδιος παρέμεινε στη Βενετία και την Πάδοβα το πιθανότερο κατά το χρονικό διάστημα (Βλ. επιστολές 66,69) σε ηλικία ετών. ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ.β, σελ Συγκεκριμένα στην επιστολή της 17 ης Απριλίου 1700 προς τον αδελφό του Αθανάσιο, αναφέρει τα εξής: «Δεν ηξεύρεις εσύ ότι εγώ επήγα εις την Βενετίαν, και δια λόγου σου εγύρισα εις το Ανατωλικόν, και δεν επήγα εις άλλους τόπους, οπού με εγύρευαν απ εκεί να παγένω; Διατί δεν εγύρευα μόνον το εδικόν μου συμφέρον αλλά και εδικόν σου και αλλουνών εδικών μας». 17

19 Βουκουρέστι (βλ.επιστ. 19, 24), ο Ευγένιος, ηγούμενος της μονής Τατάρνας (βλ. επιστ. 161), ο αδελφός του Γορδίου, Αθανάσιος Ελάχιστος (βλ. επιστ. 25), κ.α. Ο Γόρδιος θεωρούνταν ένας από τους ικανότερους δασκάλους της εποχής, γι αυτό ήρθε σε επαφή με αξιόλογους ανθρώπους και του προσφέρθηκαν σημαντικές έδρες διδασκαλίας και αξιώματα. Παρόλα αυτά ο ίδιος προτίμησε να αποσυρθεί και να παραμείνει στον τόπο καταγωγής του κατά την πλέον δημιουργική και παραγωγική περίοδο της ζωής του. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημαράς :«Λίγοι είναι οι λόγιοι που τείνουν προς την αναχώρηση, και μένουν ασυγκίνητοι στα καλέσματα που τους γίνονται. Σαν τυπικός εκπρόσωπος αυτού του είδους μπορεί να μνημονευθεί ο Αναστάσιος Γόρδιος ο οποίος σπουδαγμένος στην Δύση την Ιατρική, αρνήθηκε τις δελεαστικές προτάσεις που του έκαναν από τόπους με προηγούμενο πολιτισμό και έμεινε στην πατρίδα του τα Βρανιανά» 24. Ο ίδιος ο Γόρδιος έγραφε στον αδελφό του Αθανάσιο στις 16 Απριλίου του 1700: «Από διάφορους τόπους μου έγραψαν, δια να παγένω, αλλά δεν αποκρίθηκα τίποτε βέβαιον, ουδέ όλως απόκρισιν εποιησάμην, περιμένων έτι σαφέστερά τινα σημεία της φημιζόμενης μεταβολής ιδείν» 25. Σε άλλη επιστολή προς τον επίσκοπο Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ, ( ), απέρριψε πρόσκληση εκ μέρους του επισκόπου για επίσκεψη στη Ζαγορά:«Ει μη με δεσμός τις κατείχεν άφυκτος και άλλοθί που ανάγκαις όλαις κατεπείγων με ποιήσασθαι την μετάβασιν, και ταύτα αδυνάτως έχοντα και πάντη εκλελυμένον, ουκ ανεδυόμην ουδ αναβολήν τινα προς γε το παρόν εποιησάμην αν του μη της προς την σην θεοφιλεστάτην κεφαλήν φερούσης εφάψασθαι, ώστε και αυτήν ταύτην την εκ πολλού ποθουμένην μοι περιπτύξασθαι, ως εικός, και των εκ ταύτης ες κόρον κατατρυφήσαι καλών» 26. Παρομοίως σε επιστολή της 20 ης Φεβρουαρίου 1723 προς τον ηγεμόνα της Βλαχίας και λόγιο Φαναριώτη, Νικόλαο Μαυροκορδάτο ( ΔΗΜΑΡΑΣ, «Απ τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ Βλ. Επιστολή 109, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 463, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

20 1730), ο Γόρδιος αρνείται να μεταβεί στην Αυλή του μετά από πρόσκλησή του, ζητώντας συγνώμη, επικαλούμενος «αδυναμίαν σωματικήν» 27. Εκείνη την εποχή, πολλοί λόγιοι αποδημούσαν σε μεγάλες πόλεις λόγω οικονομικής στενότητας και καταξιώθηκαν στις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν, είτε καταλαμβάνοντας αξιώματα και έδρες, είτε μέσω του συγγραφικού τους έργου. Αντίθετα ο Γόρδιος αποδείχθηκε ένας γνήσιος ιερομόναχος που, ενώ, διέθετε μεγάλη φιλολογική και θεολογική κατάρτιση, προτίμησε να παραμείνει στον τόπο του για να βρίσκεται σε επαφή με τους συμπολίτες του, να τους εμψυχώνει, να τους συμβουλεύει, να συμπάσχει μαζί τους. Ήταν λάτρης της ησυχίας και όπως σημειώνει στην επιστολή της 1 ης Δεκεμβρίου 1713: «...εγώ δε περιοδεύων ήμην, ου μετ ολίγου του πόνου κατά πάσαν σχεδόν την παρελθούσαν θερίαν ώδε κακείσε, πείραν ακριβεστέραν λαβείν βουλόμενος των εν τε κώμαις και μοναίς ιεραίς την δίαιταν ποιουμένων, ει που τινάς εύροιμι των τον ήρεμον και ησύχιον βίον δήθεν ασπαζομένων, τη προς αλλήλους οφειλομένη φιλία και αγάπη τη των αρετών βασιλικωτάτη, προς δε και ευπειθεία και υπακοή μάλλον συνδεδεμένους, ως της τούτων ομιλίας και συνοικήσεως, ει δυνατόν ην μοι μεθέξων. Αλλ ουδενός επέτυχον ων επόθουν «υπό παντί γαρ λίθω σκορπίοις εύδει» 28, ως λέγεται. Διο και επανακάμψας εν τοις αυτοίς ειμί οις και πρότερον,καίτοι πολλών ετέρωθι προς εαυτούς δια συχνών με των γραμμάτων καλούντων και ικετικώς μεταπεμπομένων...» 29. Και προς τον ιερομόναχο Χριστόφορο στις 20 Σεπτεμβρίου του 1717 έγραψε: «Επέρασεν λέγεις η ζωή σου κακηγκάκως, και η εδική μου εις μάτην. Η εδική σου ούτως ή άλλως, δεν ηξεύρω. Η εδική μου εις μάτην πώς; Ήθελες να κάμω καμίαν Ακαδημίαν ή καμίαν Στοάν ή κανένα Λύκειον εις την ζωήν μου και δεν τα έκαμα, και δια τούτο εις μάτην, ή άλλο τίποτα εννοείς;» 30. Στον δε ιερομόναχο Ιωσήφ στην επιστολή της 1 ης Ιανουαρίου, θα αναφέρει: «Ει και ουκ αστοί τινές εσμέν ημείς και 27 Βλ. Επιστολή 569, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Ζηνόβ. 6.20, Διογεν. 8.59, Μ. Αποστ Βλ. Επιστολή 239, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 384, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

21 των εν γένει προυχόντων εν πόλεσιν ή των άλλως ιδιωτευόντων, αλλά χωρικοί και ορεινοί το όλον, και κωμήτη δήμω συντραφέντες τε και συναυξηθέντες...» 31. Μέσα από τις επιστολές του, 669 τον αριθμό, ξεδιπλώνεται η υπέρμετρη αγάπη για τον τόπο του και η αγωνία του για την τύχη των συμπατριωτών του. Δεν είναι λίγες οι φορές που θα ζητήσει οικονομική ενίσχυση από απόδημους Αγραφιώτες, αλλά και από αξιωματούχους της Αυλής της Βλαχίας. Οι επιστολές του Αναστασίου Γορδίου μας πληροφορούν ακόμη για την ίδρυση σχολείων με πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων στην περιοχή της Δυτικής Ελλάδας, όπως σε Ιωάννινα, Καρπενήσι, Ζάκυνθος, Αιτωλικό. Επίσης, οι επιστολές διαφωτίζουν την ασκητική ζωή του Γορδίου. Ο Αναστάσιος Γόρδιος διήγε ενάρετο βίο, έχοντας ως μόνη περιουσία του, τα βιβλία του: «Εγώ, έως όπου αναπνέω, βιβλία προσκείσθαι βούλομαι. Και εάν είχα θησαυρόν χρημάτων, ήθελα τον εξοδιάσει εις θησαυρόν βιβλίων» 32, αναφέρει στον ιερομόναχο Χριστόφορο σε επιστολή της 20 ης Σεπτεμβρίου Ο ευαγγελικός λόγος περί ακτημοσύνης βρήκε στο πρόσωπο του Γορδίου τον καλύτερο εκφραστή της. Τον ενδιέφερε η εφαρμογή των εντολών του Χριστού στη ζωή των ανθρώπων. Βαθύς γνώστης της πατερικής θεολογίας και των Γραφών, επικαλείται χωρία από την Π. και Κ. Διαθήκη και από τα πατερικά συγγράμματα για να νουθετήσει τους συμπατριώτες του. Το χριστιανικό πνεύμα κυριαρχεί στις επιστολές του με ταπείνωση και διάκριση. Συμπαρίσταται με κάθε τρόπο σε αυτούς που έχουν ανάγκη, τους νουθετεί και τους παρηγορεί. Μπορεί επάξια να συγκαταλεχθεί μεταξύ των Πατέρων της Εκκλησίας επειδή με τον βίο του και το έργο του, όπως αυτά συνάγονται από τα συγγράμματα του, δεν υστερεί σε τίποτα από τη θεόθεν σοφία τους και την πνευματική τους κατάρτιση. Ο Γόρδιος ξεπέρασε τον δάσκαλό του Ευγένιο Γιαννούλη στην εκπόνηση συγγραμμάτων. Εικάζεται πως καθώς παρέμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο Αιτωλικό και στα Βρανιανά διέθετε χρόνο για συγγραφή, ενώ ο δάσκαλός του Ευγένιος μετακινούνταν από περιοχή σε περιοχή. 31 Βλ. Επιστολή 650, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 384, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

22 Ο Γόρδιος για τις ανάγκες της διδασκαλίας συνέγραψε για τους μαθητές του αρκετά έργα. Η εργογραφία του Αναστασίου Γορδίου είναι η εξής 33 : 1.Συντομωτάτη έκθεσις λογικής. 2.Τέχνης ρητορικής εισαγωγική διδασκαλία. 3. Περί των οκτώ του λόγου μερών. 4. Περί της κατά λόγον ισότητος των συλλαβών εγχειρίδιον. 5. Πονημάτων ορθογραφίας (=επιτομή από τη Γραμματική του Θεοδώρου Γαζή),εκδ. Λειψία 1777, Βιέννη Λεξικόν της καθομιλουμένης. 7. Περί τελικών ονομάτων και των μέσων ορθογραφίας. 8. Κατά τον Φώτιον των ανεγνωσμένων. 9. Υπομνήματα ακροατικά. 10. Παράφρασις των αφορισμών του Ιπποκράτους. 11. Βίοι των φιλοσόφων υπό Διογένους Λαερτίου εις κοινήν διάλεκτον. 12. Περί συντάξεως κατά την κοινήν προσφοράν. Στα θεολογικά έργα του Γορδίου περιλαμβάνονται: 13. Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατίνων,. 14.Κεφάλαια οπού αποδείχνουν πως ο Χριστός υιός Θεού και Θεός μεταφρασθέντα εξ ελληνικού εις το κοινόν. 15.Περί της ευλογίας του άρτου υπό του ιερέως. 16. Διδαχαί των Αγίων Αποστόλων. 17. Περί του εν Θαβώρ θείου φωτός. 18. Ιωάννου του Χρυσοστόμου Λόγοι μεταφρασθέντες εις κοινήν γλώσσαν. 19.Βίος και ακολουθία του νεομάρτυρος Σεραφείμ αρχιεπισκόπου Φαναρίου και Νεοχωρίου, εκδ. Μοσχόπολη Βίος του εν αγίοις πατρός ημών Βησσαρίωνος αρχιεπισκόπου Λαρίσης, εκδ. Βουκουρέστι Βλ. στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, Α, σελ

23 21. Μετάφραση στη κοινή γλώσσα του εγκωμίου του αγίου Βησσαρίωνος υπό τον Παχώμιο Ρουσάνο. 22. Ακολουθία αγίων Αχιλλίου Λαρίσης και Οικουμενίου Τρίκκης, κατά παραγγελίαν του πρωτοπρεσβύτερου Τρίκκης Κωνσταντίνου. 23. Στιχηρά εις τον Άγιον Αχίλλιον. Διάφορα άλλα έργα: 24. Βίος του Ευγενίου Ιωαννουλίου του εξ Αιτωλίας. 25. Φυσικόν ονοματολόγιον των τετραπόδων, ζωυφίων, πτηνών, ιχθύων, δένδρων, οπωρών και βοτάνων(επιστολή προς τον Νικόλαο Μαυροκορδάτο στις 27 Οκτωβρίου 1723 ). 26. Κατάλογος των χειρογράφων της μονής Τατάρνας κατά εντολή του Νικολάου Μαυροκορδάτου (επιστολή της 16 ης Σεπτεμβρίου 1722). 27. Ονειροκρίτης ή εξήγησις των ονείρων. 28. Επιγράμματα: Απαρίθμησις απασών των εν τη περιφήμω πόλει Ζακύνθω ευρισκομένων ευαγών εκκλησιών και επί μια εκάστη επιγράμματα δίστιχα ιαμβικά έτερα ιαμβικά επιγράμματα. Ο Βραγγιανιώτης Δ. Χατζηπολυζώης, ο οποίος ανατύπωσε τα πονήματα του Γορδίου «περί ορθογραφίας» 34, έγραψε με κάποια υπερβολή για τον ιερομόναχο: «Σοφώτατος και οσιώτατος Αναστάσιος Γόρδιος ο πάνυ, ον Βρανιανά, Αγράφων πολίχνιον, όπου τον ήλιον είδον πρώτον καγώ ενεγκόντα, Σταγείροις τε και Κιττίω περί της σεμνότητος του κλέους ερίζει ουχ όπως γαρ τη θύραθεν σοφία κομών, αλλά και τη καθ υμάς υπερφυεί τε και ιερά ο ιερώτατος Γόρδιος, το δε μέγιστον πολλώς, μα τους λόγους, τω μέτρω και Αριστοτέλους αυτού και Ζήνωνος υπερανέστηκε». Στις 7 Ιουνίου 1729 ο Αναστάσιος εκοιμήθη στο μονύδριο της Αγίας Παρασκευής Βρανιανών, ενώ η ίδια η κάρα του η οποία ευωδιάζει, σώζεται στο ίδιο μέρος κι επιτελεί πολλά θαύματα, σύμφωνα με μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Θεωρείται η ψυχή και ο φύλακας των Αγράφων και προστατεύει ακόμη και σήμερα τις μητέρες, οι οποίες προστρέχουν σ αυτόν και επικαλούνται το όνομά του για να θεραπεύσει τα παιδιά τους, ως γνώστης της ιατρικής επιστήμης, μα πάνω απ όλα, ως γνήσιος άνθρωπος του Θεού. 34 ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ό.π., σελ

24 Ο Αναστάσιος Γόρδιος υπήρξε ο «πρεσβευτής των Αγράφων», καθώς πρέσβευε στον Θεό για τους συμπολίτες του. Αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο που συνέδεε τους πατριώτες του με τον ουράνιο Πατέρα που εξομάλυνε τις δυσκολίες και μετέφερε τις αγωνίες τους από τη γη στον ουρανό. Η διαθήκη του, αναφέρει κάποιος ιστορικός, αποτελεί περισσότερο ομολογία πίστεως. Πρόκειται για ένα κείμενο καθαρά πνευματικό, το οποίο υπαγόρευσε ο Γόρδιος, στον ετεροθαλή αδελφό του, ιερομόναχο Ευγένιο και αντιγράφτηκε από τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά, στον κώδικα 171 των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Μέσα από αυτό αναδύεται η βαθιά πίστη του Γορδίου προς τον Δημιουργό του και η προσήλωσή του στην παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, καθώς επίσης προβάλλει και η λιτή και ταπεινή ασκητική του ζωή, όπως αυτή συνάδει με έναν τόσο μεγάλο λόγιο και ιερομόναχο της καθ ημάς Εκκλησίας. Δύο αποσπάσματα της διαθήκης του είναι πολύ χαρακτηριστικά: «Ακλινώς και αμετατρέπτως διέμεινα και λόγω και έργω και διανοία και ταύτη τη ομολογία της πίστεως της αγιωτάτης και καθολικής μητρός ημών εκκλησίας διάκειμαι μέχρι και εσχάτης αναπνοής. Και ούτε εις λατινικόν τι δόγμα διεφθαρμένον και εναντίον της καθολικής εκκλησίας εξέκλινα πώποτε ούτε εις λουτερανικόν και καλβινικόν των κατά τους καιρούς τούτους εναντιωτάτων ημίν τοις πιστοίς και ορθοδόξοις χριστιανοίς». «Οι μετ εμέ απολειφθέντες μοναχοί, οίτινες αν είεν, πρωτεύοντος του εμού κατά σάρκα και κατά πνεύμα αδελφού και πνευματικού παιδός Ευγενίου, σκεπτέσθωσαν ακριβώς, ίνα μη ως ανευλαβείς και αμόναχοι μοναχοί, ως περί της σωτηρίας της εαυτών ψυχής μη φροντίζοντες, διαιτώνται αλλ ώσπερ εγώ χρυσίου ή ιματισμού ή δόξης κενής ουκ εφρόντισα, ούτω και αυτοί των τοιούτων απέχουσι και τη εις Θεόν ελπίδι στηριζόμενοι, ουδενός των αναγκαίων απολειφθήσονται» 35. Η υπεροχή του στη μόρφωση και στα ιερά γράμματα τον ανέδειξαν σε πνευματικό προεστώτα της περιοχής των Αγράφων και η σοφία και η γλυκύτητα που αναδύονται μέσα από τις επιστολές του, τον τοποθετούν σε περίοπτη θέση στο ψηφιδωτό των μεγάλων λογίων και Πατέρων της Εκκλησίας μας. 35 Πρωτότυπο της Διαθήκης αντιγράφεται μετά την κοίμηση του Αναστασίου Γορδίου στον κώδικα 171 των Γενικών Αρχείων του Κράτους, πιθανότατα από τον ιερομόναχο, γνωστό αγιογράφο και συγγραφέα του έργου: «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης και αι κύριαι πηγαί αυτής», Διονύσιο εκ Φουρνά, οποίος ήταν ο κάτοχος του κώδικα μέχρι την κοίμησή του, το Μετά αντιγράφεται στους άλλους κώδικες στους οποίους σώζεται : EBE 2188, 443, 444, 1257 και Μετ. Παν. Τάφου

25 2. Η συμβολή του Αναστασίου Γορδίου στην παιδεία. Η σπουδαία συμβολή του ρόλου του Γορδίου στην ίδρυση και τη λειτουργία της Ανωτέρας Σχολής του Αιτωλικού Ο 17 ος και ο 18 ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία οι Έλληνες προσπαθούν να οργανωθούν 36 στο πλαίσιο που τους επέτρεπε η τουρκική εξουσία. Το έδαφος ήταν γόνιμο και ευνοϊκό για την ανανέωση της ελληνικής παιδείας 37. Με την καθοδήγηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και με την πρωτοστατούσα μορφή του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, αρχής γενομένης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η παιδεία άρχισε να αποκτά σταθερές βάσεις, έχοντας ως εκπροσώπους της μεγάλες και σπουδαίες πνευματικές προσωπικότητες, όπως ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, ο Ευγένιος Γιαννούλης, ο Αναστάσιος Γόρδιος 38. Αυτοί οι σπουδαίοι λόγιοι ίδρυσαν σχολεία, των οποίων το διδακτικό προσωπικό ανήκε συγχρόνως στον κλήρο και τον έλεγχο της διάδοσης της ελληνικής παιδείας τον διατηρούσε η Εκκλησία. Για την αναγκαιότητα ίδρυσης της σχολής στα Άγραφα, ο Ευγένιος Γιαννούλης αναφέρει σε επιστολή του προς τον πλούσιο Καστοριανό γουνέμπορο Μανολάκη Φιλίππου: «Εις τα παράλια της Αιτωλίας ηχρειώθη παντάπασιν ο χριστιανισμός και ο σωτήριος του ευαγγελίου λόγος και τα μυστήρια της Εκκλησίας του Θεού και τούτο δια την επικρατούσαν εκεί πολλήν ασέβειαν ότι εκεί είναι τα άκρα της καθ ημάς οικουμένης και καταπώς τα άκρα του σώματος είναι πολλά ψυχρά, δια να είναι μακράν της καρδίας, όπου είναι ρίζα και πηγή θερμότητος, τοιουτοτρόπως και η τοποθεσία εκείνη και δια να μη βαρύνω με λόγια πολλά τας τιμίας αυτής ακοάς, ας ακούση παρακαλώ, εκ των πολλών, ολίγα λόγια. Ηθέλαμεν και ημείς να συνδράμωμεν με κάποιους χριστιανούς φιλαρέτους άμα μικράν τινα σχολήν εις τι χωρίον της 36 ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους- Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού, σελ.43. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Η Σχολή του Ανατολικού (Αιτωλικού) και το γλωσσικό ζήτημα: Μια άδηλη σχέση», Η Σχολή του Αιτωλικού και οι Λόγιοι των Αγράφων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σελ.162, Πρακτικά Ημερίδας, Αιτωλικό, 26 Ιουνίου Ι.Ε.Ε Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΑ, (1975): Ο Ελληνισμός υπό Ξένη Κυριαρχία ( : Τουρκοκρατία, Λατινοκρατία). 38 ΔΗΜΑΡΑΣ, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, (1977), σελ. 6-7, Ι.Ε.Ε Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι και ΙΑ. 24

26 Αιτωλίας προκαθεζόμενον των άλλων Ανατωλικόν λεγόμενον και τούτο εκάμαμεν, δια να μαθαίνωσι γράμματα παιδία τινών πατέρων πτωχών, δια να είναι πρώτον εις δόξαν Χριστού και εις την υπηρεσίαν των μυστηρίων της εκκλησίας και εις βοήθειαν μικράν εις τοιούτον διψασμένον τόπον, θέλει κάμει πολλά καλόν και θαυμάσιον και εις τον Θεόν του ουρανού και της γης ευπρόσδεκτον» 39. Ταυτόχρονα ο Γιαννούλης αποδεικνύεται και άριστος χρήστης της γλώσσας του λαού, όπως φαίνεται από όσες επιστολές του είναι γραμμένες στη δημοτική γλώσσα της εποχής του. Ο διδάκτορας της Ιστορικής Γεωγραφίας, Ιωάννης Νεραντζής, αναφέρει πως πρώτος ο Ευγένιος Γιαννούλης υπόσχεται παιδεία για όλον τον λαό. Ενδεικτικά υποστηρίζει πως από τον 16 ο αιώνα και εξής επικράτησε στις κοινωνίες της Μεσογειακής Ευρώπης ένας τύπος παιδείας που είχε κυρίως, θρησκευτικόεκκλησιαστικό περιεχόμενο. Ο Ευγένιος Γιαννούλης υπήρξε από τους πρώτους λόγιους και διδασκάλους που το αντιλήφτηκε και συνέβαλε στη βελτίωση της προσφερόμενης παιδείας στις Σχολές, όπου ο ίδιος δίδαξε και τις οποίες ίδρυσε. Σε επιστολή του, αναφέρει ότι το έργο των Σχολών δεν στόχευε μόνο «είς ωφέλειαν...του ποιμνίου, αλλά και του Ελληνικού Γένους παντός, όπως και ότι «ου δόξαν θηρεύοντες ματαίαν, αλλ εις την του λαού μόνον αποσκοπούμεν ωφέλειαν» 40. Με άλλα λόγια αυτός και οι μαθητές του, παρείχαν λαϊκή παιδεία και μόρφωση προς όλο τον πληθυσμό. Γι αυτό «επί εξ και πλέον δεκαετίας έτρεφε και ανέπτυσσε με τους πνευματικούς του καρπούς πλήθη μαθητών» 41. Ο δεύτερος στη χρονολογική σειρά, κατά τον Νεραντζή, υπήρξε ο Αναστάσιος Γόρδιος μεταξύ των λογίων του 17 ου αιώνα που εισήγαγαν και χρησιμοποίησαν στη συγγραφή τους την τότε καθομιλούμενη δημοτική γλώσσα παράλληλα με την αττικίζουσα λόγια γλώσσα. Και οι δύο συνειδητοποίησαν την 39 ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού, Επιστολή 209, ό.π. σελ ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος και το γλωσσικό ζήτημα: μία άδηλη σχέση», ολοκλήρωμα αντίστοιχης προηγηθείσας εισήγησης ό.,π.,σελ. 214, Πρακτικά Συνεδρίου-Καρπενήσι ΑΛΕΞΑΚΗΣ, «Η Σχολή Γούβας Βραγγιανών ή Ελληνομουσείον Αγράφων», Τα Άγραφα στη διαδρομή της Ιστορίας, Πρακτικά Συνεδρίου, 8-10 Αυγούστου 2008 εις Τροβάτο Άγραφα, Μεγάλα Βραγγιανά, Αθήνα 2009, τόμ. Β, σελ ΚΟΛΙΤΣΑΡΑΣ, Ευγένιος ο Αιτωλός, σελ

27 αναγκαιότητα χρήσης της τότε καθομιλουμένης λαϊκής γλώσσας, ώστε να γίνει ο λόγος τους, γραπτός και προφορικός, κατανοητός από τον λαό 42. Το γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο κλήθηκαν να διδάξουν ο Γιαννούλης και ο Γόρδιος ήταν ιδιαιτέρως επιβαρυμένο για τον λαό, αφού το πνευματικό επίπεδό του είχε υποτιμηθεί και περιφρονηθεί. Σε επιστολή του ο Γιαννούλης αναφέρει «ότι το έργο..μ αυτόν τρόπο ο λαός έρχεται σε επαφή με τη λαϊκή παιδεία και ειδικά με τη μόρφωση». Και οι δύο λόγιοι, Γιαννούλης και ο Γόρδιος επιθυμούσαν η γλώσσα με την οποία επικοινωνούσαν με τον λαό, να είναι κατανοητή και οικεία προς αυτόν. Κατά το δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα και στις αρχές του 18 ου αιώνα ο Αναστάσιος Γόρδιος στο εκπαιδευτικό και διδασκαλικό του έργο προέτασσε τη δημοτική γλώσσα ως ασπίδα κατά των καθολικών ιεραποστόλων, οι οποίοι προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τους Ελληνορθοδόξους στον Ρωμαιοκαθολικισμό. Οι Ιταλοί και οι Γάλλοι Παπικοί χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραμματική για να έρθουν σε επαφή με τους κατοίκους των ελληνικών περιοχών με σκοπό την άσκηση του προσηλυτισμού. Ο Γόρδιος αντιλαμβανόμενος τον μεγάλο κίνδυνο και τη μέθοδο που ακολουθούσαν οι Ρωμαιοκαθολικοί, επικοινωνούσε με τον λαό στη γλώσσα του λαού, που ήταν η ελληνική καθομιλουμένη της εποχής του. Ο Γιαννούλης και ο Γόρδιος ανήκουν στη μερίδα των Ορθοδόξων κληρικών που επέλεξαν να συγκαταλεχθούν με τον απλό λαό με τη χρήση της γλώσσας του. Το σύγγραμμα του Γορδίου «Περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων» ήταν η καλύτερη απάντηση στην Ρωμαιοκαθολική προπαγάνδα και απετέλεσε ένα καίριο χτύπημα στη συνήθη τακτική του Παπισμού. Στο έργο αυτό τονίζεται με έμφαση ότι Μωάμεθ και Πάπας θεωρούνται ως οι δύο μέγιστοι εχθροί της Ορθοδοξίας με μεγαλύτερο τον Πάπα που τον παρομοιάζει με τον Αντίχριστο. «Διατί είναι και ο Μωάμεθ αποστάτης και άνθρωπος της αμαρτίας, μα εις τα εκκλησιαστικά δόγματα και μυστήρια και θεολογικά, μήτε τα εζήτησε μήτε τα εμπόδισε μήτε του μέλλει αλλά καταγίνεται εις τα κοσμικά πράγματα. Ο δε πάπας είναι όλως διόλου δοσμένος πως να φθείρηι και να ανατρέψηι όλα τα εκκλησιαστικά πράγματα. Και τόσον εβάλθη, ενεργούμενος υπό του αρχαίου αποστάτου και εχθρού της 42 ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, ό.π. σελ

28 Εκκλησίας, όσον οπού τα ανέτρεψεν όλα τα εκκλησιαστικά κατά την γνώμην του, και αθέτησε όλας τας αποστολικάς και συνοδικάς παραδόσεις ου μόνον δε, αλλά και αυτού του Σωτήρος. Και σχεδόν έστησε καινούργιαν πίστιν και Εκκλησίαν δυτικήν, αντίθετον κατά πάντα της ανατολικής και αποστολικής Εκκλησίας, και δικαίως λέγεται αποστάτης και άνθρωπος της αμαρτίας και θηρίον και δράκων, καθώς και ο Μωάμεθ.» 43. Γίνεται, λοιπόν σαφές, πως ο λαός είχε ανάγκη από μία γλώσσα απλή και κατανοητή για να προστατευθεί από τον προσηλυτισμό του Ισλάμ, του Ρωμαιοκαθολικισμού και του Προτεσταντισμού. Όλα αυτά οδήγησαν στην άποψη της ίδρυσης της Σχολής του Αιτωλικού το 1661, από τον Ευγένιο Γιαννούλη και τον άξιο μαθητή και συνεχιστή του, τον Αναστάσιο Γόρδιο, που κατενόησαν τη δύναμη της καθομιλουμένης γλώσσας. Και οι δύο πεφωτισμένοι άνδρες στόχευσαν όχι μόνο στην ωφέλεια του ποιμνίου τους, αλλά και ολόκληρου του Ελληνικού Γένους. Σε άλλο σημείο του άρθρου του, ο ιστορκός Ιωάννης Νεραντζής επισημαίνει: «Πρωτεργάτης βέβαια, επί των ημερών του αυτού και χρήστης της λαϊκής γλώσσας στον προφορικό και γραπτό λόγο του, καθώς και στο εκπαιδευτικό και διδασκαλικό έργο του, στέκεται από μόνος του ο Αναστάσιος Γόρδιος: είναι αυτός που συντελεί ακολουθώντας τα βήματα του Ευγένιου Γιαννούλη, ώστε η παιδεία στο ελληνικό και γενικότερα στο βαλκανικό πλαίσιο στην εποχή του (δεύτερο μισό του 17 ου και πρώτο τέταρτο του 18 ου αιώνα), να λάβει λαϊκή διάσταση και να αποτελέσει κατεξοχήν πολιτικό φαινόμενο που εκφεύγει από τα στενά πλαίσια του θρησκευτικού ουμανισμού: μεγαλύνεται και εγγράφεται στην προοπτική ανακάλυψης, αποκατάστασης και χρήσης της ζωντανής ελληνικής γλώσσας, (που ξεκίνησε με τον Σοφιανό 44 και τον Ιωαννίκιο Καρτάνο 45 τον 16 ο αιώνα). 43 ΑΡΓΥΡΙΟΥ, Αναστασίου του Γορδίου, Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων, εισαγωγή- κριτική έκδοση- σχόλια, 1983, σελ TONNET, HENRI. 1995, Ιστορία της Νέας ελληνικής γλώσσας: η διαμόρφωσή της. Μτφρ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ ΚΑΙ ΛΑΛΙΑΤΣΗΣ, σελ.121. ΜΕΣΕΒΡΙΝΟΣ, (ΜΥΣΤΑΚΙΔΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ) Η προδομένη γλώσσα, σελ.154 :«Ο Σοφιανός είναι ο πρώτος λόγιος της Τουρκοκρατίας που συνειδητοποίησε και κήρυξε την ανάγκη της παιδευτικής αναγέννησης με βάση την κοινή γλώσσα ως το απαραίτητο θεμέλιο για το ξεσκλάβωμα του Έθνους. Μετέφρασε στην απλή γλώσσα του λαού το έργο του Πλουτάρχου, Περί παίδων αγωγής». 45 Πρόκειται για τον Κερκυραίο λόγιο και ιερομόναχο ο οποίος έδρασε κατά τον 16 ο αιώνα και έγραψε μετάφραση των κατά την κρίση του σημαντικότερων τμημάτων της Παλαιάς 27

29 Όλη αυτή η προσπάθεια του Γορδίου κατά τον Νεραντζή, εντάσσεται σε ένα μεγάλο παιδαγωγικό και ευρύτερα πατριωτικό σκοπό: να θεωρούν οι Έλληνες ότι προϋπόθεση της αναγέννησης τους ως Έθνους ήταν η επανένταξη της αρχαίας Ελληνικής κληρονομιάς στη σύγχρονη πραγματικότητα» 46. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε η συγγραφή του Γορδίου με οδηγίες γραμματικής και λεξικού ονομάτων 47, φυτών, κατόπιν παραγγελίας του ηγεμόνα Νικολάου Μαυροκορδάτου. Ο Γόρδιος με το να εκλαϊκεύσει τις επιστημονικές γνώσεις στη δημώδη γλώσσα, συνέβαλε στην αναμόρφωση της παιδείας των συμπολιτών του. Το σημαντικότερο όμως έργο σε γλωσσική και λογοτεχνική αξία του Αναστασίου Γορδίου θεωρείται το «Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων» 48. Ο Γόρδιος κατά την παραμονή του στην Πάδοβα της Ιταλίας ( ) 49 συνειδητοποίησε τη δυσκολία της απόδοσης της γραπτής δημώδους γλώσσας στην ελληνική καθομιλουμένη, ως προς κείμενα είτε Ελληνικά είτε Λατινικά, λόγω του ότι ήταν άριστος γνώστης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας και γι αυτό προσπαθούσε να προσφέρει στους Έλληνες τη δυνατότητα να μορφωθούν στη Διαθήκης στην καθομιλουμένη, ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ- ΠΑΝΟΥ, «Ιωαννίκιος Καρτάνος, Συμβολή στη δημώδη πεζογραφία του 16 ου αιώνα», σελ ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, ό.π. σελ , ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, «Ο Αναστάσιος Γόρδιος και το έργον του ( )», Θεσσαλικά Χρονικά 10 (1971), σελ : «Η περιοχή των αγραφιώτικων βουνών, προεπαναστατικά υπήρξε μια από κείνες, που στην Ελλάδα πρωτοποριακή και διττή είχε την προσφορά του καρυοφυλλιού και της πάλας, αλλά και της πένας και της διδαχής». 48 ΑΡΓΥΡΙΟΥ, Αναστασίου του Γορδίου, Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων, εισαγωγή- κριτική έκδοση- σχόλια, ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ό.π., σελ , υποσ. 147, όπου καταγράφονται οι χειρόγραφοι κώδικες της Εθνικής Βιβλιοθήκης στους οποίους εμπεριέχεται το Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων του Αναστασίου Γορδίου. 49 Ο Αναστάσιος Γόρδιος μετά το 1678, πιθανότατα στο χρονικό διάστημα μεταξύ των ετών περίπου, έζησε στην Πάδοβα της Ιταλίας, όπου παρακολούθησε μαθήματα του Κωττουνίου Λυκείου, ενώ παραλλήλως υπήρξε και τακτικός φοιτητής, ή μάλλον ακροατής, των μαθημάτων της ελληνικής και λατινικής γραμματείας, καθώς και της ιατροφαρμακευτικής, του εκεί ονομαστού πανεπιστημίου. Εξαιτίας αυτής της εντρύφησής του στην ελληνική και λατινική γραμματεία, γνώριζε καλά τη λογοτεχνική χρήση που έκαναν οι Ιταλοί της προφορικής γλώσσας. Θ.Η.Ε Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,τ. Δ, (1964), λ. Γόρδιος Αναστάσιος, στήλες ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, «Αί Σχολαί των Αγράφων», στο περιοδικό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, τ. Κ (1896), σελ..53 και τ. ΚΣΤ (1896), σελ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ό.π., σελ ΚΑΡΥΤΣΑΣ, Οι Αιτωλοί Διδάσκαλοι, Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος ο Αιτωλός, η εποχή τους και το έργο τους, σελ

30 γλώσσα που γνώριζαν και μιλούσαν. Συνέταξε σχολικά μαθητικά εγχειρίδια, Μαθηματικά, Γραμματική στη λαϊκή γλώσσα για να είναι κατανοητά από τους μαθητές του. Ακόμη συνέγραψε και θεολογικά έργα στην καθομιλουμένη για να τα διαβάζουν και οι απλοί άνθρωποι. Έτσι η μέθοδος αυτή λειτουργούσε ως μοχλός εθνικής αφύπνισης. Πίστευε πως μία ενιαία γλώσσα θα γινόταν αιτία να μορφωθούν όλοι οι Έλληνες, να ξεφύγουν από την αμάθεια και να οδηγηθούν στην απελευθέρωση του Έθνους. Ο Γόρδιος μετά τον Σοφιανό μετέφρασε έργα της ελληνικής αρχαιότητας με σκοπό να μεταδώσει τη σοφία των αρχαίων Ελλήνων προγόνων και στους σύγχρονούς του 50, οι οποίοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τα αρχαία ελληνικά κείμενα στην αρχαϊκή γλωσσική τους διατύπωση. Ο Γόρδιος μέσα από τις επιστολές του και γενικά μέσα από τα έργα του προτάσσει την αναγκαιότητα της κοινωνικής αλληλεγγύης και την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης. Με τον τρόπο αυτό ξεφεύγει από τα στενά όρια του ελλαδικού χώρου και επεκτείνεται πέραν αυτού στον ευρύτερο περίγυρο της Βαλκανικής και της Ανατολής. Το έργο του Αναστασίου Γορδίου ανταποκρινόταν στη λαϊκή απαίτηση να γραφτούν σχολικά μαθητικά εγχειρίδια και θεολογικά κείμενα, κατανοητά από τον απλό και αγράμματο λαό. Ο Πατρο-Κοσμάς είχε διδάσκαλο τον Θεοφάνη τον εκ Φουρνά που διαδέχθηκε τον Αναστάσιο Γόρδιο στη Σχολή του Αιτωλικού μέχρι το 1750, καθώς και άλλους μαθητές του Αναστάσιου Γορδίου και του Θεοφάνη. Εκτός των μαθημάτων μάλιστα πήρε και συν τοις άλλοις κάποιες ιατρικές γνώσεις πρακτικής ιατρικής από μαθητές του ιατρού Αναστασίου Γορδίου. Ο Κώνστας -το κοσμικό όνομα του αγίου Κοσμά του Αιτωλού- στο Ελληνομουσείο των Βραγγιανών συμπλήρωσε τις θεολογικές γραμματικές γνώσεις και απέκτησε ιατρικές γνώσεις από μαθητές του. Ο Χρυσόστομος Τσίτερ έγραψε για τον Γόρδιο: «Βραδύτερον, ιδρυθείσης υπό του εκ Καστορίας Μανωλάκη της σχολής Αιτωλικού, προσεκλήθη ο Γόρδιος εις την διεύθυνσιν της σχολής ταύτης, εν ηι καρποφόρως εδίδαξεν από του 1692 έως του Εξ Αιτωλικού η φήμη του ανδρός διεδόθη εις Πάτρας, την πρωτεύουσαν πόλιν της Πελοποννήσου, όπου υφίστατο ήδη σχολή και εκλήθη εκεί ως σχολάρχης και 50 TONNET, HENRI. 1995, ό.π. 29

31 ιεροκήρυξ, ως εσυνήθιζαν τότε οι πατέρες ημών, θεωρούντες, πάνυ δικαίως, ότι ο διδάσκαλος δεν έπρεπε μόνον να διδάσκη ταιερά γράμματα αλλά και να εξυψοί παραλλήλως και το θρησκευτικόν αίσθημα των Χριστιανών, οίτινες ποικιλοτρόπως εσκανδαλίζοντο υπό των μισσιοναρίων του Καθολικισμού και του Προτεσταντισμού καθ όλην την καθ ημάς Ανατολήν, ως έπραττεν ο εκ Ζακύνθου μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο περιώνυμος Κοσμάς ο Αιτωλός, κατά τον ΙΣΤ και ΙΖ αι.» 51. Τα Ελληνομουσεία και οι Ακαδημίες ενίσχυαν με τους δασκάλους τους, την ελληνική κοινοτική ψυχή και συγκροτούσαν τη νεότερη εθνική ταυτότητα. Η Σχολή των Αγράφων στα Μεγάλα Βρανιανά (Βραγγιανά) αναδείχθηκε σε κέντρο πνευματικής άνθισης και ανόθευτης θρησκευτικής ορθόδοξης πίστης. 51 ΤΣΙΤΕΡ, Τρεις Μεγάλοι Διδάσκαλοι του Γένους: Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος Αιτωλός, Φραγκίσκος Κόκκος, σελ

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ 31

33 1.Η επιστολογραφία του Αναστασίου Γορδίου Ο Αναστάσιος Γόρδιος, υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς επιστολογράφους της εποχής του, παραγωγικός και αντιπροσωπευτικός στο είδος του, συνέταξε 669 επιστολές, 24 συντεταγμένες κατ εντολήν (επιστολές τις οποίες συνέταξε ο ίδιος κατά παραγγελία άλλου προσώπου, το οποίο φέρεται και ως αποστολέας) καθώς και 41 επιστολές προς αυτόν. Την τέχνη της επιστολογραφίας την διδάχτηκε κατά την περίοδο των σπουδών του από τον δάσκαλό του Ευγένιο Γιαννούλη,ο οποίος είχε επηρεαστεί από την αντίστοιχη βυζαντινή επιστολογραφία 52. Το μάθημα της επιστολογραφίας συμπεριλαμβανόταν στα προγράμματα σπουδών εκείνης της περιόδου. Ο Γόρδιος αξιοποίησε την επιστολική παράδοση των σχολείων της εποχής του και την επιστολική εμπειρία του δασκάλου του Ευγενίου Γιαννούλη. Ο ιερέας Νικόλαος Μυροκαβίτης, σύγχρονος του Αναστασίου, συγκέντρωσε 49 επιστολές του Γορδίου στον κώδικα II 2406 της Βibliotheque Royle de Belgique, μαζί με πλήθος επιστολών διαφόρων λογίων της εποχής. Λίγο αργότερα, κατά τον α μισό του 18ου αιώνα, εκδηλώθηκε προσπάθεια για συνολική συγκέντρωση των επιστολών του βάσει του αρχείου του Γορδίου. Τρία χειρόγραφα, τα οποία υπήρχαν στο αρχείο του Αναστασίου Γορδίου, διασώζουν μεγάλο μέρος των επιστολών: o κώδικας ΓΑΚ 171, ο κώδικας 29 της Ι.Μ. Αγ. Στεφάνου Μετεώρων και ο κολοβός κώδικας 38 της Ι.Μ. Αγ. Τριάδος Μετεώρων 53. Η έκδοση όμως των επιστολών του Αναστασίου Γορδίου δόθηκε στη δημοσιότητα από το Kέντρο Έρευνας του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού το 2011 και περιλαμβάνει δύο τόμους με την κριτική και σχολιασμένη έκδοση της αλληλογραφίας του Γορδίου από τους ερευνητές, Χαρίτωνα Καρανάσιο και Ιωάννα Κόλλια. 52 ΣΚΑΡΒΕΛΗ-ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ,«Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων της Τουρκοκρατίας, Διδασκόμενα κείμενα, σχολικά προγράμματα, διδακτικές μέθοδοι, Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας», (διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1993), εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1994, σελ Βλ. στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, Εισαγωγή, σελ

34 Στις επιστολές του ο Γόρδιος έθετε συχνά αποσπάσματα από επιστολές του φιλόσοφου και νεοπλατωνικού συγγραφέα, του Συνεσίου 54. Έχοντας την ανάγκη να επικοινωνήσει με λόγιους της εποχής του στα δυσπρόσιτα Βραγγιανά, χρησιμοποιούσε το μέσο που φαίνεται να γνώριζε πολύ καλά, τις επιστολές. Τις θεωρούσε «αναμάγματα και εικόνας ψυχών».έγραφε χαρακτηριστικά: «Δια τούτο και λέγονται αι επιστολές και τα γράμματα από τους σοφούς εικόνες των ψυχών. Επαινώ πολλά και εν μεγάλω τίθημι τον ειπόντα ότι τα γράμματα, οπού οι φίλοι γράφουσι προς τους φίλους, εικόνες και αναμάγματα των ψυχών» 55. Παράλληλα όμως θεωρούσε τις επιστολές ως άψυχα γράμματα, γιατί δεν υπάρχει αφενός η δια ζώσης επικοινωνία μεταξύ φίλων και αφ ετέρου οι επιστολές δεν μπορούν να περιλάβουν όλα όσα θα ήθελαν οι αποστολείς λόγω του φόβου της καθ οδόν απώλειας της επιστολής και της αποκάλυψης των μυστικών. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Τα γράμματα, οπού γράφουν και πέμπουν οι αληθινοί και πιστοί φίλοι προς τους ομοίως προς αυτούς έχοντας αληθινούς και πιστούς φίλους, είναι πάντοτε τερπνά και χαρίεντα εις τόσον, οπού τους χαροποιούσι και τους ευφραίνουσι και ψυχικώς και σωματικώς» 56,«Μέλιτος τί αν τις είποι ηδύτερον, και γράμματος τί αν είη θυμηδέστερον από φίλου προς φίλον εν καιρώ τω προσήκοντι πεμπομένων;» 57. «Τα γράμματα εικόνας τα ονομάζουν οι παλαιοί σοφοί των ψυχών, ωσάν οπού εικονίζουν και φανερώνουν της μιας ψυχής προς την άλλην τα διανοήματα και τα βουλεύματα. Αλλά όσα ημπορούν να φανερώσουν ένας του άλλου με την κατά 54 Ο Συνέσιος Πτολεμαϊδας (που είναι γνωστός και ως Συνέσιος Κυρήνης) αν και έγινε επίσκοπος, παρέμεινε Νεοπλατωνικός και διατήρησε τήν πίστη του στα όνειρα και τις μαντείες. Σε επιστολή προς τον αδελφό του Αθανάσιο, ο Γόρδιος, γράφει: «τα αναστάσιμα και ταις εξηγηταίς επιστολαίς του Συνεσίου, (Βλ. Επιστολή 96, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ. 3». Ενώ σε άλλη επιστολή του, ζητά από τον συμμαθητή του ιερομόναχο Χριστόφορο να του αποστείλει και τα Επιγράμματα του Συνεσίου: «Μέμνησο δε και των βιβλίων, περί ων σοι δια στόματος είπον. Εισί δε η του Ευσεβίου του Παμφίλου ή η του Φωτίου ή και άμφω, ή του Συνεσίου και η των επιγραμμάτων»,( Βλ. Επιστολή 339, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ. 602). 55 Βλ. Επιστολή 13, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 533, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 406, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

35 πρόσωπον και ζωντανήν ομιλίαν, δεν ημπορούν να τα φανερώσουν όλα με τα άψυχα γράμματα. Διατί τα γράμματα δεν έχουν τόσην εμπιστοσύνην, ωσάν οπού ημπορούν να παραπέσουν και εις αλλωνών χέρια και αν έχουν και τίποτε μυστικόν, γίνεται και εις άλλους φανερόν» 58. Έτσι η επιστολή χαρακτηρίζεται δεύτερος μεταξύ των ανθρώπων πλούς, το δεύτερο καλύτερο πράγμα, ενώ ως πρώτος πλούς θεωρείται η πρόσωπο προς πρόσωπο συνομιλία 59. «Εγώ αυτού να έλθω δεν δύνομαι, η αγιωσύνη σου εδώ ούτε ήλθα ποτέ ούτε έρχεται. Δια τούτο μη δυνάμενος να έχω τον πρώτον μεταχειρίζομαι (καθώς λέγουσι) τον δεύτερον πλουν. Τίς δε ούτος; Η δια γράμματος δήλον ότι συντυχνία τε και διάλεξις» 60,και «το μεν ουν ήδιον ην αυτόν έχειν οράν, μικρόν δε ουδέ ο δεύτερος πλους, επιστολήν την μεν πέμψαι, την δε λαβείν». Στην ίδια επιστολή μιλά και για την επικοινωνία μεταξύ φίλων: «Τα γράμμματα οπού γράφουσιν οι φίλοι προς τους φίλους, όσον πέμπονται συχνότερα, τόσον ανακαινίζουσι και την προς αλλήλους φιλίαν, και την βεβαιώνουσι περισσότερον». Ένας ζωντανός διάλογος συχνά καταγράφεται, μέσα από τις επιστολές του Γορδίου. Ο Γόρδιος δε διέθετε γραμματέα και έγραφε τις επιστολές μόνος του 61. O κυρ-αυγέρης είναι αυτός που του προμήθευε όλη τη γραφική ύλη. Επίσης, 58 Βλ. Επιστολή 448, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ «Εγώ αυτού να έλθω δεν δύνομαι, η αγιωσύνη σου εδώ ούτε ήλθα ποτέ ούτε έρχεται. Δια τούτο μη δυνάμενος να έχω τον πρώτον μεταχειρίζομαι (καθώς λέγουσι) τον δεύτερον πλουν. Τίς δε ούτος; Η δια γράμματος δήλον ότι συντυχνία τε και διάλεξις». Eπιστολή προς Δημήτριο ιερέα, 20 Ιουνίου Βλ. Επιστολή 407, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ «..καμού τε και κατά την διάνοιαν μεν αδυνάτως έχοντος εξ αυτής ποιήσαι το προσταχθέν, αλλά δη και κατά την χείρα ως μηδενός υπογράφεως παρόντος μοι ούτε γαρ νυν ούτε άλλοτε ποτε τοιούτον τινα κτήσασθαι ηδυνήθην, αποδυσπετούντων πάντων και αποφοιτώντων των παιδείας τινός μαθήσεως χάριν προσερχομένων, προ αυτού του ότι απαίδευτοι και αμαθείς εισί γνώναι. Η θεοφιλία σου, διατί ηυπόρησεν υπογραφέως, ως ήθελεν, έπεμψε προς εμέ τον ελάχιστον δούλον της γράμμα ιερόν μεν και σεβάσμιον αλλά δη και πολύστιχον. Εγώ δε δια την τούτου απορίαν και στέρησιν αναγκάζομαι να κάμω την προς αυτήν απόκρισιν με ολιγόστιχον και ολιγοσύλλαβον, διατί τα γράμματα, οπού γράφω τώρα, διαβαίνουν όλα από το ίδιόν μου χέρι και να γράφη δεν δύνεται, καθώς έγραφε».(επιστολή προς Στέφ. Μητρ. Σερρών, Βρανιανά, 10 Ιουνίου 1722). 34

36 διατηρούσε αρχείο, δηλαδή έγραφε την επιστολή, στη συνέχεια την καθαρέγραφε και έστελνε στον παραλήπτη την τελική μορφή, κρατώντας την αρχική στο αρχείο του. Ο Γόρδιος συνέτασσε επιστολές για δύο λόγους: ο πρώτος ήταν η επικοινωνία με τους φίλους και ο δεύτερος η πληροφόρηση για καθημερινές υποθέσεις, προσωπικές ή δημόσιες. Πέρα όμως από αυτούς τους κυρίους λόγους ο Γόρδιος έγραφε επιστολές για να βρίσκεται σε επαφή με μαθητές που απέκτησε ως διδάσκαλος στη Σχολή του Αιτωλικού αλλά και με φίλους που ζούσαν σε άλλες περιοχές, όπως η Ζάκυνθος, η Πάτρα, το Μεσολόγγι και η Ναύπακτος. Άλλη αιτία συγγραφής ήταν η παραμονή του στον τόπο καταγωγής του από υπέρτατη αγάπη, καθώς και το κάλεσμά του σε απόδημους Αγραφιώτες να επιστρέψουν στην περιοχή και να στηρίξουν τον τόπο τους. Η φήμη του ως σπουδαίου λογίου άνδρα επιβεβαιώνεται από τις συμβουλές που έδινε για υποθέσεις ιδιωτικές, αλλά και από αυτούς που επεδίωκαν να επικοινωνήσουν μαζί του για να ζητήσουν τη γνώμη του σε δύσκολες καταστάσεις, ακόμα και σε εκκλησιαστικές υποθέσεις. Οι περισσότερες επιστολές του Γορδίου αποστέλλονται σε φίλους που κατοικούσαν στην περιοχή των Αγράφων και της Θεσσαλίας. Λιγότερες είχαν ως προορισμό σε πόλεις όπως τα Ιωάννινα, η Άρτα, η Κέρκυρα, η Ζάκυνθος, η Πάτρα αλλά και τα Τρίκαλα και η Θεσσαλονίκη, όπου είχαν αποδημήσει πολλοί Αγραφιώτες. Τέλος, επιστολές αποστέλλονται σε επιφανή πρόσωπα που ζούσαν στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και την Κωνσταντινούπολη. Οι παραλήπτες των επιστολών ξεπερνούν τους διακόσιους (200). Σχεδόν όλοι τους ήσαν άντρες και ελάχιστες γυναίκες, συνολικά εννέα (9). Ο Γόρδιος απηύθυνε τις επιστολές του σε συγγενείς, φίλους, γνωστούς, λόγιους, μαθητές, ιερωμένους, μοναχούς, ηγουμένους, έμπορους, προεστώτες. Οι περισσότερες επιστολές (500 περίπου) γράφτηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα Βρανιανά. Στη δύση του βίου του, ο Γόρδιος επέλεξε την απομόνωση από την κοινωνική και οικονομική καταξίωση, μία επιλογή η οποία αποδεικνύει τη μεγάλη αγάπη που έτρεφε για τη γενέτειρά του. 35

37 2. Δομή, περιεχόμενο και σκοπός συγγραφής των επιστολών του Αναστασίου Γορδίου Οι περισσότερες επιστολές είναι γραμμένες στη λαϊκή καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής. Εμφανίζονται όμως εκφράσεις και λέξεις της αρχαΐζουσας. Ο λόγος του Γορδίου είναι άμεσος και οικείος και αυτό τον καθιστά κατανοητό και προσιτό από τους παραλήπτες των επιστολών του. Το λεξιλόγιο είναι πλούσιο σε επίθετα και επιρρήματα, όπως: «τιμιώτατον, επιθυμητόν, τιμαλφέστατον, ήδιστον, χαριέστατον, αιδέσιμον» κ.α. Ο Αναστάσιος χρησιμοποιεί, κυρίως, τον υπερθετικό βαθμό. Η προσφώνηση «εντιμότατε και χρησιμότατε» παραπέμπει σε ιδιότητα εμπόρου, όταν απευθύνεται σε εκκλησιαστικές αρχές προσφωνεί τους επισκόπους «Ευλαβέστατους και θεοσεβέστατους», τους τοπικούς άρχοντες «Εντιμότατους, ευγενέστατους και χρησιμώτατους», ενώ τους μοναχούς «πανοσιώτατους». Η δομή του κειμένου των επιστολών του Γορδίου δε διαφέρει από τη συνήθη δομή των επιστολών της εποχής. Ακολουθεί τους κανόνες της βυζαντινής επιστολογραφίας. Ξεκινά με την προσφώνηση, ακολουθεί το προοίμιο, ενώ το κυρίως μέρος περιλαμβάνεται στην υπόθεση. Στο τέλος, τίθεται ο επίλογος και δηλώνεται ο τόπος και ο χρόνος σύνταξης της επιστολής, καθώς και η υπογραφή και το υστερόγραφο. Πολλές επιστολές γράφονταν την ίδια ημέρα λόγω έλλειψης διακομιστών και γι αυτό φέρουν την ίδια ημερομηνία. Η ανταλλαγή επιστολών μεταξύ φίλων θεωρούνταν για τον Γόρδιο «οφειλόμενον χρέος», «χρεωλυσία», «οφειλή», «θεσμός φιλίας», ενώ η φιλία διατηρούνταν μέσω της αλληλογραφίας, καθώς δίνονταν απαντήσεις σε προβληματισμούς και σκέψεις φίλων : «Ψυχραίνει και ολιγοστεύει την φιλίαν των φίλων ο πολύς χρόνος όταν περάση, και δεν ενθυμηθή ένας τον άλλον. Ζεσταίνει πάλιν εκ του εναντίου και αναζωπυροί την φιλίαν των φίλων, οπόταν είναι παρόντες ένας με τον άλλον, η συχνή συνομιλία και η κατά πρόσωπον δια ζώσης φωνής διάλεξις. Και 36

38 οπόταν δεν είναι παρόντες αλλά απόντες φίλοι, ανακαινίζουσι την φιλίαν αυτών και την στερεώνουσι τα προς αλλήλους αμοιβαδόν πεμπόμενα γράμματα» 62. Σε άλλη επιστολή γράφει: «Πλέον καλλιώτερον και συμφερώτερον ήτον, αν εδύνωμέσθε να γράψωμεν ένας προς τον άλλον συχνότερα γράμματα, διατί και την φιλίαν, οπού έχομεν αναμεταξύ μας ανακαινίζαμεν, και εστερεώναμεν ασφαλέστερον, και ωφέλειαν περισσοτέραν απολαμβάναμεν» 63. Αρκετές επιστολές είναι απλώς χαιρετιστήριες, ευχαριστήριες εγκωμιαστικές. Άλλες είναι συστατικές προς ελεημοσύνη (επιστολές όπως αυτές της 10 ης Δεκεμβρίου 1711, της 4 ης Ιουνίου 1716, της 4 ης Ιουνίου 1716 κ. α.). Μέσα από τις επιστολές ο Γόρδιος εξέφραζε τα παράπονά του για καθυστέρηση στην αλληλογραφία. Επίσης, συνέταξε «επιτροπικά γράμματα» για οικονομικές υποθέσεις, παρέχει ιατρικές συμβουλές για διάφορες ασθένειες, απευθύνει συμβουλές ως πνευματικός πατέρας σε νέους, παρηγορεί συγγενείς λόγω απώλειας αγαπημένων προσώπων. Πολλοί τον συμβουλεύονταν για εκκλησιαστικές υποθέσεις, όπως οι οδηγίες εικονογράφησης τη σχετική με την Πεντηκοστή λόγω της ισχυρής αναγνωρισμένης προσωπικότητάς του και δεν είναι λίγες οι φορές που μεσολαβούσε για χάρη φτωχών συμπολιτών του σε επιφανή πρόσωπα για να τους συνδράμουν οικονομικά. Στις επιστολές του δίνονται πληροφορίες για την οικονομική, κοινωνική και τρέχουσα πολιτική κατάσταση, την παιδεία, τη διακίνηση βιβλίων, για εδέσματα, ρούχα, αντικείμενα καθώς και για τοπωνύμια και πρόσωπα που κατείχαν σπουδαίες θέσεις, στις κατά τόπους κοινωνίες. Μαζί με τη διακίνηση των επιστολών συνήθως αποστέλλονταν και δώρα ως τοπικά προϊόντα μέσω του διακομιστή προς τον παραλήπτη. Πληροφορίες παίρνουμε και για δώρα που δεχόταν ο Αναστάσιος Γόρδιος προϊόντα που παράγονταν την εποχή εκείνη στην περιοχή του Αιτωλικού. Έτσι, από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, ως κυριότεροι αποστολείς δώρων μνημονεύονται η Αλτάνη 62 Βλ. Επιστολή 315, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 464, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

39 και ο αδελφός του Αθανάσιος), αναφέρονται ως κύρια προϊόντα του τόπου το λάδι, οι σταφίδες,τα ψάρια, τα λεμόνια, ο καπνός, η φακή, τα σπαράγγια, τα μάραθα, οι ρεπανίδες, τα σπανάκια, τα σέλινα, τα αυγοτάραχα, τα σύκα, τα αμύγδαλα. Από το Αιτωλικό προμηθευόταν την αναγκαία γραφική ύλη. Στην επιστολή της 10 ης Δεκεμβρίου 1711 προς τον Αυγέρη ανέφερε: «και αν είναι και άλλο ένα ακόμη, θέλει αναπληρώσει και άλλην χρείαν. Της δίδω βάρος να της γράψω να μου πέμψη και άλλαις κόλλαις, διατί εκείναις ταις πρώταις σχεδόν ταις έσωσα, και άλλοθεν δεν ημπορώ να έχω» 64. Σε άλλη επιστολή, στις 10 Ιανουαρίου 1712 προς τον Κωνσταντάκη του ζητά σφραγίδες για τα γράμματα: «Την παρακαλώ να μου πέμψη μερικά μπολίνια, δια να βουλώνω γραφάς και αν είναι ωσάν περισσότερα από εδικήν μου χρείαν, κάμνω και άλλους φίλους, οπού τα έχουν εδώ εις θαύμα με το να μην ευρίσκωνται παντελώς» 65. Ενδεικτικά έγραφε στις επιστολές του: «Εδεξάμεθα και τοις μήλοις τοις μηδικοίς», μήλα μηδικά είναι τα κίτρα, «πέμπομεν σου ιχθύων, βουγλώσσων μεν ελληνιστί σφογίων δε ιταλιστί καλουμένω ανάλων, δύο», «έλαβα δύο τζιπούραις του Πάπα εν ηλιόκαυτον και πέντε μαρίδες και κδ χαρτία δια γράψιμον», «Έλαβα τα μπολίνια το αριθμόν είκοσι και εν» 66. Σε άλλες επιστολές ζητούσε χαρτί παχύ για μην φαίνεται η γραφή από την άλλη πλευρά : «Πέμψοις δε μοι και χάρτας, εκ θατέρου μόνον ει δυνατόν φαίνεσθαι, εκ θατέρου δε μη», «χάρτας πάντη στερούμεθα ουδ εκατέρωθεν κτήσασθαι δυνατόν» 67. Η συναποστολή βιβλίων με επιστολές, επίσης εμφανίζεται στην αλληλογραφία του Γορδίου. Στις 7 Μαρτίου 1700 ενημέρωνε τον αδελφό του Αθανάσιο πως έλαβε το βιβλίο Νέον Παράδεισον : «Το βιβλίον (δηλαδή τον Νέον Παράδεισον) οπού είχες δομένον του παπά Καννέλου, το ελάβαμε», στις 26 Μαρτίου 1700 πάλι προς τον 64 Βλ. Επιστολή 163, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 167, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολές 204, 243, 167, 611, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, Β, σελ. 470, 508, , Βλ. Επιστολές 270, 313, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, τόμ.αλληλογραφία, τόμ. Α, Β σελ. 532,

40 αδελφό του Αθανάσιο θα γράψει: «Την γραμματικήν σου και σου την στέλλω με άλλον διακομιστή Δια την Ψαλτικήν θέλομεν γράψει εις την Αγίαν Μαύραν να την στείλουν». Στις 20 Μαρτίου 1707 ζήτησε από τον ιερέα Γεώργιο στην Κωνσταντινούπολη να του στείλει βιβλία: «Ει δε σοι και την εν τω προλαβόντι σημειώματι βίβλον ευρείν γενήσεται, φημί δη την τας εκκλησιαστικάς ακολουθίας περιέχουσαν εντύπω τω της Ουγκροβλαχίας Την σημειώσιν πάντων των κατά Λατίνων βιβλίων, των δια συνδρομής του μακαριωτάτου πατριάρχου Ιεροσολύμων κυρίου Δοσίθεου τυπωθέντων» 68. Υπάρχουν επίσης πληροφορίες για τρόφιμα που ελάμβανε ως δώρα όπως λάδι, ρύζι, ψάρια, αυγοτάραχο, σταφίδες, καφές, ζάχαρη και άλλα αγαθά όπως και αναφορές ότι η μεγαλύτερη ανάγκη του τόπου ήταν το λάδι 69. Δεν είναι λίγες οι φορές που θέλησε να προμηθευτεί λάδι για την Αγία Παρασκευή από απόδημους έμπορους της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι του έστελναν και χρήματα για την τέλεση μνημοσύνων των συγγενών τους 70. Σε πολλές επιστολές περιελάμβανε παροιμίες, παραθέματα από αρχαίους συγγραφείς, αναφορές σε αρχαιοελληνικούς μύθους, αποφθέγματα από αρχαιοελληνικά, βιβλικά και πατερικά χωρία 71 : «πολλοί τραπέζης ουκ αληθείας φίλοι», «τα των φίλων κοινά», «φίλος μεν Σωκράτης, φίλος δε Πλάτων, φιλτέρα δε η αλήθεια», «ωκείαι χάριτες γλυκωτέραι». Αναφορικά με τους αρχαιοελληνικούς μύθους έγραψε ο Γόρδιος σε επιστολή προς τον ιερομόναχο Χριστοφόρο: «εν τήδε τη ομοία τη αμφιρρύτω και αναποδράστω της Καλυψούς νήσω. Ει δε και τύπον είναι τινα φαίης του υποχθονίου χώρου, ουκ αν αμάρτοις. Ενταύθα γαρ και Πλούτων και Μίνως και Ραδάμανθυς και 68 Βλ. Επιστολές 106, 133 στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ. 369, Βλ. Επιστολή 467, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 176, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολές 144, 77, 639, 631, 320 στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, Β, σελ. 111, 335, 913, 904,

41 πυρκαϊά και πύλη και Κέρβερος και Λήθης ποταμός και πορθμίς και Χάρων και Ερμής, ή μάλλον ειπείν ερμαί, και τα επί τούτοις» 72. Τα αποφθέγματα προέρχονταν από αρχαιοελληνικά χωρία και κυρίως από τα Ομηρικά Έπη. Ενδεικτικά έγραψε προς τον ιερέα Θεολόγιο στις 10 Ιανουαρίου 1722: «Τις πόθεν εις ανδρών, πόθι τοι πόλις ηδέ τοκήες;» 73. Βιβλικά και πατερικά χωρία διανθίζουν όλες σχεδόν τις επιστολές του, γεγονός που αποδεικνύει τη βαθειά αγιογραφική και αγιοπατερική γνώση του Γορδίου. Οι επιστολές του Γορδίου διακρίνονται ακόμη από σαφήνεια και απλότητα, «Βουληθείσα η εντιμότης σου. Τελεία γνώσις / Περατωθέντος δε..προβάλλουσα πρώτον» ( βλ. Επιστολή προς τον Ιωάννη Κουπάρη, ανώτερο υπάλληλο στην Αυλή του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαου Μαυροκορδάτου), από χάρη και κομψότητα «Κομψότητι σύγκρατον, ρυθμώ κσι συνθήκη ρημάτων κεκοσμημένον κεκροτημένη διανοία βρενθυόμενον, γλώττης ρητορευορούσης και τορώς άγαν ηχούσης αποκύημα» (βλ Επιστολή προς τον Μητροπολίτη Σερρών Στέφανο) και κάλλος «μελίρρυτον και γλυκυτάτην φωνήν» (βλ. Επιστολή προς τον ιεροπαίδα Νικόλαο Βελισδονίτη) «Κυκνείους ωδάς μελιχράς και Μαρσύου φθογγάς μουσικάς» ( βλ. Επιστολή προς τον ιερέα Αντώνιο στα Τρίκαλα) 74. Ο Αναστάσιος συχνά συνέτασσε «επιτροπικά γράμματα», εξουσιοδοτήσεις για οικονομικές υποθέσεις γυναικών, οι οποίες έμεναν στην περιοχή των Αγράφων είτε ως χήρες είτε ως εγκαταλελειμμένες μαζί με τα παιδιά τους από τους συζύγους τους που εμπορεύονταν σε Βλαχία, Θεσσαλονίκη και Κωνσταντινούπολη. Στις πόλεις αυτές ξενιτεύονταν οι κάτοικοι πολλών περιοχών για μακρύ χρονικό διάστημα. Υπήρχαν και περιπτώσεις που πολλές φορές ο σύζυγος πέθαινε μακριά από τους δικούς του ή εγκατέλειπε την οικία του με σκοπό την εξασφάλιση ενός καλύτερου μέλλοντος. 72 Βλ. Επιστολή 86, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 537, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

42 Έγραψε προς κάποιον σύζυγο που παραμέλησε την οικογένειά του :«Η εντιμότης σου, αφ ου εχωρίσθημεν, λείπεις τώρα από τους αψιβ έως τους αψκβ, οπού τρέχουν τώρα, και άφηκες την σύμβιόν σου και τα παιδία σου, καθώς ηξεύρεις, εις πολλήν απορίαν και ένδειαν. Δεν κάμνεις λογαριασμόν πως τους επέρασαν ετούτους τους χρόνους με τόσα χρέη και τόσαις ακρίβειαις. Ο Θεός μόνον το γνωρίζει, οπού γνωρίζει τα πάντα, και εγώ ως αμαρτωλός και ανάξιος δούλος του, οπού την επαρηγορούσα και την εσυμβούλευα να τον δοξάζη και να τον ευχαριστάη και να έχη μεγάλην υπομονήν τα οποία και τα έκαμνεν η ταλαίπωρος. Έχομεν τώρα δύο χρόνους, πέρυσι και φέτο, οπού ηκούσαμεν διά λόγου σου πέρυσι από τον πνευματικόν κυρ Ζαχαρίαν τον Δουσικιώτην και τον παπά κυρ Αντώνιον, και φέτο από τον κυρ Μαργαρίτην, οπού ήλθεν εις την Λάρισσαν, και έδωκε του κυρ Αυγέρη του θείου σου εκείνα οπού έπεμψες με το γράμμα, και τα έπεμψεν εις το σπίτι σου. Φθάνουσι ταύτα περί τούτων. Και ιδές τι κάμνεις απ εδώ και έμπροσθεν. Το γράμμα της συμβίου σου σου φανερώνει την πολλήν ανάγκην των πρακτέων, αλλά και εγώ σε συμβουλεύω κατά Θεόν να μην την αλησμονήσης τελείως, αλλά να ενθυμηθής καλά το χρέος οπού έχεις, διά να ιδής και αυτήν την πατρίδα σου και τους εδικούς σου και τους φίλους σου» 75. Ως πνευματικός πατέρας συμβούλευε: «Και σου λέγω πως δεν κάμνεις καλά, οπού γίνεσαι άδικος όχι εις ξένους αλλά εις το εδικόν σου παιδί διά τούτο και μισότεκνος. Ποίον τούτο; Την παπαδίαν πρεσβυτέραν του παπα- Κυρίτζη και θυγατέρα σου, την οποίαν την έκαμες παντελώς απόκληρον και όχι ωσάν ταις άλλαις σου θυγατέραις, και δεν εφρόντισες και δι αυτήν να λάβη τίποτε από κείνα, οπού πρέπει και κατά τον φυσικόν και κατά το θείον νόμον να λάβη. Δια τούτο συλλογίσου καλλίτερα με φόβον Θεού, και περιποιήσου την και αυτήν ως γνήσιόν σου τέκνον, και μην την αφίνης παντάπασιν άμοιρον» 76. Ακόμη παρηγορούσε τους συμπατριώτες του σε περιπτώσεις θανάτου συγγενών : «Ελυπηθήκαμεν όμως εις τον θάνατον του μακαρίτου Ανδρέου, του αδελφού της, και ημείς και οι φίλοι πάντες ομοίως. Και ας είναι δεδοξασμένος ο Δεσπότης Θεός, οπού ώρισεν ούτως τον οποίον παρακαλούμεν να δίδη πρώτον υγείαν της τιμιότητός σου, και δεύτερον να αναπαύση και την ψυχήν εκείνου του μακαρίτου με τας ψυχάς των απ αιώνος δικαίων. 75 Βλ. Επιστολή 535, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 324, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

43 Ας μην λυπάται όμως και η τιμιότης σου έξω από το πρέπον, αλλά ας παρηγορηθή και με τους λοιπούς εδικούς και φίλους, και το περισσότερον με την καλήν ελπίδα της των νεκρών αναστάσεως, οπού μας εχάρισεν ο Δεσπότης μας Χριστός. Ακόμη, ας συλλογίζεται και τούτο, ότι ο θάνατος είναι ένα χρέος κοινόν και οφειλόμενον εις όλους τους ανθρώπους, και τινας δεν ημπορεί να τον φύγη. Εκείνος μόνον είναι μακαρισμού και επαίνου άξιος, οπού να πολιτευθή εις τούτον τον κόσμον καλά και να κάμη έργα θεάρεστα, επειδή γίνεται μέτοχος και κληρονόμος της αιωνίου ζωής» 77. Θέμα συνοικεσίου περιλαμβάνεται σε επιστολή για κάποιον νέο που δίσταζε ένας συμπολίτης του να τον κάνει γαμπρό : «Αλλά η υπόθεσις αύτη του συνοικεσίου δεν έγινε τόσον από συνδρομήν ανθρώπων, καθώς ηξεύρει καλλίτερα η εντιμότης σου, όσον από θείαν νεύσιν. Και επειδή έγινεν ούτως, ας μην στέκεται και η εντιμότης σου εις αμφιβολίαν, μόνον ας τελειώση συν Θεώ αγίω με προθυμίαν τα εξ αρχής καλώς περί τούτου συμφωνηθέντα. Ει δε και είναι η αμφιβολία οπού έχει από άλλων λόγια, φθονερών μάλιστα και χαιρεκάκων ανθρώπων, πρέπει να μην τους ακούση διότι όσον διά το ενεστώς (εκείνο δηλονότι οπού βλέπομεν κατά το παρόν), όλοι ημπορούμεν να κρίνωμεν την αλήθειαν. Και λέγομεν ότι το παιδίον είναι καλόν και ευγενικόν, καθώς το ηξεύρει και η εντιμότης σου» 78. Συνέταξε και έστειλε πολλές συστακτικές επιστολές ζητώντας ελεημοσύνη για τους άπορους αδελφούς του. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1723 έγραψε προς τον αναγνώστη Γεώργιο από το Καρπενήσι: «Ο παρών ιερομόναχος, Καλλίνικος ονόματι, έστιν εκ του Ανατωλικού, και εστάθη ποτέ και μαθητής μου, όταν ήμουν εκεί. Τώρα όμως ήλθε και έως εδώ, δια να με ιδή, κατά το χρέος οπού έχουν οι μαθηταί προς τους δασκάλους, όταν είναι ευχάριστοι και ευγνώμονες. Και φανερώνοντάς μου πως έχει και πολλήν ένδειαν, κατά το γράμμα οπού είχε πάρει και από τον του εκείσε τόπου των ιερών προστατεύοντα, και μου είπε πως έρχεται και έως αυτού. Παρακαλώ την αγάπην σου να τον υποδεχθή φιλοφρόνως, και να του βοηθήση, καθ όσον δύναται, εις εκείνα 77 Βλ. Επιστολή 52, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 50, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

44 οπού έχει χρείαν, προσκυνώντας από μέρους μου πανευλαβώς και τον θεοφιλέστατον και αναγγέλοντάς του και τα περί αυτού» 79. Στην Πάδοβα της Ιταλίας διαβάζουμε από την ιστορία ότι απέκτησε ιατρικές γνώσεις τις οποίες μετέδιδε μέσω των επιστολών, δίνοντας πρακτικές συμβουλές για θεραπεία ασθενειών με βότανα και τροφές: «Ορίζεις ότι σε σφάζει απάνου εις τα πάκια. Το λοιπόν, βάνε απάνου συχνά κεγχρί και αλάτι ζεστόν με πίτυρα ανακατωμένον, όσον να το δέχεσαι, βαλμένον και ραμένον μέσα εις μίαν σακκούλαν μάλινην, ήγουν τζαντίλαν ακόμη, βάλε να σου κολλήσουν και δύο βεντούζαις. Ορίζεις ότι έχεις βήχα. Εις αυτό να γυρεύσης να εύρης γλυκόρριζον, όπου και αν ευρεθή, να το βράζης να το πίνης ωσάν καφέ. Η ρακή ας λείπη ολότελα. Τα φαγητά σου λεπτά και καλοχώνευτα. Κρέατα χοίρεια, γελαδινά, τράγεια και πρόβεια παλαιά να μην τρώγης. Χέλυα, αλμυρά πράγματα και ξυνά, δεν πρέπει ουδέ εις τον ύπνον σου να τα ιδής, και από ταύτα φυλάγου. Από δε τα άλλα φαγητά τρώγε σύμμετρα» 80. Επίσης ανταποκρίθηκε στον Κωνσταντίνο Γραμματικό για πρακτικά εκκλησιαστικά ζητήματα, για τον στολισμό των γυναικών, τις προίκες και τη γαμήλια γιορτή: «Διά τόν στολισμόν των γυναικών ο μαθείν βουλόμενος ας διαβάση επιμελώς τας των πανσόφων αποστόλων του Χριστού διατάξεις και τας παραινέσεις του μακαρίου Πέτρου Δια τας προίκας δεν πρέπει να ζητούν άλλο, παρά την παλαιάν και καλήν του τόπου συνήθειαν και των γονέων την προαίρεσιν και την δύναμιν. Και όρους ποσότητος εδικούς τους διωρισμένους να μην βάνουσιν Τα παίγνια εν τοις γάμοις, αυλοί και τύμπανα, ακόμη και οι χοροί, αθέμιτα και χριστιανοίς ου πρέποντα» 81. Ο Γόρδιος αγαπούσε τη μελέτη βιβλίων. Έγραφε χαρακτηριστικά προς τον δάσκαλό του Ευγένιο Γιαννούλη: «Εγώ ετελείωσα μέχρι τούδε την Περί ουρανού και Περί ψυχής πραγματείαν, και βούλεται τώρα ο διδάσκαλος να μου διαβάση δύο, τρία βιβλία από τα Μεταφυσικά τα οποία εις μαθητήν οπού να μην τα ακούση, καθώς ηξεύρει η λογιότης σου, καθ εαυτόν είναι δυσπόριστα» Βλ. Επιστολή 597, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 297, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 579, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Ο Γόρδιος υπαινίσσεται κορυδαλικά σχόλια στον Αριστοτέλη, τα οποία αναφέρει και ο δάσκαλός του Νικόδημος Μαζαράκης, σε επιστολή του προς τον Ευγένιο και τονίζει τη 43

45 Από τις επιστολές του προκύπτουν πολλές μαρτυρίες για χρήση διακίνησης και δέσιμο βιβλίων: «Του καταλόγου είτουν πίνακος των της ιεράς και σεβασμίας μονής της των Ιβήρων καλουμένης βίβλων πεμφθέντος μοι παρά της σεβασμιωτάτης πανιερότητος, όσον εχάρην και όλος υφ ηδονής αλλοίος εγενόμην λέγειν και γράφειν ου δύναμαι, ιερωτάτη και τα πάντα σεβασμία μοι και τριπόθητε κεφαλή», (βλ. επιστολή γραμμένη την 16 η Απριλίου 1727 προς τον Νεόφυτο πρώην Ναυπάκτου και Άρτης ο οποίος εμόναζε στη μονή Ιβήρων). Στην επιστολή ο Γόρδιος ζητούσε από τον Νεόφυτο την αποστολή καταλόγου των βιβλίων της μονής Ιβήρων, τον οποίο κατάλογο ζήτησε και από τον ιερομόναχο και ζωγράφο Διονύσιο εκ Φουρνά, συγγραφέα του βιβλίου «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης». Φαίνεται πως ο Γόρδιος είχε στην κατοχή του όλα τα χειρόγραφα και έντυπα της μονής : «Των παρ εμοί μέντοι γε σωζομένων βίβλων πάνυ εισίν ολίγαι αι μη τω καταλόγω των αυτόθι κείμεναι πολλαί δε και διπλαί και τριπλαί παρ αυτώ εισί και πλείονες τούτων ως σεσημείωνται». Θαύμαζε ο Γόρδιος το πλήθος και τη σπανιότητα των βιβλίων της μονής, τα οποία υπολόγιζε πάνω από τα χίλια! : «Προς τούτοις δε μοι και θαυμάζειν έπεστι της ποσότητος τούτων ένεκεν. Υπελάμβανον γαρ ότι και τας χιλίας υπερακοντίζειν βίβλους την εν τοιαύτη μονή βιβλιοθήκη και των πάνυ δυσευρέτων είναι τινας, ως και αλλαχού μηδαμού ευρίσκεσθαι και των τύποις ανεκδότων εισέτι αλλ ουκ εισίν, ως εξ αυτού του καταλόγου δείκνυται» 83. Στην ίδια πάλι επιστολή πληροφορούμαστε για την οργάνωση της βιβλιοθήκης του Γορδίου σε δέκα κατηγορίες βάσει του περιεχομένου των βιβλίων που ο ίδιος κατείχε: «Παρ εμού δ έτι και κατά των τεχνών και επιστημών ων επαγγέλονται διαφοράν διήρηνται, κατά γραμματικούς δηλαδή τοσαύται και κατά λεξικούς, ποιητάς, ιστορικούς τε και ρήτορας, και ιατρούς προσέτι, και αύθις λογικούς είτε διαλεκτικούς, φιλοσοφούντας τε και μαθηματικούς, Γραφής τε της Ιεράς και των ταύτης ερμηνευτών θείων πατέρων ήτ ουν θεολογικαί, πατερικαί και νομικαί, και συνόλως ειπείν εκκλησιαστικών συγγραφέων κλάσεις, αι πάσαι πληρούσαι τον δεκαδικόν αριθμόν. Ένθεν τοι και μικρά τις αν γένοιτο η των παρ εμοί προσθήκη». δυσκολία τους «περί δυσνόητων βιβλίων, ( Ευγενίου Επιστολές, αρ. 28, 35-42). Τα ίδια βιβλία ο Γόρδιος τα χαρακτηρίζει «δυσπόριστα», δηλαδή δυσνόητα. Βλ. Επιστολή 5, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ. 226, Βλ. Επιστολή 627, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

46 Προς τον διδάσκαλό του Ευγένιο Γιαννούλη τον Απρίλιο του 1678 ανέφερε ο Γόρδιος την παρακολούθηση μαθημάτων στην Άρτα κοντά στον Νικόδημο Μαζαράκη και προσέθετε τις δυσκολίες δασκάλων και μαθητών της περιοχής. Φαίνεται πως ο Ευγένιος συμβούλευσε τον Γόρδιο να φύγει από την Άρτα, γιατί αντιμετώπιζε προβλήματα στη λειτουργία του σχολείου: «Ας ηξεύρη όμως περί αυτού ότι πολλούς κόπους αναδέχθη εδώ εις το σχολείον της Άρτης Και με όλον τούτο είναι κάποιοι από τους αρχαίους μαθητάς του σχολείου (από το τάγμα λέγω των ιερομονάχων) ανευχάριστηστοι» 84. Σημειώσαμε ήδη ότι πολλές επιστολές γράφονταν την ίδια μέρα καθώς οι μεταφορείς ήταν περιστασιακοί. Έτσι, όταν βρισκόταν διακομιστής (κομιστές, διακομιστές, γραμματοκομιστές αποκαλούνταν οι μεταφορείς των επιστολών), ο Γόρδιος έγραφε ταυτόχρονα σε διαφόρους κι επειδή τα χρονικά περιθώρια ήταν περιορισμένα οι επιστολές εμφανίζονται συντομότατες. Η διαδικασία της επιστολογραφίας δε σταματούσε με την αποστολή της επιστολής αλλά ο Γόρδιος ρωτούσε και για την τύχη των επιστολών του σε δύσκολες περιστάσεις. Έγραψε προς τον ιερομόναχο Ιγνάτιο το 1686 :«Ήκουσται δε ημίν, κακή τύχη, μόνον ο του διακομιστού των γραμμάτων θάνατος, διαχειρισθέντος υπό τινων συνωμοτών, ληστρικώς επιθεμένων αυτώ. Εκ του αυτού δε και ούτος υπήρχεν ημίν χωρίου, Κωνσταντίνος τούνομα. Περί δε των γραμμάτων ουκ εμάθομεν ει ενεχειρίσθησαν ή και ταύτα εκείνω συναπολώλασι» 85. Οι περισσότερες εκ των επιστολών αποστέλλονταν σε φίλους που κατοικούσαν στην περιοχή των Αγράφων και της Θεσσαλίας. Επίσης, επιστολές αποστέλλονταν στα Τρίκαλα και τη Θεσσαλονίκη επειδή εκεί υπήρχε μεγάλη παροικία Αγραφιωτών. Ο Γόρδιος επικοινωνούσε και με πρόσωπα που κατείχαν διοικητικές θέσεις στο Βουκουρέστι, το Ιάσιο και την Κωνσταντινούπολη. Λιγότερες ήταν οι επιστολές που αποστάλθηκαν σε άλλες πόλεις, οι οποίες βρίσκονταν σε κοντινή ή μακρινή απόσταση (Ιωάννινα, Άρτα, Βόλος, Κέρκυρα, Άμφισσα, Ζάκυνθος, Πάτρα, Κόρινθος, Λάρισα, Μακρινίτσα, Βέροια). Από δύο σωζόμενες επιστολές του Αναστασίου Γορδίου προς τις τοπικές αυτοδιοικητικές αρχές του Αιτωλικού προκύπτει ο στενός δεσμός που είχε 84 Βλ. Επιστολή 5, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 62, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

47 αναπτυχθεί μεταξύ του Αναστασίου και των τοπικών αρχόντων. Κατά την εικοσαετή παραμονή του Γορδίου στο Αιτωλικό η αμοιβαία εκτίμηση και ο σεβασμός αποτυπώνονται στις δύο αυτές επιστολές: «Εντιμότατοι, ευγενέστατοι και χρησιμώτατοι άρχοντες, οι ευρισκόμενοι εις το περίφημον και θεοφρούρητον Ανατωλικόν Ευχαριστώ και υπερευχαριστώ την αγάπην σας και την εντιμότητα σας, οπού εκάμετε όχι μόνον ωσάν φίλοι απλώς αλλά μάλλον ως αδελφοί ή και ως τέκνα γνήσια και πνευματικά, και εσταθήκετε, καθώς σας έπρεπε, προς την εκ των έξωθεν συμβάσαν εναντιότητα, και εσυμμαζώξετε τα ει τι του ευρέθησαν, καθώς μου το φανερώνει και τούτο μετά των άλλων ο αυτός οικονόμος, και τα εβάλετε να ευρίσκωνται εις καλήν φύλαξιν» 86. Ως προς την έκταση των επιστολών του Γόρδιου αυτές ήσαν συνήθως μικρότερες από μία σελίδα υπήρχαν όμως αρκετές οι οποίες περιορίζονταν σε δύο προτάσεις ή εκτείνονταν τις 2-3 σελίδες. Στην αρχή υπήρχε η προσφώνηση με ευχές για υγεία προς όλους τους παραλήπτες, ενώ στους επισκόπους απέδιδε την οφειλόμενη προσκύνηση. Στο προοίμιο γινόταν συνήθως αναφορά στους φιλικούς δεσμούς, ενώ, όταν επρόκειτο για επίσημα πρόσωπα περιλαμβάνονταν και εγκωμιασμός του παραλήπτη. Ακολουθούσε το κυρίως θέμα και ως κατακλείδα συνηθίζονταν οι παραινέσεις, οι ευχαριστίες, οι ευχές για υγεία, η παράκληση για συνέχιση της αλληλογραφίας και για ενδεχόμενη επίσκεψη. Μετά τη δήλωση τόπου και χρόνου συγγραφής συνήθως ακολουθούσε υπογραφή και στο τέλος υπήρχε το υστερόγραφο με χαιρετισμούς προς όλους τους κοινούς φίλους. Όταν επρόκειτο να αποσταλούν εμπιστευτικές επιστολές ο Γόρδιος σημείωνε κρυπτογραφικά «οίδας τον γράψαντα» ενώ αποσιωπούσε το περιεχόμενο της επιστολής και όλα λέγονταν δια στόματος διακομιστή στον παραλήπτη: «Ο διακομιστής γουν περί τούτων ερεί υμίν τα εικότα». Σε παρόμοιες περιπτώσεις έλειπε η αναγραφή τόπου, χρόνου και υπογραφή. Από το περιεχόμενο των επιστολών του Αναστάσιου Γόρδιου καταδεικνύεται η σπουδαία συμβολή του στην κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου του, δηλαδή της περιοχής των Αγράφων. 86 Βλ. Επιστολή 373, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

48 Υπήρξε ο φύλακας άγγελος και η ψυχή των Αγράφων. Σε μία από τις επιστολές του διαφαίνεται η μεγάλη αγάπη που είχε για την ιδιαίτερη πατρίδα του. Ένα δείγμα της υπέρμετρης αγάπης του Γορδίου για τον τόπο του είναι και το εξής χωρίο της επιστολής της 8 ης Απριλίου 1722: «Είχα και εγώ πολύν καιρόν, οπού έλειψα από την πατρίδα μας από κάποιας αφορμάς ευλόγους, όχι τόσους χρόνους ωσάν την εντιμότητά σου αλλά διπλόν και τρίδιπλον. Και με όλον τούτο, οπού δεν είχα εδώ ούτε σπίτι ούτε γυναίκα ούτε παιδία, εγύρισα πάλιν και ήλθα δια μόνην την πατρίδα, και πάλιν εστενοχωρήθηκα να εύγω να υπάγω εις τόπους οπού με εγύρευαν, δια να περάσω καλλίτερα. Αλλά δεν ευγήκα, όχι δι άλλο τίποτε παρά μόνον δια το χρέος, οπού έχει ο άνθρωπος να ευρίσκεται εις την πατρίδα του, η οποία έχει τα δευτερεία των γονέων του, του πατρός δηλονότι και της μητρός του, και οι παλαιοί Κρητικοί δεν την έλεγαν πατρίδα αλλά και μητρίδα» 87. Κατ αναλογίαν ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έγραφε στην 37 η επιστολή του, για την πατρίδα: «Μήτηρ άλλη μεν άλλου, κοινή δε (μήτηρ) πάντων η πατρίς». Σε μια επιστολή του ο Γόρδιος προς έναν άλλον απόδημο Αγραφιώτη, τον Γεωργάκη (Κουπάρη) από το Βλάσι Αγράφων αντιπρόσωπο, - καπουκεχαγιά- της Υψηλής Πύλης 88 στην αυλή του Νικολάου Μαυροκορδάτου, αναφερόταν στο χρέος κάθε ανθρώπου προς την πατρίδα του και τους συμπατριώτες του : «ο άνθρωπος, οπού γεννάται και έρχεται εις τον κόσμον τούτον τη του Θεού Προνοία και χάριτι, δεν γεννάται και διαιτάται δια λόγου του μόνον καλόν, ευρισκόμενος εις την ζωήν ταύτην, αλλά και δια τους εδικούς του και φίλους του και την πατρίδα του. Και τούτο κάμνοντας ημπορεί να λέγεται πως είναι και με πάσαν αρετήν κεκαλλωπισμένος και στολισμένος» Βλ. Επιστολή 535, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Καπού- κεχαγιάς ή Καπί- κεχαγιάς 1) αντιπρόσωπος Υψηλής Πύλης του Σουλτάνου 2) Διερμηνέας του Πατριαρχείου στην Υψηλή Πύλη, κεχαγιάς είναι ο επιμελητής, ο οικονόμος μεγάλου σπιτιού, ΜΠΟΓΚΑΣ, Τουρκικές λέξεις σε παλαιότερα ελληνικά κείμενα, Αθήνα 1958, σελ Βλ. Επιστολή 603, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

49 Και προς τον αδελφό του Αθανάσιο είχε γράψει στις 17 Απριλίου 1700: «Δεν ηξεύρεις εσύ ότι εγώ επήγα εις την Βενετίαν και δεν επήγα εις άλλους τόπους, οπού με εγύρευαν απ εκεί να παγένω;» 90. Οι επαφές του Γορδίου με έναν ευρύ κύκλο προσώπων παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον καθώς καλύπτουν έναν μεγάλο γεωγραφικό χώρο.οι τόποι, παρουσίαζαν έντονη δραστηριότητα τον 17 ο αιώνα. Σε εποχές τόσο αντίξοες, όπως αυτή του Γορδίου, η επικοινωνία καθίστατο δυσχερέστατη. Η αξία των επιστολών του Γορδίου έγκειται στην καλύτερη μετάδοση και κατανόηση κάθε πληροφορίας για πρόσωπα και γεγονότα εκείνης της εποχής λόγω έλλειψης ασφάλειας και δυσχέρειας στις μετακινήσεις. Η επιστολογραφία του Γορδίου είχε σπουδαία παιδευτική χρήση, καθώς χρησιμοποιούνταν δίπλα σε κείμενα που διδάσκονταν στα σχολεία και όχι μόνο: «Έλαβα το τίμιόν σου γράμμα και εγνώρισα ακριβώς τα εν αυτώ περιεχόμενα. Και έγραψα προς τους πατέρας εκείνους να έλθουν εδώ, να διαβάσω και το γράμμα σου να το ακούσουν, και να τους ειπώ εγώ με ζώσαν φωνήν ό,τι ημπορέσω», έγραψε στη μοναχή Αγάθη στις 11 Ιουνίου Οι επιστολές του Γορδίου χρησιμοποιήθηκαν ως πηγή ανάλυσης πρωτογενών πληροφοριών για το ζήτημα της διατροφής στην περίοδο της Τουρκοκρατίας από την ερευνήτρια, Άννα Ματθαίου 92. Για τη σύνταξη των βιβλίων της μονής Τατάρνης ενημέρωσε τον Νικόλαο Μαυροκορδάτο : «Και όσον δια το τίμιον και σεβάσμιόν της πρόσταγμα, το δια τον κατάλογον των βιβλίων του ιερού μοναστηρίου Τετάρνης, όσον εδυνήθηκα, έγινα επιμελητής να τελειώσω» 93. Για το ίδιο θέμα απευθύνεται και προς τους μοναχούς τη 90 Βλ. Επιστολή 535, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 141, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, Α, σελ Πληροφορίες σχετικά με την τροφή και τη διατροφή των πληθυσμών κατά την οθωμανική κυριαρχία στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα, χρησιμοποίησε η Άννα Ματθαίου στο βιβλίο της: Anna Matthaiou, Aspects de l alimentation en Grece sous la domination ottomane. Des reglementanions au discours normatif, P. Lang «Όψεις της διατροφής στην Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία». Στη σειρά, «Studien zur Geschichte Südosteuropas» («Μελέτες για την Ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης»). 93 Βλ. Επιστολή 569, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

50 ίδιας μονής : «Έλαβα και τον κατάλογον των χειρογράφων βιβλίων και καλά τα εγράψετε έτζη ξεκαθαριστά με ταις επιγραφαίς τους και ταις αρχαίς τους. Εκείνο όμως, οπού περιέχει τας νζ ομιλίας και δεν ηξεύρετε τίνος σύγγραμμα είναι, ηξεύρετε βέβαια ότι είναι χρυσοστομικόν. Και εγώ θέλω τα βάλει εις πίνακα συντομώτερον, καθώς ορίζετε» 94. Οργανωμένο σχολείο στα Βρανιανά δεν υπήρχε αλλά κοντά στον Γόρδιο μαθήτευσαν περιστασιακά κάποιοι μαθητές, πληροφορία η οποία προκύπτει μέσα από τις επιστολές του. «Το διακόνι οπού επέμψετε ήλθε και το είδα, και το εδοκίμασα, αν διαβάζη ελεύθερα, δια να είναι άξιον να διαβάση και άλλα μαθήματα. Αμή δεν είναι, καθώς εγώ ελογίαζα. Δια τούτο έκρινα ευλογώτερον να έλθη οπίσω. Και ας σταθή αυτού, και ας διαβάζη, να ξανοίξη καλλίτερα εις τα κοινά και εκκλησιαστικά γράμματα, έως οπού να περάση ο καιρός του χειμώνος. Και τότε, αν είναι πάλιν εις τους ορισμούς σας, θέλετε το πέμψει, αν ήμεσθε και ημείς καλά. Και ευρήτε του και μίαν γραμματικήν του Λασκαρέως» 95. Το σώμα των επιστολών του Αναστασίου Γορδίου καλύπτει μία μεγάλη περίοδο σχεδόν 53 ετών και αποτελούν ένα μπουκέτο από μυρίπνοα άνθη, από όπου εμείς σαν μέλισσες μπορούμε να πάρουμε όλο το νέκταρ τους, και να το μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά. 94 Βλ. Επιστολή 591, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Πρόκειται για την Γραμματική του Κωνστ. Λάσκαρη, ( «Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών», 1 η έκδ. Μιλάνο 1476), η οποία γνώρισε πολλές επανεκδόσεις ως την εποχή εκείνη. Βλ. Επιστολή 496, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ. 759,

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ 50

52 Επιστολές περί ελεημοσύνης Για τον Αναστάσιο Γόρδιο ο λιτός βίος σε συνδυασμό με την ελεημοσύνη πρέπει να είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του εκάστοτε χριστιανού. Πολλές επιστολές του Γορδίου κατακλύζονται από τη μεγάλη αυτή αρετή. Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο πρόκειται για τη βασίλισσα των αρετών, το εισιτήριο με το οποίο θα συγχωρεθούν οι αμαρτίες μας. Η ελεημοσύνη δηλώνει την αγάπη προς τον συνάνθρωπό μας και τη διάθεση για βοήθεια. Αποτελεί την απαραίτητη προυπόθεση για την κατάκτηση της Βασιλείας των Ουρανών : «Αύτη γαρ εστίν η βασίλισσα των αρετών, ή και εξαιρήσεται ημάς της τιμωρίας. Τα περιττά δή ποιήσωμεν χρήσιμα, τον πολύν προέμενοι πλούτον, και εν τη ημέρα της κρίσεως, καν μυρία ώμεν πεπλημμεληκότες, ο Θεός μεταδώσει συγγνώμη ημίν...πολλή χρησώμεθα τη ελεημοσύνη» 96. «O ελεών πτωχόν δανείζει Θεώ», θύμιζε συχνά ο άγιος Πατέρας και δεν έλεγε απλώς, «ο ελεών πτωχόν δίδωσι Θεώ» για να μη θεωρηθεί ως μία απλή αντιμισθία. Χρησιμοποιούσε τις φράσεις: «Χριστόν ενδύεις, πτωχόν ενδύω» 97. και «Θεώ δανείσωμεν την ελεημοσύνην, ίνα παρ αυτού λάβωμεν φιλανθρωπίας αντίδοσιν» 98. Από την πλευρά του ο Γόρδιος συνεχίζοντας αυτήν την αγιοπατερική κατεύθυνση, μέσα από τις επιστολές του ζητούσε συχνά τη συνδρομή των παραληπτών του για υλική, κυρίως, συμπαράσταση σε φτωχούς ανθρώπους. Θεωρούσε την ελεημοσύνη μία μορφή πνευματικής ανάτασης που φέρνει σε επικοινωνία τον άνθρωπο με τον Θεό. Άλλωστε ο ίδιος ο Χριστός στους λόγους του περί Κρίσεως και Δευτέρας Παρουσίας δίδαξε πως η ελεημοσύνη προς το πλησίον μεταφέρεται στον ίδιο τον Κύριο, «αμήν λέγω υμίν, εφ όσον εποιήσατε ενί τούτων των αδελφών μου των ελαχίστων, εμοί εποιήσατε» ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Εις το ρητόν του Προφήτου Δαυίδ PG MIGNE 55, ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Εις το Προφητικόν Ρητόν, το λέγον: «Πλην μάτην ταράσσεται πας άνθρωπος ζων» και περί Ελεημοσύνης, De paenitentia PG MIGNE ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ό.π Ματθ., κε

53 Η ελεημοσύνη, επίσης, ως κοινωνική πράξη δείχνει τον αλτρουιστικό χαρακτήρα προς τον συνάνθρωπό μας και εκμηδενίζει την απόσταση και τη διαφορά του προς αυτόν. Ο Γόρδιος αναφέρει πως με καμία αρετή δεν ευαρεστείται τόσο ο Θεός, όσο με την ελεημοσύνη. Στην επιστολή προς τον Άρχοντα Παναγιώτη στις 28 Σεπτεμβρίου 1685 ο Αναστάσιος Γόρδιος έγραψε: «ας ηξεύρει ότι θέλει κάμει μίαν ελεημοσύνην πολλά μεγάλην την οποίαν θέλει την δεχθή ο Θεός περισσότερον από κάθε άλλην αρετήν» 100. Στις 12 Μαρτίου 1686 προς τους άρχοντες, Διάκονα, Θεοδόσιο και Πολύζο απέστειλε συστατική επιστολή προς ελεημοσύνη έχοντας όμως και σωτηριολογική προέκταση: «To καλόν πάντοτε είναι καλόν, και μάλιστα, όταν γίνεται με καλόν τρόπον, τότε είναι καλλίτερον. Και η ελεημοσύνη γουν, επειδή είναι αρετή και τέτοια αρετή, οπού είναι αναγκαία εις την σωτηρίαν της ψυχής του ανθρώπου, πρέπει να γίνεται πάντοτε, αλλά εις τας νηστευσίμους ημέρας και περισσότερον διατί λέγει ο άγιος λόγος της εκκλησίας μας, πως η ελεημοσύνη, οπόταν σμίξη με την νηστεία, ελευθερώνει τον άνθρωπον από τον θάνατον». Και συνεχίζει : «Αν είναι λοιπόν εις τους ορισμούς σας, και πρέπει να είναι, ας μην λείπη τέτοιον καλόν έργον από την ψυχήν σας, δια να σας διαφυλάττη ο Θεός από κάθε πειρασμόν και ψυχικόν και σωματικόν. Ορίζει όμως ο της ελεημοσύνης νομοθέτης Θεός, πως πρέπει να κάμνωμεν ελεημοσύνην, αλλά και να βλέπωμεν προς τίναν την κάμνομεν. Διατί, όσον είναι το πρόσωπον, οπού λαμβάνει την ελεημοσύνην από λόγου μας ελεεινότερον, τόσον είναι και μισθός περισσότερος και η ανταπόδοσις πλουσιωτέρα..δια τούτο δείξετε, παρακαλούμεν, και εις αυτόν τον ταλαίπωρον σπλάχνα οικτιρμών, και ελεημονήσετέ τον κατά την αγαθή σας προαίρεσιν. Και ο φιλελεήμων και πολυεύσπλαχνος Θεός θέλει φυλάξει την αγάπην σας ελευθέρους από κάθε κίνδυνον, και θέλει σας χαρίσει εις τον μέλλοντα χρόνον και την Βασιλεία του την ουράνιον» 101. Η επιστολή προς τον έμπορο Ιωάννη υπέρ του Αυγέρη, κομιστή της επιστολής, όπως και η επιστολή προς τον Κωνσταντίνο, πρωτοπρεσβύτερο στα 100 Βλ. Επιστολή 51, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 58, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

54 Τρίκαλα, ήταν συστατικές προς ελεημοσύνη επιστολές και φέρουν την ίδια ημερομηνία, αυτής, της 22ας Μαρτίου Ο Ιωάννης δραστηριοποιούνταν στη Θεσσαλονίκη ως έμπορος και ο Αναστάσιος τον επαινεί για τις αγαθοεργίες του. Εκείνη την εποχή αποδημούσαν πολλοί Αγραφιώτες προς τις πόλεις για να πετύχουν μια καλύτερη ζωή για τις οικογένειές τους. Ο Γόρδιος τον συμβουλεύει να φροντίζει για τα ουράνια και μένοντα αγαθά και όχι για τα παρόντα. Μάλιστα τον αποκαλεί δόκιμο πραγματευτή τώρα «που έχει καιρό να δώσει λίγο και να πάρει πολύ» και τονίζει ιδιαίτερα την αξία της ουράνιας Βασιλείας. Παράλληλα χρησιμοποιεί μία εικόνα από τη θάλασσα όπου ένα καράβι, ενώ γλυτώνει από τα φοβερά κύματά της, συντρίβεται μέσα στο λιμάνι. Η εικόνα αυτή αποτελεί παραίνεση για να βοηθηθεί ο Αυγέρης από τον Ιωάννη κατά την προαίρεσή του και έτσι το έργο του θα γίνει τέλειο και ευπρόσδεκτο προς τον Θεό. Έγραψε προς αυτόν: «Πολλής τιμής άξια είναι τα πενήντα και εκατόν γρόσια, τιμιώτατε κυρ Ιωάννη, αλλά πόσης αξία μία ψυχή χριστιανού, δια την οποίαν ο Χριστός απέθανε; Ψυχήν μέλλετε να εξαγοράσετε, και λυπάσθε των σκωλήκων τα φαγώματα και των εχθρών τα επιβουλεύματα και των κλεπτών τα αρπάγματα; Μη, παρακαλώ, μη αλλά απλώσετε και πλουσιωτέραν την χείρα σας, και κάθε ένας κατά την δύναμίν του ας κάμη και την προαίρεσίν του. Μην αφήνετε το καράβι, οπού εγλυτώσετε από τα μεγάλα και φοβερά κύματα της θαλάσσης, να συντριφθή μέσα εις λιμένα, δια να γένη το έργον σας τέλειον και ευπρόσδεκτον εις τον Θεόν, ο οποίος και πάλιν παρακαλώ να διαφυλάττη την αγάπην σας» 102. Στην επιστολή της 22ας Μαρτίου 1686 προς τον Κωνσταντίνο, Πρωτοπρεσβύτερο στα Τρίκαλα, ο Γόρδιος αναφέρει πως αυτός που ελεεί μιμείται τον Θεό και «εις ομοίωσιν φέρει Θεού»: «Το της ελεημοσύνης έργον των λίαν εστίν επαινουμένων καλών..τοις γε μην των θείων χρησμών τροφίμοις και την πράξιν θεωρίας επίβασιν ποιουμένοις, ισχνοτέρα τινί εννοία και εις ομοίωσιν φέρειν Θεού, και τούτω μόνω Θεόν μιμείσθαι τον άνθρωπον δύνασθαι, των ομολογουμένων καθέστηκε» 103. Τον παροτρύνει να γίνει μιμητής του καλού Σαμαρείτη και να μην αντιμετωπίσει τον διακομιστή Αυγέρη, ο οποίος ζητά τη βοήθειά του, όπως ο λευίτης 102 Βλ. Επιστολή 60, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 61, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

55 ή ο ιερέας της παραβολής. Ο Γόρδιος στις επιστολές του επικαλείται συχνότατα την παραβολή αυτή για να γίνει οδοδείκτης στην πορεία προς τη Βασιλεία του Θεού. Στην ίδια επιστολή ανέφερε: «Διό γενού μιμητής, παρακαλώ, του εκ Σαμαρείας οδεύοντος, και μη παρέλθης αυτόν ως λευίτης και ιερεύς τον από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ καταβαίνοντα και τοις λησταίς εμπεσόντα και παρ αυτών εκδυθέντα και ελεεινώς τραυματισθέντα. Ει δε και της του πανδοχέως μοίρας γενήση, προς της σης αν είη και τούτο αγχινοίας καταστοχάσασθαι την του επισκεψαμένου επάνοδον». Ο Θεός αγαπά εκείνον που ελεεί με προθυμία και γενναιοδωρία: «ιλαρόν δότην αγαπά ο Θεός» 104. Η ελεημοσύνη είναι ο πιο άμεσος τρόπος επικοινωνίας Θεού και ανθρώπων. Είναι ο τρόπος για να γίνει η καρδιά του ανθρώπου θρόνος του Θεού. Ο ελεήμονας υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και συναντάται με τους αδελφούς του: «της ευποιίας και κοινωνίας μή επιλανθανόμενος τοιαύταις γαρ θυσίαις ευαρεστείται ο Θεός» 105. Στην επιστολή που στάλθηκε από τα Βρανιανά στις 11 Νοεμβρίου 1686, ο Αναστάσιος Γόρδιος παρακάλεσε τον Θεοδόσιο να συνδράμει, τον ιερομόναχο Παρθένιο, ηγούμενο της μονής της Γεννήσεως της Θεοτόκου Μούχας 106, ώστε αυτός να επισκευάσει τα κελιά του μοναστηριού και «αντί της ελεημοσύνης θέλει αξιωθεί τα ουράνια αγαθά». «Εις το ιερόν και σεβάσμιον μονύδριον της υπεραγίας Θεοτόκου, το επονομαζόμενον Μούχα, ευρίσκεται κάποιος ιερομόναχος, Παρθένιος ονόματι, ο οποίος εμαθήτευσε και εις του λόγου μας ολίγον καιρόν. Δια να ήτον όμως το ρηθέν μονύδριον προτήτερα ερημωμένον πολύν καιρόν, εχάλασαν τα κελλία, και μη δυνάμενος ο πτωχός να τα ανακαινίση, δια να μην χαλάσωσι τελείως, έρχεται προς την τιμιότητά σου, και αν είναι εις τους ορισμούς της, ας του βοηθήση, παρακαλούμεν, με ό,τι την φωτίσει ο Θεός. Και η χάρις και η πρεσβεία της του Λόγου Μητρός και αειπαρθένου Μαρίας θέλει γένει βοηθός της τιμιότητός σου πάντοτε. Και αντί της ελεημοσύνης, οπού θέλει κάμει τώρα εις αυτό το μονύδριον οπού είπαμεν, θέλει αξιωθή να απολαύση τα ουράνια και αιώνια αγαθά μετά των απ αιώνος αγίων». 104 Παροιμ. 22.8, Β Κορινθ Εβρ Η μονή Μούχας βρισκόταν στην Καστανιά Καρδίτσας και ήταν αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου. Σήμερα ανήκει στη μητρόπολη Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων. Βλ. Επιστολή 65, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, Β, σελ. 322,

56 Στην επιστολή της 21 ης Δεκεμβρίου 1686 ο Θεοδόσιος φαίνεται ότι ανταποκρίθηκε στην αίτηση του Γορδίου, γεγονός που φανερώνει και το κύρος που εξέπεμπε η προσωπικότητα του Αγραφιώτη ιερομονάχου. Στις 4 Ιουνίου 1711 προς τον αδελφό του Αθανάσιο, ο Γόρδιος έθιξε το θέμα της ζητείας, δηλαδή της οικονομικής συνδρομής προς αναξιοπαθούντα, σύμφωνα με το κύριο μέλημα των πρώτων χριστιανών, οι οποίοι ενίσχυαν τους αδύναμους αδελφούς : «Δέδεξο γουν αυτόν ως δεχθήναί σε πρέπον, και σύστησέ τον και εις αυτήν την πολιτείαν και εις την του Μεσολογκίου, ή δυνάμεως έχεις και προθυμίας προς τοιαύτας ευεργεσίας και χάριτας» 107. Ο Απόστολος Παύλος αποκαλούσε λογεία την συνεισφορά υπέρ των χριστιανών των Ιεροσολύμων κατά την πρώτη μέρα της εβδομάδας, την Κυριακή: «Περί δέ της λογείας της εις τους αγίους, ώσπερ διέταξα ταις εκκλησίαις της Γαλατίας, ούτως και υμείς ποιήσατε. Κατά μίαν σαββάτου έκαστος υμών παρ εαυτώ τιθέτω θησαυρίζων ό,τι εάν ευοδώται, ίνα μή όταν έλθω τότε λογείαι γίνωνται» 108. Ο Γόρδιος έγραψε επιστολή προς τον γέροντα Σίλλιο στο Κεράσοβο στις 27 Μαρτίου 1722, προκειμένου να ενισχύσει τον Αγραφιώτη Κωνστάντιο μοναχό της μονής Φιλοθέου Αγίου Όρους, ο οποίος διενεργούσε ζητεία για τη μονή του με πρόσταγμα και με γράμμα του μοναστηριού: «Και ακόμη δια περισσοτέραν ψυχικήν της ωφέλειαν να την παρακινήσω και εις ευεργεσίαν και βοήθειαν του πτωχού καλογέρου τούτου, Κωνσταντίου το όνομα, οπού της το εγχειρίζει, ο οποίος είναι συμπατριώτης μας αλλά και κοινοβιάτης εις μοναστήριον του Αγίου Όρους μεγάλον και σεβάσμιον ωσάν και τα άλλα, του Φιλοθέου καλούμενον, αλλά πτωχότατον, όσον δεν βολεί περισσότερον. Και περιπατεί ο ταλαίπωρος εδώ και εκεί με πρόσταγμα και με γράμμα του μοναστηρίου, αλλά ολίγη είναι η ελεημοσύνη οπού συνάγει, καθώς θέλει το φανερώσει και μοναχός του διά στόματος. Είχε και ένα άλογάκι εις υπηρεσίαν του, και το εστερήθη και εκείνο, και έμεινεν άπορος. Δια τούτο παρακαλώ την εντιμότητά σου να του κάμετε καμίαν βοήθειαν, όσην ήθελε σας φωτίση ο υπέρ ημών εκ νεκρών αναστάς Χριστός» Βλ. Επιστολή 139, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Α Κορινθ Βλ. Επιστολή 553, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

57 Υπενθυμίζεται ότι ως ζητεία χαρακτηριζόταν ακόμη η έκτακτη βοήθεια και ελεημοσύνη, η οποία εζητείτο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, από ιεράρχες και Μονές, όταν βρίσκονταν σε δεινή οικονομική θέση 110. Η επιστολή της 25 ης Σεπτεμβρίου 1723 αποστάλθηκε από τα Βρανιανά προς τους Κώνστα και Δήμο από το Τροβάτο. Πρόκειται για συστατική επιστολή έναντι ζητείας μοναχών από τις μονές Ιβήρων και Διονυσίου Αγίου Όρους, οι οποίοι περιέφεραν λείψανα αγίων και τεμάχιο από το Τίμιο Ξύλο. Ο ιερέας Κώνστας αναφέρεται και στην επιστολή της 25 ης Σεπτεμβρίου 1723 στην οποία ο Γόρδιος ζήτησε από τους προεστώτες του Τροβάτου, Κώνστα και Δήμο, να συνδράμουν και να βοηθήσουν δύο μοναχούς του Αγίου Όρους, από τις Μονές Ιβήρων και Διονυσίου, οι οποίοι διεξήγαγαν ζητεία, μεταφέροντας λείψανα αγίων και μέρος του Τιμίου Ξύλου: «Οι πανοσιώτατοι ούτοι πνευματικοί πατέρες και ιερομόναχοι, οπού φέρνουσι προς την εντιμότητά σας το παρόν, είναι από το Άγιον Όρος, από δύο ιερά και σεβάσμια και βασιλικά μοναστήρια, των Ιβήρων και του Διονυσίου καλούμενα και φημιζόμενα. Και ήλθαν εις τα μέρη τούτα άνθρωποι και οι δύο πρακτικοί, πεπαιδευμένοι και αξιόλογοι. Έχουν και λείψανα αγίων θαυμασιώτατα και μέρος από το τίμιον ξύλον του αγίου και ζωοποιού Σταυρού του Χριστού. Δια τούτο παρακαλώ σας, αυτού οπού έρχονται, να τους δεχθήτε και η εντιμότης σας καλά, με ευλάβειαν και με αγάπην, να ψάλουν και αγιασμούς όποιοι ορίσουν, και ό,τι άλλο ήθελαν χρειασθή δια την υγείαν τους και την συγχώρησιν των αμαρτιών τους και μνημόσυνον των γονέων τους. Ειπέτε και του πνευματικού παπά -κυρ Κλήμη και του παπά-κυρ Κώνστα, και ας τους συνδρομήσουν και ας τους οδηγήσουν και αυτοί, καθώς τους εκάμαμεν και ημείς εδώ κατά την δύναμίν μας. Έτζη κάμετε, παρακαλώ, καθώς σας γράφω, και θέλετε γνωρίσει και την ωφέλειαν, οπού θέλετε αξιωθή να λάβετε. Ταύτα, και πάλιν υγιαίνοιτε» 111. Άλλη συστατική επιστολή για ελεημοσύνη είναι αυτή της 30 ης Σεπτεμβρίου 1723 προς κάποιον αναγνώστη Γεώργιο από το Καρπενήσι, υπέρ του Καλλίνικου, 110 ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗ ΤΣΟΥΓΓΑΡΑΚΗ, «Το φαινόμενο της ζητείας κατά τη Μεταβυζαντινή Περίοδο», Ιόνιος Λόγος, τ.1, Κέρκυρα 2007, σελ Ο Ευγένιος Γιαννούλης σε επιστολή του προς μητροπολίτη ανέφερε: «Μας ώριζε γουν δι αυτού να ετοιμάσωμεν την ζητείαν και το φιλότιμον και το κανονικόν και όλα ομού τα νομιζόμενα δικαιώματα», ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, ό.π., Επιστολή 240, σελ Βλ. Επιστολή 596, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

58 παλιό μαθητή του Γορδίου: «Ο παρών ιερομόναχος Καλλίνικος, έστιν εκ του Ανατωλικού, και εστάθη ποτέ και μαθητής μου, όταν ήμουν εκεί. Τώρα όμως ήλθε και έως εδώ, δια να ιδή, κατά το χρέος οπού έχουν οι μαθηταί προς τους διδασκάλους, όταν είναι ευχάριστοι και ευγνώμονες. Και φανερώνοντάς μου πως έχει και πολλήν ένδειαν Παρακαλώ την αγάπην σου να τον υποδεχθή φιλοφρόνως, και να του βοηθήση, καθ όσον δύναται, εις εκείνα οπού έχει χρείαν» 112. Της επιστολής της 27 ης Οκτωβρίου 1723 ο παραλήπτης Γεωργάκης ήταν καπουκεχαγιάς /αντιπρόσωπος της Υψηλής Πύλης στην Αυλή του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαου Μαυροκορδάτου, στο Βουκουρέστι. Ως ανώτατος υπάλληλος διαχειριζόταν σημαντικές υποθέσεις. Από τη θέση αυτή έκρινε ο Γόρδιος πως ο Γεωργάκης θα μπορούσε να βοηθήσει οικονομικά τα Βρανιανά που είχαν περιέλθει σε δραματική οικονομική κατάσταση: «ότι το χωρίον τούτο, το καλούμενο ως είπον Μεγάλα Βρανιανά, ήτον ότε ήτον τοιούτον. Αμή τώρα, καθώς εκατάντησε, το όνομα μόνον του έμεινε κατά άλλον δε τρόπον δεν είναι άξιον μηδέ με τα πλέον μικρότερα να συγκριθεί και να εξισασθή. Πόθεν δε του εσυνέβη η τοιαύτη δυστυχία και κατάστασις αν ορίση να το μάθη καταλεπτώς, ο του παρόντος γράμματος διακομιστής κυρ Αυγέρης, εδικός μας άνθρωπος εξ αυτού τούτου ορμώμενος και το πιστόν έχων εκ πολλών, θέλει της το φανερώσει σαφέστατα και διεξοδικότατα δια στόματος, να γνωρίσει καλά τα εξ αρχής μέχρι τέλους. Και γνωρίζοντας τα την παρακαλούμεν να την επικαμφθή η θεοφιλής της ψυχή εις οίκτον και συμπάθειαν των πτωχών τούτων χριστιανών των ενταύθα διαιτωμένων, οπού ευρίσκονται εις πολλάς περιστάσεις και κακάς, και κινδυνεύουσι να πάθουν παντελή χαλασμόν και με την πολλήν της γνώσιν και σύνεσιν να τον συμβουλεύση και να τον συνδράμη και λόγοις και έργοις ως αξιωτάτη, να ευρεθή και να γένη καμία κυβέρνησις εις αυτούς» 113. Στην επιστολής της 27 ης Δεκεμβρίου 1713 ο Γόρδιος έγραφε στον επίσκοπο Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ και του ζητούσε να συνδράμει τον Σεραφείμ, ο οποίος λόγω κάποιου πατρικού χρέους, έπεσε σε χέρια ασεβών και μιαιφόνων ανδρών: «Διό παρακαλώ, και πάλιν και πολλάκις παρακαλώ (ει και όλως παρακαλείν με προς τα τοιαύτα δει λέγειν, την υπομνήσεως μάλλον ή παρακλήσεως της παρ εμού δεομένην 112 Βλ. Επιστολή 597, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 603, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

59 ψυχήν), είπερ ποτε και νυν ουχ ήκιστα, μη παριδείν και τούτον ούτω ταύτη προσπίπτοντα και ελέους αξιούντα τυχείν, του τε παρ εαυτής και του παρά του θεοφιλούς αυτής ποιμνίου διά τε αγράφου και εγγράφου συστάσεως» 114. Η επιστολή που γράφτηκε από τα Βρανιανά στις 25 Ιανουαρίου 1716 και είχε παραλήπτες τους ιερείς και προεστώτες του χωριού Χρύσου, ήταν μία ακόμη συστατική επιστολή περί ελεημοσύνης προς αναξιοπαθούντα. Το γεγονός ότι η επιστολή απευθύνθηκε σε τοπικές εκκλησιαστικές και αυτοδιοικητικές αρχές, την κατατάσσει στην κατηγορία των ημιεπισήμων επιστολών του Γορδίου: «Ευλαβέστατοι εν ιερεύσι και θεοσεβέστατοι παπα-κυρ Ρίζων και παπα-κυρ Παναγιώτη συν άμα τοις λοιποίς ιερεύσι τε και προεστώσιν τοις εις το χωρίον χρυσόν Χρύσου, υγιαίνετε εν Χριστώ πάντοτε» 115. Ο Γόρδιος συνήθιζε να χρησιμοποιεί τις κλητικές προσφωνήσεις σε υπερθετικό βαθμό. Η αναφορά δύο ιερέων με τα ονόματά τους, (γίνεται λόγος και για άλλους ιερείς χωρίς να κατονομάζονται), προφανώς υποδεικνύει πως αυτοί κατείχαν κάποια αξιόλογη παιδεία ή ήσαν γνώριμοί του. Ο αριθμός των ιερέων, ιδιαίτερα την εποχή εκείνη κατά την οποία η κύρια απασχόληση των ιερέων ήταν οι αγροκτηνοτροφικές εργασίες 116 δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο για να εκτιμηθεί ο πληθυσμός ενός τόπου, είναι όμως ένα ενδεικτικό στοιχείο, ιδιαιτέρως αν συνεκτιμηθεί και με άλλα δεδομένα, από γραπτές κυρίως πηγές. Έτσι, σε τουρκικό φορολογικό κατάστιχο του , το οποίο απέδωσε από την παλαιοτουρκική στη σημερινή, με λατινικούς χαρακτήρες, τουρκική γραφή, ο διδάκτωρ της Οθωμανικής Ιστορίας κ. Γεώργιος Λιακόπουλος, ταυτοποίησε δε και δημοσίευσε, κριτικά σχολιασμένο, ο ερευνητής κ. Ανάργυρος - Γιάννης Μαυρομύτης, εμφανίζονται πέντε (5) ιερείς, ο ένας μάλιστα φέρει το 114 Βλ. Επιστολή 245, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 304, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ «Οι ιερείς των χωριών ήταν απλοί αγρότες και καλλιεργούσαν κτήματα. Η πρόσδεσή τους με την γη και η ενασχόλησή τους με γεωργικές εργασίες είχε θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες. Θετικό ήταν το γεγονός ότι οι ιερείς του χωριού παρέμεναν απόλυτα ενταγμένοι στις κοινωνικές/οικονομικές συνθήκες της κοινότητάς τους από τα μέλη της οποίας δε διέφεραν σε τίποτε. Αρνητικό αποτέλεσμα ήταν η αποξένωσή τους από την παιδεία γενικά». ΣΑΡΡΗΣ, Οσμανική Πραγματικότητα, σελ

60 εκκλησιαστικό οφφίκιο του πρωτόπαπα. και προκύπτει αναλογία 42 περίπου οικογενειών ανά ιερέα 117. Επίσης ο Γόρδιος στην επιστολή αποκαλεί το χωριό «χρυσόν Χρύσου» προφανώς για την ομορφιά της φύσης του ή για την εύρωστη οικονομική κατάσταση των κατοίκων του. Αυτό συμπεραίνεται και από τη συνδρομή προς ελεημοσύνη που ζητούσε από τους ιερείς και προεστώτες της Χρύσου. Εμπλουτίζει με την επίσκεψή του στο Χρύσον την τοπική, κοινωνική και εκκλησιαστική ιστορία και τη συλλογική μνήμη του τόπου. Λαογραφικό στοιχείο αποτελεί η αναφορά αποστολής ενός σκούφου (κοιλάφιον), και μπορούμε να υποθέσουμε με κάθε επιφύλαξη, ότι την εποχή εκείνη υπήρχε στο Χρύσου κάποιο σχετικό εργαστήριο. Όλα τα στοιχεία συνηγορούν ότι ο εκ Τροβάτου καταγόμενος Γεώργιος, έτυχε τελικά της οικονομικής συνδρομής των αρχών και των κατοίκων της περιοχής. Το χωριό Χρύσου υπήρχε από τη βυζαντινή εποχή. Στην πρόθεση της Μονής Δουσίκου, με την οποία ο Γόρδιος είχε στενότατη σχέση, αναγράφεται ως Μεγάλη Χρύσου 118. Στα κατάστιχα κωδίκων (Τ4 και Τ5) της ιεροδικαστικής περιφέρειας Λάρισας- Φαναρίου, οι οποίοι φυλάσσονται στα Γ.Α.Κ.-Αρχεία Ν. Κοζάνης, και περιέχουν δημοσιονομικά στοιχεία, καταφαίνεται πόσο μεγάλο χωριό ήταν. Για παράδειγμα, σε κατάστιχα «Εστιών Κεφαλικού φόρου» του βιλαετίου των Αγράφων τα έτη 1663, , η Χρύσω εμφανίζεται να έχει τον μεγαλύτερο αριθμό εστιών κεφαλικού φόρου, σε σύνολο 73 χωριών που περιλαμβάνονται στα κατάστιχα. Το 1663 είχε 115 εστίες 119. Με το ίδιο όνομα αναφέρεται και το 1783 σε οθωμανικό Αυτοκρατορικό Διάταγμα εν Κωνσταντινουπόλει (του μηνός Σιαβάλ έτους εγίρας 117 ΤΣΙΩΛΗ, «Επιστολή του Αναστασίου Γορδίου προς τους ιερείς και προεστώτες του Χρύσου». Ανάτυπο, Αρχείο Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, Περιοδική έκδοση του Ευρωπαικού Κέντρου Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τεύχ.5 ο Ιαν-Ιούνιος Αθήνα 2010, σελ ΜΑΥΡΟΜΥΤΗΣ, «Άγραφα, έτος μ.χ.», περ. Ευρυτανικά Χρονικά, Περίοδος Ε, τεύχ. 22, Αθήνα, Απρίλιος- Μάϊος- Ιούνιος 2007, σελ ΣΠΑΝΟΣ, «Οι οικισμοί των Αγράφων και οι αφιερωτές τους στην πρόθεση 37 της Μονής Δουσίκου, ( )», Τα Άγραφα στη διαδρομή της ιστορίας, Πρακτικά Συνεδρίου, τόμ. Α, σελ ΤΣΙΩΛΗ, ό.π. σελ. 8. ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ, Η νεότερη Ελλάδα μέσα από οθωμανικές αρχειακές πηγές. Οικονομία, Θεσμοί και κοινωνία στη Θεσσαλία του 17 ου αιώνα, σελ

61 1201), απευθυνόμενο στον ιεροδικαστή της επαρχίας Καρπενησίου, «Περί ορίων Βίνιανης, Χρύσου, Κερασόβου, Παυλόπουλου» 120. Η επιστολή, η οποία γράφτηκε στις 15 Φεβρουαρίου 1716, ανέφερε πως ο ηγούμενος της μονής Τατάρνης, Χρύσανθος, σκόπευε να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί με πατριαρχική επιστολή να μεταβεί στο Βουκουρέστι και το Ιάσιο, για να ζητήσει οικονομική ενίσχυση (ελεημοσύνη). Ο παραλήπτης Δημήτριος, ο οποίος ήταν έμπορος -η προσφώνηση «εντιμότατε και χρησιμότατε» παραπέμπει σε ιδιότητα εμπόρου- παρακαλείται να συστήσει τον ηγούμενο Χρύσανθο στον Διερμηνέα της Υψηλής Πύλης (Δραγουμάνον) Ιωάννη Μαυροκορδάτο, γιο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ώστε στη συνέχεια ο Διερμηνέας να εφοδιάσει τον ηγούμενο με συστατική επιστολή προς τον αδελφό του Νικόλαο Μαυροκορδάτο, ο οποίος ήταν ηγεμόνας της Μολδαβίας(Μπογδαμπείν: μπέης της Μπογδανίας) με έδρα το Ιάσιο 121. Ο Γόρδιος συνέταξε μεγάλο αριθμό συστατικών επιστολών με σκοπό την ελεημοσύνη. Η επιστολή με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1716 έχει συστατικό χαρακτήρα και συγκαταλέγεται στους επιστολικούς τύπους της εποχής. Έγραψε προς Ιωαννίκιο Γ μητροπολίτη Δημητριάδος για τον ιερέα Χριστόδουλο: «Διό (ει και τούτο μην περιττόν ειπείν) επικαμφθήτω, παρακαλώ, και τω προς αυτόν οίκτω, και τυχέτω των ων παρ αυτής ελπίζει τυχείν, τρόποις οις οίδε μετά Θεόν ου η παντοδύναμος χάρις και το άφατον έλεος απρόσκοπον διαφυλάττοι σου τον βαθμόν και νυν και εις το μετέπειτα, μεμνημένον καμού και υπερευχόμενον» 122. Η συστατική επιστολή της 10ης Μαρτίου 1717 απευθυνόταν στον Ιωαννίκιο Γ μητροπολίτη Δημητριάδος. Ο Γόρδιος ζητούσε για βοήθεια ιεροδιάκονο, υποτακτικό ηγουμένου κοντινού μονυδρίου, ο οποίος συγκέντρωνε ελεημοσύνες για τα χρέη του ασθενή και γέροντος ηγουμένου. «Διακόνων ιερών ηξιωμένος βαθμού και βοηθείας χρήζων ο του παρόντος εστί διακομιστής» ΤΣΙΩΛΗ, ό.π. σελ.6. ΜΑΥΡΟΜΥΤΗΣ, Καρπενήσι , εκδ. Πανευρυτανικής Ένωσης, Αθήνα 2006, σελ Βλ. Επιστολή 308, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 312, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 356, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

62 Στην επιστολή της 29 ης Ιουλίου 1718 οι παραλήπτες είναι ο καθηγούμενος Παρθένιος, οι πρώην καθηγούμενοι Χρύσανθος και Ευγένιος και όλοι οι μοναχοί της μονής Τατάρνας. Ο Γόρδιος αιτήθηκε τη συνδρομή τους προς τον διακομιστή της επιστολή κυρ-αποστόλη, «...διατί ηξεύρετε και μοναχοί σας καλά πως ο μισθός εις τοιαύτας αγαθοεργίαε είναι πολύς παρά Θεού εις εκείνους οπού ταις κάμνουν, όταν γίνωνται με καλήν προαίρεσιν και προθυμίαν» 124. Επίσης στην επιστολή της 12 ης Ιουλίου 1721, ο Γόρδιος παρακάλεσε κάποιον άλλον ιερέα Κώνστα να συνδράμει στην επισκευή του ναού του χωριού Αγίου Δημητρίου στο χωριό Τροβάτο: «να τον συνδρομήσης να λάβη καμίαν βοήθειαν από τους ευρισκομένους αυτόθι χριστιανούς εις χρείαν οπού έχει, να αναστήση κάποια χαλασμένα μέρη της εκκλησίας του μεγάλου εν μάρτυσι Δημητρίου και δεν του φθάνουν τα έξοδα, με το να χρειάζωνται πολλά, και οι εις το χωρίον του ευρισκόμενοι χριστιανοί δεν δύνονται να του βοηθήσουν από την πολλήν πτωχείαν οπού έχουσιν. Διατί, καθώς λέγει ο άγιος λόγος, «αγαθοί οι δύο υπέρ τον ένα» 125. Η βοήθεια προς τις χήρες και τα ορφανά ήταν πρώτιστο μέλημα για τον Αναστάσιο Γόρδιο. Στις δύο επιστολές προς τον ιερέα και τους κατοίκους του Τεταγίου Καρδίτσας έγραψε: «και ύστερα ο Θεός, καθώς είπαμεν, ο πατήρ των ορφανών και χηρών, θέλει έχει την έννοιάν της, να την κυβερνήση και αυτήν ωσάν και άλλαις πολλαίς χήραις πτωχαίς και ορφαναίς», «Μην αμελήτε παρακαλώ, και παρατρέχετε τοιαύτας αγαθοεργίας, όχι μόνον εις αυτήν αλλά και εις άλλαις τοιαύτας πτωχάς και χήρας, οπού έχουσι τέτοιαις χρείαις και ανάγκαις. Και ο Θεός, οπού λέγεται και είναι ( καθώς σας έγραφα κα ιεις το πρώτον) πατήρ των ορφανών και κριτής των χηρών, θέλει σας αποδώσει τον μισθόν πολλαπλασίον και νυν και εν τη μελλούση κρίσει και ελπιζομένη αιωνία ζωή και απολαύσει των επουρανίων αγαθών μετά πάντων των αγίων και των δικαίων. Ο αδελφόθεος Ιάκωβος στην επιστολή της Κ.Δ. αναφέρει : «θρησκεία καθαρά και αμίαντος παρά τω Θεώ και πατρί αύτη εστίν, επισκέπτεσθαι ορφανούς και χήρες εν τη θλίψει αυτών» Βλ. Επιστολή 414, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 516, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Εκκλησ Βλ. Επιστολές 416, 426 στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ. 676, 685. Ιακ

63 Η επιστολή της 30 ης Μαρτίου 1721 προς τον ευσεβέστατο γέροντα Σίλλιο, περιέχει εκτενείς αναφορές στον άγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνό «ουδενί ετέρω ως ελέω Θεός θεραπεύεται», «Ήγουν ο Θεός δεν τιμάται και δεν ευχαριστάται τόσον με άλλο τίποτε, ωσάν με την ελεημοσύνη, και με άλλο τίποτε δεν μιμάται τινάς τον Θεόν τόσον, ωσάν με ταύτην. Δια τούτο ας μην λείπη από λόγου της ποτέ το καλόν τούτο και θεάρεστον έργον, αντάμα με την πλήρωσιν και των άλλων εντολών του Χριστού, οπού προξενούσιν εις εκείνους οπού ταις κάμνουν αόκνως και προθύμως την Βασιλείαν των ουρανών και την ζωήν την αιώνιον» 127. Οι υπέρ της ελεημοσύνης λόγοι του Γορδίου υπενθυμίζουν το ίδιο πνεύμα της αγιοπατερικής παράδοσης, όπως επί παραδείγματι το εκφράζει σε ομιλίες του ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: «Εμπορία και πραγματεία ο ουρανός, και ημείς αμελούμεν. Δος άρτον, και λαβέ παράδεισον, δος μικρά, και λαβέ μεγάλα, δος θνητά, και λαβέ αθάνατα δος φθαρτά, και λαβέ άφθαρτα». «Να μη νομίζεις ότι είναι έξοδο η ελεημοσύνη, αλλά έσοδο, ούτε δαπάνη, αλλά επικερδές εμπόριο, γιατί περισσότερο παίρνεις παρά δίνεις. Δίνεις ρούχο και παίρνεις στολή άφθαρτη. Φιλοξενείς κι άλλους στο σπίτι σου και για αντάλλαγμα παίρνεις τη Βασιλεία των ουρανών. Προσφέρεις υλικά αγαθά που χάνονται και έχεις στη μόνιμη κατοχή σου εκείνα που μένουν αθάνατα» και προσθέτει «Ουκ εστίν, αμάρτημα, ο μη δύναται καθαρίσαι ελεημοσύνη, ο μη δύναται σβέσαι πάσα αμαρτία κατωτέρα ταύτης έστηκε φάρμακον εστί προς παν τραύμα επιτήδειον» 128. Συμπερασματικώς η ελεημοσύνη κατά τον Γόρδιο από μόνη της είναι μία αληθινή προσευχή, γιατί όταν ο άνθρωπος ελεεί, είναι σαν να καθιστά τους φτωχούς κι ανήμπορους, μεσολαβητές, προκειμένου να προσεύχονται γι αυτόν προς τον Πατέρα Θεό, και είναι βέβαιο πως αυτές οι προσευχές σαν θυμίαμα ανεβαίνουν στον ουρανό και εισακούονται από τον Θεό. 127 Βλ. Επιστολή 504, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ό.π. PG MIGNE

64 Επιστολές περί υπομονής Ο αδελφόθεος Ιάκωβος στην καθολική επιστολή του θεωρεί πανευτυχή εκείνον τον άνθρωπο, ο οποίος υπομένει με καρτερία τη δοκιμασία των θλίψεων. Γίνεται δυνατός, γυμνάζεται και δοκιμάζεται για να λάβει το λαμπρό κι ένδοξο στεφάνι της αιωνίου ζωής: «Μακάριος ανήρ ος υπομένει πειρασμόν, ότι δόκιμος γενόμενος λήψεται τον στέφανον της ζωής, ον επηγγείλατο ο Κύριος τοις αγαπώσιν αυτόν» 129. Για τον Γόρδιο, κινούμενο στο ίδιο αγιοπνευματικό πλαίσιο, η υπομονή είναι το όχημα με το οποίο μεταβαίνει κανείς στη Βασιλεία του Θεού. Επικαλούμενος χωρία της Κ.Δ. και από το Ψαλτήρι, προτάσσει την υπομονή ως το μέσο, με το οποίο οι παραλήπτες θα λάβουν πολύ μισθό από τον επουράνιο Πατέρα και θα σώσουν με αυτό τον τρόπο την ψυχή τους. Στις 10 Ιανουαρίου 1675 ο Γόρδιος προς τον ιερομόναχο Αββακούμ, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Ευγενίου Γιαννούλη και εμόναζε στη μονή Ρεντίνης, μεταξύ Καρπενησίου και Δομοκού, έγραψε: «Η αγιωσύνη σου όμως αναπαύσου, έχεις ολίγον καιρόν ολίγην σκληραγωγία του σώματος, αλλά κάνει χρεία να την υπομένης. Και πορεύσου καθώς πορεύονται όλοι οι μαθητάδες, σπούδαζε όσον δύνεσαι, συμπολιτεύου με τους συμμαθητάδες καλά, παρακάλει προ πάντων τον Θεόν, όπου κάμνει εκείνα οπού είναι εις τους ανθρώπους αδύνατα δυνατά, και με την βοήθειαν του θέλεις απολαύσει εκείνο οπού επιθυμάς, ο οποίος να δώσει και καλήν ένωσιν». Στην επιστολή αυτή γίνεται λόγος για τις μετακινήσεις του Ευγενίου στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας και της Ευρυτανίας με συνοδό τον Γόρδιο. Πληροφορούμαστε πως λίγο πριν από την έναρξη του Βενετοτουρκικού πολέμου του , επικρατούσε στην περιοχή αστάθεια και στην περιοχή της Ναυπακτίας δρούσαν «Κλέφτες» Ιακ Βλ. Επιστολή 1, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

65 Στην επιστολή της 1 ης Απριλίου 1683 ο Γόρδιος απευθύνθηκε προς τον Θεόδωρο, ιεροπαίδα στα Τρίκαλα, με αφορμή τον θάνατο κάποιου συγγενικού προσώπου του παραλήπτη: «Η ουράνιος όμως και προσκυνητή Τριάς, ο των όλων Θεός, παρακαλούμεν να την παρηγορήσει και να της δώση υπομονήν, τρόποις οις οίδε, δια να μην καταποθεί από την λύπην της την πολλήν, και εκπέσει του μακαρισμού των μέχρι τέλους υπομενόντων. Ήκουσε πολλάκις, θαρρώ, η τιμιότης σου πόσων μακαρισμών και επαίνων ηξιώθησαν παρά Θεού όσοι υπέμειναν με ευχαριστία τας θλίψεις και τους πειρασμούς, από τους οποίους έχει τα πρώτα ο μακάριος εκείνος και πολύαθλος Ιώβ. Ας συλλογισθεί, παρακαλώ, πόσους πειρασμούς υπέμεινεν εκείνος και άλλοι μετ εκείνον πολλοί, και ας παρηγορηθεί και αυτή, ή μάλιστα να ειπώ καλλίτερα ας χαρή, δια να γίνη μιμητής των μακαρίων εκείνων αγίων, οπού εχαίρονταν εις τας θλίψεις και τους πειρασμούς, οπού τους εσυνέβαιναν εδώ εις την παρούσαν ζωήν... όσα ορίζει και επαγγέλεται ο Θεός εν ταις ιεραίς Γραφάς είναι όλα αληθινά και πιστά. Ας ακούη του ιερού ψάλτου Δαυϊδ, οπού λέγει «πιστός Κύριος εν πάσι τοις λόγοις αυτού», και ας έχει καλάς ελπίδας δια την μέλλουσαν εκείνην ζωήν, την άπονον και μακαρίαν. Και με εκείνας τας ελπίδας των μελλόντων αγαθών αστοχάει τα παρ ελπίδα συμβαίνοντα των παρόντων κακών» 131. Ο Γόρδιος υιοθετούσε σε πολλές επιστολές του τον τρόπο, με τον οποίο ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έδινε συμβουλές. Σε μία από τις πολλές επιστολές που έστειλε από τον τόπο της εξορίας του, προς τη διακόνισσα Ολυμπιάδα, για να την ενισχύσει να υπομείνει τις κακουχίες και τις λύπες, έγραψε χαρακτηριστικά: «Αυτή είναι η φύση της θλίψεως. Αυτοί που την σηκώνουν με γενναιότητα τους κάνει ανώτερους από τα δεινά, υψηλότερους από τα βέλη του διαβόλου και τους παιδεύει να καταφρονούν όλες τις επιβουλές των εχθρών». Και συνεχίζει ο άγιος πατέρας: «Τα δένδρα που μεγαλώνουν στην σκιά γίνονται καχεκτικά, ενώ αυτά που αυξάνονται μέσα στις κακουχίες και στο καύμα του ήλιου είναι δυνατά και ακμαία. Το ίδιο συμβαίνει και με τους θαλασσινούς που είναι θαλασσοδαρμένοι με πολύ κόπο και ταλαιπωρία στην θάλασσα. Αυτοί είναι γενναιότεροι και ακμαιότεροι και άφοβοι στα δεινά. Το ίδιο 131 Ψαλμ α, Βλ. Επιστολή 30, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

66 συμβαίνει και στην πνευματική ζωή, η θλίψη κάνει δυνατό τον άνθρωπο και τον φέρει κoντά στον Θεό» 132. Ο Γόρδιος έστειλε στις 14 Μαρτίου 1698 παρηγορητική επιστολή προς τον ιερομόναχο Ιωσήφ, ο οποίος αντιμετώπιζε δυσκολίες από κάποια πρόσωπα που κατείχαν αξιώματα: «Ημίν δε, ει μη μετά της υπομονής προσείη και καύχησις των θλίψεων ένεκα, καθάπερ εν τοις του Χριστού μαθηταίς, αποχρώντως αν έχοι το μη θατέρου γουν τούτων απολειφθήναι. «Υπομονής γαρ», φησί, «έχετε χρείαν». Και ο Δεσπότης τω μέχρι τέλους ταύτην κεκτημένω την σωτηρίαν επαγγέλεται» 133. Η επιστολή της 17 ης Ιουνίου 1716 ήταν απαντητική προς τον ιερέα Κυρίτζη, ο οποίος βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη και ζητούσε τη συνδρομή του Γορδίου σχετικά με την αποκλήρωση της συζύγου του από τον πατέρα της. Ο Γόρδιος του συστήνει να έχει υπομονή και απέστειλε την επιστολή στον πεθερό του με την προσθήκη σχετικών αγιογραφικών χωρίων: «Υπομονής γαρ έχετε χρείαν», 134 «εν τη υπομονή υμών κτήσασθε τας ψυχάς υμών;», «Και ει κτήσις ψυχών γίνεται δι υπομονής, πόσω, μάλλον ετέρων κοινών και προσκαίρων και κοσμικών πραγμάτων», 135 «Ταύτα μελέτα, εν τούτοις ίσθι» 136. Προς τον γέροντα Σίλλιο επικαλείται τον λόγο του Κυρίου που διδάσκει πως ο μισθός από τον Θεό είναι περισσότερος αν κάνουμε υπομονή και αγαπάμε όχι μόνο τους φίλους μας, αλλά και τους εχθρούς μας. Η επιστολή προς τον γέροντα Σίλλιο στο Κεράσοβο, γράφτηκε από τα Βρανιανά, στις 9 Ιουνίου , :«Ταύτα βλέποντες και ημείς, τί πρέπει να κάμωμεν; Να έχωμεν υπομονήν, και να παρακαλούμεν τον Θεόν και δια φίλους και δια εχθρούς, αλλά το περισσότερον δια εχθρούς. Διατί από τούτο έχομεν περισσότερον μισθόν, καθώς το λέγει ο Δεσπότης μας Χριστός: «Ει αγαπάτε τους αγαπώντας υμάς, ποία υμίν 132 Βλ. Επιστολή στην Ολυμπιάδα, Εβρ , Βλ. Επιστολή 88, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Εβρ , Βλ. Επιστολή 325, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Λουκ Α Τιμ Το Κεράσοβο είναι το σημερινό Κερασοχώρι Ευρυτανίας, 45 χιλιομ. Β.Δ. του Καρπενησίου. 65

67 χάρις εστί;» 138 και τα εξής «εγώ δε λέγω υμίν, αγαπάτε τους εχθρούς υμών, καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς, και προσεύχεσθε περί των επηρεαζόντων υμάς και διωκόντων υμάς» 139. Τούτο αν κάμωμεν, είμεσθε χριστιανοί τέλειοι, και θέλομεν έχει πολύν μισθόν. Έτζη λοιπόν κάμνε και η εντιμότης σου, έτζη διάταζε και άλλους να κάμνουν, να είναι ευχάριστοι και όχι αχάριστοι και προς τον Θεόν και προς τους ανθρώπους». Στο τέλος της επιστολής ο Γόρδιος αναφέρει προς τον γέροντα ότι θα μνημονεύει το τίμιο όνομά του σε όλες τις αγίες και ιερές τελετές. Από τις 669 επιστολές του Γορδίου οι 22 επιστολές απευθύνονται σε κατοίκους του Κερασόβου 140 και περιέχουν σημαντικές πληροφορίες ιστορικές, καθώς και στοιχεία της κοινωνικής και κοινοτικής ζωής του Κερασόβου. Τις περισσότερες επιστολές, εννιά (9) τον αριθμό, έστειλε στον γέροντα Σίλλιο. Για τον προεστό γέροντα Σίλλιο έγραψε: «Πολλήν αγάπην μου έδειξεν η εντιμότης σου από μιας και πρώτης αρχής, οπού την εγνώρισα και με εγνώρισε, και εφιλιωθήκαμεν μετ αλλήλων. Αλλά και τώρα, έως οπού παγένει ο καιρός ομπρός, περισσεύει αμή δεν ολιγοστεύει εις τίποτε. Δια τούτο πρέπει να ηξεύρει πως αυτό τούτο κάμνω και εγώ προς αυτήν, και την αγαπώ εξ όλης της ψυχής και καρδίας και παρακαλώ τον Θεόν τον νομοθέτην και δοτήρα της τοιαύτης αγάπης, να την αξιώση να τον ευαρεστήση και με ταύτην και με ταις άλλαις όλαις ταις αρεταίς, οπού προξενούν εις τους αγαθούς και φιλαρέτους ανθρώπους την αιωνίαν και μακαρίαν ζωήν εις την Βασιλείαν των ουρανών». Τον προσφωνεί «αβραμιαίο γέροντα και χριστιανικότατο». «θεοσεβέστατο εν χριστιανοίς ανδράσι», «εντιμώτατε και χρησιμότατε» 141. Σε άλλη επιστολή στις 22 Νοεμβρίου 1715, έγραψε προς τον γέροντα Σίλλιο: «Όμως μου φανερώνει και ταις θλίψεις και ταις στενοχωρίαις οπού απέρασαν οι χριστιανοί το περασμένον καλοκαίρι, ταις οποίαις ταις ηξεύρω και εγώ, διατί είναι απανταχού κοιναίς και γνώριμαις. Βέβαια, πολύς ήταν ο φόβος και πολλή η επικείμενη 138 Λουκ. 6.32, Ματθ. 5.46, Βλ. Επιστολή 488, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Ματθ. 5.44, Λουκ Το Κεράσοβο (σημερινό Κερασοχώρι) είναι όμορο χωριό, από τα δυτικά με το χωριό Χρύσω. Ο Γόρδιος καλεί τον ιερέα Αλέξιο να τον επισκεφτεί τις επόμενες μέρες στο Κεράσοβο δηλ. από τις 30 Μαίου -15 Ιουνίου ΤΣΙΩΛΗΣ, «Το Θεοφύλακτον χωρίον και Μέγα Κεράσσοβον στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου», Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Κερασόβου, 11 Αυγούστου Βλ. Επιστολή 469, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

68 απειλή» 142. Αναφέρεται στα δεινά που έχουν προκαλέσει τα αβάσταχτα φορολογικά βάρη. Επίσης, στις 10 Μαρτίου 1717 του έστειλε παρηγορητική και συμβουλευτική επιστολή εξαιτίας του θανάτου ενός εκ των δύο υιών του: «με το θέλημα του (Θεού) και με την βουλήν του, του καθ ενός ανθρώπου συμβαίνει ο θάνατος» 143. Συμβουλευτική και παρηγορητική προς τον γέροντα Σίλλιο έστειλε και στις 23 Μαρτίου 1717 όπου του τονίζει πως δεν θα κερδίζεις την ψυχή σου δίχως υπομονή: «Και λέγω σου ότι με άλλο τίποτε δεν κερδίζεις την ψυχήν σου ωσάν με την υπομονήν και με την προς τον Θεόν ευχαριστίαν. Και ταύτα σπούδαζε να έχης και να κάμνης μέχρις εσχάτης σου αναπνοής...» 144. Στις 5 Νοεμβρίου 1718 ευχαριστεί τον Σίλλιο και τους άλλους προεστώτες Τριαντάφυλλο Καρακάση και Νικόλαο που τον πληροφόρησαν για πιθανές πολιτικοστρατιωτικές εξελίξεις στη Δυτική Ελλάδα, γράφοντας: «Και ευχαριστήθηκα πολλά, διατί μέσα εις πολλήν σκοτομήνην και αγνωσίαν εκείνων των πραγμάτων, οπού επεθύμουν να μάθω, εξάνοιξα κάποιον φως..», και «αν ηξεύρετε από κείνο το μέρος λόγου αληθείας μετέχον να μου το φανερώσετε» 145. Από τους προεστώτες Σίλλιο και Νικόλαο τους ζήτησε να συνεχίσουν να τον ενημερώνουν για όσα συμβαίνουν στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδας: «Και θέλω σας κάμει και εγώ την αμοιβήν με ευχαριστίαν ομοίαν της προτέρας και περισσοτέραν.». Σε άλλες επιστολές θα αιτηθεί της βοήθειας του γέροντα Σιλλίου σχετικά με θέματα ελεημοσύνης. Ο ιερέας Γεώργιος ήταν ο γραφέας των περισσότερων επιστολών, οι οποίες αποστέλλονταν από το Κεράσοβο προς τον Γόρδιο «..τον γραφέα του τιμίου σου γράμματός παπα κυρ Γεώργιο». Σε επιστολή προς τον διδάσκαλό του Ευγένιο 142 Βλ. Επιστολή 298, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 357, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 358, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 430, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

69 Γιαννούλη στις 27 Απριλίου 1678, έγραψε: «Εμάθαμεν δια γράμματος του Αρσενίου, πώς να εξεψύχησαν τελείως και τα Βρανιανά ωσάν και το Κεράσοβο, αλλά δεν ηξεύρομεν αν είναι βέβαιον, καλά και πάλιν να μην το απιστούμεν». Στο Κεράσοβο όπως και στα Μεγάλα Βρανιανά η κατάσταση που επικρατούσε ήταν πολύ δύσκολη, καθώς στην περιοχή των Αγράφων δρούσαν αρβανίτικες συμμορίες. Σε απαντητική επιστολή της 13 ης Αυγούστου 1722, προς κάποιον άδηλο οικονόμο που υπέστη δεινά από αχάριστους και κακεντρεχείς ανθρώπους, ο Γόρδιος για να απαλύνει τον πόνο του κάνει αναφορά σε χωρία της Κ.Δ.: «Υπομονής γαρ έχετε χρείαν» και «εν τη υπομονή υμών κτήσασθε τας ψυχάς υμών» 146. Τα ίδια λόγια είχαν γραφτεί και σε προηγούμενη επιστολή (17 Ιουνίου 1716 προς τον ιερέα Κυρίτζη). «Δι υπομονής τρέχωμεν το προκείμενον ημίν αγώνα», όπως τονίζει ο απόστολος Παύλος στην προς Εβραίους επιστολή 147. Όλες οι επιστολές του Γορδίου με αναφορά στην αρετή της υπομονής, μας θυμίζουν τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, ο οποίος σε μια ομιλία του, κάνει λόγο για το σχέδιο του Θεού και ρωτά το ποίμνιό του αν πιστεύει πως οι θλίψεις σε συνδυασμό με την υπομονή υπηρετούν το σχέδιο του Θεού περί ηθικής τάξης του κόσμου. «Λέγει προς τους διωκόμενους: Υπομείνατε, διότι είναι θέλημα Θεού. Ποιος ηξεύρει, εάν αι θλίψεις σας δεν υπηρετούν τα σχέδια Του περί ηθικής τάξεως του κόσμου; Υπό τας διαταγάς και την διακυβέρνησιν της θείας πρόνοιας, ο διώκτης καθίσταται όργανον εις τας χείρας του Θεού, ίνα δοκιμάζωνται οι δίκαιοι και καταρτίζονται εις υπομονήν, ο διωκόμενος δε ομοιάζει προς τον εργάτην τον ευπειθή εις έργον άγνωστον, εις το οποίον εργάζεται υπό το βάρος της ημέρας και μετά την αποπεράτωσιν του οποίου θα λάβει τον μισθόν του. Πρέπει λοιπόν να βαδίζωμεν με ωρθωμένον το μέτωπο εις τας δυσχερείας της ζωής και ουχί μόνον μετ αυταπαρνήσεως, αλλά και μετά φαιδρότητος, μετ ευγνωμοσύνης προς την θείαν πρόνοιαν, ήτις μας οδηγεί πάντοτε εις την ευτυχίαν, όταν εμείς αγαπώμεν το αγαθόν» Βλ. Επιστολή 5, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ΓΚΙΟΛΙΑ, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους ( ), σελ.93. Εβρ Λουκ Εβρ ΤΟΠΑΛΗ, Ο δεκάλογος των ιερατικών χαρισμάτων, σελ Ο Ιερός Χρυσόστομος ως Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. «Ζωή» 1932, σελ

70 Ενώ ο άγιος Ιάκωβος στην αρχή της καθολικής του επιστολής αναφέρει: «γινώσκοντες ότι το δοκίμιον υμών της πίστεως κατεργάζεται υπομονήν. Η δε υπομονή έργον τέλειον εχέτω, ίνα ήτε τέλειοι και ολόκληροι, εν μηδενί λειπόμενοι» Ιακ

71 Επιστολές με δογματικές αναφορές Ο Γόρδιος, λόγω της μεγάλης θεολογικής του κατάρτισης, σε αρκετές επιστολές συνήθιζε να δίνει απαντήσεις σε προβληματισμούς που αφορούσαν τη διπλή φύση του ανθρώπου (ύλη και πνεύμα), σε θέματα σχετικά με αιρέσεις καθώς και παρηγορητικές συστάσεις για την αντιμετώπιση του θανάτου συγγενικών προσώπων των παραληπτών. Από τα Βρανιανά σε επιστολή προς τον Ευστάθιο τον Λοκρό στις 28 Μαρτίου 1681, αναφέρεται περί αιρετικών ζητημάτων, τα οποία προέκυψαν στη Βλαχία. Στην επιστολή αυτή μνημονεύονται δύο ζητήματα. Το πρώτο αφορά τη θεωρία περί θνητότητας ψυχής και αγγέλων κατά φύσιν, την οποία υποστήριζε ο μητροπολίτης Κρήτης Νεόφυτος Πατελάρος στο Βουκουρέστι, (1680) 150, διδάσκοντας ότι: «οι άγγελοι και αι λογικαί ψυχαί κατά φύσιν είναι θνηταί και κατά χάριν αθάνατοι». Οι θνητοψυχίτες αιρετικοί εμφανίστηκαν τον 3 ο αιώνα στην Αραβία και πίστευαν πως η ψυχή είναι φθαρτή και πως πεθαίνει μαζί με το σώμα. Υποστήριζαν δε, πως η ψυχή θα αναστηθεί μαζί με το σώμα κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Για θνητοψυχία είχε συκοφαντηθεί την ίδια εποχή (1681) και ο διευθυντής της Πατριαρχικής Σχολής Σεβαστός Κυμινήτης 151. Αναφέρει ο Γόρδιος στην εν λόγω επιστολή: «Μετά δε ταύτα (ίνα συντομώτερον είπω) φανερώνει ότι εκεί εις την Βλαχίαν εκινήθησαν κάποια ζητήματα, φλυαρίας μάλλον, ως φησίν, ή λόγου γέμοντα, τα μεν παρά του Νεοφύτου Κρήτης περί θνητότητος ψυχής και αγγέλων,...». 150 ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, Έλληνες λόγιοι στη Βλαχία ( ), Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής πνευματικής κίνησης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες κατά την προφαναριωτική περίοδο, Θεσσαλονίκη σελ Βλ. Επιστολή 13, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ και Β σελ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ, «Η αποπομπή του Σεβαστού Κυμινήτη από την Πατριαρχική Ακαδημία η ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας», ΜΝΕ 7 ( ΑΘΗΝΑ 2004), σελ

72 Και συνεχίζει ο Γόρδιος προσεγγίζοντας ένα δεύτερο ζήτημα, για το αν η Θεοτόκος υπόκειτο ή όχι στο προπατορικό αμάρτημα. Έγραψε χαρακτηριστικά: «τα δε παρά του παπολάτρου (ούτως αυτόν ονομάζει) Τζιγάλα περί της προπατορικής αράς, ότι αμέσως η Παρθένος ην και δια να τους αντεστάθη, του εκαταδίκασαν εκείνοι μετά του ηγεμόνος εξορίαν, και ήλθεν εις την Κωνσταντινούπολιν. Λέγει δε πάλιν μετά ταύτα ότι να τους τα εδιάλυσεν επί συνόδου, συνηγορούντος αυτώ και του μεγάλου Λογοθέτου κυρού Ιωάννου Καρυοφύλλου. Και τούτο μαθών ο ηγεμών (ο Σερμπάνος), αυτόν μεν ανακαλείται προς αυτόν διά συχνών γραμμάτων, εκείνοις δε μετά της αμαθίας και φθόνον κατέγνωκε. Και εβούλετον να στραφή παρευθύς, αλλά τον εκράτησεν ο παναγιώτατος (κύρης Ιάκωβος) να ομιλή επ εκκλησίας προς τον λαόν. Βούλεται όμως μετά την αναστάσιμον εορτήν να επανέλθη ακωλύτως εις την Βλαχίαν. Ταύτα μεν και παρά του Γερμανού». Το δεύτερο ζήτημα σχετίζεται με τον Τζιγάλα Ιλαρίων 152, ο οποίος ήρθε σε σύγκρουση με τον κύκλο του Καρυοφύλλη στη Βλαχία λόγω «κρυπτοκαθολικών πεποιθήσεων». Ο Γερμανός τον ονομάζει «παπολάτρη» και του προσάπτει την κατηγορία ότι υποστήριζε τη δοξασία πως η Θεοτόκος δεν υπόκειτο στο προπατορικό αμάρτημα. Ο Γόρδιος στην επιστολή του έκανε λόγο για αυτή τη δοξασία του Τζιγάλα: «Περί της προπατορικής αράς, ότι αμέτοχος η Παρθένος ην». Η ορθόδοξη εκκλησία απορρίπτει αυτή την αιρετική δοξασία και υποστηρίζει πως η Θεοτόκος δεν ήταν απαλλαγμένη από το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο μεταδίδεται με τη φυσική γέννηση. Κατά τον Απόστολο Παύλο: «πάντες ήμαρτον» 153 δηλαδή όλοι κατεστάθησαν αμαρτωλοί και γεννήθηκαν σε κατάσταση αμαρτωλότητας, ακόμη και οι εκ κοιλίας ηγιασμένοι. Γιατί σύμφωνα με τον προφήτη Δαβίδ: «εν ανομίαις συνελήφθην και εν αμαρτίαις εκίσσησέ με η μήτηρ μου» 154. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δέχεται πως η Παναγία έφερε το προπατορικό αμάρτημα αλλά καθαρίσθηκε με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, το οποίο την κατέστησε «Βασιλέως καθέδρα». 152 Ο Ιλαρίων Τζιγάλας υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος του Κωττουνιανού Κολλεγίου της Πάδοβας και μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Κύπρου, ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, ό.π. σελ , Βλ. Επιστολή 13, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ και Β σελ Ρωμ. 5, Ψαλμ

73 Τη δοξασία του Κιγάλα αντέκρουσε ο Σεβαστός Κυμινήτης στη Δογματική διδασκαλία (Βουκουρέστι 1703). Ο Γόρδιος έγραψε στην επιστολή: «εκαταδίκασαν εκείνοι μετά του ηγεμόνος εξορίαν, και ήλθεν εις την Κωνσταντινούπολιν. Λέγει δε πάλιν μετά ταύτα ότι να τους τα εδιάλυσεν επί συνόδου». Ο Γερμανός είχε εξοριστεί στο Brasov (Μάρτιος 1680) λόγω εκκλησιαστικών διαμαχών στη Βλαχία. Ο Αναστάσιος ανέφερε πως :«ρεύματα της τύχης, όπου εκίνησε κατ αυτού, τα οποία ήτον όλα εναντία του». Από την παρούσα επιστολή προκύπτει ότι πιθανώς κατά το τέλος του 1680 με αρχές του 1681 βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο ίδιος σε σύνοδο αντέκρουσε τις δοξασίες του Νεοφύτου και του Κιγάλα, ώστε να αποκατασταθεί η φήμη του. Επανήλθε στο Βουκουρέστι κατά τα τέλη του Σε άλλη επιστολή γίνεται λόγος για τη διπλή φύση του ανθρώπου (ύλη και πνεύμα) κατά τη διδασκαλία της Εκκλησίας. Στις 13 Δεκεμβρίου 1675 από τα Βρανιανά ο Γόρδιος έγραφε προς τον ιερέα Ιωακείμ στη Θεσσαλονίκη (υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος του Γορδίου και του αδελφού του Αθανασίου) «και πως αυτού όπου τώρα ευρίσκεται συν Θεώ περνάει, και τίνι (ως λέγεται ) τω δαίμονι χρήται.», «Kαι πάλιν και πολλάκις ας υγιαίνει (και ας εύχεται υπέρ υμών) κατά τον διπλούν άνθρωπον». Στην επιστολή πληροφορούμαστε για εμφάνιση πανώλης στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπολη: «Ηκούσαμεν όμως δια τινος ψιλής και κακοχάρτου φήμης πως να πάσχη κατά μέρος, ει και μη πάσα, η μεγαλόπολις αύτη εκ του παμφόρου λοιμού, του την Βυζαντίδα τήτες παγχαλέπου εγκαταφθείραντος, και πάσης επλήσθημεν αθυμίας και λύπης αμέτρου» 156. Σε πολλές επιστολές του Γορδίου διακρίνεται η θεολογική του κατάρτιση. Στον Διονύσιο εκ Φουρνά την 24 η Οκτωβρίου 1727 δίνει απαντήσεις σε ζητήματα εικονογραφίας και τον παραπέμπει σε σχέδια του ζωγράφου Πανσέληνου: «Δύο ζητήματα γυρεύεις να σου διαλύσω. Το ένα δια τους εικονίζοντας αγγέλους την Αγίαν Τριάδα, αν είναι πρέπον και εύλογον να γράφεται εις τα στέφανά τους το «ο ων», ως επί του στεφάνου του Κυρίου. Και σου αποκρίνομαι ότι δεν ενθυμούμαι αν το είδα εις καμμίαν τοιαύτην εικόνα. Και αν η αγιωσύνη σου έχεις ανθίβολα παλαιών και μεγάλων ζωγράφων, ωσάν του Πανσελήνου, οπού μου έλεγες, και ετέρων τοιούτων, ποίαν αμφιβολίαν πρέπει να έχης; Αν είναι γεγραμμένον ή δεν είναι βλέπεις τα. Kαι τί κάμνει 155 ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, ό.π. σελ. 44, Βλ. Επιστολή 13, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ και Β σελ Βλ. Επιστολή 2, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

74 χρεία να ερωτάς περί τούτου εμένα; Όμως, όταν κοπιάσης εδώ, αν θέλης και εδικήν μου γνώμην, θέλομεν το εξετάσει και καλλιώτερα, και θέλομεν το εύρει, Θεού οδηγούντος και φωτίζοντος». Στην ίδια επιστολή απάντησε σε απορία του Διονυσίου σχετικά με την αναπαράσταση της Πεντηκοστής: «Δια την εικόνα της Πεντηκοστής καλλιώτερα μου φαίνεται να είναι εκείνη, οπού έχει την Παναγίαν και τους αποστόλους γονατιστούς, και ταις πύριναις γλώσσαις απάνου τους. Και όχι τόσον καλή εκείνη, οπού προσωποποιεί τον κόσμον εις άνθρωπον και του αποστόλους τριγύρου του, αν καλά και αυτή καλήν σημασίαν έχει και όποιος θέλει και όποιαν θέλει ας κάμνη» 157. Η επιστολή, η οποία γράφτηκε στις 18 Φεβρουρίου 1682, είχε ως παραλήπτη τον ιερομόναχο Χριστόδουλο στα Τρίκαλα στη Μονή Δουσίκου και ήταν απαντητική. Ζητήθηκαν τέσσερα (4) βιβλία εκ των οποίων τα τρία δογματικά των Ρωμαιοκαθολικών: «Ελάβαμεν παρά της αγιωσύνης σου και τέσσερα βιβλία το ένα λεξικόν γραικολατίνον, το οποίο το είχαμεν και ημείς, τα δύο φράγγικα Εκείνο το μικρόν, οπού μας έπεμψες ύστερον, είναι λατίνον και γράφει περί καθαρτηρίου πυρός, πράγματος ανυπόστατου κατά την καθ' ημάς εκκλησίαν και ακολούθως ματαίου, όθεν έπεται είναι κακείνο μάταιον. Αν ήθελες τύχει κανένα, οπού να είναι εξήγησις εις καμίαν πραγματείαν του Αριστοτέλους, ας μας το έπεμπες, και ηθέλαμεν σου ομολογήσει χάριτας» 158. Στην επιστολή εκφράζεται η ορθόδοξη διδασκαλία για τις ανυπόστατες απόψεις του Παπισμού περί καθαρτηρίου πυρός, τις οποίες ο Γόρδιος συχνά στα συγγράμματά του, απέρριπτε. Σύμφωνα με τους Δυτικούς, οι άγιοι μετά τον θάνατό τους πηγαίνουν κατευθείαν στον παράδεισο, οι αμαρτωλοί στην κόλαση και οι περισσότεροι άνθρωποι που αμάρτησαν, αλλά μετανόησαν, θα περάσουν από τη δοκιμασία του καθαρτηρίου πυρός. Παράλληλα οι ζωντανοί θα κάνουν προσευχές και ελεημοσύνες (τότε ήταν που τυπώθηκαν και τα συγχωροχάρτια), και μέσω αυτών και του καθαρτηρίου πυρός, θα εισαχθούν στον παράδεισο. Ο Γόρδιος χαρακτηρίζει αυτή τη δοξασία περί καθαρτηρίου πυρός ως :«πράγματος ανυπόστατου κατά την καθ' ημάς εκκλησίαν και ακολούθως ματαίου». Ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός έδωσε σχεδόν μόνος του τη μάχη κατά των λατίνων για αυτή τη 157 Βλ. Επιστολή 629, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 21, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

75 δοξασία στη σύνοδο της Φερράρας- Φλωρεντίας ( ). Επικαλέστηκε το ρητό του αποστόλου Παύλου, στην Α Κορινθίους 3,12-17, το οποίο παραπέμπει στο πυρ της Δευτέρας Παρουσίας: «εκάστου το έργον φανερόν γενήσεται, η γαρ ημέρα δηλώσει, ότι εν πυρί αποκαλύπτεται, και εκάστου το έργον οποίον εστί το πυρ δοκιμάσει». Τόνιζε, ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός πως η ευσπλαχνία και η αγαθότητα του Θεού προσφέρει την άφεση των αμαρτιών και την απαλλαγή από την κόλαση και όχι το καθαρτήριο πυρ. Γράφει χαρακτηριστικά ο άγιος Πατέρας ότι οι δίκαιοι μετά τον θάνατο απολαμβάνουν της μακαρίας θεωρίας του Θεού, «και της εκείθεν εκπεμπομένης αίγλης τελεώτερόν τε και καθαρώτερον ή πρότερον εν τω βίω τυγχάνοντας». Στη διδασκαλία των Πατέρων αναφέρεται ρητά η ύπαρξη Παράδεισου και Κόλασης μετά τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού και πουθενά δε συναντάται το κολαστήριο και τιμωρητικό πυρ μέσα από το οποίο θα περάσουν οι άνθρωποι μετά τον θάνατο τους. Ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός λέγει πως όπου υπάρχει το πυρ εννοείται το αιώνιο πυρ της Κόλασης το οποίο είναι άκτιστο και όχι κτιστό. Πρόκειται δηλαδή για την ενέργεια του Θεού που βιώνεται από τους αθεράπευτους ως φωτιά. Το θέμα του καθαρτηρίου πυρ απασχόλησε και τη εν Κωνσταντινουπόλει Σύνοδο το Η επιστολή της 6 ης Αυγούστου 1682, απευθυνόταν προς τον Νικόλαο Μυροκοβίτη στα Τρίκαλα και ο Γόρδιος τον ενημέρωνε για τον θάνατο του δασκάλου του Ευγενίου Γιαννούλη. Η επιστολή απεστάλη με αφορμή την απορία του Νικολάου σχετικά με την ερμηνεία δύο χωρίων: «Εζήτησε γουν πάλιν η φιλομάθεια της (δια να μην πολυλογώ περί τούτων ακαίρως) να της λύσω δύο απορίαις μίαν μεν οπού έχει την αφορμήν από τε τα Ασκητικά του Μεγάλου Βασιλείου και από την δευτέραν επιστολήν Ιωάννου του θεολόγου και ευαγγελιστού, και την άλλην από την Αποκάλυψιν του αυτού Ιωάννου» 160. Η πρώτη απορία του Νικολάου προερχόταν από το έργο του Μεγάλου Βασιλείου, Όροι κατ επιτομήν και εκφράζεται με το ερώτημα: «Ει δει μετά αιρετικών ή Ελλήνων κατά συντυχίαν ευρεθέντα ή συνεσθίεν αυτοίς ή ασπάζεσθαι αυτούς;» 159 ΝΤΙΤΟΡΑ, Ο Σπορέας του ΟΧΙ, (Αφηγηματική βιογραφία του Αγίου Μάρκου του Ευγενικού), σελ Βλ. Επιστολή 26, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

76 Ο Γόρδιος απάντησε στις απορίες του Νικολάου ως εξής: «Προβάλλει γουν η αιδεσιμότης σου εις την πρώτην απορίαν την ρκδ ερώτησιν εις τους Κατ επιτομήν όρους του Μεγάλου Βασιλείου, οπού λέγει «ει δει μετά αιρετικών ή Ελλήνων κατά συντυχίαν ευρεθέντα που ή συνεσθίειν αυτοίς ή ασπάζεσθαι αυτούς». Εις την οποίαν αποκρινόμενος ο άγιος με τον λόγον του Κυρίου, οπού λέγει «εάν ασπάσησθε τους φίλους υμών μόνον, τί περισσόν ποιείτε; ουχί και οι εθνικοί ούτω ποιούσιν;», φαίνεται ότι να μην αποφάσκη τον ασπασμόν, λέγων «τον μεν ασπασμόν τούτον», δηλονότι τον κοινόν, «επ ουδενός ο Κύριος απηγόρευσεν». Ο Μέγας Βασίλειος δε φαίνεται να απορρίπτει τον λεγόμενο «κοινόν ασπασμόν», τον οποίο ο Κύριος δεν απαγόρευσε σε κανέναν. Ο θεολόγος και ευαγγελιστής Ιωάννης στη δεύτερη επιστολή του με τη φράση: «Χαίρειν αυτώ μη λέγετε» 161 εννοεί τον άπιστον και αυτόν που δεν ομολογεί «τον Ιησού Χριστόν ερχόμενον εν σαρκί». Απαντά ο Γόρδιος χαρακτηριστικά: «Ο δε θεολόγος και ευαγγελιστής Ιωάννης εν τη δευτέρα αυτού επιστολή λέγει «και χαίρειν αυτώ μή λέγετε «, δηλονότι τω απίστω και μή ομολογούντι (να ειπώ, καθώς εκείνος λέγει) «Ιησούν Χριστόν ερχόμενον εν σαρκί». Εις τα οποία ορίζει η αιδεσιμότης σου να είναι εναντιότης». Με απλά λόγια:εσένα σου φαίνονται αυτά να είναι ενάντια μεταξύ τους, δεν είναι όμως έτσι. Και συνεχίζει ο Γόρδιος επικαλούμενος τον λόγο του χρυσορρήμονα και οικουμενικού διδασκάλου, Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ο οποίος ερμηνεύει άριστα την Αγία Γραφή. Ο λόγος είναι ο εξής: «Πάντων των αμφιβαλλομένων εν ταις Γραφαίς λύσις η υπόθεσις. Όταν γαρ τις γνω τον σκοπόν του λέγοντος και προς τίνας ο λόγος και περί τίνων, ευκρινή και ασύγχυτον αποδίδωσι των λόγων την θεωρίαν». Με δυο λόγια πρέπει πάντα κανείς να εξετάζει για ποιο λόγο και σε ποιον απευθύνεται κάποιος, να εξετάζει δηλαδή κάθε φορά τις περιστάσεις που εκφέρεται κάθε φορά ο λόγος. Σύμφωνα με τον λόγο αυτό λύνεται η πρώτη απορία ως εξής: ο ευαγγελιστής Ιωάννης αναφέρεται στους ψευδιδασκάλους και πλάνους, οι οποίοι δεν ομολογούν ότι ο Χριστός ενανθρώπησε. Για αυτό και λέει: «Ει τις έρχεται προς υμάς και ταύτην την διδαχήν ου φέρει», δηλονότι την του Χριστού, «μη λαμβάνετε αυτόν εις οικίαν και χαίρειν αυτώ μη λέγετε ο γαρ λέγων αυτώ χαίρειν κοινωνεί και τοις έργοις αυτού τοις πονηροίς» Β Ιωάν

77 Η επιστολή συνεχίζεται με την ερώτηση του Μεγάλου Βασιλείου: ««ει δει μετά αιρετικών ή Ελλήνων κατά συντυχίαν ευρεθέντα που ή συνεσθίειν αυτοίς ή ασπάζεσθαι αυτουύς». Δηλαδή: «πρέπει κανείς να συμφάγει κανείς ή να ασπάζεται αιρετικούς ή ειδωλολάτρες» 162 ; O Γόρδιος απάντησε πως το να συναντήσει κανείς τυχαία κάποιον είναι διαφορετικό από το να έρθει κανείς σε μας. Έτσι είναι διότι όταν έρχεται ένας κακοπροαίρετος και πλανεμένος να μας αποπλανήσει πρέπει να τον αποστραφούμε διότι ούτε αυτός θα ωφεληθεί, ούτε εμείς. Γι αυτό το λόγο απαγορεύει ο Επιστήθιος μαθητής του Χριστού να συγκοινωνούμε με τους αιρετικούς. Παραθέτουμε την απάντηση του Γορδίου ως έχει : «Τοιγαρούν το κατά συντυχίαν ευρεθήναι του ει τις έρχεται προς υμάς διάφορον ημίν εμφαίνει σκοπόν. Ο γαρ ερχόμενος προς ημάς ως πλάνος και ψευδοδιδάσκαλος πάσαις κέχρηται μηχαναίς προς το αποπλανήσαι ημάς και αποστήσαι της του Χριστού πίστεως και διδασκαλίας. Τούτου χάριν και ο διορατικώτατος υψιπέτης το εκκλίνειν ημάς και αποστρέφεσθαι δειν τον τοιούτον όση δύναμις δηλώσαι βουλόμενος, μηδέ χαίρειν αυτώ λέγετε είρηκεν. Ουδέ γαρ όνησίς τις ημίν παρά των τοιούτων γενέσθαι δύναται, ουδ ημείς εκείνοις συνενεγκείν τι δυνάμεθα ομιλούντες εξεστραμμένοι γαρ εισίν, άτε μη ομολογούντες Ιησούν Χριστόν ερχόμενον εν σαρκί, ούτε ομολογήσαι δυνάμενοι, το πνεύμα της πλάνης εν εαυτοίς περιφέροντες. Καντεύθεν εννοείν έχομεν, ότι και βλάβην ημίν αυτοίς προξενήσομεν παρά της εκείνων ομιλίας όθεν και χαίρειν λέγειν ημάς αυτοίς απείρηται τω Επιστηθίω». Το να συναντήσουμε ή να βρεθούμε τυχαία με κάποιους από αυτούς ίσως αποβεί ωφέλιμο κατά την εξής έννοια: με την καλή αναστροφή, την επιείκεια και τον ασπασμό (εννοεί τον κοινόν ασπασμό, όπως λέει και ο μέγας Βασίλειος σε αντιδιαστολή με τον ψυχικό ασπασμό, την συγκατάθεση δηλαδή του νου σε άλλο δόγμα). Θα δουν δηλαδή τα καλά έργα των χριστιανών και θα προβληματιστούν και θα δοξάσουν τον ουράνιο Πατέρα μας. Και αυτό δεν είναι ξένο στους σωστά πεπαιδευμένους. «Αρετήν γαρ οίδε θαυμάζειν και ο πολέμιος». Αυτή είναι η καλή αναστροφή για την οποία μιλούν οι θεοφόροι πατέρες. Τα ίδια λέει και ο απόστολος Παύλος στην Α Κορ. : «τι γαρ οίδας, γύναι, ει τον άνδρα σώσεις; Ή τι οίδας, άνερ, ει την γυναίκα σώσεις;» ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Κεφάλαια των όρων των κατά επιτομήν, ερώτηση ρκδ, PG 31, Α Κορ

78 Αυτά όλα λέγονται λοιπόν χάριν οικονομίας και αποβλέπουν σε υψηλότερο σκοπό. Ο Γόρδιος σχετικά με την πρώτη απορία του Νικολάου χρησιμοποίησε τον λόγο του Κυρίου : «εάν ασπάσησθε τους αδελφούς υμών μόνον, τί περισσόν ποιείτε, ουχί και οι εθνικοί το αυτό ποιούσιν;» 164. («φίλους» αντί «αδελφούς» στο κείμενο του Μ. Βασ. PG ), «Πολλοί πλάνοι εισήλθον εις τον κόσμον, οι μη ομολογούντες Ιησούν Χριστόν ερχόμενον εν σαρκί» 165. Διο κανταύθα λέγει:«ει τις έρχεται προς υμάς και ταύτην την διδαχήν ου φέρει», δηλονότι την του Χριστού, «μη λαμβάνετε αυτόν εις οικίας και χαίρειν αυτώ μη λέγετε ο γαρ λέγων αυτώ χαίρει κοινωνεί τοις έργοις αυτού τοις πονηροίς», 166 «ούτω λαμψάτω το φως υμών έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσι υμών τα καλά έργα και δοξάζωσιν τον πατέρα υμών τον εν τοις ουρανοίς», 167 «Ει τις αδελφός γυναίκα έχει άπιστον, και αυτή συνευδοκεί οικείν μετ αυτού μη αφιέτω αυτήν και γυνή ήτις έχει άνδρα άπιστον, και αυτός συνευδοκεί οικείν μετ αυτής, μη αφιέτω αυτόν» 168, «Τί γαρ οίδας, γύναι, ει τον άνδρα σώσεις;» 169. Η δεύτερη απορία του Νικολάου προέρχεται από στίχο της Αποκάλυψης: «Και μετ' αυτού αριθμός ρμδ χιλιάδες έχουσαι το όνομα αυτού» 170. Ο Γόρδιος απάντησε με έναν λόγο του Αρέθα Καισαρείας : «Ήντινα ο σχολιαστής Αρέθας, ή μάλλον ειπείν ο προ αυτού Καισαρείας αρχιεπίσκοπος Ανδρέας, ουτωσίν εξηγείται: «Ο αριθμός δε των χιλιάδων ουχ ο αυτός των αφ εκάστης φυλής προειρημένων πεπιστευκέναι τω Χριστώ» (προείρηται δε τούτο εν κεφαλαίω πέμπτω και όρα τα εκείσε λεχθέντα) «ή γαρ αν μετά του άρθρου προήνεγκεν, αι ρμδ χιλιάδες, ειπών. Αλλ επειδή ασυνάρθρως, λείπεται τους από των εθνών νοείν αυτόν ειρηκέναι, της εν εκάστω χάριτος του θείου σπόρου και αποστολικού δωδεκάκις χιλιοστόν απεργαζομένης, τέλεον τον καρπόν τη των σωζομένων πίστεως, οις παρθενίαν κατορθωκέναι προσμαρτυρεί, ό σπάνιον παρ Εβραίοις». Εν τούτοις δε περί τίνων εστί 164 Ματθ Β' Ιωάν Β Ιωάν Ματθ Α Κορ Α Κορ Αποκ

79 σύμβολον ο αριθμός, και περί αυτού τούτου του αριθμού σαφέστατα διδάσκει. Φησί γαρ ότι ο αριθμός των ενταύθα λεχθέντων ουκ εστίν ο αυτός τω προλεχθέντι, ος ην δηλωτικός των εφ εκάστης φυλής πεπιστευκότων τω Χριστώ- εκεί γαρ φησί και ην ο αριθμός αυτών μυριάδες μυριάδων και χιλιάδες χιλιάδων-, αλλ εστί δηλωτικός των από των εθνών πεπιστευκότων και παρθενίαν προς τους άλλους κατορθωκότων. Τούτου δε κειμένου, επειδάν λέγη «και ουδείς ηδύνατο μαθείν την ωδήν, ει μη αι ρμδ χιλιάδες, οι ηγορασμένοι από της γης», ουκ έτι άπορον μένει, ει ούτοι μόνον από της γης ηγοράσθησαν, ουχί δε και πάντες οι πιστεύσαντες τω Χριστώ. Τούτο γαρ προς διαστολήν είρηται των μη πιστευσάντων μόνον, αλλ ουχί και των αφ εκάστης φυλής πιστευσάντων. Εκείνοι γαρ, ως ο Αρέθας φησίν, ου δηλούνται δια του αιρθμού τούτου. Όθεν και ηνίκα φησί «και ουδείς ηδύνατο μαθείν την ωδήν», ουκ από των αφ εκάστης φυλής πεπιστευκότων τω Χριστώ εννοητέον το λεγόμενον, αλλ από των μη πεπιστευκότων». Με απλά λόγια: Ως προς τη δεύτερα απορία έχουμε να πούμε τα εξής: ο σχολιαστής Αρέθας ή μάλλον πριν από αυτόν Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας Ανδρέας, εξηγεί το χωρίο ως εξής: «ο αριθμός αυτός δεν είναι ο ίδιος με αυτόν που δηλώνει όσους από κάθε φυλή έχουν πιστέψει στον Χριστό, γιατί αλλιώς θα έβαζε άρθρο και θα έλεγε οι επειδή όμως μιλάει γι αυτούς χωρίς το άρθρο αφήνεται να εννοηθεί ότι πρόκειται για τους εθνικούς, στους οποίους η χάρη του θείου και αποστολικού σπόρου απεργάζεται δωδεκάκιν χιλιοστόν, δηλαδή με τέλειο τον καρπό της πίστης όσων σώζονται, στους οποίους προσμαρτυρεί ότι έχουν κατορθώσει την αρετή της παρθενίας, πράγμα σπάνιο για τους Εβραίους. Ο αριθμός αυτός δεν είναι είπαμε ο ίδιος με αυτούς που πίστεψαν στον Χριστό από κάθε φυλή -εκεί μιλούσε για μυριάδες μυριάδων και χιλιάδες χιλιάδωναλλά δηλώνει όσους από τους εθνικούς πίστεψαν στον Χριστό και συν τοις άλλοις κατόρθωσαν την παρθενία. Γιατί λέγεται ότι μόνο αυτοί ηγοράσθησαν από της γης και όχι όλοι όσοι πίστευαν στον Χριστό; Αυτό λέγεται σε αντιδιαστολή με τους άπιστους όχι όμως και με τους πιστούς από κάθε φυλή. Εκείνοι, όπως λέει ο Αρέθας, δε δηλώνονται με τον αριθμό αυτό. Άρα κανείς από τους άπιστους δεν μπορούσε να καταλάβει την ωδή. Γιατί αν μόνο οι παρθένοι σώζονταν, τότε ο Πέτρος, ο Φίλιππος, ο Αβραάμ και ο Δαυίδ και όσοι νυμφεύτηκαν δε θα συγκαταλέγονταν στους σεσωσμένους. Και ότι μετέχουν και αυτοί στη γνώση της ωδής φαίνεται από το ε κεφ., όπου ο Ιωάννης λέει: «τα τέσσερα ζώα άδουσι ωδήν καινήν;» Πώς ψάλλουν ωδή καινή αν δεν μπορούν να μάθουν την ωδή; Και δεν αναφέρεται μόνο στους 24 πρεσβυτέρους γιατί 78

80 αυτός ο αριθμός δηλώνει όσους θα ευαρεστήσουν τον Θεό μέχρι συντελείας των αιώνων. Ο Αρέθας εξηγεί για την φράση «αυτοί είναι όσοι δεν μολύνθηκαν από γυναίκες» ότι δεν είναι άτιμος ο γάμος αλλά επειδή και αστήρ αστέρος διαφέρει εν δόξη, αυτούς (τους παρθένους) τους κατατάσσει μαζί με τους 24 πρεσβύτερους τιμής ένεκεν. Για αυτό o Αρέθας συμβουλεύει τον αναγνώστη να προστρέχει στις Γραφές και να μην ψάχνει άσκοπα νοήματα. Στη δεύτερη απορία ο Γόρδιος χρησιμοποίησε τα χωρία: «και ουδείς ηδύνατο μαθείν την ωδήν ει μη αι ρμδ χιλιάδες οι ηγορασμένοι από της γης» 171, «Ο αριθμός δε των χιλιάδων ουκ ο αυτός των αφ' εκάστης φυλής προειρημένων πεπιστευκέναι τω Χριστώ ή γαρ αν μετά του άρθρου προήνεγκεν, αι ρμδ χιλιάδες ειπών. Αλλ' επειδή ασυνάρθρως λείπεται τους από των εθνών νοείν αυτόν ειρηκέναι της εν εκάστω χάριτος του Θεού σπόρου και αποστολικού δωδεκάκις χιλιοστόν απεργαζομένης τέλεον τον καρπόν της των σωζομένων πίστεως, οις παρθενίαν κατορθωκέναι προσμαρτυρεί, ο σπάνιον παρ' Εβραίοις» 172, «Τα τέσσαρα ζώα και οι είκοσιτέσσαρες πρεσβύτεροι έπεσον ενώπιον του αρνίου έχοντες έκαστος κιθάραν και φιάλας χρυσάς γεμούσαις θυμιαμάτων, αι εισί αι προσευχαί των αγίων, και άδουσιν ωδήν καινήν» 173, «ούτοι εισίν οι μετά γυναικών ουκ εμολύνθησαν παρθένοι γαρ εισίν» 174. «Ουκ ατιμωμένου του γάμου τα παρόντα. Τίμιος γαρ ο γάμος» 175. Παραλήπτης δύο επιστολών με την ίδια ημερομηνία, αυτή της 1 ης Σεπτεμβρίου 1683 ήταν ο λόγιος πρωτοπρεσβύτερος Τρίκκης Κωνσταντίνος. Ο Γόρδιος ζήτησε κάποιο χειρόγραφο, προφανώς του δογματικού έργου του Ιωσήφ Βρυεννίου «Λόγος εις το της του Αγίου Πνεύματος εκπορεύσεως ζήτημα» 176. Στην επιστολή της 29 ης Οκτωβρίου 1685, ο Γόρδιος παρηγορούσε τον Κώνστα για τον θάνατο του αδελφού του και τόνισε την καλή ελπίδα της των νεκρών 171 Αποκ ΑΡΕΘΑΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Εις την Αποκάλυψιν Σύνοψις, PG 106, Αποκ Αποκ ΑΡΕΘΑΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, ό.π. 176 Βλ.Επιστολές 40, 41, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ.α, σελ Τα Απαντα του Βρυεννίου εκδόθηκαν από τον Ευγένιο Βούλγαρη, Λειψία 1768 τ.1-2, σελ και από τον Θωμά Μαναδακάση, Λειψία 1784, τ.3. 79

81 αναστάσεως. Η επιστολή αναφέρεται σε περιουσιακά στοιχεία και κάνει λόγο για οκτώ βενετικά δουκάτα, τα οποία απέστειλε ο Κώνστας στον Γόρδιο για να διευθετηθεί η υπόθεση του. Για τον Αναστάσιο η Βασιλεία των Ουρανών ήταν η αδιάψευστη υπόσχεση του Θεού, η ανακούφιση και η σιγουριά της βέβαιης ελπίδας για την πραγματοποίηση των υπεσχημένων. Ο παράδεισος αποτελούσε το σημαντικότερο όλων από όσα προσδοκεί ο άνθρωπος, γιατί του δόθηκε η ευκαιρία στην παρούσα ζωή να τον κατακτήσει. Δεν ήταν μία απλή υπόσχεση, αλλά στηρίζονταν στη σιγουριά της επαγγελίας! Έγραφε ο Γόρδιος σχετικά με τον θάνατο : «...να αναπαύση και την ψυχήν εκείνου του μακαρίτου με τας ψυχάς των απ' αιώνος δικαίων» και συνεχίζει : «...ας παρηγορηθεί και με τους λοιπούς ειδικούς και φίλους, και το περισσότερον με την καλήν ελπίδα της των νεκρών αναστάσεως, οπού μας εχάρισεν ο Δεσπότης μας Χριστός. Ακόμη, ας συλλογίζεται και τούτο, ότι ο θάνατος είναι ένα χρέος κοινόν και οφειλόμενον εις όλους τους ανθρώπους, και τινάς δεν ημπορεί να τον φύγη. Εκείνος μόνον είναι μακαρισμού και επαίνου άξιος, οπού να πολιτευτή εις τούτον τον κόσμον καλά και να κάμη έργα θεάρεστα, επειδή γίνεται μέτοχος και κληρονόμος της αιωνίου ζωής. Και εις τούτο πρέπει να ήμεσθε και ημείς πρόθυμοι περισσότερον, παρά εις τα άλλα έργα τα σωματικά, οπού κάμνομεν. Αυτά γουν και άλλα τοιαύτα ας συλλογισθή η τιμιότης σου, και εύκολα θέλει παρηγορηθεί συν Θεώ αγίω» 177. Ο θάνατος της Αλτάνης προκάλεσε βαθιά θλίψη στον Γόρδιο και σε επιστολή του στις 1 Ιουλίου 1722 προς τον Καραντινό έγραψε: «Αν δεν ήθελα έχει τα θεία λόγια, οπού με παρηγορούν, περισσότερον φαίνεταί μου ότι ήθελε λυπηθώ εγώ από λόγου σου, και ήθελε με νικήσει η πολλή λύπη να σφάλω πολλά διά τον θάνατον, οπού ήκουσα και έμαθα της τιμίας σου και μακαρίας μητρός. Αλλά ακούοντας τον Χριστόν, οπού ορίζει και λέγει ότι εκείνοι, οπού τον ακούουν και κάμνουν τας εντολάς του, και αν αποθάνουν, δεν αποθένουν, αλλά μεταβαίνουν εκ του θανάτου εις την ζωήν, από τούτην την πρόσκαιρον και φθαρτήν ζωήν εις εκείνην την αιώνιον και άφθαρτον, και πάλιν τον μέγαν απόστολον Παύλον, οπού είναι το στόμα του και λέγει, «ου θέλω υμάς αγνοείν περί των κεκοιμημένων, ίνα μη λυπήσθε, καθώς οι λοιποί, οι μη έχοντες ελπίδα», πολλήν παρηγορίαν πέρνω από τούτα και από άλλα πολλά τούτων παρόμοια. Διά τούτο συμβουλεύω και νουθετώ και εσένα να συγκιρνάς την λύπην με την 177 Βλ. Επιστολή 52, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

82 παρηγορίαν, διατί να ειπώ πως να μην λυπηθής ολότελα, τούτο είναι αδύνατον. Μόνον με λογισμόν καλόν και με μέτρον, ως χριστιανός οπού πιστεύεις και ελπίζεις ανάστασιν νεκρών και ζωήν αιώνιον» 178. Από τα Βρανιανά το 1686 έστειλε επιστολή σε άδηλο οικονόμο άδηλης μονής. Πιθανολογείται πως πρόκειται για τη Μονή Μούχας/ Καστανιάς. Ο Γόρδιος έκανε λόγο για τη διπλή φύση του ανθρώπου και για τα ψυχικά και σωματικά χαρίσματα με τα οποία τον προίκισε ο καλός Θεός. «Ο άνθρωπος, άγιε οικονόμε, το λογικόν τούτο κτίσμα και ποίημα του Θεού, δια να είναι διπλούς, εκ ψυχής λέγω και σώματος συνθεμένος, έχει και τα χαρίσματα οπού του έδωκεν ο δημιουργός του Θεού διπλά. Και άλλα μεν είναι σωματικά και άλλα ψυχικά. Όσον γουν διαφέρει η ψυχή από το σώμα, τόσον διαφέρουσι και τα χαρίσματα της ψυχής από τα χαρίσματα του σώματος. Και όσον είναι η ψυχή τιμιωτέρα από το σώμα, τόσον είναι και τα χαρίσματα της τιμιωτέρα από τα χαρίσματα του σώματος. Τούτο λοιπόν ηξεύροντας ο μακαρίτης εκείνος ο διδάσκαλος μας, εσπούδαζε με όλην του την δύναμιν να στολίζη μάλιστα τους ανθρώπους με χαρίσματα ψυχικά, κάμνοντας ένα έργον και εις τον Θεόν πολλά αρεστόν και εις τους φρονίμους ανθρώπους. Από τα χαρίσματα γουν τούτα της ψυχής, οπού είπαμεν, δεν είναι άλλο μεγαλύτερον και τιμιότερον από την μάθησιν των ιερών γραμμάτων...οπού φοβερίζει ο Θεός τους γονείς οπού δεν διδάσκουσι τα παιδία τους την αρετήν και το καλόν....και δεν είναι παράξενον να ειπούμεν ότι εις τα τοιαύτα έργα φθονάει και ο πολέμιος των ανθρώπων διάβολος, και δεν αφίνει να τελειωθούσιν» 179. H επιστολή της 15 ης Απριλίου 1713, αποστάλθηκε από τα Βρανιανά στο Αιτωλικό με παραλήπτη τον Καλόγερο, όπως αποκαλούσε ο Γόρδιος τον γιο της Αλτάνης, Ιωάννη Καραντινό. Πρόκειται για παραμυθητική επιστολή για τον θάνατο του αδελφού της Αλτάνης και θείου του Καραντινού. Σύμφωνα με τους Πατέρες ο δεσμός του σώματος και της ψυχής διασπάται την ώρα του θανάτου και η ψυχή αναμένει την Ανάσταση κατά τη Δευτέρα Παρουσία και την επανένωσή της με το σώμα σε άλλη μορφή. Ο Γόρδιος γνώριζε καλά τον λόγο του αποστόλου Παύλου Βλ. Επιστολή 543, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 68, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Α Κορινθ

83 «σπείρεται εν φθορά, εγείρεται εν αφθαρσία, σπείρεται εν ατιμία, εγείρεται εν δόξη, σπείρεται εν ασθενεία, εγείρεται εν δυνάμει, σπείρεται σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευματικόν», ο οποίος περιγράφει την κατάσταση των σωμάτων κατά την ανάσταση των νεκρών. Χαρακτηριστικά ο Γόρδιος έγραψε προς τον Καραντινό: «Τί κάμνομεν όμως και ημείς και εσείς με την πολλήν λύπην; Δεν κάμνομεν τίποτε, μόνον του λόγου μας φθείρομεν, και βαρύνεται και ο Θεός, οπού με το πρόσταγμά του χωρίζει η ψυχή από το κορμί, και γίνεται αθάνατος. Και η μεν ψυχή παγένει εις άλλον κόσμον ως αθάνατος, το δε κορμί απομένει εδώ εις την γην και φθείρεται. Και πάλιν εις τον κόσμον της αναστάσεως με το πρόσταγμα του Θεού σμίγει η ψυχή με το κορμί, και αν έπραξαν καλά, κληρονομούν την ζωήν την αιώνιον ει δε έπραξαν κακά, θέλουν κολασθή, καθώς ακούεις από την Γραφήν και πιστεύεις. Δια τούτο πρέπει να έχωμεν υπομονήν και να δοξάζωμεν και να ευχαριστούμεν τον Θεόν εις όλα εκείνα οπού μας συμβαίνουσιν» 181. Στις 15 Μαρτίου 1714, ο Γόρδιος απέστειλε επιστολή προς τον ιερέα Γεώργιο στην Κωνστ/πολη, ο οποίος τον προμήθευε με βιβλία. Με αυτή την επιστολή του ζήτησε τη Δογματική Διδασκαλία του Σεβαστού Κυμινήτη και ανέφερε τρία συγκεκριμένα κεφάλαια σχετικά με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και τη Θεοτόκο. Έγραψε ο Γόρδιος: «Προς τούτοις, ει προστεθείη και ετέρα τις, ήτις εν τάξει εγχειριδίου εστί και ως αποστολική το μέγεθος, Σεβαστού του Τραπεζουντίου Διδασκαλία της καθ ημάς εκκλησίας Δογματική επιγραφομένη, τρία τινά μάλλον κεφαλαιωδώς περιέχουσα- περί τε του πότε το της ευχαριστίας τελειούται μυστήριον, και ότι αι μερίδες ου μεταβάλλονται εις σώμα Χριστού, και περί του ότι η μακαρία Παρθένος και Θεοτόκος ουκ αμέτοχος ην του προπατορικού αμαρτήματος, ως τινες των λατινοφρόνων διϊσχυρίζονται» 182. Στην επιστολή της 27 ης Απριλίου 1716, παραλήπτες ήσαν οι προεστώτες του χωριού Προσθοβά, η σημερινή Καλλιθέα της περιοχής Τριχωνίδος. Ο Γόρδιος γνωστός για τις ιατρικές του γνώσεις αποδεικνύεται σύμβουλος και αρωγός σε δύσκολες στιγμές. Η σπουδαιότητα της προσωπικότητάς του διαφαίνεται κι από το 181 Βλ. Επιστολή 213, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 248, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

84 γεγονός πως οι ανώτερες διοικητικές αρχές ενός τόπου ζητούσαν τη συνδρομή του όχι μόνο σε θέματα εκκλησιαστικά, δικαστικά, οικονομικά και διοικητικά αλλά και σε ιατρικά. Η φήμη του ήταν μεγάλη και αναγνωριζόταν ως η πλέον σημαντική πνευματική προσωπικότητα που είχε να αναδείξει η περιοχή των Αγράφων εκείνη την εποχή. Οι προεστώτες του χωριού ζήτησαν ιατρικές συμβουλές για την ασθένεια κάποιου συγχωριανού τους και ο Γόρδιος τους φανέρωνε την αιτία της ασθένειας: «Νόσον βαρυράτην και σκληροτάτην μου εφανέρωσε το τίμιόν σας γράμμα, οπού εσυνέβη εις έναν συνάδελφον σας εγχώριον χριστιανόν, την οποίαν μου την είπαν και οι ελθόντες έως εδώ με το στόμα. Και εσυλλογίσθηκα πολλά να ιδώ, αν ομοιάζη με καμίαν από κείνας οπού είδαμεν ή ακούσαμεν καμίαν φοράν αμή δεν ημπόρεσα να την γνωρίσω. Μόνον τούτο ημπορώ να ειπώ, πώς να εγεννήθη από αμαρτίαις και είναι χρεία να ζητήση πρώτον ο άνθρωπος την υγείαν της ψυχής του, και τότε να ακολουθήση και η υγεία του σώματος. Και ας ζητήση να την εύρη με τρόπον οπού ευρίσκεται, ο οποίος είναι η καθαρά εξομολόγησις ολουνών των αμαρτιών. Και ο κανόνας οπού θέλει λάβει να τον κάμη. Και έτζη δεν θέλει του λείψει η βοήθεια παρά Θεού, να ιατρευθή και η σωματική του ασθένεια..αλλά πρέπει να έχη και υπομονήν, και να δοξάζη τον Θεόν, οπού παιδεύει και πάλιν ιατρεύει» 183. Το συμπέρασμα του Γορδίου ήταν πως η σωματική του ασθένεια είχε προέλευση πνευματικής ασθένειας και ως αιτία υπήρξε κάποια αμαρτία του νοσούντος, ώστε για την ίαση απαιτούνταν πρώτα η εξομολόγηση και κατόπιν η υπομονή στον κανόνα που θα του επέβαλε ο πνευματικός. Άλλωστε ο ίδιος ο Χριστός πριν από κάθε θαύμα πρώτα συγχωρούσε τον πρόξενο της ασθένειας, δηλαδή την αμαρτία και μετά χάριζε τη σωματική υγεία. Πρώτα ανακαινίζεται ο πάσχων πνευματικά και μετά σωματικά. Αν και συστατική προς ελεημοσύνη η επιστολή, η οποία στάλθηκε στους κατοίκους του χωριού Πετρήλο το 1716, εμπεριείχε λόγο για την αγία Τριάδα : «Και η ουράνιος και προσκυνητή Τριάς, εις ην βεβαπτίσμεθα και ην αδιστάκτως προσκυνούντες λατρεύομεν, θέλει σας αντιμετρήσει τον μισθόν πολλαπλάσιον, νυν τε και εν τη μελλούση και ελπιζομένη ζωή, αμήν» Βλ. Επιστολή 319, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ.α, σελ Βλ. Επιστολή 352α, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

85 Επιστολές με αναφορές στην «εν Χριστώ ζωή» Βασικό στοιχείο των επιστολών του Γορδίου αποτελεί η συχνή αναφορά στη Βασιλεία του Θεού και τη μέλλουσα ζωή. Ως ιερομόναχος είχε την έγνοια και τη μέριμνα της σωτηρίας της ψυχής κάθε συμπολίτη του. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε πολλές επιστολές έκανε λόγο για τα καλά έργα, τα οποία διαφυλάττουν τους ανθρώπους από κάθε ψυχικό και σωματικό πειρασμό και υποστήριζε πως η σωματική υγεία προϋποθέτει την ψυχική υγεία. Στο σημείο αυτό βρίσκουμε αναγκαίο να επαναλάβουμε και να επισημάνουμε τα εξής: Η επιστολή της 12 ης Μαρτίου 1686, απευθυνόταν προς τους τιμιοτάτους και ευγενεστάτους άρχοντες Διάκων, Θεοδόσιος, Πολύζος. Ήταν συστατική προς ελεημοσύνη επιστολή με αναφορές για τη σωτηρία της ψυχής : «Το καλόν πάντοτε είναι καλόν, και μάλιστα, όταν γίνεται με καλόν τρόπον, τότε είναι καλλίτερον. Και η ελεημοσύνη γουν, επειδή είναι αρετήν και τέτοια αρετή, οπού είναι αναγκαία εις την σωτηρίαν της ψυχής του ανθρώπου, πρέπει να γίνεται πάντοτε, αλλά εις τας νηστευσίμους ημέρας και περισσότερον διατί λέγει ο άγιος λόγος της εκκλησίας μας, πως η ελεημοσύνη, οπόταν σμίξη με την νηστεία, ελευθερώνει τον άνθρωπον από τον θάνατον». Η ζωή και τα έργα μας αποδεικνύουν την πίστη μας στον Θεό η οποία πρέπει να εκφράζεται και να συμπεραίνεται μέσα από αυτά. Να μην πιστεύουμε ότι μόνο τα έργα μας σώζουν, αλλά σε συνεργασία με τη θεία χάρη σωζόμαστε. «...ας μην λείπη τέτοιον καλόν έργον από την ψυχήν σας, δια να σας διαφυλάττη ο Θεός από κάθε πειρασμόν και ψυχικόν και σωματικόν. Ορίζει όμως ο της ελεημοσύνης νομοθέτης Θεός, πως πρέπει να κάμνωμεν ελεημοσύνην, αλλά και να βλέπωμεν προς τίναν την κάμνομεν. Διατί, όσον είναι το πρόσωπο, οπού λαμβάνει την ελεημοσύνην από λόγον μας ελεεινότερον, τόσον είναι και ο μισθός περισσότερος και η ανταπόδοσις πλουσιωτέρα...και ο φιλεήμων και πολυεύσπλαχνος Θεός θέλει φυλάξει την αγάπην 84

86 σας ελευθέρους από κάθε κίνδυνον, και θέλει σας χαρίσει εις τον μέλλοντα χρόνον και την Βασιλείαν του την ουράνιον» 185. Η επιστολή της 9 ης Οκτωβρίου 1677, αποστάλθηκε από τα Βρανιανά προς τον λόγιο πρωτοπρεσβύτερο Κωνσταντίνο που διέμενε στα Τρίκαλα και αναφέρεται στην αξία που έχει η ψυχή. Έγραψε ο Γόρδιος : «...ου την σωματικήν (υπεροχή) φημί και την τοις πολλοίς των ανθρώπων αρέσκουσαν, άλλ ην θεία και τρισόλβιος των τοιούτων οικειοποιείται ψυχή, ήτις και παρ' αυτώ ως βελτίστη κρίνεται τω φιλαγάθω και υπερσόφω Θεώ Έρρωσθε, και ημάς ως και ημείς αυτούς τη κατά Χριστόν φιλία φιλείν μηδέποτε αποκάμοιτε» 186. Στην επιστολή του Ιουνίου του 1685, ο Αναστάσιος Γόρδιος έγραψε προς τον άρχοντα Παναγιώτη και αναφερόταν σε κάποιο συνοικέσιο μεταξύ του Χρήστου από τα Βρανιανά, γιου του Παναγιώτη του διακομιστή και της Αραχοβίτισσας, θυγατέρα του άρχοντα Παναγιώτη. Ο Γόρδιος προσπαθούσε να πείσει τον άρχοντα Παναγιώτη για την ευόδωση του συνοικεσίου με το επιχείρημα ότι κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος για τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου σε σχέση με το μέλλον, και ότι ο χριστιανικός βίος αποτελεί την εγγύηση για την ευδοκίμηση ενός γάμου. Μεταξύ άλλων ανέφερε: «Ημείς εμάθαμεν τα ευτυχή σύμφωνα του συνοικεσίου οπού εκάματε συν Θεώ αγίω με τον Παναγιώτην τον εδικόν μας και την κυρίαν Αραχοβίτισσαν και με άλλους φίλους τυχόν Κατά το παρόν όμως ηκούσαμεν από στόματος φίλων τινών, ότι στέκεται εις αμφιβολίαν η εντιμότης σου και εν τριόδω (ως λέγουσι) λογισμών, να κάμη εκείνο οπού υποσχέσθη ή μη. Αλλ ας ακούση, παρακαλώ, δι ολίγων. Αν είναι από λόγου της μόνον ο λογισμός τούτος, κάμνει φρόνιμα και εξετάζει ακριβέστερον εκείνο οπού βούλεται να κάμη διότι λέγει και ένας παλαιός και σοφός λόγος «αι δεύτεραι περί των πραγμάτων σκέψεις αμείνονες», ήγουν εκείνο, οπού εστοχάζεται τινάς ύστερον δια κάθε πράγμα, είναι καλλίτερον. Αλλά η υπόθεσις αύτη του συνοικεσίου δεν έγινε τόσον από συνδρομήν ανθρώπων, καθώς ηξεύρει καλλίτερα η εντιμότης σου, όσον από θείαν νεύσιν Δια τούτο και η εντιμότης σου ας μην ακούη ενός και άλλου λόγια περί μελλόντων πραγμάτων, ότι την τοιαύτην γνώσιν ο Δεσπότης Χριστός από τους 185 Βλ Επιστολή 58, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ.α, σελ Βλ Επιστολή 4, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

87 αποστόλους την έκρυψε, και πόσον μάλλον από λόγου μας. Θαρρούμεν όμως, και ελπίζομεν βέβαια, εις την παντοδυναμον χάριν του Χριστού, ότι ωσάν τελειωθή το συνοικέσιον, και οικειωθή και τούτο το ορφανόν με την εντιμότητά σου καλλίτερα, να ευδοκιμήση και εις κάθε αρετήν ανθρωπίνην περισσότερον συν Θεώ, όστις σου διατηρείη την εντιμότητα επηρείας πάσης υψηλοτέραν εις πολλών ετών περιόδους» 187. Στην επιστολή η οποία εστάλη στις 22 Μαρτίου 1686, παραλήπτης ήταν ο έμπορος Ιωάννης που δραστηριοποιούνταν στη Θεσσαλονίκη. Διακομιστής ήταν ο έμπορος Αυγέρης από τη Λάρισα, ο οποίος προμήθευε γραφική ύλη τον Γόρδιο. Ο Ιωάννης καταλαβαίνουμε από την επιστολή πως συνεισέφερε στους συνανθρώπους του και ο Γόρδιος τον διαβεβαίωσε πως για τα πνευματικά και θεοφιλή έργα του ο Θεός θα τον αντάμειβε : «...υγείαν, ευτυχίαν και ελευθερίαν από τους πειρασμούς οπού συμβαίνουσι καθ' εκάστην εις τους ανθρώπους, ψυχικούς και σωματικούς, δια να είναι προστάτης και βοηθός μετά Θεόν των καταπονουμένων αδελφών, οπού προστρέχουν εις του λόγου της». Kαι συνεχίζει «...επειδή προτιμάει τον ουράνιον πλούτον και άφθαρτον από τον επίγειον τούτον και φθαρτόν, και ο νους της είναι πάντοτε δομένος εις εκείνα τα ουράνια και μένοντα αγαθά, ας μην φροντίζη πολλά δια τα παρόντα, τα οποία ή ολίγον καιρόν τα απολαμβάνουσιν, διότι φθείρονται και αφανίζονται με πολλών λογιών τρόπους, καθώς βλέπομεν καθ' ημέραν. Αλλά ας γένει πιστός και φρόνιμος οικονόμος εις εκείνα, οπού της εχάρισεν ο Θεός, δια να του δώση καλόν λογαριασμόν. Ας κάμη ωσάν δόκιμος πραγματευτής τώρα, οπού έχει καιρόν να δώση ολίγον και να πάρη πολύ...αλλά πόσης αξία μία ψυχή χριστιανού, δια την οποίαν ο Χριστός απέθανε; Ψυχήν μέλλετε να εξαγοράσετε και λυπάσθε των σκωλήκων τα φαγώματα και των εχθρών τα επιβουλεύματα και των κλεπτών τα αρπάγματα;». Τέλος τον νουθετούσε για πνευματική εγρήγορση κάθε στιγμή: «Μην αφίνετε το καράβι, οπού εγλυτώσετε από τα μεγάλα και φοβερά κύματα της θαλάσσης, να συντριφθή, μέσα εις τον λιμένα, δια να γένη το έργον σας τέλειον και ευπρόσδεκτον εις τον Θεόν» Βλ Επιστολή 50, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ Επιστολή 60, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

88 Η επιστολή της 8 ης Μαρτίου , αποστάλθηκε προς τον Ιγνάτιο Ιερομόναχο στο Βουκουρέστι, μαθητή του Γορδίου, ο οποίος σχετιζόταν με τη μονή Δουσίκου. Ο Ιγνάτιος γνώριζε την υπόθεση του μακαρίτη Διακουμή και ο Γόρδιος τον παρακάλεσε να του γνωστοποιήσει, αν παρελήφθησαν οι δύο επιστολές προς τον Γερμανό και τον ηγεμόνα Σερμπάν Καντακουζηνό που σχετίζονταν με την υπόθεση, εξαιτίας της δολοφονίας του διακομιστή Κωνσταντίνου από ληστές. Του ζήτησε να μεσολαβήσει στον ηγεμόνα για να αποδοθεί στη σύζυγο του Διακουμή, Δόμνα, αυτά που δικαιούται: «τροφής τε αναγκαίας απορουμένη και ταις των δανειστών εισπράξεσι» και θέλοντας να καταδείξει την υπεροχή της ψυχής από καθετί γήινο και υλικό επικαλείται αντίστοιχα ευαγγελικά χωρία και στίχους από το Ψαλτήρι: «Πάμπολλά γε μην αν σοι συνέφερεν, ει μη αυτόθι χρονοτριβήσαι σοι γένοιτο. Φθείρουσι γαρ ήθη χρηστά ομιλίαι κακαί 190. Προτιμητέα τοίνυν σοι σπουδή πάση ψυχή του σώματος. Ήκουσας γαρ πολλλάκις της ευαγγελικής φωνής διαρρήδην βοώσης «τί γαρ ωφελήσει άνθρωπον εάν κερδίση τον κόσμον όλον και ζημιωθή την ψυχήν αυτού; ή τί δώσει άνθρωπος αντάλλαγμα της ψυχής αυτού;» 191. Αναλογίζου ταύτα συνεχώς καθ εαυτόν, και γνώση την τούτων δύναμιν. Έχε αεί εν τη ψυχή σου τον του Θεού φόβον ερριζωμένον εν ταις προς τας θηλυτέρας ομιλίαις. Ψάλλε και συ του ιεροψάλτου Δαυΐδ εκείνο δη το θείον κρουμάτιον «προωρώμην τον Κύριον ενώπιόν μου δια παντός, ότι εκ δεξιών μου εστίν, ίνα μη σαλευθώ», και ου μη σαλευθήση της εγκρατούς και σώφρονος διανοίας» 192. Ο Γόρδιος επικαλείται τον απόστολο Παύλο που παροτρύνει τον Τιμόθεο να ντυθεί τη στολή του καλού στρατιώτη. Συμβουλεύει τον Ιγνάτιο, όπως ο Παύλος τον μαθητή του, να οπλιστεί με τα όπλα της πίστης για να αποδειχθεί γνήσιο τέκνο του Θεού και να αντιμετωπίσει τις μηχανορραφίες του πονηρού. Μεταξύ άλλων τον νουθετούσε να παρακολουθεί και να συμμετέχει στα μυστήρια της εκκλησίας.: «Μη αμέλει της κατά τον της εκκλησίας τύπον ακολουθίας αλλ' επιμελού ταύτης όσον το επί σοι. Και είγε ταύτα και τα τούτοις παραπλήσια καθ εκάστην ποιείν ουκ οκνήσεις, δυνατός εστίν ο Θεός εξελέσθαί σε των του διαβόλου παγίδων, ας ου παύεται 189 Βλ Επιστολή 62, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Α Κορ Μαρκ Ψαλμ

89 προτείνων ημίν, ίνα συμποδισθώμεν και τη αιωνίω κολάσει υπόδικοι γενώμεθα. Ούτως οπλίζου κατά των αυτού μηχανών, και δυνήση πάντως και συ τη του Θεού βοηθεία (κατά τον μέγαν Παύλον ειπείν) «πάντα τα βέλη του πονηρού τα πεπυρωμένα σβέσαι και την περικεφαλαίαν του σωτηρίου δέξασθαι και την μάχαιραν του πνεύματος, ο εστί ρήμα Θεού» 193. Τοιούτων χρήζει των όπλων ο της χάριτος του Χριστού στρατιώτης. Τούτοις και συ θαρρών σεαυτόν περίφραττε, και πάντα σοι καλώς έξει και θεοφιλώς». Αναφέρεται επίσης και στη λύση κάποιου προσωπικού επιτιμίου :«Το δε επιτίμιον, ου την λύσιν αιτείς παρ εμού, λελυμένον είη και συγχεχωρημένον παρά Θεού». Ο Γόρδιος συγχωρεί τον μετανοήσαντα Ιγνάτιο για άγνωστη υπόθεση πιθανώς σχετίζεται με τις οφειλές του Ιγνατίου προς τη μοναχή Αντωνία. Ο Γόρδιος έδωσε τα δύο χρυσά νομίσματα που απέστειλε ο Ιγνάτιος στην μοναχή αυτή. H επιστολή της 21 ης Δεκεμβρίου 1686, αποστάλθηκε προς τον ιερομόναχο Παρθένιο, ηγούμενο της μονής Μούχας Γεννήσεως της Θεοτόκου στην Καστανιά Καρδίτσας. Αναφέρεται στη μεσολάβηση του Γορδίου προς τον Θεοδόσιο για ελεημοσύνη, τον παραινούσε να σώσει την ψυχή του και να γίνει παράδειγμα για τους άλλους χριστιανούς : «Αγαπάει γουν ο Θεός, προς των άλλων, την σωτηρίαν της ψυχής σου. Διάβαζε την ακολουθίαν σου όλην με ευλάβεια και με κατάνυξιν. Γενού τύπος καλών έργων εις τους χριστιανούς, δια να κόψη και ταις κακαίς υπόληψες των προ σου ηγουμενευσάντων εις αυτό το ιερόν μονύδριον της Μούχας, δια να σου βοηθήση ο Θεός να φύγης τα σκάνδαλα και τας παγίδας του ανθρωποκτόνου διαβόλου, και να έχης και έπαινον παρά Θεού και ανθρώπων» 194. Προς τον αδελφό του Αθανάσιο που βρισκόταν στη μονή Τατάρνας απευθύνεται η επιστολή, η οποία εστάλη από το Αιτωλικό στις 19 Μαίου 1699 και τον συμβούλευσε να μην χάνει την πίστη του και να εμπιστευτεί τον εαυτό του στη χάρη του Θεού και της Παναγίας. Το χρονικό αυτό διάστημα η αλληλογραφία των δύο αδελφών ήταν πολύ τακτική. Γύρω στις δεκαεπτά (17) επιστολές έστειλε ο Αναστάσιος στον αδελφό του και ο Αθανάσιος δεκατέσσερις (14). 193 Εφεσ Βλ Επιστολή 66, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ΜΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Η πάλαι ποτέ Ιερά και Σεβασμία Μονή της Μούχας των Αγράφων, Καρδίτσα

90 Κατά την περίοδο εκείνη, οι κάτοικοι του Αιτωλικού είχαν θυμώσει με τον Αθανάσιο και με κάποιους μοναχούς της μονής Τατάρνης, επειδή κυκλοφορούσε έντονα η φήμη πως ο συνταγματάρχης Αλέξανδρος Λουδορέκας, απάλλαξε αυτούς και κάποιους κατοίκους της περιοχής από τις οφειλές προς τους Βενετούς μετά τη συνθήκη του Κάρλοβιτς, ενώ οι δικοί τους κρατούνταν στην Αγία Μαύρα. Αργότερα η φήμη αυτή διαψεύσθηκε. Ο Γόρδιος έγραψε προς τον αδελφό του στις 5 Μαίου 1699: «Μου έγραψες πως εμάθατε ότι εμπήκαν Τούρκοι πολλοί εδώ μέσα, και εμπήκαν». Προφανώς οι Τούρκοι επέστρεψαν μετά τη συνθήκη του Κάρλοβιτς, διότι προηγουμένως λόγω της Βενετικής κατοχής, είχαν εγκαταλείψει την περιοχή του Αιτωλικού 195. Ο ερευνητής Αρχοντίδης, αναφέρει πως οι Τούρκοι του Αιτωλικού ήταν ίσοι σε αριθμό με τους Έλληνες. Τη δεκαετία διέμεναν στην περιοχή γύρω στις 100 τουρκικές οικογένειες 196. Οι κάτοικοι της περιοχής ήθελαν να ζητήσουν τη μεσολάβηση του «καπιτάν γενεράλην», Capitan General 197, περίμεναν όμως πρώτα την άφιξη του συνταγματάρχη Ιωάννη Λουδοβέκα («κολονέλλον») από το Ναύπλιο (επιστολή 92,94). Ο Αναστάσιος στις 19 Μαίου 1699 προσέθετε: «Φανέρωσέ μου δια τους άρχοντας εκείνους, οπού μου έγραφες πως εχάλασαν, αν μπορέσεις να μάθης την αιτίαν». Προφανώς εννοεί ότι κάποιοι τοπικοί άρχοντες πρέπει να εκτελέστηκαν, γνωστού όντος ότι με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς, στις 26 Ιανουαρίου 1699, οι Τούρκοι επανέκτησαν ολόκληρη τη Στερεά Ελλάδα. Έγραφε ο Γόρδιος στον αδελφό του για να τον ενθαρρύνει :«Και μη λυπάσαι τόσον υπερβολικά, διατί θαρρώ εις τον Χριστόν και εις την χάριν της Παναγίας αυτού Μητρός πως να κυβερνηθούμεν και ημείς και μη μικροψυχείς προ των πειρασμών». Ο παραλήπτης της επιστολής της 1 ης Αυγούστου 1705 υπήρξε μαθητής του Γορδίου (επιστολή 26: «Σος καθηγητής» και ήταν διάκονος του Νεοφύτου 195 Βλ Επιστολή 93, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Αρχοντίδης Αστέριος, ό.π. σελ Ο Capitan General, «καπιτάν γενεράλην», είχε την ανώτατη διεύθυνση των πολεμικών επιχειρήσεων σε καιρό πολέμου, χωρίς να ανήκει στη διοικητική ιεραρχία της Βενετικής κτήσης. Τον Capitan General αντικαθιστούσε σε καιρό ειρήνης ο Provveditor General da Mar (Γενικός Προνοητής της θάλασσας). ΝΤΟΚΟΣ- ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Το βενετικό κτηματολόγιο της Βοστίτσας, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας, Αθήνα 1993, σελ.χιι. 89

91 Ναυπάκτου και Άρτης: «Προσκυνήσαις από μέρους μου πανευλαβώς τον πανιερώτατον δεσπότην»). Του υπενθυμίζει πως άκουσε πολλές παραινέσεις από τα πολλά μαθήματα που παρακολούθησε κοντά του και τον συμβουλεύει αυτές να ανακινεί στη μνήμη του. Τον προτρέπει να έχει φόβο Θεού, ταπείνωση, υπακοή και προπάντων να επιζητά τη Βασιλεία και τη δικαιοσύνη Του: «Ήκουσας πολλάς και πολλάκις εκ πολλών μαθημάτων παραινέσεις, και αναλέγου ταύτας τω νω και αναμιμνήσκου συνεχώς και εγκόλαπτε εις βάθος τη μνήμη. Προ πάντων ο του Θεού φόβος σοι έστω προ οφθαλμών, η της σοφίας αρχή, η επικράτεια του νοός κατά των παθών, η ταπείνωσις, η υπακοή, η προς τα θεία σπουδή, και ίνα μη πάντα καταλέγω όσα εις θεωρητικήν αρετήν αναφέρεται και πρακτικήν. Των δ άλλων όσα μη κατά γνώμην γίνεται και πραίρεσιν ανθρωπίνην, αλλ έξωθεν όντα και από τύχης λεγόμενα επ ολίγον σοι φροντιστέον 198. Ταύτα γαρ και ο ευαγγελικός βούλεται λόγος, ο λέγων «ζητείτε πρώτον την Βασιλείαν του Θεού και την δικαιοσύνην αυτού, και ταύτα πάντα προστεθήσεται υμίν» 199. «Ταύτα μελέτα και ταύτα ποίει και εν τούτοις ίσθι και πάντως ουχ αμαρτήσεις της προς Θεόν φερούσης οδού» 200. Η επιστολή η οποία αποστάλθηκε προς τον χατζή Αποστόλη, έμπορο, συμπατριώτη και μαθητή του Γορδίου, γράφτηκε στις 18 Ιουνίου Αυτός ήταν γαμπρός των αδελφών Χρήστου και Θέου και έμενε στη Θεσσαλονίκη. Ο χατζή- Αποστόλης υπήρξε αποδέκτης πολλών επιστολών του Γορδίου και αποκαλείται χατζής λόγω της προσκυνηματικής επίσκεψης του στους Αγίους Τόπους :«δι ά έκαμε και τον πολύν εκείνον κόπον και την έξοδον να αξιωθή της προσκυνήσεως του Αγίου και ζωοδόχου Τάφου και των λοιπών Ιερών και Αγίων Τόπων». Ο Γόρδιος συχνά επικοινωνούσε με απόδημους Αγραφιώτες για να ζητήσει τη συνδρομή τους, αλλά και την επιστροφή τους στον τόπο τους, που τόσο πολύ τους είχε ανάγκη. Στη συγκεκριμένη επιστολή έμμεσα ο Γόρδιος κατηγορούσε τον χατζή- Αποστόλη για την απομάκρυνσή από τα Βρανιανά. Και μάλιστα διακρίνεται και κάποια ειρωνεία στην έκφραση : «τάχα δε και συμπατριώτης». Ορμώμενος από τον Απόστολο Παύλο κάνει αναφορά στην Α Θεσσαλονικείς: «Προς τους πάλαι πιστούς Θεσσαλονικείς γράφων ο μέγας απόστολος Παύλος κάπου εις ένα μέρος της πρώτης 198 Βλ. Επιστολή 123, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ματθ Α Τιμ

92 του επιστολής, φαίνεται πως εσυμμάζωξε του λόγου του να μην γράψη πολλά, λέγοντας ότι δεν έχουν χρείαν να τους γράφη, διατί ήσαν θεοδίδακτοι, ήγουν από Θεού διδαγμένοι». Και υπαινίσσεται το εξής χωρίο του αποστόλου : «Περί δε της φιλαδελφείας ου χρείαν έχετε γράφειν υμίν αυτό γαρ υμείς θεοδίδακτοι εστέ ει το αγαπάν αλλήλους» 201. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε παροικία Αγραφιωτών εμπόρων, τους οποίους αναφέρει ο Γόρδιος στην επιστολή του : «Ας χαιρετίσει από μέρους μου με πολλαίς ευχαίς τους εντιμότατους και ευγενέστατους άρχοντας, τον τε κυρ Λάμπον μετά του εξαδέλφου αυτού κυρ Αποστόλη, και τον Αλέξιον Παραμερίτην, καθώς τους εσημάδευεν εις το γράμμα της, και τον εκ Πενιανών Καλοκυρίτζην, ου και την καλήν φιλοτιμίαν ελάβομεν δια του παπα- Κυρίτζη, και τον ευχαριστούμεν. Μεθ ων και τον χατζή-κυρ Χρήστον, τον και ποτε μαθητήν μας, και τον κυρ Χρηστάκην τον του χατζή- Ιωάννου, και πάντας τους εκ του αυτού χωρίου. Ας μην απολειφθή της τάξεως ταύτης προς τούτοις και ο εντιμότατος κυρ Νικόλαος Κυπριότογλις ο εκ του ηφανισμένου χωρίου Βελισδονίου.». Ο Γόρδιος παρακάλεσε τον χατζή-αποστόλη να επισκεφτεί τη μητέρα του στα Βρανιανά : «της έγραψα δια την μητέρα της, πως έχει χρέος και όχι ολίγον να έλθη να την ιδή». Του υπενθύμιζε πως δεν έπρεπε να παρασύρεται από τα εγκόσμια, αλλά να ενδιαφέρεται πρωτίστως για την ψυχή του: «Επειδή και είναι κοινόν χρέος ολουνών των ανθρώπων και κοινόν ποτήριον, δια να γευθούν, και δεν ηξεύρει τινάς πότε έρχεται «έρχεται», γαρ ορίζει η Θεία Γραφή, «ως κλέπτης εν νυκτί». «Δια τούτο ας μην απατάται από την φαντασίαν και τα έξωθεν πράγματα του κόσμου και του βίου τούτου, αλλά ας ιδή και προς τα μέσα του ανθρώπου, δηλονότι τα της ψυχής» 202. Άλλη επιστολή με παραλήπτη τον χατζή- Αποστόλη αποστάλθηκε στις 20 Ιουνίου Ο Γόρδιος μίλησε για τη ματαιότητα του κόσμου, δανείστηκε νεκρώσιμα ιδιόμελα του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, Στιχηρά των Αίνων Μαρτυρικά κατά τον όρθρο του Σαββάτου πριν το θεοτοκίον, και συμβούλευσε τον αποδέκτη να επιδιώκει τη μισθαποδοσία του Θεού: «Διατί τα άλλα πράγματα του κόσμου τούτου είναι όλα πρόσκαιρα και μάταια, δια τα οποία ακούει, οπού ψάλλει μεγαλοφώνως η 201 Βλ. Επιστολή 142, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Α Θεσ Λουκ , Α Θεσ 5.2, Αποκ

93 εκκλησία και λέγει : «Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα, όσα ουχ υπάρχει μετά θάνατον ου παραμένει ο πλούτος, ουδέ η συνοδεύει η δόξα επελθών γαρ ο θάνατος, ταύτα πάντα εξηφάνισται». Και πάλιν «Άνθρωποι, τί μάτην ταραττόμεθα; Ο δρόμος βραχύς εστίν, ον τρέχομεν καπνός υπάρχει ο βίος, ατμίς και τέφρα και κόνις, προς ολίγον φαινόμενος και ταχέως αχρειούμενος». Ταύτα βάλε καλά εις τον νουν σου, και απόβλεπε εις την μισθαποδοσίαν, οπού ελπίζουν εκείνοι οπού εφύλαξαν και φυλάττουν του Θεού ταις παραγγελίαις, και όχι εις εκείνα οπού απατούν τους ανθρώπους με την φαντασίαν τους» 203. Παραλήπτης της 17 ης Σεπτεμβρίου 1722 επιστολής, υπήρξε ο έμπορος από τη Θεσσαλονίκη, Θεολόγιος. Ο Γόρδιος μέσω της επιστολής ευχόταν για τη σωτηρία της ψυχής του και του υπενθυμίζει, ποια είναι τα κριτήρια και οι προϋποθέσεις για να κερδίσει τη Βασιλεία των ουρανών. Σε ελάχιστες γραμμές κατάφερε να συμπεριλάβει όλα όσα απαιτούνται για τη σωτηρία κάθε ανθρώπου: «Έχε λοιπόν την ευχήν μου και ευοδού και πρόκοπτε εις εκείνα οπού είναι εις ωφέλειάν σου, και μάλιστα εις σωτηρίαν της ψυχής σου. Από τα οποία το πρώτον θεμέλιον είναι ο φόβος του Θεού και η τήρησις των εντολών του, η αγάπη προς αυτόν η τελεία και η προς τον πλησίον, η ταπείνωσις, η αλήθεια, η δικαιοσύνη, η πίστις η ορθόδοξος, η ελπίς των μελλόντων αιωνίων αγαθών, η καθαρότης της ψυχής και του σώματος, η υπομονή των πειρασμών εσωτερικών τε και εξωτερικών μέχρι τέλους, η κατά δύναμιν ελεημοσύνη. Τούτα όλα και άλλα τούτων παρόμοια όποιος τα εργάζεται εξ όλης ψυχής και καρδίας, δεν είναι μακράν από την Βασιλείαν των ουρανών. Και πρόσεχε, όσον δύνεσαι, αν δεν τα έχης, να τα αποκτήσης, και αποκτώντας τα να τα φυλάξης» 204. Στις 27 Μαρτίου 1722 αποστάλθηκε μία «ποιητική» επιστολή, ως ύμνος στην Ανάσταση του Κυρίου, προς τον γέροντα Σίλλιο στο Κεράσοβο. Αποτυπώνεται η μεγάλη χαρά του Γορδίου για το χαρμόσυνο αυτό γεγονός, καθώς ολόκληρη η φύση χαίρεται: «Διατί είναι σμιγμένος με την σωτήριον ανακαίνησιν και από φθοράς εις αφθαρσίαν μεταβολήν της κοσμοχαρμοσύνου και λαμπροτάτης του Δεσπότου Χριστού αναστάσεως, η οποία έγινεν αιτία και αφορμή να χαρούν όλα τα ποιήματά του, και τα ουράνια και τα επίγεια και τα υποχθόνια, και όλα από φως εγέμισαν και λαμπρότητα με 203 Βλ. Επιστολή 328, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 553, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

94 το χαριέστατον τούτο και κοινότατον πρόσρημα, το Χριστός ανέστη και δεν είναι άλλο συχνότερον εις τα στόματα των χριστιανών από τούτο» Βλ. Επιστολή 533, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

95 Επιστολές με αγιογραφικές αναφορές και παραινέσεις Η πλούσια αγιογραφική και αγιοπατερική κατάρτιση του Γορδίου καταδεικνύεται περίτρανα μέσα από τις επιστολές του. Συχνά χρησιμοποιούσε χωρία από την Αγία Γραφή και την πατερική γραμματεία για να ενισχύσει, να ενθαρρύνει, να συμβουλεύσει, αλλά και να επιπλήξει τους αποδέκτες των επιστολών του. Ο Αναστάσιος διέθετε το χάρισμα να διορθώνει με επιείκεια, με ειλικρινή αγάπη και ενδιαφέρον για το πνευματικό συμφέρον των αδελφών του. «Εν πνεύματι πραότητος» και με διάθεση θεραπείας πάντα ενεργούσε. Έδειχνε συμπάθεια σε αυτόν που αστόχησε, χωρίς έπαρση, αλλά με ταπείνωση. Έκανε κτήμα του το ρηθέν του αποστόλου Παύλου:«Αλλήλων τα βάρη βαστάζετε» 206, ενεργούσε χωρίς διαιρέσεις και διακρίσεις, με ανοχή για τον άλλον και υπομονή. Για κάθε περίπτωση συμπατριώτη του επικαλούνταν κάποιο αντίστοιχο αγιοπατερικό κείμενο. Εφάρμοσε κατά γράμμα τον λόγο του αποστόλου Παύλου: «μηδείς το εαυτού ζητείτω αλλά το του ετέρου έκαστος» 207, τον οποίο Παύλο αναφέρει συχνά στις επιστολές του. Παραλήπτης της επιστολής της 1 ης Ιουλίου 1679 ήταν ο πρωτοπρεσβύτερος της Μονής Δουσίκου Κωνσταντίνος εκ Τρίκκης. Στον ίδιο είχαν αποσταλεί κατά το παρελθόν άλλες δύο επιστολές το Η μνημονευομένη Ι. Μ. του Σωτήρος των Μεγάλων Πυλών είναι η σημερινή του αγίου Βησσαρίωνα, η επονομαζόμενη Δουσίκου και η οποία υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Τρίκκης και Σταγών. Έγραφε ο Γόρδιος προς τον Κωνσταντίνο πως οφείλει με γενναιότητα να αντιμετωπίζει όσα προέρχονται από τον Θεό :«αποκρύβηθι μικρόν όσον όσον, έως άν παρέλθη η οργή Κυρίου» 208. Και φέρειν δει γενναίος ου ταύτα μόνον, αλλά και πάντα τα (ως αυτή που φησί) δικαία ψήφω Θεού ημίν επερχόμενα, δια τα πολλά ημών αγνοήματα». 206 Γαλ Α Κορ Βλ. Επιστολή 9, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ωδαί Ησαίας

96 Η επιστολή, η οποία γράφτηκε στις 2 Ιανουαρίου 1680 απευθυνόταν στους Αρμαγά οικονόμο, Παναγιώτη και Θεόδωρο. Είχαν προσκαλέσει τον Γόρδιο να διδάξει στην περιοχή τους: «ηξεύροντας ότι έχετε επιθυμίαν πολλήν εις το να αποκτήσετε εις την θεοφιλή πολιτείαν σας άνδρα σπουδαίον ικανώς και γραμμάτων έμπειρον, δια να ημπορέση να καταπαύση ολίγον την πολλήν και μεγάλην δίψαν του λόγου, οπού έχουσιν εις τας ψυχάς των οι αυτόθι χριστιανοί». Επικαλείται αγιογραφικά χωρία για να φανεί η σπουδαιότητα της διδασκαλίας: «Ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, βουλόμενος να πέμψη τους αποστόλους εις το κήρυγμα και βλέποντας το πλήθος, οπού εχρειάζετον την διδασκαλία τους και το κήρυγμα τους, ήτον πολύ κατά τον αριθμόν, οι δε απόστολοι ολίγοι, έλεγεν, : «ο μεν θερισμός πολύς, οι δε εργάται ολίγοι» 209. «... Και άλλο είναι να γεωργήση τινάς γην, οπού απέρασε προτήτερα από εκείνην αλέτρι, και άλλο είναι να γεωργήση κεχερσωμένην και ακανθοφόρον και οπού χρειάζεται να καθαρισθή προτήτερα με πολλάς επιμελείας». Παραθέτει στη συνέχεια μία πολύ όμορφη εικόνα για την εκπαίδευση παρμένη από την καθημερινή βιοπάλη: «Ένας τζαγγάρης, ή να είπω φανερώτερα παπουτζής, επήγεν εις μίαν πολιτείαν ανθρώπων, οπού ήσαν όλοι ξυπόλητοι, και αρχίζοντας να εργάζεται την τέχνην του εφίασε και παπούτζια, όσα ηδυνήθη, αλλά δεν ημπόρεσε να φιάση τόσα εις τόσον, οπού να τους υποδέση όλους. Είπαν τον οι άνθρωποι της πολιτείας, «δεν εδυνήθης να φιάσης παπούτζια να ποδέσης τους ανθρώπους όλους;». Και αποκρινόμενος τους είπεν: «Εσείς είσθε τόσον πλήθος ανθρώπων, και εγώ ένας μοναχός. Πώς ήθελα δυνηθή να σας ποδέσω όλους; Δότε μου παιδία να τα μάθω την τέχνην μου, και τότε δουλεύοντας εκείνα και εγώ θέλομεν κάμει εκείνο οπού αγαπάτε». Επιθυμία του Γορδίου ήταν να στείλουν τα παιδιά τους να μαθητεύσουν κοντά του: «Τούτο ήθελα είπει και εγώ της αγάπης σας, επειδή και εγνωρίσατε τον σκοπόν μου: Δότε μου τα παιδία σας να τα διαβάσω, και να τους παραδώσω την τέχνην μου κατά το δυνατόν. Αλλά δια να είναι ο τόπος, οπού κατοικούμεν εδώ, και, καθώς ηξεύρετε, σκληρός και τραχύς και άκαρπος και αχρείος παντάπασι, μήτε ετόλμησα μήτε θέλω τολμήσει να το κάμω, διατί στενοχωρούνται πολλά εις το κάθε τίποτες» Ματθ Λουκ Βλ. Επιστολή 10, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

97 Στην επιστολή της 16 ης Δεκεμβρίου 1681 προς τον Νικόλαο Μυροκοβίτη στα Τρίκαλα αναφερόταν στη χρήση λινού υφάσματος κατά τη Θεία Λειτουργία και χρησιμοποίησε μια φράση της Π.Δ., η οποία δε βρίσκεται στις σύγχρονες εκδόσεις της Π.Δ.: «κρείττων του μη ζητούντος μαθείν» 211. «Βούλεται τοίνυν ο παροιμιαστής ειπείν, ότι ο τοις εαυτού λογισμοίς μη πιστεύων μηδέ παρ εαυτώ φρόνιμος είναι θέλων, αλλά μηδέν αφ εαυτού ειδότα εαυτόν λογιζόμενος, και μονονουχί εκείνο το αποστολικόν λέγων, «η ικανότης ημών εκ του Θεού» 212 και τα εξής. Κρείσσων εστίν ούτος κατά πολύ του μη τοιούτου. Και ούτως εκλαμβανόμενον έχοι αν τινα και ακολουθίαν εύλογον προς τα προσεχώς ανωτέρω ειρημένα. Εν οις γαρ φησί «ος φείδεται ρήμα προέσθαι σκληρόν» 213 και τα εξής περί προπερείας εστίν ο λόγος. Σκληρόν γαρ ρήμα ουδέν άλλο εστίν ή το σκάνδαλον αίτιον κατά το και εσκανδαλίζοντο πάντες λέγοντες «σκληρός εστί ο λόγος, τις δύναται αυτού ακούειν ;» 214, ηνίκα περί του της ζωής άρτου ο Χριστός διελέγετο. «Εν οις δε φησίν «ανοήτω επερωτήσαντι σοφίαν» 215, «αιτείτε και δοθήσεται υμίν» 216. Στην εν λόγω επιστολή, Γόρδιος απάντησε στον λόγιο πρωτοπρεσβύτερο Νικόλαο Μυροκαβίτη από τα Τρίκαλα για λειτουργικά θέματα σχετικά με τη χρήση ή όχι λινού υφάσματος στη Θεία Λειτουργία. Η επιρροή είναι σαφής στο έργο του Θεοδώρητου Κύρου «Άπορα της Θείας Γραφής» και συγκεκριμένα στο χωρίο «και το εξ ερίου και λίνου υφασμένον ιμάτιον κίβδηλον ονομάζει». Αποκρίνεται στον Νικόλαο και τον παραπέμπει εκεί : «..περί ων εζήτησε παρ εμού μαθείν, ότι το μεν περί του ερίου και λίνου το ερμηνεύει σοφώτατα ο άγιος Θεοδώρητος Κύρου εις τα Άπορα της Θείας Γραφής». Και στην επιστολή της 25ης Απριλίου 1682 προς τον λόγιο πρωτοπρεσβύτερο Νικόλαο Μυροκοβίτη γίνεται αναφορά στο έργο του αγίου Θεοδώρητου Κύρου εις 211 Βλ. Επιστολή 18, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Θεοδώρητος Κύρου, Υπόμνημα εις τους δώδεκα προφήτας, PG 81,1841, σελ Ο Γόρδιος ανακαλύπτει τη φράση αυτή σε κάποια έκδοση της Π.Δ. και παραπέμπει στο 17 ο κεφ. Των Παροιμιών του Σολομώντα. Στις σύγχρονες εκδόσεις της Π. Δ. δεν περιέχεται. 212 Β Κορ Παρ Ιωαν Παρ Ματθ. 7.7, Λουκ

98 τα «Άπορα της Θείας Γραφής», ο οποίος Θεοδώρητος κάνει μνεία του Λευιτικού όπου εκεί περιέχονται διατάξεις σχετικές με τη λατρεία. Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο της Π.Δ. και για τα κεφάλαια 17-26, τα οποία οι μελετητές έχουν ονομάσει: «Διατάξεις Αγιότητας», γιατί περιέχουν λατρευτικές και ηθικές εντολές. Ο Γόρδιος αναφέρεται στο χωρίο 19.19: «Θα φυλάγετε τον Νόμον μου. Δεν θα ζευγαρώσης προς ένωσιν ζώα διαφόρων γενών. Δεν θα σπείρης στον αμπελώνα σου διαφόρους άλλους σπόρους. Να μην ενδυθής ιμάτον κίβδηλον, υφασμένον από νήματα διαφόρων ποιοτήτων» 217. Επίσης, κάνει λόγο και στον απόστολο Παύλο που δεν επιτρέπει την κοινωνία μεταξύ των απίστων : «μή γίνεσθε ετεροζυγούντες απίστοις» 218. Η επιστολή έχει ως εξής : «Γράφω όμως πρώτον την απορίαν και μετά ταύτα τήν λύσιν ως έχει επί λέξεως. Έχει δέ ούτως. «<Ά>πορία κζ : <Π>ώς; Νοητέον Τά κτήνη σου ου κατοχεύσεις ετέρω ζυγώ, και τον αμπελώνα σου ου κατασπερείς διάφορο; και ιμάτιον εκ δύο υφασμένον κίβδηλον ουκ επιβαλείς εαυτώ ; <Λ>ύσις: Πολλάκις έφην ότι διά των αισθητών διδάσκει τα νοητά. Απαγορεύει τοίνυν των ετερογενών την οχείαν, <οίον > ίππου και όνου ίνα μη διαβή από των αλόγων είς τους λογικούς ή παράνομους μίξις. Τούτου χάριν και το εξ ερίου και λίνου υφασμένον ιμάτιον κίβηλον ονομάζει, διδάσκων πράξεις εναντίας μηδαμώς επιτηδεύειν. Ότι γαρ ου το ιμάτιον κίβδηλον λέγει, αλλά την πράξιν διά τούτου δηλοί, μαρτυρεί της σκηνής τά καλύμματα εκ διαφόρων κατασκευασθέντα νημάτων. Ούτω νοητέον και τα περί του αμπελώνος, και ο απόστολος δε την προς τους απίστους κοινωνίαν απαγορεύει λέγων μή γίνεσθε ετεροζυγούντες απίστοις». <Τ>αύτα μέν τά παρά του αγίου Θεοδωρήτου περί της απορίας». Η επιστολή η οποία εστάλη στις 11 Ιουνίου 1682 απευθυνόταν προς τον Ευστάθιο στα Τρίκαλα. Σε αυτά που έγραψε ο Γόρδιος υπονοείται κάποια παρεξήγηση μεταξύ των τριών αδελφών Ευσταθίου, Γερμανού και Κυρίλλου. Ο Γερμανός κατονομάζεται ως «αρχιεπίσκοπος Νύσσης» και στην επιστολή αναφέρεται πως έγινε «κατ επίνοιαν Νύσσης επίσκοπος», γεγονός που υποδηλώνει την ικανοποίηση του Γερμανού να γίνει επίσκοπος και να αποχωρήσει από την Πατριαρχική Σχολή. 217 Βλ. Επιστολή 22, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Λευιτικόν 19, Β Κορ

99 Η αγιογραφική αναφορά και παραίνεση είναι από την Α Κορ : «φθείρουσι γαρ ήθη χρηστά ομιλίαι κακαί», όταν ο απόστολος Παύλος απευθυνόταν στους Κορινθίους. Στο τέλος της επιστολής ο Γόρδιος στέλνει τους χαιρετισμούς του στον πρωτοπρεσβύτερο Κωνσταντίνο ο οποίος δηλώνεται με το εκκλησιαστικό αξίωμα του οικονόμου 219. Η επιστολή της 5 ης Δεκεμβρίου 1682 γράφτηκε στη Μονή Τατάρνης και είχε ως παραλήπτη τον ιεροπαίδα Νικόλαο. Με το όνομα Νικόλαος είναι γνωστοί δύο λόγιοι Θεσσαλοί, οι οποίοι μένουν στην ίδια περιοχή το ίδιο χρονικό διάστημα. Πρόκειται γαι τον ιερόπαιδα Νικόλαος Βελισδονίτη και τον ιερόπαιδα Νικόλαο, γιο του ιερέα Αποστόλη 220. Ο πρώτος υπήρξε λαμπρός γιατρός, λόγιος και συγγραφέας του β μισού του 17 ου αι. από το Βελισδόνι Ευρυτανίας, το σημερινό Τρίδενδρο. Ανήκε στους μαθητές του Ευγενίου στο Καρπενήσι. Εργάστηκε ως γιατρός στην Κωνσταντινούπολη και μάλιστα διετέλεσε «βασιλικός αρχιατρός», ίσως γιατρός του σουλτάνου, «τα των Ελλήνων επαιδεύετο, παρά δε τινι των Αγαρηνών τα των Αράβων, και την ιατρικήν μετήρχετο κατά δύναμιν», γράφει ο Γόρδιος στον βίο του Ευγενίου. Ο δεύτερος ιερόπαις Νικόλαος που ήταν ο γιος του ιερέα Αποστόλη, έλαβε από τον Γόρδιο χειρόγραφο με σχόλια του Κορυδαλέα στη Φυσική του Αριστοτέλη, (Βλ. επιστολή της 14ης Αυγούστου 1683), και με την επιστολή της 8ης Ιουνίου 1686, του ζήτησε να το επιστρέψει. Σε άλλη όμως επιστολή (επιστολή η οποία εστάλη στις 24 Αυγούστου 1683) ο Γόρδιος δώρισε στον Νικόλαο χειρόγραφο με τα σχόλια του Κορυδαλέα στη Λογική του Αριστοτέλη. Στις επιστολές τον προσφωνεί «λογιώτατο, σπουδαιότατο, φιλομαθέστατο, τιμιώτατο». Ο Νικόλαος ο οποίος δεν υπήρξε μαθητής του Ευγενίου και αποστέλλονται σ αυτόν χειρόγραφα με σχόλια πάνω σε έργα του Αριστοτέλη, διακρίνεται από τον γιατρό Νικόλαο Βελισδονίτη τον κατά πολύ μεγαλύτερό του. Η συγκεκριμένη επιστολή έχει προφανώς ως παραλήπτη 219 Βλ. Επιστολή 24, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Α Κορ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή Α Αθήνα 1966, σελ Βλ. Επιστολή 28, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού», ΝΕ 4 σελ

100 τον νεότερο Νικόλαο, όπως και τέσσερις άλλες επιστολές απευθύνονται στον γιο του ιερέα, ενώ η επιστολή της 28 ης Σεπτεμβρίου 1683 αποστάλθηκε στον γιατρό Νικόλαο: «σοφώτατο και λογιώτατο και εν ιατροίς άριστο κύριο Νικόλαο». Πρόσθετο στοιχείο είναι και ο τόπος διαμονής (κοντά στην περιοχή των Αγράφων), ο οποίος δεν ενδεικνυόταν για τόπο διαβίωσης ενός τόσου σπουδαίου γιατρού. Προφανώς ο Νικόλαος μαθαίνοντας για τον θάνατο του δασκάλου του Γορδίου, του Ευγενίου Γιαννούλη, απέστειλε επιστολή στον Γόρδιο, τον οποίο θεωρούσε διάδοχο του Ευγενίου και άξιο αντικαταστάτη, και αυτός με τη σειρά του, του απάντησε με την επιστολή της 13 ης Δεκεμβρίου Στην απαντητική επιστολή ο Γόρδιος χρησιμοποίησε στίχους από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, από έργα του Διογένη και του Πλούταρχου, αλλά και χωρίο από την Π.Δ.: «Αλλά το μηδέν άγαν ου μόνον σοφή παρά σοφού και σύντομος ρήσις και ο Σολομών ο θαυμάσιος παραινεί, καιρός λέγων τω παντί πράγματι» 221. Η επιστολή γράφτηκε στα Βρανιανά το 1682 και απευθυνόταν στον Κωνσταντίνο Ελεάζαρο στη Ζάκυνθο. Ο Γόρδιος ζητούσε από τον Κωνσταντίνο ένα βιβλίο και επικαλέσθηκε το γνωστό χωρίο από την Κ.Δ.: «Αιτείτε, φησί εν ευαγγελίοις ο Κύριος και δοθήσεται υμίν, κρούετε και ανοιγήσεται / και ο αιτών λαμβάνει και ο ζητών ευρίσκει και τω κρούοντι ανοιγήσεται» 222. Και συνέχιζε αναφέροντας ότι : «αυτά πώς θα μπορούσε να πει κανείς πως προέρχονται από τον νου και πως απέχουν πάρα πολύ από τους ιερούς λόγους της καθ' ημάς εκκλησίας;». Ο Κωνσταντίνος Ελεάζαρος ήταν λόγιος πρωτοπρεσβύτερος και ανήκε στην ευγενή οικογένεια των Δε Λάζαρη, στης οποίας τον ναό, αφιερωμένος στον άγιο Σπυρίδωνα, υπήρξε εφημέριος ο Ευγένιος Γιαννούλης. Ο Ευγένιος μαθήτευσε στη Ζάκυνθο για αρκετό διάστημα κοντά στον φιλόσοφο Θεόφιλο Κορυδαλέα. Όπως γράφει στη βιογραφία του ο Γόρδιος, ο Ευγένιος κατάφερε να ζήσει με τον δύστροπο Θεόφιλο για οκτώ χρόνια, όταν οι άλλοι μαθητές του δεν μπορούσαν να κλείσουν μαζί του ούτε ένα εξάμηνο! 221 Εκκλησιαστής 3.1, 3.17, Ματθ Λουκ , Βλ. Επιστολή 29, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

101 Στο νησί αυτό του Ιονίου ο Γιαννούλης απέκτησε φίλους και αλληλογραφούσε με τους Ζακυνθινούς άρχοντες. Επαινούσε την αρχή των Ενετών γράφοντας : «έδωκε πανταχού την κοινήν και καθαράν δικαιοσύνην, την ισοτιμίαν εις πάντας, την γλυκυτάτην και νόστιμον ελευθερίαν, προ πάντων δε και μετά πάντων την θεοπαράδοτον αγάπην μιμουμένη εις τούτον την πρώτην και ουράνιον αρχήν του Θεού» 223. Με τη μεσολάβηση του Αναστάσιο Γορδίου οι σχέσεις Αγράφων και Ζακύνθου συσφίχθηκαν και μάλιστα η σχέση με συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα του νησιού χαρακτηρίστηκε από τον Διονύσιο Ιω. Μουσούρα ως «ποιητική» 224! Το 1689 παρέμεινε στο λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου για σαράντα μέρες και συνέταξε 69 επιγράμματα για ιερούς ναούς του νησιού 225. Ο Γόρδιος έγραψε επιγράμματα και για πρόσωπα, εικόνες, βιβλία και βιβλιοθήκες που σχετίζονταν με το νησί, όπως για τον Ζακύνθιο μητροπολίτη της Σεβαστείας Ιωσήφ Δόξαν, ο οποίος υπήρξε ηγούμενος της μονής Αναφωνήτριας. Σε άλλο επίγραμμμά του καλούσε τους χριστιανούς να ακολουθήσουν τον Μοροζίνη, αρχιναύαρχο του βενετικού στόλου : «στρατόν όλον Τούρκων πέμψατε εις αίδην». Ο Γόρδιος έζησε τον Τουρκοβενετικό πόλεμο μέχρι την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Βενετούς το Επίγραμμα σωζόμενο προς το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα των Ελεαζάρων αναφέρει : «Πάλαι Σπυρίδων κλεινός ην Κυπρίοις και νυν Φαίαξι μάλλον και Ζακυνθίοις». Σε επιστολή του στις 23 Δεκεμβρίου 1701, η οποία απευθυνόταν στους άρχοντες του νησιού, τους πληροφορούσε για τη λοιμώδη νόσο που είχε πλήξει το Αιτωλικό. Επίσης, στις 2 Νοεμβρίου 1712, απέστειλε στον αδελφό του Αθανάσιο επιστολή και του ζητούσε να μάθει για το τέλος που είχαν οι Εβραίοι της Ζακύνθου 226. Είχαν διαδραματιστεί τραγικά γεγονότα με αποκορύφωμα αυτό της 223 Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές σελ , «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού υπό Αναστασίου Γορδίου», έκδοσις ΛΑΜΠΡΟΥ, Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907) σελ ΜΟΥΣΟΥΡΑΣ, ό.π.σελ ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ, «Αναστασίου Γορδίου, Απαρίθμησις απασών των εν τη πόλει της Ζακύνθου εκκλησιών μετ επιγραμμάτων διστίχων ιαμβικών εν έτει 1689», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ.8, τεύχος 2, Αθήνα 1933, σελ Βλ. Επιστολές 113, 198 στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ,

102 σταύρωσης ενός χριστιανόπαιδου κατά τις μέρες του Πάσχα. Οι κάτοικοι της Ζακύνθου έντονα διαμαρτυρήθηκαν στις Βενετικές αρχές με αποτέλεσμα οι Εβραίοι να περιοριστούν σε ιδιαίτερο μέρος της πόλης, το λεγόμενο Γιέττο 227. Τέλος στις 11 Δεκεμβρίου 1721, ο Γόρδιος αλληλογραφώντας με κάποιον Ζαφείριον οικονόμον του ζήτησε να συνδράμει τον Δήμο Στραμπούλη εκ Πετρήλου των Αγράφων, ο οποίος πληροφορήθηκε τον αιφνίδιο θάνατο του γιου του Ρίζου στη Ζάκυνθο, όπου είχε πάει να δουλέψει, και επιθυμούσε να μάθει τις λεπτομέρειες του θανάτου και να μαζέψει τα προσωπικά του είδη. Ο αποθανών βρισκόταν αποκλεισμένος στο λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου: «Ο πτωχός ούτος και ελεινός άνθρωπος, ο διακομιστής του παρόντος γράμματος, Δήμος ονόματι, Στραμπούλης το επώνυμον, από του ενταύθα χωρίου των Αγράφων Πετρήλου, έχοντας έναν υιό ονόματι Ρίζον, ράπτην την τέχνην, οπού εκατέβαινεν εις αυτά τα μέρη και έρραπτε και επραγματεύετον, είχε περάσει και έως την περίφημον και θεοφύλακτον νήσον Ζάκυνθον διά την αυτήν εργασίαν και πραγματείαν» 228. Ο Γόρδιος διατηρούσε πολύ καλή προσωπική σχέση με τον παλιό του μαθητή στη Σχολή του Αιτωλικού ιερέα του Αιτωλικού Ζαφείριο, ο οποίος κατείχε το εκκλησιαστικό οφίκιο του οικονόμου 229. Ο Ζαφείριος ήταν ο πρώτος που ανήγγειλε τον θάνατο του αδελφού του στον Γόρδιο και αυτός του έστειλε απαντητική επιστολή στις 25 Μαϊου Τον πληροφορούσε ακόμη πως ο Αθανάσιος δεν άφησε διαθήκη γραπτή, αλλά προφορικές παραγγελίες στον πνευματικό του. Ο Γόρδιος τόνιζε την ανάγκη της τέλεσης σαρανταλείτουργων σύμφωνα με την επιθυμία του κεκοιμημένου αδελφού του. 227 ΖΩΗΣ, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου,τόμ. Α, Αθήναι 1963, σελ Βλ. Επιστολή 528, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ «Εις την Ορθόδοξον Εκκλησίαν οικονόμος εν μεν ταις μοναίς είναι τίτλος μοναχού διαχειριζομένου την περιουσίαν της μονής και διαφυλάσσοντος πάντα τα χρειώση αυτής, εις δε τους ναούς των πόλεων οικονόμος είναι αξίωμα (οφφίκιον) εγγάμου εφημερίου ιερέως.τα καθήκοντα του οικονόμου είναι περιουσιακά και τελετουργικά. Τα οφφίκια απονέμονται υπό του οικείου επισκόπου δια σχετικής ευχής και επιδόσεως ειδικού αμφίου, του καλουμένου επιγονατίου», Θ.Η.Ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 9, στ

103 Προς τον Θεόδωρο, αδελφό του ιερομονάχου Χριστόδουλου, αποστάλθηκε η επιστολή της 1 ης Απριλίου Ο Θεόδωρος πιθανότατα βρισκόταν στο Τρίκαλα. Γίνεται λόγος για τον θάνατο του γαμπρού του Θεοδώρου, Κωνσταντίνου : «Ορίζει γουν εις το γράμμα της και περί του γαμβρού της του Κωνσταντίνου, ότι εξέλιπε την παρούσαν ζωήν, και ο Θεός να του χαρίση την μέλλουσαν, και να τον τάξη εις τον χορόν των δικαίων». Τον παρηγορούσε γράφοντας :«Η ουράνιος όμως και προσκυνητή Τριάς, ο των όλων Θεός, παρακαλούμεθα να την παρηγορήσει και να της δώσει υπομονή, τρόποις οις οίδε, δια να μην καταποθεί από την λύπην της την πολλήν, και εκπέσει του μακαρισμού των μέχρι τέλους υπομενόντων». Τον προέτρεπε να γίνει μιμητής των αγίων που υπέμειναν με καρτερία τις θλίψεις όπως ο Ιώβ και να έχει την ελπίδα της μέλλουσας ζωής: «Ήκουσε πολλάκις, θαρρώ, η τιμιότης σου πόσων μακαρισμών και επαίνων ηξιώθησαν παρά Θεού όσοι υπέμειναν με ευχαριστίαν τας θλίψεις και τους πειρασμούς, από τους οποίους έχει τα πρώτα ο μακάριος εκείνος και πολύαθλος Ιώβ. Ας συλλογισθή, παρακαλώ, πόσους πειρασμούς υπέμεινεν εκείνος και άλλοι μετ εκείνον πολλοί, και ας παρηγορηθή και αυτή, ή μάλιστα να ειπώ καλλίτερα ας χαρή, δια να γίνη μιμητής των μακαρίων εκείνων αγίων, οπού εχαίρονταν εις τας θλίψεις και εις τους πειρασμούς, οπού τους εσυνέβαιναν εδώ εις την παρούσαν ζωήν. Δεν είναι η τιμιότης σου τόσον απότροφος των ιερών λόγων, ωσάν άλλοι πολλοί δια τούτο ας πιστεύη αδιστάκτως ότι όσα ορίζει και επαγγέλεται ο Θεός εν ταις ιεραίς Γραφαίς είναι όλα αληθινά και πιστά. Ας ακούη του ιερού ψάλτου Δαυίδ, οπού λέγει «πιστός Κύριος εν πάσι τοις λόγοις αυτού» 230, και ας έχη καλάς ελπίδας δια την μέλλουσαν εκείνην ζωήν, την άπονον και μακαρίαν. Και με εκείνας τας ελπίδας των μελλόντων αγαθών αστοχάει τα παρ ελπίδα συμβαίνοντα των παρόντων κακών» 231. Για τον Ιώβ γίνεται αναφορά και στην επιστολή προς τον ιερέα Κώνστα στις 31 Ιανουρίου Με αφορμή τον θάνατο του πατέρα του Κώνστα επικαλέστηκε χωρίο από το βιβλίο του Ιώβ : «ο Κύριος έδωκεν, ο Κύριος αφείλετο ως τω Κυρίω έδοξεν ούτω και εγένετο είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον» 232, και συνεχίζει με τον 230 Ψαλμ α. 231 Ιακ. 1.12, Βλ. Επιστολή 30, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 275, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ιώβ,

104 απόστολο Παύλο : «αδελφοί, ου θέλω υμάς αγνοείν περί των κεκοιμημένων, ίνα μη λυπήσθε καθώς και οι λοιποί, οι μη έχοντες ελπίδα» 233. Η επιστολή που αποστάλθηκε από τα Βρανιανά στις 3 Αυγούστου του 1684 είχε ως παραλήπτες τους ηγουμένους των μονών, τους «δικαίους» των σκητών και την Ιερά Σύναξη του Αγίου Όρους. Η επιστολή του Γορδίου ήταν απαντητική επιστολή των Αγιορειτών προς αυτόν. Ο Παναγιώτης από τα Βρανιανά παρέδωσε στον Άνθιμο αφ' ενός τα 500 γρόσια που δώρισε ο αδελφός του Ιωάννης στις μονές του Αγίου Όρους, αφ' ετέρου τον εφοδίασε με επιτροπική επιστολή προς διαμοιρασμό του ανωτέρω ποσού. Έγραψε ο Γόρδιος προς τους αγίους πατέρες :«Χάρις τοίνυν τω των απάντων αιτίω Θεώ, τω την κτίσιν πάσαν πληρούντι της παρ' αυτού χρηστότητος και ανάγοντι μεν από γης πτωχόν, από δε κοπρίας ανυψούντι (κατά το ψαλτωδούμενον) πένητα» 234. Η επιστολή της 22ας Μαρτίου 1686 ήταν συστατική επιστολή προς τον Κωνσταντίνο πρωτοπρεσβύτερο από τα Τρίκαλα για τον Αυγέρη. Γίνεται αναφορά στην παραβολή του καλού Σαμαρείτη, την οποία παραβολή ο Γόρδιος επικαλείται συχνότατα στις επιστολές του. Γράφει προς τον πρωτοπρεσβύτερο: «...Διό γενού μιμητής, παρακαλώ, του εκ Σαμαρείας οδεύοντος και μη παρέλθης αυτόν ως ο λευίτης και ιερεύς τον από Ιερουσαλήμ εις Ιεριχώ καταβαίνοντα και τοις λησταίς εμπεσόντα και παρ'αυτών εκδυθέντα και ελεεινώς τραυματισθέντα. Ει δε και της του πανδοχέως μοίρας γενήση, προς της σης αν είη και τούτο αγχινοίας καταστοχάσασθαι την του επισκεψαμένου επάνοδον». Και συνεχίζει με λόγια του Αποστόλου Παύλου : «Ταύτα μεν ημείς δι ολίγων ουδέ γαρ δείται πλειόνων, η λογιωτάτη σου σύνεσις, κατά Παύλον ειπείν,/αυτοδίδακτος ούσα» 235. Στην ίδια επιστολή ο Γόρδιος αναφέρθηκε και στον πρώην Φαναρίου, ο οποίος πρέπει να ήταν ο Ανανίας Β και ο οποίος υπήρξε αρχιεπίσκοπος κατά τα έτη 1678 και Α Θεσ Βλ. Επιστολή 46, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ψαλμοί Α Βασιλ Ωδαί Βλ. Επιστολή 61, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Εφεσ

105 Στην επιστολή προς τους άρχοντες της Ζακύνθου, στις 23 Δεκεμβρίου 1701 χρησιμοποίησε τον πρώτο στίχο από την προς Εβραίους επιστολή: «πολυμερώς και πολυτρόπως» 236. Ο Γόρδιος είχε επιστρέψει από την Ιταλία και παρέμενε για κάποιο χρονικό διάστημα στη Ζάκυνθο. Οι κάτοικοι του νησιού ζήτησαν να τους πληροφορήσει για την εξάπλωση της πανώλης. Το Αιτωλικό ως τόπος εύκολης απομόνωσης ή μάλλον αποκλεισμού, λόγω της γεωμορφολογίας του τόπου, προσφερόταν για προστασία από προσβολή και εξάπλωση λοιμικών νόσων. Μάλιστα έξω από την πόλη του Αιτωλικού φαίνεται πως λειτουργούσε κάποιο είδος λοιμοκαθαρτηρίου (καραντίνας), όπου παρέμεναν κάποιες μέρες, βάσει χρονοδιαγραμμάτων, όσοι επρόκειτο να την επισκεφθούν, προκειμένου να διαπιστωθεί αν έχουν προσληφθεί ή όχι από λοιμώδες μεταδοτικό νόσημα (Βλ. Επιστολή η οποία εστάλη στις 7 Μαρτίου 1700 προς τον αδελφό του Αθανάσιο). Όπως φαίνεται στην επιστολή, ούτε ο ίδιος ο Γόρδιος εξερχόταν από την οικία του: «Μη φιλών δ έμπης τας κατά την αγοράν ενταύθα διατριβάς, μηδέ συνεχώς εξέρχεσθαι της οικίας, αλλά το πλείστον του χρόνου μέρος μένων απρόϊτος, πως αν δυναίμην ακριβεστέραν έγωγε των άλλων έχειν την περί τούτων είδησιν;». Η λοιμική νόσος, πανώλη, εμφανίστηκε στο Ζαπάντι Τριχωνίδας, αλλά όπως αναφέρει ο Γόρδιος, δε μεταδόθηκε σε άλλη περιοχή :«πλην ενός χωρίου καλουμένου Σπολάιτα. Κατά δε το καλούμενον χωρίον Σπολάϊτα ου μακράν εκείνης απέχοντος, και πριν του καλώς γνωσθήναιτης νόσου ταύτης εκείθεν μετεσχηκότος. Εισί δε μέχρι τέλους του νυν ημέραι του μηνός πλείους εξότου κατά μεν Ζαπάντην του τοιούτου θανάτου πλείους των πεντεκαιδέκα. Ενταύθα δε και εν Μεσολογκίω, και τοις λοιποίς των πέριξ χωρίων, προσέτι δε και εν Ναυπάκτω, ουδεμία του τούτου κακού αίσθησις μέχρι του νυν έστι συν Θεώ αγίω». Τον Μάρτιο του 1712 ο Γόρδιος νουθετούσε τον χατζή-αποστόλη να πορεύεται τον δρόμο της αρετής μακαρίζοντάς τον για τον τρόπο ζωής του. Επικαλείται τον απόστολο Παύλο : «ο δοκών εστάναι βλεπέτω μη πέση» 237, και έχε τον νουν σου να στέκης καλά και να τρέχης εις τον έμπροσθεν δρόμον της αρετής, έως 236 Βλ. Επιστολή 113, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Εβρ Α Κορ

106 οπού να φθάσης και εις το τέλος καλά. Ακόμη ακούω ότι μετά των άλλων σου καλών έχεις πολλήν προθυμίαν και εις τα έργα της ελεημοσύνης, οπού είναι τα κυριότερα από όλα, διατί αναφέρονται εις το κεφάλαιον των αρετών, την αγάπην και κάμνεις πολλά καλά, και μην παύης ποτέ». Και συνεχίζει ο Γόρδιος με την εξής παραίνεση: «Αλλά άκουσε, παρακαλώ, και τούτον τον λόγον, διατί είναι καλός να τον ηξεύρης, και ας είναι και κοινός και ιδιωτικός, οπού τον λέγουν πολλοί αλλά είναι λόγος αληθινός και της Θείας Γραφής. Λέγει γουν: «όταν διψάη η αυλή σου, μην χύνης το νερόν παρέξω». Αυλή καθένας ηξεύρει ποίον λέγεται, αμή, αν ειπούμεν αυλήν και την πατρίδα του ανθρώπου, δεν είναι τίποτε παράξενον αλλά και πολλά εύλογον, εις την οποίαν γεννάται πρώτον ο άνθρωπος. Και την εκκλησίαν ακόμη, εις την οποίαν αναγεννάται δια του αγίου βαπτίσματος την πνευματικήν εκείνην και θαυμαστήν γέννησιν, και αξιούται και των λοιπών μυστηρίων.εις αυταίς λοιπόν έχει μεγάλο χρέος ο άνθρωπος, όταν ιδή και έχουν μεγάλην ένδειαν από όσα ταις χρειάζονται, να δείχνη μεγάλην προθυμίαν να κάμνη εκείνο οπού είναι εις την δύναμίν του» 238. Στις 22 Νοέμβριο του 1716 στάλθηκε η επιστολή προς τον ιερομόναχο Ιωσήφ. Ο Γόρδιος του ζήτησε να συνδράμει τον ασθενή Γεώργιο χρησιμοποιώντας ένα χωρίο από την προς Γαλάτας επιστολή : «αλλήλων τα βάρη βαστάζετε και ούτως αναπληρώσετε τον νόμον του Χριστού» 239. Επίσης, μνημονεύει και την εντολή του Κυρίου: «άφετε και αφεθήσετε» 240. Προς τους ιερείς και άρχοντες του χωριού Πετρήλου έγραφε στις 25 Νοεμβρίου του Ο ιερέας του Πετρήλου Ιωάννης είχε κατηγορηθεί από κατοίκους του χωριού, σχετικά με κάποια κατάχρηση διοικητική και οι προεστώτες του Πετρήλου ζήτησαν από τον Γόρδιο να τους συμβουλεύσει. Εκείνος τους απάντησε πως δεν πρέπει να κρίνουν άδικα και να φοβούνται τον Θεό που είναι ο δίκαιος κριτής. «Δια τούτο ιδέτε και η αγάπη σας, φοβηθήτε τον Θεόν, τον δίκαιον 238 Βλ. Επιστολή 172, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Γαλ. 6.2, Βλ. Επιστολή 152, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ματθ. 6.12, Μαρκ

107 κριτήν, και μην κρίνετε αδίκως. Ότι φοβερόν το εμπεσείν εις χείρας Θεού ζώντος 241 και καθώς κρίνετε, θέλετε κριθή, ορίζει το αψευδές στόμα του Χριστού» 242. Προς τον ιερέα Ιωάννη στο Κεράσοβο έγραψε ο Γόρδιος στις 7 Μαϊου 1718 να έχει υπομονή και ειρήνη για να γίνει κατά χάριν υιός του Θεού και μνημονεύει τους μακαρισμούς: «Μόνον έχε υπομονήν, και ειρήνευε και συ και ειρήνευε και τους ασθενεστέρους ωσάν μαθητής και υπηρέτης γνήσιος του ειρηνοποιού Χριστού- «μακάριοι» γαρ φησίν, «οι ειρηνοποιοί, ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται»-, δια να γένης και συ κατά χάριν υιός Θεού. Και μην ακούεις λόγια ανθρώπων, οπού περιπατούν μακριά από την στράταν του ευαγγελίου, αλλά άκουε αυτό το ευαγγέλιον, οπού λέγει : «Μακάριοι εστέ, όταν ονειδίσωσιν υμάς και διώξωσι και είπωσι παν πονηρόν ρήμα καθ υμών, ψευδόμενοι ένεκεν εμού. Χαίρετε και αγαλλιάσθε, ό,τι ο μισθός υμών πολύς εν τοις ουρανοίς» 243. Στις 20 Ιουνίου του 1718 απέστειλε επιστολή προς τον ιερέα Δημήτριο με σκοπό τη νουθεσία πρεσβύτερου προς νεότερο. Συγκεκριμένα ο Γόρδιος παραινούσε τον ιερέα να τιμά τους γονείς του και τον επέπλητε για τη συμπεριφορά του: «διατί χρέος είναι εις τους γεροντότερους, μάλιστα δε και θεία παραγγελία, να συμβουλεύουν και να νουθετούν τους νεωτέρους εις εκείνα οπού τους συμφέρουν. Ακούω ότι ουκ ορθοποδείς (καθώς λέγει ο μακάριος Παύλος) 244 προς την αλήθειαν και εγώ αλλάζοντάς το ολίγον λέγω, προς την πατρικήν ευπείθειαν. Και κάμνεις τόσον κακά, όσον δεν βολεί χειρότερα. Διατί ακούεις και την εντολήν του Θεού την λέγουσαν, «τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα σου» 245, και την νομοθεσίαν, «ο κακολογών πατέρα ή μητέρα θανάτω τελευτάτω» 246, συμφώνως κατά πάντα τη εντολή, και από το στόμα του Χριστού, «τα τέκνα υπακούετε τοις γονεύσι» 247. Και ταύτα και άλλα όμοια τούτων, αριθμού κρείττονα, είναι της θεοπνεύστου Γραφής». Και συνεχίζει να τον παραινεί για 241 Εβρ , Βλ. Επιστολή 393, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ματθ. 7.2, Λουκ Ματθ. 5.9 και , Βλ. Επιστολή 403, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Γαλ Ματθ. 15.4, Μαρκ. 7.10, Εφεσ. 6.2, Εξ , Δευτερ Ματθ. 15.4, Μαρκ. 7.10, Εξ , Λευιτ. 20.9, Παροιμ Εφεσ. 6.1, Κολασ

108 να μην αποστατήσει όπως ο Αβεσσαλώμ που οργάνωσε στάση κατά του πατέρα του, Δαυΐδ: «δεν πρέπει να γίνεσαι αντάρτης και αποστάτης του πατρός σου και συνωμότης και σύμψηφος ετέρων αντικειμένων, μιμούμενος τον Αβεσσαλώμ, εκείνον τον κατά του ιδίου πατρός και γνώμην και χείρα κινήσαντα, ίνα μη και εις ψυχήν και εις ζωήν και εις τιμήν κινδυνεύσης. Και ύστερον, αν μεταμεληθής, η μεταμέλειά σου θέλει γένει ανωφελής και άχρηστος» 248. Στην επιστολή της 25 ης Ιανουαρίου 1716 απευθυνόμενος προς τους ιερείς και προεστώτες του χωριού Χρύσου, ( Ρίζων και Παναγιώτη ιερέων, ιερέων και προεστώτων Χρύσου) έγραψε: «Κατά το παρόν όμως τούτο σας παραγγέλλω, πως αν ηκούσετε κανένα λόγον ψυχοφελή και σωτήριον από λόγου μου, να μην τον αλησμονήσετε, αλλά να τον ενθυμάσθε και να τον τελειώνετε και με το έργον. Διατί τα λόγια χωρίς τα έργα, ηξεύρετε καλά, πως δεν ωφελούν τίποτε, καθώς και η πίστις χωρίς τα έργα, και τα έργα χωρίς την πίστιν δεν σώζουν τον άνθρωπον. Και τόσον γράφω περί τούτων» 249. Προφανώς ο Γόρδιος έχει υπόψη του, τους λόγους των αγίων πατέρων: «σχήμα έστι μόνον χωρίς δυνάμεως πίστις χωρίς έργων. Ώσπερ γαρ σώμα καλόν και ευανθές, όταν ισχύν μη έχη αλλά τοις εζωγραφισμένοις ή προσεοικός, ούτω πίστις ορθή χωρίς έργων» 250 και «ούτε τα μη μετ ευσεβών δογμάτων έργα τελούμενα προσδέχεται ο Θεός» 251. Το 1718 ο Γόρδιος έγραψε προς τον μητροπολίτη Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ αναφορικά με τη συχνή επικοινωνία δια αλληλογραφίας και επικαλέστηκε μία φράση του αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού:«Κόρος λόγου πολέμιος ακοαίς ως υπερβάλλουσα τροφή σώμασιν» 252. Ο Γεώργιος αναγνώστης από το Καρπενήσι ζήτησε από τον Γόρδιο να του απαντήσει σχετικά με κάποιους χρησμούς που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή για τη Δευτέρα Παρουσία. Του απάντησε μέσω επιστολής στις 15 ης Ιουλίου 1720 : «Λέγει 248 Βλ. Επιστολή 407, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 304, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Εις τον Ματθ. Ομιλ. 64 &4, PG 58, ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ: Κατηχ. Δ & 2, PG 33,456». 252 ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ, Εις το άγιον Βάπτισμα, PG 36, 360, Β

109 εκεί Λουκάς ο ιερός ευαγγελιστής (εννοεί τις Πράξεις των Αποστόλων) και θαυμάσιος συγγραφεύς : «Οι μεν ουν συνελθόντες επηρώτων αυτόν λέγοντες κύριε, ει εν τω χρόνω τούτω αποκαθιστάνεις την βασιλείαν τω Ισραήλ;» 253. Ερώτησις αύτη των αποστόλων. Είπε δε προς αυτούς. Απόκρισις του Χριστού :»Ουχ υμών εστί γνώναι χρόνους ή καιρούς, ους ο Πατήρ έθετο εν τη εξουσία» 254. Συλλογίσου τώρα ανίσως και ο Χριστός την των τοιούτων μελλόντων γνώσιν την έκρυψεν από τους μαθητάς του και δεν τους εφανέρωσε τίποτε, μηδέ θέλει να ερωτούν και να εξετάζουν τοιαύτα, πόσο μάλλον δεν θέλει να εξετάζωμεν ημείς και άλλοι;» 255. Ο ίδιος Γεώργιος ήταν παραλήπτης και της επιστολής, η οποία εστάλη στις 31 Ιουλίου του Σ αυτήν ο Γόρδιος εξέφραζε την απορία για την ασυνεννοησία των δύο αδελφών μάλλον για οικονομική διευθέτηση. Έγραψε προς τον Γεώργιο: «Φίλου πιστού αντάλλαγμα των όντων ουδέν Και πως είναι καθώς λέγω, άκουσον αυτό το στόμα του Χριστού, τον μακάριον Παύλον, τι λέγει : «Απόδοτε ουν πάσι τας οφειλάς, τω τον φόρον τον φόρον, τω το τέλος το τέλος, τω τον φόβον τον φόβον, τω την τιμήν την τιμήν. Μηδενί μηδέν οφείλετε ει μη το αγαπάν αλλήλους 257. Βλέπεις πως τα μεν άλλα, όσα ηρίθμησε, λέγει πως πρέπει να ξεπλερώνουν και να τα εξοφλούν οι άνθρωποι, αμή την αγάπην όχι, αλλά πάντοτε να την χρεωστούν; Εκείνοι, λοιπόν, είναι αληθινοί και πιστοί φίλοι και αδελφοί, οπού πολιτεύονται και ζουν κατά τούτο το πάνσοφον και θειότατον διάταγμα». Στις 6 Νοεμβρίου 1719 ο Γόρδιος έγραφε προς τον οικονόμο Ζαφείριο να συνδράμει τον παπα- Κωνσταντίνο ο οποίος γνώριζε να ανακαινίζει και να δένει βιβλία. Τον προέτρεψε να τον δεχθεί και να εξασκήσει την τέχνη του όπως έκανε ο 253 Πράξ Πράξ Βλ. Επιστολή 490, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Σιράχ 6.15, Γρηγ Ναζ., Προς Γρηγόριον Νύσσης PG 35, Θεοδ. Στουδ., επ , Βλ. Επιστολή 415, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ρωμ

110 απόστολος Παύλος :«εργαζόμενοι ταις ιδίαις χερσί» 258 και «ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω» 259. Στην επιστολή της 16 ης Μαρτίου 1720, ο Γόρδιος παραπονέθηκε στον χατζή- Παναγιώτη γιατί δεν του είχε στείλει ούτε γράμμα ούτε καν χαιρετισμό και προφανώς υπονοεί την ευαγγελική φράση: «εχθροί του ανθρώπου οι οικιακοί αυτού». Έγραψε χαρακτηριστικά: «Είναι καιρός περασμένος, οπού δεν μας ενθυμήθης, όχι μόνον γράμμα να μας πέμψης, καθώς το έκαμες κάποτε άλλοτε, αλλά ουδέ με απλόν και ψιλόν χαιρετισμόν να μας χαιρετίσεις. Και δεν ηξεύρω την αφορμήν. Φοβούμαι να μην το κάμνης, διατί είμεθα εδικοί και συμπατριώται. Εχθροί του ανθρώπου (λέγει ο Χριστός εις το ευαγγέλιον) ταις περισσότεραις φοραίς οι εδικοί του γίνονται, 260 καθώς το επάθαινε και αυτός ατός του, οπόταν επεριπάτει κατά το ανθρώπινον εδώ εις την γην. Οι ξένοι τον ετιμούσαν καλλίτερα, και τον ακολουθούσαν και τον επίστευαν. Αμή οι εδικοί του του έκαμναν όλον τα εναντία. Και αν το επάθαινεν εκείνος αυτό, τι παράξενον είναι (ειπές), αν το παθαίνωμεν και ημείς και άλλοι ωσάν ημάς» 261. Ο χατζη Παναγιώτης υπήρξε ο παραλήπτης και της επιστολής της 12 ης Ιουνίου Ο Γόρδιος τον επαινούσε για τα θεάρεστα έργα που επιδείκνυε και τον συμβούλευε να αυξάνει αυτή την προθυμία και τη μέριμνα, όσο οδεύει προς το τέλος του βίου του, κάνοντας μνεία του λόγου του αποστόλου Παύλου : «Τα μεν όπισθεν επιλανθανόμενος, τοις δε έμπροσθεν επεκτεινόμενος» 262. Και συνεχίζει : «Ήγουν εκείνα οπού έκαμες, να τα αλησμονάς, και εις εκείνα οπού είναι έμπροσθεν και σου λείπονται, να βάνης περισσοτέραν σπουδήν και προθυμίαν, έως οπού να φθάσης εις το τέλος, να λάβης και τον μισθόν αντάξιον» Α Κορ Α Θεσ Β Θεσ 3.10, Βλ. Επιστολή 466, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Ματθ Βλ.Επιστολή 481, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Φιλιπ Βλ. Επιστολή 515, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

111 Στις 12 Ιουνίου 1723 αποδέκτης της παρούσας επιστολής ήταν ο ιερέας Τριαντάφυλλος του χωριού Κεράσοβο. Ο Γόρδιος έλαβε αφορμή να συντάξει επιστολή με σκοπό να ελέγξει τους άρχοντες και ιερείς των χωριών της Ευρυτανίας για την αδικία που διέπραξαν σε βάρος του αναγνώστη Γεωργίου από το Καρπενήσι (ο Γεώργιος είναι παραλήπτης αρκετών επιστολών του Γορδίου) και τους ζήτησε να επανορθώσουν γιατί πάντα λειτουργούν οι πνευματικοί νόμοι. Ανέφερε μεταξύ άλλων: «Τα ανθρώπινα οι άνθρωποι τα παραλογίζονται, και κάμνουσι τρόπον να φύγουσι την παίδευσιν, οπού πρέπει να πάθουσι, διατί προτιμούσι το άδικον από το δίκαιον. Αμή το θεϊκόν δεν παραλογίζεται, μήτε δύνεται τινάς να φύγη την παίδευσιν, οπού του πρέπει να πάθη. Δια τούτο κάθε χριστιανός φοβούμενος τον Θεόν εκείνο κάμνει χρεία να έχη πάντοτε εις τον νουν του τυπωμένον και ανεξάλειπτον, και όσον δύνεται να μισάη και να φεύγη την αδικίαν, και να αγαπά την δικαιοσύνην. Διατί λέγει και ορίζει ο άγιος λόγος: φοβερόν το εμπεσείν εις χείρας Θεού ζώντος» 264. Και σε άλλο σημείο της επιστολής προτρέπει τους ιερείς να λένε την αλήθεια με παρρησία, επικαλούμενος το χωρίο της Π.Δ. από τον προφήτη Μαλαχία : «Χείλη ιερέως» (λέγει άλλος άγιος ) «φυλάξεται γνώσιν, και νόμον εκζητήσουσιν εκ στόματος αυτού, ότι άγγελος Κυρίου παντοκράτορός εστί» Χρεία έχετε, λοιπόν, και μεγάλην ανάγκην ως ιερείς Θεού να λέγετε πάντοτε την αλήθειαν με παρρησίαν έμπροσθεν των ανθρώπων» 265. Η επιστολή της 24 ης Ιουλίου 1723 είχε παραλήπτη τον Ζαχαρία, θείο του μαθητή του Γορδίου Καλλίστου. Ο Γόρδιος ανέφερε πως ο Ζαχαρίας φέρει προφητικό όνομα το οποίο σημαίνει και νίκη κατά του διαβόλου και μνήμη Θεού. Γράφει χαρακτηριστικά: «Προφητικόν έχεις όνομα Ζαχαρίας καλούμενος. Τούτο δε νίκη λέοντος ερμηνεύεται και μνήμη Θεού. Τα οποία θαρρώ να τα έχης και να τα βαστάς και τα δύο απάνω σου, και να ήσαι όντως φερώνυμος. Διατί και τον λέοντα νικάς τον νοητόν, δηλαδή τον διάβολον, οπού περιπατεί, καθώς ο κορυφαίος των αποστόλων ο μακάριος Πέτρος ορίζει: «ωρυόμενος ζητών τίνα καταπίη» 266, και την μνήμην του 264 Εβρ Ματθ. 7.2, Μαλαχ. 2.7, Βλ. Επιστολή 582, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Α Πέτρου

112 Θεού την έχεις μέσα εις την ψυχήν σου εγκάτοικον δια παντός. Και έτζη παρακαλώ τον Θεόν να σου δίδη πάντοτε χάριν και δύναμιν, να τα φυλάγης αυτά τα δύο μεγάλα και καλά μέχρι τέλους της ζωής σου. Και ούτω γένοιτο» Βλ. Επιστολή 589, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

113 Επιστολές σε επιφανή πρόσωπα με ιστορικές αναφορές α. Νικόλαος Μαυροκορδάτος ( ) Η φήμη του Γορδίου έφτασε ως τις αυλές του ηγεμόνα της Βλαχίας, Νικόλαου Μαυροκορδάτου, ο οποίος στις αρχές του 1723 τον προσκάλεσε στο Βουκουρέστι, εκείνος όμως αρνήθηκε και για λογαριασμό του ηγεμόνα συνέταξε ένα κατάλογο των βιβλίων της μονής Τατάρνης. «Περί δε των βιβλίων των εκ του πεμφθέντος καταλόγου διακριθέντων υπό της σης υψηλότητος, και πέμψαι ταύτα ημίν προς αυτήν δηλωσάσης και κελευσάσης, ιδού συν Θεώ αγίω οπού τα εχωρίσαμεν από τα άλλα και τα εφέραμεν εκεί, οπού ηδυνήθημεν να τα εφέρωμεν είκοσι και δύο τον αριθμόν κομμάτια όντα, και τα ενεχειρίσαμεν τω άνωθεν δηλωθέντι κυρ Δημητρίω πραγματευτή τω εκ Τορνόβου Βρέλλα» 268, σημείωσε ο Γόρδιος στον Νικόλαο Μαυροκορδάτο, για την κατά παραγγελίαν επιστολή, του Παρθενίου, ηγουμένου της μονής Τατάρνας. Στις 20 Φεβρουαρίου 1723 με την ίδια ημερομηνία έγραφε προς τον Νικόλαο Μαυροκορδάτο : «δια το τίμιον και σεβάσμιόν της πρόσταγμα, το δια τον κατάλογον των βιβλίων του ιερού μοναστηρίου Τετάρνης, όσον εδυνήθηκα, έγινα επιμελητής να το τελειώσω. Και ιδού οπού τα ήφεραν οι πατέρες και τα ενεχείρισαν του πραγματευτού, και θέλει τα λάβει, αν είναι κατά την θέλησίν της και την όρεξίν της» 269. Ήταν γνωστή η βιβλιοφιλία του Νικόλαου Μαυροκορδάτου, συλλέκτης σπάνιων βιβλίων και περιοδικών καθώς υπήρξε δημιουργός της πιο φημισμένης ιδιωτικής βιβλιοθήκης της Ανατολής κατά τον 18 ο αιώνα, της βιβλιοθήκης των Μαυροκορδάτων. Χαρακτηριστικά, ο Antoine Epis, ένας εκ των γραμματέων του, σε επιστολή του προς τον εκδότη Jean Le Clerc ( ), ο οποίος ζούσε και δρούσε 268 Γ.Α.Κ. 171, σελ , ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Το Μοναστήρι της Τατάρνας Ευρυτανίας, σελ. 160, Βλ. Επιστολή 569, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ

114 τότε στο Άμστερνταμ και από τον οποίο ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος προμηθευόταν σπάνια βιβλία, τονίζοντας την ενημέρωσή του σε θέματα βιβλίων, σημείωνε : «δεν υπάρχει άλλος στην Ανατολή που να ξέρει και να κρίνει τα βιβλία-ελληνικά, λατινικά, γαλλικά και ιταλικά σαν τον Νικόλαο». Ο Stefan Bergler, ένας άλλος γραμματέας του, επίσης σε επιστολή του προς τον Jean Le Clerc, αναφερόμενος στην αγάπη του Νικολάου για το διάβασμα, παρά την ενασχόλησή του με τα διοικητικά του καθήκοντα, σημείωνε : «ο βοεβόδας διατηρεί λιτή δίαιτα- σε μισή ώρα έχει τελειώσει το φαγητό του- και αφιερώνει στην ανάγνωση τις ώρες που αφιερώνουν άλλοι στον μεσημεριανό ύπνο». Μετά τον θάνατό του η συλλογή του σκορπίστηκε. Μόνο μερικά βιβλία και χειρόγραφα σώζονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη και την Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη 270. β. Κωνσταντίνος Γουλιμής Κατά την παραμονή του Γορδίου στο Αιτωλικό, τοποθετείται και η φιλία του με τον προεστώτα του Αγγελοκάστρου, Κωνσταντίνο Γουλιμή, με τον οποίο αλληλογραφούσε την τελευταία περίοδο της ζωής του ( ), όταν αποσύρθηκε για ησυχαστικούς λόγους στη γενέτειρα του στα Βρανιανά. Υπήρξε γι αυτόν ο «Εντιμότατος, χρησιμότατος, ευγενέστατος, θεοσεβέστατος και φίλος μου ποθεινότατος, χαριέστατος και ειλικρινέστατος», όπως τον προσφωνούσε στα γράμματά του. «Κωνσταντίνος ο εν ταύτη τη του Αγγέλου επωνύμω πόλει». Ο Κωνσταντίνος εξ Αγγελοκάστρου, ταυτιζόμενος με τον Κωνσταντίνο Γουλιμή, υπήρξε σημαντικό μέλος της αρχοντικής οικογένειας των Γουλιμήδων που διαδραμάτισαν πολύ σπουδαίο ρόλο στην προεπαναστατική και μετεπαναστατική περίοδο στον Ελλαδικό χώρο, έχοντας ως πιο γνωστό εκπρόσωπό της τον βουλευτή, Μιλτιάδη Γουλιμή για τον οποίο ο Τρικούπης είχε αναφωνήσει την ιστορική φράση: «Ανθ ημών ο Γουλιμής» BOUCHARD «Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ένας βιβλιόφιλος ηγεμόνας», περ. βιβλιοφιλία, τεύχ. 108, Απρίλιος- Μάϊος- Ιούνιος. 2005, σελ.4-7. ΤΣΙΩΛΗΣ, «Από χωρίου Τριβάτου εις την μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην», Απόδημοι Αγραφιώτες στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, Αθήνα 2010, σελ. 27, υπ ΤΣΙΩΛΗΣ, «Ο προεστώς του Αγγελοκάστρου Κωνσταντίνος Γουλιμής στην Αλληλογραφία του Αναστασίου Γορδίου και του Αθανασίου του εξ Αγράφων», Περιοδική έκδοση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ευρυτανικού Σπουδών και Ερευνών, σελ

115 Σώζονται έξι επιστολές του Γορδίου προς τον Κωνσταντίνο Γουλιμή από τις 4 Ιουνίου 1716 έως τις 9 Σεπτεμβρίου 1719, οι οποίες ανήκουν στις δημώδεις γλωσσικώς επιστολές του. Μνημονεύονται ακόμη δύο επιστολές του Κωνσταντίνου Γουλιμή προς τον Γόρδιο με άγνωστο περιεχόμενο. Στο Αγγελόκαστρο σωζόταν το αρχοντικό των Γουλιμήδων κι έφερε την κτητορική επιγραφή «1711», η χρονολογία αρκετά εγγύς στην εποχή των έξι επιστολών του Γορδίου προς τον Κωνσταντίνο Γουλιμή. Από αυτές τις επιστολές αντλούμε αρκετά στοιχεία για την τοπική ιστορία του χώρου της Αιτωλίας. Στις 4 Ιανουαρίου 1716 ο αδερφός του Αθανάσιος αλληλογραφούσε με τον γιο του Κωνσταντίνου Γουλιμή, τον Παναγιώτη, παλιό μαθητή του στο Αιτωλικό, ο οποίος εμφανίζεται στην επιστολή ως μαθητής πλέον στη Σχολή ανωτέρων σπουδών και Γραμμάτων Άρτας- όπου φαίνεται πως πήγε για ανώτερες σπουδές του ομωνύμου του λογίου καθηγητή της εκεί Σχολής, του Αθανασίου της Άρτας. Στο υστερόγραφο του γράμματος του Γορδίου της 4ης Ιουνίου 1716, από τα Βρανιανά προς τον Κωνσταντίνο, αναφέρεται στον γιο του «τον φιλομαθέστατο και φίλτατον της υιόν Παναγιώτην εύχομαι». Ο Γόρδιος του ζήτησε να συστήσει τον διακομιστή της επιστολής, ονόματι Αποστόλη, στους προεστώτες του Μεσολογγίου, του Αιτωλικού, του Βλοχού και του Ξηρομέρου. Ο Αποστόλης είχε εφοδιαστεί επιπροσθέτως με συστατικές επιστολές των μητροπολιτών Θεσσαλονίκης και Δημητριάδος : «καθώς την βεβαιώνει και το γράμμα του παναγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης και η του θεοφιλεστάτου επισκόπου Δημητριάδος υπογραφή, οπού φέρει μεθ εαυτού». Στην ίδια επιστολή ο Γόρδιος αναλάμβανε να μεσολαβήσει στον Γουλιμή για τον μητροπολίτη Άρτης και Ναυπάκτου Νεόφυτου Μαυρομάτη, έναν πολύ σημαντικό ιεράρχη και λόγιο της εποχής, ώστε με την παρέμβασή του Κωνσταντίνου και των αρχόντων της περιοχής προς τους ιερείς και το ποίμνιο των ενοριών τους, να του αποδοθούν τα προς αυτόν οφειλόμενα εκκλησιαστικά έσοδα των εκκλησιών της μητρόπολης, τα λεγόμενα δοσίματα του οικείου μητροπολίτη: «Ο πανιερώτατος μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης και κοινός πάντων υμών πατήρ, ο καμοί ιδία πολλή τη φιλία ηρμοσμένος, μου έγραψεν από Κωνσταντινουπόλεως πως να ήθελα σας παρακινήση εις εκείνην την ευπείθειαν, οπού είχετε προς αυτόν προτίτερα, να ευρίσκεσθε και τώρα περισσότερον, καθώς και εις την μετά προθυμίας αποπλήρωσιν των δικαιωμάτων, διατί ευρίσκεται εις 114

116 περισσοτέραν ανάγκην παρά άλλοτε ποτε. Και έτζη κάμετε, δια να έχετε την ευχήν του και την ευλογίαν του» 272. Σε άλλη επιστολή στις 9 Σεπτεμβρίου 1719 μας πληροφορεί πως γνώριζε και συνδεόταν με προσωπική φιλική σχέση και με τον πατέρα του Κωνσταντίνου: «Έλαβα το τίμιον γράμμα σου και τους καλούς και φιλικούς χαιρετισμούς σου, και εγνώρισα την πολλήν αγάπην και την ευλάβειαν οπού έχεις εις εμένα, καθώς την είχε και ο μακαρίτης ο πατέρας σου...» 273. Η γνωριμία μπορεί να τοποθετηθεί στην πρώιμη περίοδο της παραμονής του Γορδίου στο Αιτωλικό. Σε επιστολή που εστάλη στις 30 Ιουλίου 1716 προς τον Επίσκοπο Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ, αναφερόταν ο Γόρδιος εκ νέου στον γνωστό από προηγούμενες επιστολές, διακομιστή επιστολών, Αποστόλη:«Συνέστησε μεν γαρ αύτη ου προ πολλού εμοί Αποστόλην εκείνον, τον από της προς τω Άργει Ναυπλίας ληφθέντα και εις Θεσσαλονίκην αναχθέντα αιχμάλωτον» 274. Ίσως ο Αποστόλης συνελήφθη από τους Οθωμανούς στρατιώτες τον Ιούλιο του 1715 όταν αυτοί κατέλαβαν το Άργος. Τον Αποστόλη έστειλε ο Γόρδιος προς τον Κωνσταντίνο Γουλιμή, για να λάβει οικονομική βοήθεια από αυτόν και από τους άρχοντες και προεστούς του Αγγελοκάστρου. Δυστυχώς δε ευοδώθηκε η προσπάθεια αυτή. Άκαρπη υπήρξε και δεύτερη επιστολή, η οποία στάλθηκε για το ίδιο ζήτημα. Ο Γόρδιος έγραψε και τρίτη επιστολή αναφέροντας τα εξής:«ο εντιμότατος ούτος κυρ- Αποστόλης ο αιχμάλωτος ελπίζει να ευεργετηθεί συν Θεώ αγίω, ώστε από αιχμαλώτου να γένη ελεύθερος δια μέσου της πολλής και καλής βοηθείας και συνδρομής, οπού του έκαμε και θέλει του κάμει» 275. Από άλλη επιστολή στις 23 Ιουλίου 1723 πληροφορούμαστε πως ο Γόρδιος ήταν ασθενής και αδύναμος: «Πάλιν υπέρ αυτού πρεσβεύω, του αιχμαλώτου φημί, και περισσότερα να γράψω δεν ημπορώ, το μεν ότι και περιττά, το δε ότι γροικώμαι και ασθενής, καθώς θέλει το μάθει και δια του στόματος του αυτού» Βλ. Επιστολή 322, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 461, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 330, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 368, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 381, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

117 Στην αλληλογραφία του Γορδίου προς τον άρχοντα Κωνσταντίνο επανήλθε το θέμα οικονομικής συνδρομής υπέρ ενός γέροντος με το όνομα Κώνστας. Στις 26 Νοεμβρίου 1718 τον προέτρεψε να συστήσει τον αναξιοπαθούντα και σε άλλους άρχοντες και προεστώτες που είχαν την οικονομική άνεση να συνεισφέρουν : «και να τον βοηθήση με τρόπους βοηθείας οπού αυτός θέλει την φωτίσει, ίσως και δυνηθή ο ταλαίπωρος να ελευθερωθή καν μόνον από τα βαρύτατα χρέα οπού είναι απάνου του. Αξία είναι η εντιμότης σου, καθώς ηξεύρω, να τον συστήση και εις άλλους φίλους της και εντιμοτάτους άρχοντας και γέροντας, τόσον Αιτωλούς ωσάν και Ακαρνάνας» 277. Μέσα από τις επιστολές του Γορδίου προς τον Κωνσταντίνο Γουλιμή αντλούμε την πληροφορία πως το Αγγελόκαστρο υπήρξε τότε το διοικητικό κέντρο της περιοχής, όπου ελάμβαναν χώρα οι συνελεύσεις των προεστώτων. Ο Γόρδιος αδιαμφισβήτητα ήταν γνωστός σε όλους τους άρχοντες και προεστώτες της περιοχής, οι οποίοι επεδίωκαν να βρίσκονται σε επικοινωνία με αυτή τη μεγάλη πνευματική προσωπικότητα. Στις 11 Απριλίου 1717 έγραφε:«ας χαιρετήση, λοιπόν, από μέρους μου και πάντας τους εντιμοτάτους προεστώτας και συνετωτάτους γέροντας, τους συνερχομένους συνεχώς και επιχωριάζοντας εν ταύτη τη του Αγγέλου επωνύμω πόλει, και περί των κοινών βουλευομένους πραγμάτων, ως και οι πάλαι και πρόπαλαι εποίουν Αιτωλοί εις το καλούμενον Παναιτώλιον» 278. Επίσης, στις 23 Ιουλίου 1717 ανέφερε:«χαιρετώ και εύχομαι απαξάπαντας τους εντιμοτάτους και χρησιμωτάτους και γεραιτάτους προεστώτας και γέροντας, τους εκ τε της Ακαρνανίας και Αιτωλίας αυτόθι συνερχομένους, δια του τιμίου σου στόματος χαριέστατά τε και ήδιστα» 279. Στις 25 Μαϊου 1717 από τα Βρανιανά ο Γόρδιος συνέταξε επιστολή προς τον Γουλιμή, μετά τον θάνατο του αδελφού του Αθανασίου και του ζητούσε να φροντίσει για την περισυλλογή των περιουσιακών του στοιχείων για να του δοθούν κάποια στιγμή στα Βρανιανά : «Τώρα γράφω και τα σμίγω με δάκρυα και με αναστεναγμούς και με λύπαις δια τον θάνατον οπού έμαθα του αδελφού μου Αθανασίου εις την εξέτασιν οπού έγινε δια τα υπάρχοντά του, πέντε δέκα βιβλία οπού είχε και τα 277 Βλ. Επιστολή 435, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 368, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 381, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

118 σκεπάσματά του τυχόν δια να αποκατασταθούν εις ημάς τους κληρονόμους του η εντιμότης σου να φροντίσει δια να μη γένη καμμία αρπαγή ή διασκορπισμός υπό τινων των τοιούτοις χαιρόντων. Και θέλομεν έχομεν την χάριν της εις μνήμην ανεπίληστον» 280. Ο Γόρδιος γινόταν αποδέκτης πολλών δώρων από τον Κωνσταντίνο. Σε επιστολή της 4 ης Ιουνίου 1716 ανέφερε:«ου γράμμα δε μόνον ψιλόν αλλά και μετά φιλοτίμου τινός και αξιεπαίνου συνεζευγμένον δωρεάς τε και χάριτος λέγω δε της των ωσταρίχων. Ανθ ών και οφειλέτης ειμί ευχαριστείν άμα και εύχεσθε υπέρ αυτής, ότι και του χρόνου παραδραμόντος ικανού, αφ ου εμάκρυνα απ αυτά τα μέρη της Αιτωλίας, η αγάπη και η ενθύμησίς της δεν ελιγόστευσε, καθώς την έδειχνε προς εμέ, και όταν ήμουν αυτού, και είχαμε την προς αλλήλους συνομιλίαν συνεχεστέρα» 281. γ. Κώνστας, ιερέας Τροβάτου Ο Γόρδιος εκτός από τις 669 σωζόμενες επιστολές, των οποίων αποστολέας υπήρξε ο ίδιος, συνέταξε κατά παραγγελία και άλλες 24 επιστολές. Προφανώς, οι αποστολείς των συγκεκριμένων επιστολών δεν ήξεραν να τις συντάσσουν κι επειδή ο Γόρδιος έχαιρε της εκτίμησης και της εμπιστοσύνης όλων, προσέφευγαν σε αυτόν για τη σύνταξη των συγκεκριμένων επιστολών. Αντιπροσωπευτική αυτών των επιστολών θεωρείται η επιστολή, η οποία γράφτηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1723, έχοντας ως αποστολέα τον ιερέα του Τροβάτου Κώνστα και παραλήπτη τον μεγαλέμπορο της Θεσσαλονίκης Ιωάννη Κυρίτζη. Τόπος αποστολής είναι το Τροβάτο, το οποίο ανήκει διοικητικά στον Δήμο Αγράφων και βρίσκεται ΒΔ των Μεγάλων Βραγγιανών. Το Τροβάτο αναφέρεται πέντε φορές στις 669 επιστολές του Γορδίου εκ των οποίων στις τέσσερις αναφέρεται ως Τριβάτου και σε μία επιστολή ως Τροβάτου. Στην εν λόγω επιστολή αναφέρεται ότι ο ιερέας Κώνστας είχε στείλει τον γιο του Γεωργάκη στον άρχοντα Ιωάννη Κυριτζή, μεγαλέμπορο στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να εκπαιδευτεί κοντά του σε κάποια τέχνη. Του εξέφραζε τις θερμές ευχαριστίες του ως πατέρας για τη φροντίδα που έδειχνε ο Ιωάννης στο παιδί του. 280 Βλ. Επιστολή 376, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 322, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

119 Δια χειρός Γορδίου έγραφε ο Κώνστας : «Με το παρόν ταπεινόν και ευτελές μου γράμμα ηθέλησα να φανερώσω εις την εντιμότητά σου την χαράν οπού έλαβα, μαθαίνοντας ότι το παιδί μου, ο Γεωργάκης, οπού το έπεμψα αυτού εις την μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην, ηξιώθη με του Θεού την βοήθειαν και την προμήθειαν να γένη εδικόν της, δια να παιδευθή, καθώς είναι πρέπον και αναγκαίον, και με την τέχνην και με γνώμαις καλαίς επαινεταίς, ωσάν εκείναις οπού αρέσουν και του Θεού και των φρονίμων ανθρώπων» 282. Ο Γόρδιος, όχι τυχαία, χρησιμοποιεί αντί του ιερέα Κώνστα, την έκφραση «εγώ ο πτωχός ιερεύς». Σε άλλη επιστολή του Γορδίου προς τον επίσκοπο Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ, ζητούσε από τον επίσκοπο οικονομική ενίσχυση του ιερέα, επειδή βρισκόταν σε εξαιρετικά δύσκολη οικονομική κατάσταση. Ο επίσκοπος Δημητριάδος συνέταξε ένα γράμμα με το οποίο ο ιερέας μπορούσε να περιηγηθεί στην ευρύτερη περιοχή και να ζητήσει από τους κατοίκους οικονομική συνδρομή: «Κώνστας ουτοσίν, ο το παρόν κομίζων ιερεύς, εκ τινος χωρίου των ενταύθα Τριβάτου καλουμένου ορμώμενος, άλλοις τε πολλοίς τοις δεινοίς προσπαλαίων και ταλαιπωρών και υπό χρεών βαρυτάτων εστί πιεζόμενος. Καταφεύγει γουν δι εμού προς την παρ αυτής αντίληψιν και βοήθειαν, γράμματος ιερού δεόμενος προς τους κατά την επαρχίαν αυτής ευρισκομένους φιλελεήμονας χριστιανούς. Και ει δοκεί, μη απαξιωσάτω, παρακαλώ, και τούτον αυτού, κατά μηδέν αμφιβάλλουσα ως άλλως έχει και ουχ ούτω τα κατ αυτόν» Βλ. στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Ένα δείγμα της αίγλης της μεγαλούπολης Θεσσαλονίκης παραθέτουμε από τα Προλεγόμενα του ΣΠ. ΑΣΔΡΑΧΑ, Η Θεσσαλονίκη του 18 ου αιώνα, τα πριν και τα μετά, η φωνή των εικόνων, εκδ. Θεμέλιο, 1996, σελ.11:«η Θεσσαλονίκη του 18 ου αιώνα είναι ένα οικονομικό σταυροδρόμι και συγχρόνως μια πολύμορφη πόλη με τις σύνθετες μονιμότητές της... με το λιμάνι της με τα πλοία που έρχονται από άλλα λιμάνια, κατ εξοχήν μεσογειακά, ή τα καραβάνια που ξεκινούν απ αυτήν ή φτάνουν σ αυτήν και τα κοντινά μέρη που την προμηθεύουν ή τα προμηθεύει... με την εσωτερική της αγορά... το εξωτερικό της εμπόριο... ρυθμίσεις συντεχνιακές, και με βιωτικούς και ηθικούς κανόνες που δεν είναι πάντα ταυτόσημοι για τον καθένα απ τους πολιτισμικούς της συντελεστές...» 283 Βλ. Επιστολή 411, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, Α, σελ

120 δ. Δημητριάδος Γ Ιωαννίκιος Ο Γόρδιος είχε συχνή επικοινωνία δια αλληλογραφίας με τον Δημητριάδος Ιωαννίκιο Γ. Έχουν σωθεί 16 επιστολές, στις οποίες ο Γόρδιος ζητούσε τη συνδρομή του Δημητριάδος σε θέματα ελεημοσύνης. Ο μητροπολίτης προσκάλεσε τον Γόρδιο να μεταβεί στη Ζαγορά και να διδάξει στο νεοιδρυθέν σχολείο Γραμμάτων της Ζαγοράς. «.Στα 1702 ή στα 1712, στο παλιό μοναστηράκι του Ιωάννου του Προδρόμου, άρχισε να λειτουργεί ένα σχολείο που προοριζόταν να δίνει στα ζαγοριανόπουλα μόρφωση ανώτερη Οι ζαγοριανοί θέλησαν να φέρουν και δάσκαλο με καλύτερη κατάρτιση Ο επίσκοπος Δημητριάδος Ιωαννίκιος ανάλαβε να τους βρει τον δάσκαλο Ονομαστός για την σοφία του ήταν ο αγραφιώτης λόγιος Αναστάσιος Γόρδιος.Σ αυτόν έγραψε ο επίσκοπος.η απάντηση του Γορδίου ήταν αρνητική» 284. ε. Απόδημοι Αγραφιώτες Ένας άλλος απόδημος αγραφιώτης, ο Χρήστος Τζίγγας, βρισκόταν και αυτός, όπως ο γιος του Κώνστα, Γεωργάκης, στη δούλεψη του Ιωάννη Κυρίτζη στη Θεσσαλονίκη για δέκα χρόνια: «Τον εντιμότατον και χρησιμώτατον άρχοντα Κυρίτζην Γιαννάκην τον Ζαράφην, οπού σημειώνεις να δοθούν τα γράμματα εις τας χείρας του, χαιρέτα τον και από λόγου μου με το Χριστός ανέστη και με πολλαίς ευχαίς. Δια τον οποίον εμάθαμεν και από τον παπά κυρ Ζαχαρίαν πως είναι πολλά καλός άνθρωπος, και το εχαρήκαμεν, και πως ευρίσκεται εις εκείνου την σκέπην και την προμήθειαν. Και παρακαλούμεν τον Θεόν να τον διαφυλάττη υγιά και μακρόβιον εις έτη πολλά.». Αφορμή της επιστολής στάθηκαν οι χαιρετισμοί του Τζίγγα προς τον Γόρδιο, όταν αυτός απέστειλε γράμμα στη σύζυγό του, Βενέτω: «Διατί με ενθυμήθης και εμένα και με εχαιρέτησες εις το γράμμα, οπού έπεμψες τη τιμία σου συζύγω, τη κυρία Βενέτω». Ο Γόρδιος θέλησε να ανταποδώσει τον χαιρετισμό προς τον συμπολίτη 284 ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, «Ιωάννης Πρίγκος ( )», περ. Θεσσαλικά Χρονικά, τόμ. 9 ος, Αθήνα 1964, σελ

121 του και βρήκε την ευκαιρία να επιπλήξει τον Τζίγγα για την πολύχρονη αποδημία του. Ο σύζυγος της Βενέτως, Χρήστος Τζίγγας, δεν ανταποκρίθηκε τελικά στο κάλεσμα της γυναίκας του, η οποία είχε να αντιμετωπίσει και την καχυποψία των συμπολιτών της. Αυτοί πίστευαν πως ο άντρας της Βενέτω, της έστελνε πολλά χρήματα, αλλά εκείνη προσποιούνταν τη δύστυχη και ανήμπορη. Ο Γόρδιος γνωρίζοντας πως κάτι τέτοιο δεν ίσχυε, έσπευσε να την υπερασπιστεί και να παρουσιάσει πως ακριβώς είχαν τα γεγονότα :«Εκείνα, οπού της έπεμψε μίαν και δύο φοραίς εις τους περασμένους χρόνους, τα εχρεώθη και τα έδωκεν ευθύς, οπού τα έλαβε. Και μόνον επήρεν ένα άκουσμα πως της έπεμψε πολλά. Και ημείς τα ηξεύρομεν και τα λέγομεν, αλλά δεν την πιστεύουσιν. Μόνον ας φοβηθή τον Θεόν, και ας κάμη κατά το χρέος, οπού έχεις» 285. Η Βενέτω ήταν η κόρη του ιερέα των Βραγγιανών,: «ο πενθερός σου, ο ευλαβέστατος παπά κυρ Ρίζος και οικονόμος» όπως αναφέρεται σε άλλη επιστολή του Γορδίου στις 9 Σεπτεμβρίου 1719, την οποία απέστειλε στον προεστό του Αγγελοκάστρου Κωνσταντίνο : «δια την υπόθεσιν, οπού μου γράφεις, έπεμψα ευθύς και ήφερα τον παπά Ρίζο και οικονόμον, και εσυνωμιλήσαμεν, και τον επαρακίνησα και εγώ πολλά δια λόγου σας. Αλλά, καθώς μου απεκρίθη αποφασιστικώς, δεν γίνεται..» 286. Επίσης στην επιστολή της 14 ης Οκτωβρίου 1713 προς τον Θεόδωρο στη Λάρισα αναφέρεται το όνομα του παπα-ρίζου: «Εντιμότατε και χρησιμώτατε κύριε κύριε Θεόδωρε μίαν φοράν μόνον ηξιώθην να σε απολαύσω αντάμα με τον κυρ Φράγκον Ο ευλαβέστατος παπά κυρ Ρίζος και οικονόμος, οπού έρχεται αυτού, ηξεύρεις καλά με ποταπήν λύπην και θλίψιν της καρδίας του έρχεται. Δια τούτο γενού εις αυτόν παρηγορία και βοήθεια, όσον δύνεσαι, δια την αγάπην του υπέρ ημών παθόντος Χριστού» Βλ. Επιστολή 535, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 461, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 233, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

122 Πολλοί Αγραφιώτες είχαν εγκατασταθεί εκείνη την εποχή στη Λάρισα 288, η οποία μετά την κατάκτησή της απ τους Οθωμανούς (1423), διέθετε, μικρό χριστιανικό πληθυσμό. Με την προσθήκη των Χριστιανών αυξάνονταν οι συνοικίες και οι εκκλησίες. Σε επιστολή της 27 ης Οκτωβρίου 1723 φαίνεται πως ο Αυγέρης διέθετε κάποιο εργαστήριο στη Λάρισα. Οι επαγγελματίες της Λάρισας, όπως και άλλων πόλεων, την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήσαν οργανωμένοι για πολιτικοκοινωνικο-οικονομικούς λόγους σε συντεχνίες (συνάφια, ισνάφια, ρουφέτια) 289. Ο Αυγέρης ανήκε στο «συνάφι» των σερτζήδων, τζιριτζίδων, όπως τους αποκαλεί ο Γόρδιος. Σε άλλη επιστολή στις 29 Απριλίου 1717 ο Αυγέρης παρουσιάζεται ως γυρολόγος, πραματευτής, έμπορος μυρωδικών. «Έστι δε τις ανήρ εν Λαρίσση τη πόλει ημέτερος και συμπατριώτης και φίλος πιστός, Αυγέρης καλούμενος, εκ των καλουμένων ακταρίων, ή βαρβαρικώτερον ειπείν τζιριτζίδων» 290. Επίσης, ο Αυγέρης υπήρξε διακομιστής πολλών επιστολών του Αναστασίου Γορδίου και αποδέκτης αντικειμένων που προορίζονταν για τον Γόρδιο. Από τον Αυγέρη, ο Γόρδιος προμηθευόταν χαρτί αλλά και παραλάμβανε αρκετά δώρα, όπως χταπόδι, υποδήματα, σχοινί, κανδήλια, ποτήρια, ζάχαρη κ. α. στ. Ναυπάκτου και Άρτης Γρηγόριος Γ ( ) Σε θέμα που αφορούσε την εκκλησιαστική ιστορία της περιοχής αναφέρεται ο Αναστάσιος Γόρδιος σε επιστολές του προς τον Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης Γρηγόριο τον Γ στις 17 Σπτεμβρίου και 11 Οκτωβρίου Ο Γρηγόριος ζητούσε από τον Γόρδιο να μεσολαβήσει στους άρχοντες και το ποίμνιο της περιοχής για να αναγνωρίσουν την κανονικότητα της εκλογής του ως Επισκόπου. Εδώ φαίνεται και η μεγάλη επιρροή που ασκούσε η προσωπικότητα του Γορδίου. Ο Αναστάσιος 288 ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ, Η Λάρισα, τοπογραφική και ιστορική μελέτη, Εισαγωγή-Σχόλια-Επιμέλεια Κώστας Σπανός, εκδ. Βιβλιοπωλείου Γνώση, Λάρισα 2001, σελ ΠΑΛΙΟΥΓΚΑΣ, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία ( ), τόμ. Α, σημ.115, σελ. 120, ΝΤΡΟΓΚΟΥΛΗΣ, Οι συντεχνίες στη Λάρισα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Ανέκδοτα έγγραφα για τις οικονομικές και κοινωνικές δομές στην περιοχή. Πρακτικά Α Ιστορικού Αρχαιολογικού Συμποσίου. Λάρισα: παρελθόν, παρόν και μέλλον, Απριλίου 1985, σελ Βλ. Επιστολή 372, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

123 υπάκουσε στην απόφαση του Πατριαρχείου και αναγνώρισε τον κανονικώς εκλεγέντα Επίσκοπο Γρηγόριο Γ, γιατί είχε δημιουργηθεί μια αναστάτωση, καθώς καθαιρέθηκε ο μητροπολίτης Μελέτιος Μήτρου ο εξ Ιωαννίνων μετά από απαίτηση των Τούρκων που τον κατηγόρησαν για ανάμειξή του στην εξέγερση της Άρτας. Τον θρόνο της μητρόπολης κατέλαβε ο Μακάριος Β, οποίος επίσης καθαιρέθηκε αμέσως και εκλέχθηκε μητροπολίτης ο Γρηγόριος ο Γ. Τελικά ο Γρηγόριος Γ έγινε αποδεκτός από τους κατοίκους και τις αρχές της περιοχής του Αιτωλικού αλλά και των γύρω περιοχών 291. Ο Γόρδιος έστειλε τέσσερις επιστολές προς τον μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης Γρηγόριο. Στην τέταρτη επιστολή ο Γόρδιος πληροφορούσε ότι τον Τόμο της Καταλλαγής του Δοσίθεου που ζήτησε, τον έλαβε, και διαβεβαίωσε τον Γρηγόριο για την αναγνώριση του ως μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης από τους κατοίκους της Ναυπάκτου και του Μεσολογγίου. Έγραψε στις 18 Αυγούστου 1698: «Πεπειράμεθα γουν και των ενταύθα και των κατά Μεσολόγκιον και προσέτι και Ναυπακτίων της γνώμης. Και πάντες τοις της Μεγάλης Εκκλησίας θεσπίσμασιν υπείκειν μάλλον ή ζην αιρούνται. Δηλωθήσεται δε σου τη πανιερότητι ταύτα και δια των παρ αυτών γραμμάτων, ων ο Θεοδόσιος διακομιστής, και όσα μη τοις γράμμασι δυνατόν ην εμπεριειλήφθαι, δια στόματος ούτος απαγγελεί, την γλώτταν έχων ουκ αδιάρθρωτον» 292. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1697 η επιστολή στάλθηκε προς τον Άρτης και Ναυπάκτου Μητροπολίτη Γρηγόριο Γ, πληροφορεί για τον τρόπο αυτοδιοίκησης του Αιτωλικού κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας. Αναφέρεται το όνομα Ιωάννης Ζωγράφος, του ενός εκ των συνδίκων, οι οποίοι σύμφωνα με το βενετικό σύστημα αυτοδιοίκησης ασκούσαν τοπική εξουσία και επίσης, παραθέτει και τον τρόπο εκλογής του: «Ο του μακαρίτου Αντωνίου του Ζωγράφου αυτάδελφος κύριος Ιωάννης, ο και λευκαίς ήδη ταις ψήφοις μεθ ετέρων δυοίν τω του συνδίκου 293 σεμνυνόμενος αξιώματι, ασπάζεται δι εμού πανευλαβώς την αγίαν σου δεξιάν» Βλ. Επιστολές 84, 85, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 90, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ «Ο σύνδικος απετέλει την ανωτέραν επί Ενετοκρατίας εγχώριον αρχήν. Ούτος, εκλεγόμενος υπό του συμβουλίου της κοινότητος επί έν έτος, ήτο ο αντιπρόσωπος της κοινότητος, επέβλεπεν, υπό την επιτήρησιν του προβλεπτού (διοικητού εκάστης των Ιονίων νήσων επί 122

124 ζ. Γαβριήλ Γ Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης ( ) Άλλο θέμα που καταγράφεται στις εν λόγω επιστολές ήταν οι οικονομικές εισφορές της μητρόπολης Ναυπάκτου και Άρτης, μέσω των εκάστοτε Μητροπολιτών της, Νεοφύτου και Μαυρομμάτη προς το Οικονομικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης της περιοχής ο Αναστάσιος Γόρδιος, μαζί με τον ιεροδιάκονο και οικονόμο του Αιτωλικού, Ιωάννη, έστειλε με προτροπή μάλλον του μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης Νεόφυτου ( ), επιστολή στις 16 Απριλίου 1706 προς τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γαβριήλ Γ και αιτήθηκε απαλλαγή από τους εκκλησιαστικούς φόρους. Ο Νεόφυτος αδυνατούσε να συγκεντρώσει τους φόρους των πιστών υπέρ του Πατριαρχείου λόγω οικονομικής δυσχέρειας:«την συλλογήν μη δυνάμενος των της εκκλησίας δικαιωμάτων συναναγείν». Η περιοχή υπέφερε από ληστείες: «Ου μικρά τίς εστί, παναγιώτατε δέσποτα, η τοις μέρεσι ταύτης επεισφρήσασα των τα πάντα ληϊζομένων ωμότης». Οι κάτοικοι υπέστησαν πολλά δεινά εξαιτίας του βενετοτουρκικού πολέμου ( ) και της βαριάς φορολογίας. Οι συνέπειες ήταν οδυνηρές, όπως η θανάτωση πολλών και η ερήμωση της περιοχής από τη φυγή του πληθυσμού: «Πολλών μεν γαρ και των παρελθόντων κατά τους των πολέμων καιρούς επειράθησαν συμφορών, οία φιλεί συμβαίνειν εν τούτοις, ουκ εις τοσαύτην δ ήλθον ανάγκην, εις ην τανύν περιέστησαν, ου μόνον χρέεσι βαρυτάτοις των αυτοίς ενοικούντων κατ έτος επιφορτιζομένων υπό των τήδε πολλή πλεονεξία συζώντων ανδρών, των τοις τέλεσιν είτε φόροις υπηρετουμένων και την θέλησιν όρον εχόντων την εαυτών, αλλά και υπάρξεως καθ εκάστην στερουμένων και αυτής της πάντων μάλιστα φιλουμένης ζωής. Οι πλείους γαρ των εν τούτοις υπερεχόντων, οι μεν μαχαίρας ή πυρός έργον εγένοντο, οι δε φυγή την σωτηρίαν όποι αν έκαστος οίος τε ην απελθείν ωνήσαντο και νυν ουκ άνθρώπων οικητήρια αλλά χωρία μόνον ψιλά μεμενήκασι τα χωρία». Ο Γόρδιος και ο οικονόμος Ιωάννης παρακάλεσαν τον Πατριάρχη να επουλώσει το τραύμα, με την απαλλαγή από τους εκκλησιαστικούς φόρους: «Διο Ενετοκρατίας) επί της αγορανομίας, επαγρύπνει επί της εφαρμογής των νόμων και συνηγόρει υπέρ του δικαίου», Μ.Ε.Ε Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια., τόμ. ΚΒ, σελ Βλ. Επιστολή 84, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

125 προσπίπτοντες ικετεύομεν, δεόμεθα και παρακαλούμεν την υμετέραν παναγιότητα μετά παντός του περί αυτήν ιερωτάτου συλλόγου και του ευσεβεστάτου και μεγαλεπιφανεστάτου άρχοντος και των λοιπών, ους ανωτέρω απηριθμησάμεθα, τούτων δη των παρ ημών των ευτελών γεγραμμένων κατηκόους και συμπαθεία τη προς τε τον πανιερώτατον ημών δεσπότην και προς ημάς καμπτομένους, συνούλωσίν τινα του χαλεπού τούτου τραύματος μηχανήσασθαι, ή μάλλον ειπείν του χείρονος ή θαλαττίου κλύδωνος εξενεγκείν, ή το γε μετριώτερος καν γουν παραμυθίας τινός και χρηστής ελπίδος ημάς αξιώσαι δια της υμών παραινέσεως τε και διοικήσεως και όλως της περί τα τοιαύτα θεόθεν υμίν χορηγηθησομένης οικονομίας» 295. η. Τοπικά ιστορικά γεγονότα Στις 3 Οκτωβρίου 1712 έγραψε προς τον αδελφό του για το παιδομάζωμα στην περιοχή του Αιτωλικού και μάλιστα κατονόμασε τον ιερέα Βενιαμίν, του οποίου το παιδί αιχμαλωτίστηκε. Γίνεται ακόμη αναφορά και σε φημολογούμενο λιμό με στέρηση και έλλειψη τροφών στην περιοχή:«λελύπηκέ με πάνυ πολλά η των αιχματωλισθέντων παίδων αγγελία και μάλλον ή του μακαρίτου ιερέως Βενιαμίν παιδός ον ήδειν. Λυπεί δε με προς τούτοις έτι και η του προσδοκωμένου (ο μη γένοιτο) λιμού επίσκηψις» 296. Στις 14 Δεκεμβρίου 1714 σε επιστολή προς τον αδελφό του ανέφερε την παρουσία αγιορειτών πατέρων στο Αιτωλικό. Οι μοναχοί αυτοί ήταν ο προηγούμενος της Μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους Ανανίας και ο υποτακτικός του Ιερεμίας:«προς δε και τους αθωνίτας πατέρας, οι και προσηγορίας με ηξίωσαν, ασπάσαιο υπέρ εμού φιλικώτατά τε και ασμενέστατα» 297. Γίνεται επίσης ιστορική αναφορά στην κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Τούρκους, όταν κήρυξαν τον πόλεμο κατά των Βενετών στις 8 Δεκεμβρίου 1714: «Και τριηραρχών και τριήρεων και του εν αυταίς πληρώματος παρά της ένδοθεν λέγεται». 295 Βλ. Επιστολή 124, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 191, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 270, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

126 Ο Αναστάσιος, σε αντίθεση με τον Ευγένιο Γιαννούλη που δεν πρόλαβε τον Βενετοτουρκικό πόλεμο ( ), έζησε ο ίδιος όλα τα μεγάλα γεγονότα που κατέληξαν στην κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Βενετούς (μέχρι το 1715). Σε ένα επίγραμμα του διαφαίνεται ο υπέρμετρος ενθουσιασμός του, προκειμένου να ενισχυθεί ο Μοροζίνης στον πόλεμο κατά των Τούρκων: «στρατόν όλον Τούρκων πέμψατε εις άιδην». Στις 27 Νοεμβρίου 1722 η επιστολή που εστάλη από τα Βρανιανά προς τον ιερέα-οικονόμο του Αιτωλικού Ζαφείριο, έκανε λόγο για περίοδο μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής, λόγω πλούσιας παραγωγής σταφίδας:«μαθών δε προς τούτοις και την παρά Θεού γενομένην εν τω Ανατωλικώ ειπέρ ποτε άλλοτε ευδαιμονίαν δια της των επιμελώς καλλιεργουμένων ασταφίδων τιμής, και εθαύμασα και δόξαν ανέπεμψα και αναπέμπω τω τοιαύτας τοις δούλοις αυτού παρεχομένω τας χάριτας, ως οίον τε δαψιλεστάτας ομού και χαριεστάτας. Τούτο αυτό χρεωστούσι να κάμνουσι και όλοι οι τούτων απολαύσαι αξιωθέντες συνεχώς και αδιαλείπτως» 298. Σε γράμμα του στις 16 Οκτωβρίου 1714 προς τον Ιωάννη Καραντινό αναφερόταν στην οικονομική άνθηση του τόπου: «Η τιμία μητέρα σου μου εφανέρωσεν ακόμη πως σας ευλόγησεν ο Θεός επί τω ποδί μου, καθώς το ελέγετε και το ελπίζετε, οπού ήλθα αυτού πέρυσι τον χειμώνα, και επλήθυναν τα γεννήματα των κόπων σας» 299. Πολλά άγνωστα στοιχεία, κυρίως τοπικού ιστορικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, καταγράφονται στις επιστολές του Γορδίου. Στις 2 Αυγούστου 1699 έγραψε προς τον αδελφό του Αθανάσιο, ο οποίος βρισκόταν στη Μονή Τατάρνας: «Εδώ εις το Ανατωλικόν ήλθε και ο κατής μέσα, αν καλά και χωρίς να κάμη καμίαν κρίσιν, αλλά να ιστορήση μόνον την περιώνημον νήσον» 300. Ο καδής ήταν ανώτερος υπάλληλος του οσμανικού κράτους. Ανήκε στην τάξη των μορφωμένων και αντιπροσώπευε τη δικαστική εξουσία του σουλτάνου. Οι εγκύκλιες σπουδές των καδήδων διαρκούσαν χρόνια. Προφανώς, η παρουσία 298 Βλ. Επιστολή 565, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, Β, σελ Βλ. Επιστολή 264, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 96, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

127 του καδή στην περιοχή του Αιτωλικού παρέπεμπε σε ίδρυση μιας νέας ιεροδικαστικής έδρας της Τουρκικής Διοίκησης 301. θ. Ιστορικά πρόσωπα του Αιτωλικού Κατά την εικοσαετή παραμονή του Αναστασίου Γορδίου στο Αιτωλικό, συνδέθηκε στενά με τρία σημαίνοντα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας: την Αλτάνη, τον γιο της Ιωάννη Καραντινό και τον ιερέα οικονόμο του Αιτωλικού Ζαφείριο. Σώζονται 27 επιστολές προς τον γιο της Αλτάνης τον Ιωάννη Καραντινό ή Καλόγερο. Τρεις έστειλε προσωπικά στην ίδια την Αλτάνη. Η Αλτάνη για τον Αναστάσιο και τους αδελφούς του ήταν η «πνευματική τους μητέρα» επειδή τους προστάτευε και τους φρόντιζε. Έτσι την αποκαλούσε στην επιστολή που έστειλε στις 29 Σεπτεμβρίου 1699 ο Αθανάσιος από την Τατάρνα προς τον Γόρδιο στο Αιτωλικό:«Ωσαύτως χαιρετώ καγώ δι αυτής την τιμιωτάτην και πνευματικήν ημών μητέρα κυρίαν Αλτάνην συν τω φιλτάτω υιώ αυτής Ιωάννη τω και Καλογέρω επονομαζομένω, και συν αυτοίς τον ημέτερον αδελφόν Ευγένιον, και τον Γεωργάκην και πάντας τους φιλούντας ημάς» 302. Η Αλτάνη υπήρξε εκείνη που τον φρόντισε και τον στήριξε όταν αντιμετώπισε προβλήματα με συμπολίτες του και αποσύρθηκε σε κατάλυμα το οποίο έφτιαξε ο ίδιος. Έγραψε ο αδελφός του Αθανάσιος προς τον ιερομόναχο Χριστόφορο στις 6 Οκτωβρίου 1708 για τον Γόρδιο:«Ούτος μεν γαρ ικανήν τινα περιόδευσιν κατά το θέρος εις το των Κουρητών μέρος ποιησάμενος κακείθεν άχρις Αραχώβης, και Αγίου Βλασίου αναβάς, επανήκεν αύθις εις τα τήδε, οικίσκω τινί εξ ιδίων αναλωμάτων δομηθέντι εγκλείσας εαυτόν, απάντων ως ειπείν των τήδε εγχωρίων απαναινόμενος, δια το την μηδεμίαν επικουρίαν έχειν εξ αυτών, πλην και μόνης τα προς τροφήν και άλλας αναγκαίας χρείας διαφερούσας κονούσης αυτώ(της του Καλογέρω μητρός) οικειούμενος». 301 KAMΠΟΥΡΙΔΗΣ, «Η νεότερη Ελλάδα μέσα από τις οθωμανικές αρχειακές πηγές», εκδόσεις Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2009, σελ ΤΣΙΩΛΗΣ, «ΑΛΤΑΝΗ, Η ΚΥΡΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ, Η κοινωνία του Αιτωλικού στο τέλος του 17 ου και τις αρχές του 18 ου αι. μέσα από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου», Η Σχολή του Αιτωλικού και Λόγιοι Δάσκαλοι των Αγράφων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Πρακτικά Ημερίδας, Αιτωλικό, 26 Ιουνίου 2010, σελ

128 Στη σπουδαία αυτή γυναικεία μορφή, όφειλε και τη ζωή του, όπως ο ίδιος ομολογούσε σε επιστολή στις 28 Δεκεμβρίου 1699 από το Αιτωλικό προς τον Αθανάσιο τον αδελφό του, ο οποίος τότε βρισκόταν στη Μονή Τατάρνας :«Ήλθα εις κίνδυνον θανάτου μετά την αποδημίαν του Δωροθέου, αλλ η χάρις του Θεού πάλιν μου εβοήθησε να μην αποθάνω αδιόρθωτος, καθώς τον επικαλέσθηκα. Τώρα δεν ημπορώ να δυναμώσω, αλλά αν ήμαι την μίαν ημέραν καλλίτερα, την άλλην χειρότερα. Και αν δεν ήτον η χριστιανή ετούτη, οπού πάντοτε μας επιμελάται, ήθελα αποθάνει εστερημένος και συνοδίας και επιμελείας» 303. Την περίοδο της παραμονής του στα Βρανιανά ο Γόρδιος έδειχνε συνεχώς το ενδιαφέρον του για την Αλτάνη, ρωτώντας για την υγεία της. Παρείχε δε και ιατρικές γνώσεις τις οποίες είχε αποκτήσει κατά την παραμονή του στην Πάδοβα. Την Αλτάνη ταλαιπωρούσε ένας επίμονος βήχας και στις 29 Ιουλίου1718 ζηήτησε να ενημερωθεί: «Δια την μητέρα σου μου έγραφες πως την επείραζε βήχας κακός και έως τώρα θαρρώ να της επέρασεν. Ει δε και την πειράζει ακόμη, φανέρωσέ μου το. Αυτός ο βήχας με επείραζε και εμένα πολύ και πάλιν επέρασεν, αλλά με πολλήν κυβέρνησιν, προ πάντων δε με του Θεού την βοήθειαν» 304. Σε άλλη επιστολή στις 21 Νοεμβρίου 1718 έδωσε προς τον γιο της Αλτάνης, Ιωάννη Καραντινό ιατρική συνταγή για τον βήχα της μητέρας του: «Η μητέρα σου μου γράφεις πως πάσχει ακόμη από τον βήχα. Και από το βράδυ έως το ταχύ την νύκτα όλην δεν την πειράζει μόνον την ημέραν όλην. Και κάλλιον είναι τέτοιος βήχας, διατί της νυκτός είναι ο πλέον χειρότερος, καθώς τον είχα εγώ. Το λοιπόν ας κάμνη ετούτα, οπού σου γράφω. Φροντίσετε να έχετε κουκουνάρια ωσάν περισσά, δια να τρώγη από ταύτα, και να φιάνη και θάσον 305 να πίνη με ζάχαρι. Και κείνα οπού τρώγει ας τα στουμπάη και ας τα ανακατώνη με το ζάχαρι, και ας τα τρώγη. Ακόμη να φροντίσετε να έχετε γλυκόρριζον, οπού ευρίσκεται αυτού πολύ- και ημείς δεν το ποτάζομεν-, να το βράζη να το πίνη. Ακόμη και σταφίδες με σύκα βρασμέναις, ας μην της λείπουν να πίνη το νερό τους. Και το αμυγδαλόλαδον ας μην της λείπη. Και με ορνιθόξυγγον και με 303 ΤΣΙΩΛΗΣ, ό.π. σελ Επιστολή 104, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 412, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Πρόκειται για εγχύλισμα αμυγδάλων. 127

129 βούτυρον ας αλείφη συχνά το στήθος της και τον λαιμό της. Ας φυλάγεται από τα ψυχρά και τα αλμυρά και από το κρύον, και έτζη Θεού βοηθεία θέλει την περάσει» 306. Από επιστολές του αδελφού του Γορδίου, Αθανασίου, επιβεβαιώνεται πως η οικογένειά της Αλτάνης βρέθηκε σε κακή οικονομική κατάσταση, κυρίως λόγω των μεγάλων φορολογικών βαρών τα οποία επιβάλλονταν από την Οθωμανική Διοίκηση. Η πνευματική σχέση του Αναστασίου Γορδίου με την Αλτάνη θεμελιώθηκε και οικοδομήθηκε μέσα από τη σχέση και την επικοινωνία του με τον υιό της Ιωάννη Καραντινό ή Καλόγερο. Ο Ιωάννης υπήρξε μαθητής του Γορδίου κι αυτό επιβεβαιώνεται σε επιστολή της 10 ης Ιανουαρίου 1712 προς τον ίδιο: «Φίλτατέ μοι μαθητά και υιέ κατά πνεύμα γνήσιε, κύριε Ιωάννη Καλόγερε και Καραντινέ, υγιαίνων είης με όλους ομού τους εδικούς σου και φίλους σου» 307. Ο Κωνσταντίνος Τσιώλης αναφέρει πως με το πρόσωπο και τη δράση αυτής της γυναικείας μορφής εξυπηρετήθηκε το σχέδιο της οικονομίας του Θεού για τη μακρά παραμονή του Αναστασίου Γορδίου στο Αιτωλικό αλλά και για τη μετέπειτα διαμονή του στα Βρανιανά, μέχρι και της κοιμήσεως του, στις 7 Ιουνίου Μετά από 18 χρόνια περίπου παραμονής και διδασκαλίας στο Αιτωλικό ο Γόρδιος απέκτησε τα χρήματα που χρειαζόταν για την ανέγερση της δικής του καλύβας. Την ανάγκη αυτή του δασκάλου να διαβιεί σε προσωπικό χώρο της ησυχίας επεσήμανε και ο Ευγένιος Γιαννούλης σε επιστολή του περίπου το 1665 προς τους κατοίκους του Αιτωλικού, όταν από τα Βρανιανά έστελνε τον μαθητή του Ιωάσαφον Αρβανιτάκη για να διδάξει στην εκεί Σχολή Γραμμάτων προτρέποντας τους Αιτωλικιώτες να εξασφαλίσουν στον δάσκαλο «τόπο αναπαυτικόν και ανάμετρον», έγραψε χαρακτηριστικά: «Και ιδού κατά το παρόν πέμπομεν τον σπουδαιότατον εν λόγοις και μετρίως πεπαιδευμένον εν μαθήμασι, τον αδελφόν κυρ Ιωάσαφον τον Αρβανιτάκην, ικανόν προς την τοιαύτην υπηρεσίαν, τον οποίον, παρακαλώ, δέξασθε όλη ψυχή και χερσίν υπτίαις, και αναπαύσετέ τον εις τόπον αναπαυτικόν και ανάμερον, ότι η σπουδή και η παίδευσις θέλει προ πάντων την ησυχίαν και το ατάραχον, δια να έχει τον νουν του ανενόχλητον εκ των έξω περιστάσεων και να φροντίζη μόνον την 306 Βλ. Επιστολή 432, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 166, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ ΤΣΙΩΛΗΣ, ό. π. σελ

130 γνώσιν του λόγου και την φροντίδα των μαθητών. Ηξεύρω ότι η υμετέρα φιλομάθεια θέλει κάμει και υπέρ ο λέγων» 309. Τον αιφνίδιο θάνατο του αγαπημένου αδελφού του Γορδίου, Αθανασίου, πληροφορήθηκε ο Αναστάσιος μέσω του Ιωάννη Καραντινού. Στις 25 Μαϊου 1717 απάντησε σε γράμμα: «Θαυμάζω και εγώ πως σε άφηκαν τα δάκρυα οπού έχυνες, και έγραψες και μου εφανέρωσες τον θάνατον του φιλτάτου σου παπα- Αθανασίου. Θαυμάσεις θέλει και εσύ πως με άφηκαν και εμένα και έγραψα αλλά τί να κάμωμεν, παιδί μου. Δόξα σοι ο Θεός. Δεν γίνονται βλέπεις εκείνα, οπού θέλομεν ημείς, αλλά εκείνα οπού θέλει η προσκυνητή του εξουσία και βασιλεία» 310. Από την αλληλογραφία του Γορδίου με τις τοπικές αρχές του Αιτωλικού, προκύπτουν δύο επιστολές μέσα από τις οποίες διαπιστώνεται η βαθιά αλληλοεκτίμηση και τα αμοιβαία φιλικά αισθήματα. Με αφορμή τις παρηγορητικές ευχές για τον θάνατο του αδελφού του Αθανάσιου, που του έστειλαν οι τοπικοί άρχοντες, τους απέστειλε την εξής επιστολή στις 25 Μαίου 1717: «Εντιμότατοι, ευγενέστατοι και χρησιμώτατοι άρχοντες, οι ευρισκόμενοι εις το περίφημον και θεοφρούρητον Ανατωλικόν. Ευχαριστώ και υπερευχαριστώ την αγάπην σας και την εντιμότητα σας, οπού εκάμετε όχι μόνον ωσάν φίλοι απλώς αλλά μάλλον ως αδελφοί ή και ως τέκνα γνήσια και πνευματικά, και εσταθήκετε καθώς σας έπρεπε προς την εκ των έξωθεν συμβάσαν εναντιότητα, και εσυμμαζώξετε τα ει τι του ευρέθησαν, καθώς μου το φανερώνει και τούτο μετά των άλλων ο αυτός οικονόμος, και τα εβάλετε να ευρίσκονται εις καλήν φύλαξιν» 311. Σε άλλη επιστολή στις 27 Νοεμβρίου 1722, έγραψε πάλι προς τους προεστώτες του Αιτωλικού : «Ότι με αγαπάτε η εντιμότης σας το ηξεύρω, Ότι αγαπώ και εγώ την εντιμότητά σας το ηξεύρετε. Και θαρρώ να είναι βεβαιωμένον καλά το ένα και το άλλο, και καμίαν πιθανολογίαν και απόδειξιν δεν χρειάζεται, ωσάν οπού το 309 ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολή 54, ό.π. σελ Βλ. Επιστολή 647, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 373, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

131 εβεβαίωσεν ο πολύς χρόνος, οπού εσυνδιατρίψαμεν και εσυνωμιλήσαμεν εις αυτό το μέρος μετ αλλήλων» 312. ι. Ιωάννης Λουδορέκας Αλληλογραφία και προσωπική σχέση διατηρούσε ο Αναστάσιος Γόρδιος και με τον Ιωάννη Λουδορέκα, Ανώτερο Διοικητή Ξηρομέρου, ο οποίος είχε έδρα το Αιτωλικό. Σώζονται δύο επιστολές του Γορδίου προς αυτόν. Στην πρώτη επιστολή στις 2 Νοεμβρίου 1712, εκφράζεται η επιθυμία των δύο ανδρών να συναντηθούν: «Το περιπόθητον γράμμα της σης εκλαμπρότητος μου επροξένησε πολλήν χαράν, και τόσην οπού δεν μπορώ να την φανερώσω, μήτε με έγγραφον λόγον μήτε με άγραφον.τούτο μόνον ημπορώ να ειπώ της εκλαμπρότητός σου, ότι διαβάζοντάς το μου εφαίνετον ότι πώς να εσυνωμίλουν με αυτήν κατά πρόωπον και δια ζώσης φωνής. Και καθώς αυτή ορίζει και λέγει ότι έχει πολλήν επιθυμίαν να με ιδή προτού να αποθάνη, αυτό το ίδιον λέγω και εγώ αντιστρόφως προς αυτήν. Και παρακαλώ τον Θεόν να μας αξιώση να τύχωμεν και αμφότεροι εκείνο οπού επιθυμούμεν, προτού να αποθάνωμεν, καθώς ορίζει» 313. Στη δεύτερη επιστολή της 2ας Απριλίου 1714 ο Ιωάννης Λουδορέκας βρισκόταν στο νησάκι Βασιλάδι, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στο Αιτωλικό, αλλά η συνάντηση των δύο ανδρών δεν πραγματοποιήθηκε: «Εκοπίασε και ήλθε η εκλαμπρότης σου, καθώς εμάθαμεν, εις το Βασιλάδι, αλλά τρόπος εύκολος δεν έγινε να την απολαύσω και να συνομιλήσω μετ αυτής, καθώς επεθύμουν και μου εκακοφάνη πολλά». Του στέλνει και δύο δώρα: «Ας δεχθή, παρακαλώ, δια σημείον αγάπης και φιλίας ειλικρινούς, αν καλά και ολίγα και πτωχικά δώρα, ένα βαρελάκι κέδρινον και ένα κανατάκι πήλινον,με κάποιαν ωραιότητα πεποικιλμένον, αγγεία προς ψυχροποσίαν ίσως επιτηδείως έχοντα, να τα μεταχειρίζεται εις υγείαν της» Βλ. Επιστολή 567, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Β, σελ Βλ. Επιστολή 198, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ Βλ. Επιστολή 250, στο ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ (εκδ.), Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία, τόμ. Α, σελ

132 Ο Αναστάσιος είχε επισκεφτεί το Πάσχα το νησί του Αγ. Σώζοντος όπως φαίνεται από σωζόμενο πασχαλινό του επίγραμμα : αψθ :απριλίω-κδ, εν τω αγίω Σώζοντι Άψ ανόρουσε μένος Χριστού τάχος νεκύηθεν, Οιχομένου θανάτου κράτει τω ιδίω. Τοις δε τε γαίαν ύπο πλείστοις λυκάβασιν εούσι, Δεύκε απειρεσίου λήξιν έχειν βιότου. 131

133 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η συνολική παρουσία του ιερομονάχου Αναστασίου Γορδίου τόσο στις τοπικές κοινωνίες των Αγράφων όσο και στην ευρύτερη περιοχή, αποτελεί σπουδαίο ιστορικό κεφάλαιο με διαχρονική σημασία για τη σημερινή εποχή. Ο Αναστάσιος Γόρδιος αρνήθηκε περίοπτες θέσεις και αξιώματα, αλλά πλούτισε όλη τη χριστιανική εμπειρία και φώτισε τον δρόμο για συνεχή αγώνα. Δε μαρτύρησε για τον Χριστό αλλά έζησε για τον Χριστό. Βλάστησε και καρποφόρησε ο λόγος του Θεού μέσα από τα έργα του και τις επιστολές του και αναζωπυρώθηκε και ανανεώθηκε η ορθόδοξη πατερική θεολογία. Μελετώντας κανείς τη ζωή του και διαβάζοντας το έργο του, συγκλονίζεται και θαυμάζει τον πλούτο των χαρισμάτων αυτής της τόσο μεγάλης πνευματικής προσωπικότητας. Διήλθε τον βίο του με συνέπεια στη λατρευτική ζωή και με πιστή την τήρηση των εντολών του Κυρίου. Εντρύφησε με τη μελέτη και τον τρόπο ζωής του στα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού, την οποία αναφέρει συχνότατα μέσα στις επιστολές του, και αναδείχθηκε σοφός λόγιος και άριστος παιδαγωγός, αληθινός Διδάσκαλος του Γένους. Ο Αναστάσιος Γόρδιος έγινε «εύχρηστο σκεύος» στα χέρια του Θεού για να ωφελήσει τον πλησίον με το να παρέχει ανακούφιση, παρηγοριά και ίαση σε όλους όσους τον είχαν ανάγκη. Με το άγρυπνο βλέμμα του και την εξαιρετική λεπτότητα, η οποία τον χαρακτήριζε, άνοιγε τόπο μέσα στην καρδιά του, για να δεχθεί τον κάθε αδύναμο αδελφό του. Αισθανόταν αγάπη και στοργή προς τον πλησίον του καθώς έβλεπε ως μέλος Χριστού, όπως και ο Απόστολος Παύλος, που ως ποιμένας, είχε την πεποίθηση ότι οι αδελφοί του αποτελούν καρπούς πνευματικού τοκετού, δικές του εν Χριστώ γέννες, τέκνα του: «εάν γαρ μυρίους παιδαγωγούς έχητε εν Χριστώ, αλλ ου πολλούς πατέρας εν γαρ Χριστώ Ιησού διά του ευαγγελίου εγώ υμάς εγέννησα». (Α Κορ. 4,15). Ταυτίστηκε με τους συμπατριώτες του, τους αφουγκράστηκε και τους ενίσχυε σε κάθε δύσκολη στιγμή του βίου τους. Κατείχε τον λόγο του Θεού, τον κατανοούσε 132

134 και τον εφάρμοζε. Διαπνεόταν από πνεύμα μαθητείας, έχοντας ως προϋπόθεση την προσωπική πνευματική του ανάπτυξη και ωρίμανση. Φρόντιζε ώστε με την καλλιέργεια των αρετών και την εφαρμογή του λόγου του Θεού να ζει με συνέπεια και να επιδίδεται στην υλική και πνευματική βοήθεια προς τον αναγκεμένο. Έδειξε εμπράκτως αυτό που ο όσιος Ισαάκ ο Σύρος ορίζει ως πραγματική ελεημοσύνη: «καύσιν καρδίας υπέρ της κτίσεως απάσης». Η παρούσα μελέτη εκπονήθηκε πάνω στις 669 περίπου σωζόμενες προσωπικές επιστολές και στις 24 κατά παραγγελίαν, συνταχθείσες για χάρη άλλων προσώπων. Η προσέγγιση των επιστολών έγινε σε επίπεδο θεολογικό παραθέτοντας και ερμηνεύοντας χωρία και παραινέσεις με πηγές την Αγία Γραφή και την Αγιοπατερική γραμματεία. Κατά δεύτερο λόγο επεκτάθηκε στο ιστορικό περιεχόμενο των επιστολών και άντλησε πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα της εποχής εκείνης. Η πνευματική παρακαταθήκη των επιστολών του Αναστασίου Γορδίου αποτελεί έμπνευση για να αγαπήσουμε και να έρθουμε πιο κοντά στον τόπο της γενέτειράς μας και στους συνανθρώπους μας. Να επαναπροσδιορίσουμε αξίες και ιδανικά που λησμονήσαμε και που αν τα εντάξουμε στην καθημερινότητά μας, θα ξεπεράσουμε κάθε κρίση πνευματική, ηθική, πολιτισμική, πολιτική, οικονομική. Ας έχουμε τις ευλογίες του θεοφόρου πατέρα της Εκκλησίας μας και ας ευχηθούμε την αγιοκατάταξή του. 133

135 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 134

136 ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Α ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΑ ΤΣΟΥΓΚΑΡΑΚΗ, «Το φαινόμενο της ζητείας κατά τη Μεταβυζαντινή Περίοδο»= ΕΛ. ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗ ΤΣΟΥΓΚΑΡΑΚΗ, «Το φαινόμενο της ζητείας κατά τη Μεταβυζαντινή Περίοδο», Ιόνιος Λόγος, τόμος Χαριστήριος στον Δημήτρη Σοφιανό, Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, τόμ. Α Κέρκυρα ΑΛΕΞΑΚΗΣ, «Η Σχολή Γούβας Βραγγιανών ή Ελληνομουσείον Αγράφων»,= Ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, «Η Σχολή Γούβας Βραγγιανών ή Ελληνομουσείον Αγράφων», Τα Άγραφα στη διαδρομή της Ιστορίας, Πρακτικά Συνεδρίου, 8-10 Αυγούστου 2008 εις Τροβάτο Άγραφα, Μεγάλα Βραγγιανά, Αθήνα 2009, τόμ. Β, σελ ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Μεγάλα Βρανιανά και Ελληνομουσείον Αγράφων = ΧΡΙΣΤ. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Μεγάλα Βρανιανά και Ελληνομουσείον Αγράφων, Αθήναι 2000, σελ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, Αναστασίου του Γορδίου, Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων = ΑΣΤ. ΑΡΓΥΡΙΟΥ, Αναστασίου του Γορδίου, Σύγγραμμα περί Μωάμεθ και κατά Λατείνων εισαγωγή- κριτική έκδοσησχόλια, 1983, σελ.347. ΑΡΧΟΝΤΙΔΗΣ, «Η Βενετοκρατία στη Δυτική Ελλάδα,( ) : Συμβολή στην ιστορία της περιοχής του Αμβρακικού κόλπου και της Αιτωλοακαρνανίας» = ΑΣΤ. ΑΡΧΟΝΤΙΔΗΣ, «Η Βενετοκρατία στη Δυτική Ελλάδα,( ) : Συμβολή στην ιστορία της περιοχής του Αμβρακικού κόλπου και της Αιτωλοακαρνανίας» (διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ. 1983), σελ ΑΣΔΡΑΧΑΣ, Η Θεσσαλονίκη του 18 ου αιώνα, τα πριν και τα μετά, η φωνή των εικόνων,=σπ. ΑΣΔΡΑΧΑΣ, Η Θεσσαλονίκη του 18 ου αιώνα, τα πριν και τα μετά, η φωνή των εικόνων, Προλεγόμενα, έκδ. Θεμέλιο, ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Νέα Ελληνική Ιστορία = ΑΠ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Νέα Ελληνική Ιστορία , β έκδοση, έκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 27. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, «Ο Αναστάσιος Γόρδιος και το έργον του ( )», = ΠΑΝ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, «Ο Αναστάσιος Γόρδιος και το έργον του ( )» Θεσσαλικά Χρονικά 10 (1971), σελ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός και οι σπουδαιότεροι μαθητές των Σχολών των Αγράφων, = ΠΑΝ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός και οι σπουδαιότεροι μαθητές των Σχολών των Αγράφων β έκδοση, Ιστορικές Εκδόσεις Στέφ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1985, σελ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Το Μοναστήρι της Τατάρνας Ευρυτανίας= ΠΑΝ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Το Μοναστήρι της Τατάρνας Ευρυτανίας, β έκδοση, Αθήναι 1978, σελ. 160,167. ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Συμβολή στην Ιστορία του κοινωνικού και πολιτισμικού χώρου της Ευρυτανίας και των Αγράφων κατά την τουρκοκρατία = ΜΑΡΚ. ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Συμβολή στην Ιστορία του κοινωνικού 135

137 και πολιτισμικού χώρου της Ευρυτανίας και των Αγράφων κατά την τουρκοκρατία Αθήνα 1983, σελ.20. ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους ( ) = ΜΑΡΚ. ΓΚΙΟΛΙΑΣ, Ιστορία της Ευρυτανίας στους νεότερους χρόνους ( ), εκδ. Πορεία, Αθήνα 1999, σελ ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού» = ΑΝΑΣΤ. ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού», ΝΕ 4 (1907) ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Αιτωλού» = ΑΝΑΣΤ. ΓΟΡΔΙΟΣ, «Βίος Ευγενίου Αιτωλού», στο ΣΑΘΑΣ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Γ, σελ ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή Α = Τ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή Α, [ΒΑΦΕ 37], τ. Α, εν Αθήναις 1966, σελ ΔΗΜΑΡΑΣ, «Απ τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας» = Κ. ΔΗΜΑΡΑΣ, «Απ τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας», Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2000, σελ ΔΗΜΑΡΑΣ, Νεοελληνικός Διαφωτισμός = Κ. ΔΗΜΑΡΑΣ, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 1977, σελ ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ, «Αναστασίου Γορδίου, Απαρίθμησις απασών των εν τη πόλει της Ζακύνθου εκκλησιών μετ επιγραμμάτων διστίχων ιαμβικών εν έτει 1689» = Κ. ΔΥΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ, «Αναστασίου Γορδίου, Απαρίθμησις απασών των εν τη πόλει της Ζακύνθου εκκλησιών μετ επιγραμμάτων διστίχων ιαμβικών εν έτει 1689», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ.8, τεύχος 2, Αθήνα 1933, σελ ΖΩΗΣ, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου = Χ. ΖΩΗΣ, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου Ιστορικόν- Βιογραφικόν, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, τόμ. Α, Αθήναι 1963, σελ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ- ΠΑΝΟΥ, «Ιωαννίκιος Καρτάνος, Συμβολή στη δημώδη πεζογραφία του 16 ου αιώνα»=ε. ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ- ΠΑΝΟΥ, «Ιωαννίκιος Καρτάνος, Συμβολή στη δημώδη πεζογραφία του 16 ου αιώνα» Θησαυρίσματα, τόμ. 12 (1975), σελ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ, Η νεότερη Ελλάδα μέσα από οθωμανικές αρχειακές πηγές. Οικονομία, Θεσμοί και κοινωνία στη Θεσσαλία του 17 ου αιώνα, έκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2009, σελ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ Ε. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Η νεότερη Ελλάδα μέσα από τις οθωμανικές αρχειακές πηγές, εκδόσεις Σταμούλη, Θεσσαλονίκη ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, Οι Έλληνες λόγιοι στη Βλαχία ( )= ΑΘΑΝ. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ, Έλληνες λόγιοι στη Βλαχία ( ). Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής πνευματικής κίνησης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες κατά την προφαναριωτική περίοδο, έκδ. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010, σελ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΚΟΛΛΙΑ, Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία = ΧΑΡΙΤΩΝ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ- ΙΩΑΝ. ΚΟΛΛΙΑ, Αναστάσιος Γόρδιος, Αλληλογραφία,τ. Α, Β, ( ), ΚΕΜΝΕ, Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, ΑΘΗΝΑ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ, «Η αποπομπή του Σεβαστού Κυμινήτη από την Πατριαρχική Ακαδημία η ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας» = ΧΑΡΙΤΩΝ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ, «Η αποπομπή του Σεβαστού Κυμινήτη από την Πατριαρχική Ακαδημία η ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας», ΜΝΕ 7, ΑΘΗΝΑ 2004, σελ

138 ΚΑΡΥΤΣΑΣ, Οι Αιτωλοί Διδάσκαλοι, Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος ο Αιτωλός, η εποχή τους και το έργο τους = ΙΩΑΝ. ΚΑΡΥΤΣΑΣ, Οι Αιτωλοί Διδάσκαλοι, Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος ο Αιτωλός, η εποχή τους και το έργο τους, Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα 2002, σελ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ- ΠΑΝΟΥ, «Ιωαννίκιος Καρτάνος= ΕΛΕΝΗ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ- ΠΑΝΟΥ, «Ιωαννίκιος Καρτάνος, Συμβολή στη δημώδη πεζογραφία του 16 ου αιώνα», Θησαυρίσματα τόμ. 12, σελ ΚΟΛΙΤΣΑΡΑΣ, «Ευγένιος ο Αιτωλός» = Ι. ΚΟΛΙΤΣΑΡΑΣ, «Ευγένιος ο Αιτωλός», Αθήναι 1960, σελ.16, εκτενής βιογραφία, έκδοση «Χριστιανική Ένωσις Εκπαιδευτικών Λειτουργών», [Χ.Ε.Ε.Λ.], σελίδες 16. ΚΩΝΣΤΑΣ, «Η Δυτική Ελλάδα μετά το 1453»,= Κ. ΚΩΝΣΤΑΣ, «Η Δυτική Ελλάδα μετά το 1453», στα Άπαντα όσα βρέθηκαν του Κ. Σ. ΚΩΝΣΤΑ, (1991), τ. 1 ος, (σελ ), σελ.153. ΛΑΜΠΡΟΥ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού υπό Αναστασίου Γορδίου», = ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΥ, «Βίος Ευγενίου Ιωαννουλίου του Αιτωλού υπό Αναστασίου Γορδίου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907) σελ.41. ΜΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Η πάλαι ποτέ Ιερά και Σεβασμία Μονή της Μούχας των Αγράφων = Ν. ΜΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Η πάλαι ποτέ Ιερά και Σεβασμία Μονή της Μούχας των Αγράφων, Καρδίτσα ΜΑΥΡΟΜΥΤΗΣ, «Άγραφα, έτος μ.χ.» = ΑΝΑΡΓ.- Γ. ΜΑΥΡΟΜΥΤΗΣ, «Άγραφα, έτος μ.χ.», Καρπενήσι , εκδ. Πανευρυτανικής Ένωσης, Αθήνα 2006, περ. Ευρυτανικά Χρονικά, Περίοδος Ε, Περιοδική έκδοση του Ευρωπαικού Κέντρου Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τεύχ. 2, 22, Αθήνα, Απρίλιος- Μάϊος- Ιούνιος 2007, σελ. 12. ΜΕΣΕΒΡΙΝΟΣ, Η προδομένη γλώσσα = ΜΕΣΕΒΡΙΝΟΣ, (ΜΥΣΤΑΚΙΔΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ) Η προδομένη γλώσσα, εκδ. Κέδρος 1974, σελ.154. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Τουρκοκρατία, Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία =Γ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Τουρκοκρατία, Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκδ. Ακρίτας, γ ανατύπωση, Αθήνα 1998, σελ.128. ΜΠΟΓΚΑΣ, Τουρκικές λέξεις σε παλαιότερα ελληνικά κείμενα = ΕΥΑΓ. ΜΠΟΓΚΑΣ, Τουρκικές λέξεις σε παλαιότερα ελληνικά κείμενα Αθήνα 1958, σελ.172. ΜΟΥΣΟΥΡΑΣ, «Σχέσεις Αγράφων και Ζακύνθου στα χρόνια του Ευγενίου Γιαννούλη και Αναστασίου Γορδίου» = ΔΙΟΝ. ΜΟΥΣΟΥΡΑΣ, «Σχέσεις Αγράφων και Ζακύνθου στα χρόνια του Ευγενίου Γιαννούλη και Αναστασίου Γορδίου», Ο Αναστάσιος Γόρδιος και η περιοχή των Αγράφων, Πρακτικά Ημερίδας, Μεγάλα Βρανιανά, 25 Ιουλίου 2004, Αθήνα 2005, σελ. 67. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Η Σχολή του Ανατολικού (Αιτωλικού) και το γλωσσικό ζήτημα: Μια άδηλη σχέση» = ΙΩΑΝ. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Η Σχολή του Ανατολικού (Αιτωλικού) και το γλωσσικό ζήτημα: Μια άδηλη σχέση», Η Σχολή του Αιτωλικού και οι Λόγιοι των Αγράφων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σελ.158, Πρακτικά Ημερίδας, Αιτωλικό, 26 Ιουνίου ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος και το γλωσσικό ζήτημα: μία άδηλη σχέση». = ΙΩΑΝ. ΝΕΡΑΝΤΖΗΣ, «Ευγένιος Γιαννούλης, Αναστάσιος Γόρδιος και το γλωσσικό ζήτημα: μία άδηλη σχέση»,όσιος Ευγένιος ο Αιτωλός και αι σχολαί των Αγράφων κατά την Τουρκοκρατίαν, Πρακτικά Συνεδρίου,Καρπενήσι, 7-9 Οκτωβρίου ΝΤΑΒΑΡΙΝΟΣ και ΤΣΙΑΠΕΡΑΣ, «Ιστορία Ιεράς Μονής Προυσιωτίσσης» = ΓΡΗΓ. ΝΤΑΒΑΡΙΝΟΣ και ΑΝΔΡ. ΤΣΙΑΠΕΡΑΣ, «Ιστορία Ιεράς Μονής Προυσιωτίσσης» (1957), σελ.47 Αθήναι 1957, 8 ο 137

139 ΝΤΙΤΟΡΑ, Ο Σπορέας του ΟΧΙ = ΜΟΝΑΧΗΣ ΟΛΥΜΠ. ΝΤΙΤΟΡΑ, Ο Σπορέας του ΟΧΙ (Αφηγηματική βιογραφία του Αγίου Μάρκου του Ευγενικού), Ι. Μητρ. Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Ημαθία 2017, σελ ΝΤΟΚΟΣ- ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Το βενετικό κτηματολόγιο της Βοστίτσας = Κ.ΝΤΟΚΟΣ- Π.ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Το βενετικό κτηματολόγιο της Βοστίτσας Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας, Αθήνα 1993, σελ.χιι. ΝΤΡΟΓΚΟΥΛΗΣ, «Οι συντεχνίες στη Λάρισα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας» = Γ. ΝΤΡΟΓΚΟΥΛΗΣ, «Οι συντεχνίες στη Λάρισα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας», Ανέκδοτα έγγραφα για τις οικονομικές και κοινωνικές δομές στην περιοχή, Πρακτικά Α Ιστορικού Αρχαιολογικού Συμποσίου. Λάρισα: παρελθόν, παρόν και μέλλον, Απριλίου 1985, σελ ΠΑΛΙΟΥΓΚΑΣ, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία ( ) = ΘΕΟΔ. ΠΑΛΙΟΥΓΚΑΣ, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία ( ), έκδ. ΜΑΤΙ, Λάρισα 1996, τόμ. Α, σημ.115, σελ. 120, 186. ΠΑΝΔΗ-ΑΓΑΘΟΚΛΗ, «Καραντίνες και λοιμοκαρθατήρια στα Ιόνια νησιά» = Β. ΠΑΝΔΗ-ΑΓΑΘΟΚΛΗ, «Καραντίνες και λοιμοκαρθατήρια στα Ιόνια νησιά», ΙΑΤΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 2011, Τόμος 8, Τεύχος 2,σελ. 16,21. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, «Αί Σχολαί των Αγράφων» = ΜΑΤΘ. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, «Αί Σχολαί των Αγράφων» στο περιοδικό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, τ. Κ (1896), σελ..53 και τ. ΚΣΤ (1896), σελ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, «Μεταβυζαντινοί υμνογράφοι εξ Αγράφων (17 ος -19 ος αι.)»= ΣΥΜ. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, «Μεταβυζαντινοί υμνογράφοι εξ Αγράφων (17 ος -19 ος αι.)», Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, Τμήμα Ποιμαντικής και κοινωνικής Θεολογίας, σελ. 3, ΣΑΡΡΗΣ, Οσμανική Πραγματικότητα = ΝΕΟΚΛΗΣ ΣΑΡΡΗΣ, Οσμανική Πραγματικότητα εκδ. Αρσενίδης, τ. Π, Αθήνα 1990, σελ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους- Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού = Ν. ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους- Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού έκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, σελ.43. ΣΚΑΡΒΕΛΗ-ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων της Τουρκοκρατίας, Διδασκόμενα κείμενα, σχολικά προγράμματα, διδακτικές μέθοδοι, Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας, Διδασκόμενα κείμενα, σχολικά προγράμματα, διδακτικές μέθοδοι, Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας» = ΑΓΓΕΛ. ΣΚΑΡΒΕΛΗ-ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, «Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων της Τουρκοκρατίας (διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1993), εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1994, σελ ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, «Ιωάννης Πρίγκος ( )» = Β. ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, «Ιωάννης Πρίγκος ( )», περ. Θεσσαλικά Χρονικά, τόμ. 9 ος, Αθήνα 1964, σελ ΣΠΑΝΟΣ, «Οι οικισμοί των Αγράφων και οι αφιερωτές τους στην πρόθεση 37 της Μονής Δουσίκου, ( )» = Κ. ΣΠΑΝΟΣ, «Οι οικισμοί των Αγράφων και οι αφιερωτές τους στην πρόθεση 37 της Μονής Δουσίκου, ( )» Τα Άγραφα στη διαδρομή της ιστορίας, Πρακτικά Συνεδρίου, τόμος Α, σελ.260. ΣΤΕΦΑΝΗΣ, ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές = Ι. ΣΤΕΦΑΝΗΣ, Ν. ΠΑΠΑΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ - ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές, Κριτική έκδοση, [ΕΕΦΣΘ περίοδος Β, τεύχος Τμήματος Φιλολογίας, Παράρτημα αριθμ 1], εκδ. ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1992, σελ ,

140 ΤΟΠΑΛΗ, Ο δεκάλογος των ιερατικών χαρισμάτων, = ΑΡΧ. ΣΕΒΑΣΤ. ΤΟΠΑΛΗ ΑΜΥΝΤΑΙΟ 2016, Ο δεκάλογος των ιερατικών χαρισμάτων, Η αναζωπύρωσις του ιερατικού χαρίσματος κατά τον ιερόν Χρυσόστομον, Αμύνταιο 2016, σελ Ο Ιερός Χρυσόστομος ως Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. «Ζωή» 1932, σελ ΤΣΙΤΕΡ, Τρεις Μεγάλοι Διδάσκαλοι του Γένους: Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος Αιτωλός, Φραγκίσκος Κόκκος = Χ. ΤΣΙΤΕΡ, Τρεις Μεγάλοι Διδάσκαλοι του Γένους: Αναστάσιος Γόρδιος, Χρύσανθος Αιτωλός, Φραγκίσκος Κόκκος, τύποις Αθανασίου Α. Παπασπύρου, εν Αθήναις 1934, σελ ΤΣΙΩΛΗΣ, «Από χωρίον Τριβάτου...εις την μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην» = Κ. ΤΣΙΩΛΗΣ, «Από χωρίον Τριβάτου...εις την μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην», Απόδημοι Αγραφιώτες στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, Αθήνα 2010, σελ ΤΣΙΩΛΗ, «Επιστολή του Αναστασίου Γορδίου προς τους ιερείς και προεστώτες του Χρύσου» = Κ. ΤΣΙΩΛΗ, «Επιστολή του Αναστασίου Γορδίου προς τους ιερείς και προεστώτες του Χρύσου», Ανάτυπο από το Αρχείο Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, Περιοδική έκδοση του Ευρωπαικού Κέντρου Ευρυτανικών Σπουδών και Ερευνών, τεύχ.5 ο Ιαν-Ιούνιος Αθήνα 2010, σελ ΤΣΙΩΛΗ, «Η πρόσληψη, από τον Κύριλλο Καστανοφύλλη, του έργου και της βιοτής του Αναστασίου Γορδίου» = Κ. ΤΣΙΩΛΗ, «Η πρόσληψη, από τον Κύριλλο Καστανοφύλλη, του έργου και της βιοτής του Αναστασίου Γορδίου», ( ) Διακόσια χρόνια από τον ερχομό του αναμορφωτή ηγουμένου Κυρίλλου Καστανοφύλλη στο μοναστήρι του Προυσού, Πρακτικά Ημερίδας, Καστανιά Προυσού, 10 Αυγούστου ΤΣΙΩΛΗ, «Το Θεοφύλακτον χωρίον και Μέγα Κεράσσοβον στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου» = Κ. ΤΣΙΩΛΗΣ, «Το Θεοφύλακτον χωρίον και Μέγα Κεράσσοβον στις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου», Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Κερασόβου, 11 Αυγούστου ΤΣΙΩΛΗ, «Ο προεστώς του Αγγελοκάστρου Κωνσταντίνος Γουλιμής στην Αλληλογραφία του Αναστασίου Γορδίου και του Αθανασίου του εξ Αγράφων» = ΤΣΙΩΛΗ, «Ο προεστώς του Αγγελοκάστρου Κωνσταντίνος Γουλιμής στην Αλληλογραφία του Αναστασίου Γορδίου και του Αθανασίου του εξ Αγράφων», Περιοδική έκδοση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ευρυτανικού Σπουδών και Ερευνών, σελ 39 ΤΣΙΩΛΗ, «ΑΛΤΑΝΗ, Η ΚΥΡΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ, Η κοινωνία του Αιτωλικού στο τέλος του 17 ου και τις αρχές του 18 ου αι. μέσα από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου» = Κ. ΤΣΙΩΛΗ, «ΑΛΤΑΝΗ, Η ΚΥΡΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ, Η κοινωνία του Αιτωλικού στο τέλος του 17 ου και τις αρχές του 18 ου αι. μέσα από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου, Η Σχολή του Αιτωλικού και Λόγιοι Δάσκαλοι των Αγράφων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Πρακτικά Ημερίδας, Αιτωλικό, 26 Ιουνίου 2010,σελ ΤΣΟΠΟΤΟΥ, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν = Δ. ΤΣΟΠΟΤΟΥ, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1983, σελ.51-53, 289. ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ, Η Λάρισα, τοπογραφική και ιστορική μελέτη = ΕΠΑΜ. ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ, Η Λάρισα, τοπογραφική και ιστορική μελέτη Εισαγωγή-Σχόλια-Επιμέλεια Κώστας Σπανός, εκδ. Βιβλιοπωλείου Γνώση, Λάρισα 2001, σελ

141 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Β ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ ΜATTHAIOU, Aspects de l alimentation en Grece sous la domination ottomane. Des reglementanions au discours normatif, P. Lang 1997 = ANNA ΜATTHAIOU, Aspects de l alimentation en Grece sous la domination ottomane. Des reglementanions au discours normatif, P. Lang 1997, «Όψεις της διατροφής στην Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία». Στη σειρά, «Studien zur Geschichte Südosteuropas» («Μελέτες για την Ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης»). BOUCHARD, Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ένας βιβλιόφιλος ηγεμόνας, = JACQUES BOUCHARD, Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ένας βιβλιόφιλος ηγεμόνας, περ. βιβλιοφιλία, τχ. 108, Απρίλιος- Μάϊος- Ιούνιος. 2005, σελ.4-7. PODSKALSKY, Η Ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας = G. PODSKALSKY, Η Ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας , Η Ορθοδοξία στη σφαίρα επιρροής των δυτικών δογμάτων μετά τη Μεταρρύθμιση, μτφρ. Πρωτοπρεσβύτερος Γ. Δ. Μεταλληνός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα BALBI, Η αναγεννηθείσα Ελλάς = SPIRIDON BALBI, Η αναγεννηθείσα Ελλάς = La Grece regeneree, ou description topographique du nouvel etat independent de la Grece, et des Frontieres qui lui conviennent, suivie de notes justificatives et historiques, Paris 1833, σελ. 24. TONNET, HENRI. 1995, Ιστορία της Νέας ελληνικής γλώσσας: η διαμόρφωσή της = TONNET, HENRI. 1995, Ιστορία της Νέας ελληνικής γλώσσας: η διαμόρφωσή της, Μτφρ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ ΚΑΙ ΛΑΛΙΑΤΣΗΣ, Επιμέλεια Χ. Χαραλαμπάκης, ΑΘΗΝΑ, Εκδ. ΠΑΠΑΔΗΜΑ, σελ.121. Τίτλος πρωτοτύπου : Historie du grec modern:la formation d une langue, (Παρίσι: L Asiatheque, 1993). 140

142 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 141

143 Ἐλαιογραφία τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου, ἔργο Δημ. Βασιλείου. Συλλογὴ τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Ἱστορικοῦ Μουσείου. Ἡ ἐλαιογραφία φιλοτεχνήθηκε μὲ δαπάνη τοῦ Νικολάου Γορδίου, συμβούλου τῆς Τραπέζης τῆς Ἑλλάδος, υἱοῦ τοῦ διακεκριμένου Θεσσαλοῦ Γεωργίου Γορδίου ( ), καθὼς πίστευαν πὼς ἦσαν ἀπόγονοι «τῆς εὐκλεοῦς καὶ ἱστορικῆς οἰκογενείας τῶν Γορδίων, οἵτινες διέπρεψαν ὡς σοφοὶ διδάσκαλοι τοῦ Γένους κατὰ τὴν Τουρκοκρατίαν» Σ. Κ. Β. [=Σωκράτης Κ. Βάμβακος], «Γεώργιος Γόρδιος», Θεσσαλικὰ Χρονικὰ 10 (1971) 265. Τὸ ἔργο, διαστάσεων 31cm X25cm, δωρήθηκε τὸ 1971 ἀπὸ τὸν Νικόλαο Γόρδιο στὸ Ἐθνικὸ καὶ Ἱστορικὸ Μουσεῖο. 142

144 143

145 144

146 145

147 146

148 147

149 148

150 149

151 150

152 Χειρόγραφο Διαθήκης Αναστασίου Γορδίου 151

153 152

154 ΚΑΡΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΟΡΔΙΟΥ Στο διάστημα λειτούργησαν σχολές των Ελληνικών Γραμμάτων, καθώς και άλλων επιστημών, γνωστές ως «Ελληνομουσείον Αγράφων». Ήταν οι σημαντικότερες σχολές στον Ελλαδικό χώρο και στεγάζονταν στην Ι. Μ. Αγίας Παρασκευής. 153