ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ

Transcript

1 Δρ EΛΕΝΗ ΣΠΑΘΑΡΗ-ΜΠΕΓΛΙΤΗ (ΕΠΙΤΙΜΗ) ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ Γʹ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Διάκριση των πηγών Αναλυτικό πρόγραμμα Βιβλιογραφικές αναφορές I. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Εισαγωγή Οι συνθήκες ζωής των κολίγων Το αγροτικό ζήτημα 1.1. Υπόμνημα της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα Αστική τάξη και διανοούμενοι στο πλευρό των αγροτών Οι απαλλοτριώσεις των τσιφλικιών μετά την άφιξη των προσφύγων ( ) Η Ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας (Α.Τ.Ε.) Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος 2.1. Η ίδρυση της Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου 3.1. Η δανειοληπτική ικανότητα της χώρας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή Η Τράπεζα της Ελλάδος 4.1. Η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος Η κρίση του Αναγκαία η πολιτική συναίνεση για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης του Η συγκρότηση οικουμενικής κυβέρνησης θα διευκόλυνε τις ενέργειες για την έξοδο από την οικονομική κρίση

3 ΙΣΤΟΡΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙI. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ( ) ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Το Σύνταγμα του Οι επαναστάσεις του 1844 και 1862, εφαλτήριο για την ένταξη των ολιγαρχικών στα κοινοβουλευτικά κόμματα ως φορείς πατρωνίας Η «νέα γενιά» 2.1. Το τέλος της οθωνικής βαυαροκρατίας και η ανάδειξη της «νέας γενιάς» Η Εθνοσυνέλευση του Τα χαρακτηριστικά του Συντάγματος του Ο Γεώργιος διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του Οι κυβερνήσεις πλειοψηφίας προκύπτουν από την αρχή της δεδηλωμένης Κριτική στην αρχή της δεδηλωμένης Ο λόγος του βασιλιά Γεωργίου Α στη Βουλή με τον οποίο αποδέχεται την αρχή της δεδηλωμένης Εμπιστοσύνη της Βουλής Αρχή της δεδηλωμένης Άρθρο 84 του Συντάγματος του Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ( ) 1. Η εδραίωση του δικομματισμού Προγραμματικές διακηρύξεις των εκσυγχρονιστικών κομμάτων Όροι που χαρακτήριζαν τα ελληνικά πολιτικά κόμματα τον 19ο αιώνα Δικαιοκρατικές αρχές και κράτος δικαίου Η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, βασική πολιτική επιλογή της κυβέρνησης Τρικούπη Οι επιλογές στην κατασκευή των σιδηροδρόμων, αντανάκλαση του προτύπου ανάπτυξης της Ελλάδας Το πρόγραμμα του κόμματος Τρικούπη για τη βελτίωση της άμυνας Η φορολογική πολιτική του Τρικούπη Οι απόψεις των δηλιγιαννικών για την εξέλιξη της κοινωνίας

4 ΕΛΕΝΗ ΣΠΑΘΑΡΗ 2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα 2.1. Η διεύρυνση των εκλογικών περιφερειών, όπλο για την πάταξη των πελατειακών σχέσεων Εκλογικό σύστημα και πελατειακές σχέσεις Η εισαγωγή του σφαιριδίου στην εκλογική διαδικασία Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί ( ) 3.1. Η ομάδα των «Ιαπώνων» Η συνωμοτική δράση του Στρατιωτικού Συνδέσμου Το πρωτόκολλο του Στρατιωτικού Συνδέσμου Η κριτική των κομμάτων από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο Δ. ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ( ) 1. Τα αντιβενιζελικά κόμματα 1.1. Βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί Τα αριστερά κόμματα 2.2. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου τάσσεται υπέρ των σοσιαλιστικών ιδεών Ο Εθνικός Διχασμός ( ) Α. Από την παραίτηση του Βενιζέλου έως τη Συνθήκη των Σεβρών 3.1. Η σύγκρουση βασιλιά Κωνσταντίνου και Βενιζέλου και η παραίτηση του Βενιζέλου, απαρχή του Εθνικού Διχασμού Ο φανατισμός οδηγεί στην τρομοκρατία Β. Από τη Συνθήκη των Σεβρών έως την ήττα στη Μικρά Ασία 3.3. Οι επιπτώσεις της επιμονής της αντιπολίτευσης να προκηρυχθούν εκλογές το 1920 πριν ολοκληρωθεί η εφαρμογή της Συνθήκης των Σεβρών Αποτελέσματα εκλογικών αναμετρήσεων του Αγόρευση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου υπέρ του αναλογικού εκλογικού συστήματος Διακήρυξη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας υπέρ του αναλογικού εκλογικού συστήματος Εκτιμήσεις για το εκλογικό αποτέλεσμα της 1ης Νοεμβρίου

5 ΙΣΤΟΡΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 3.6. Η μεταστροφή του κλίματος υπέρ του βασιλιά Το τηλεγράφημα του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον ελληνικό λαό μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών Η μαρτυρία της Πηνελόπης Δέλτα για την αντίδραση του Βενιζέλου στο αποτέλεσμα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου Το Σοσιαλιστικό Κόμμα 4.1. Η ίδρυση του ΣΕΚΕ και η στάση της αστικής κοινής γνώμης στα εργατικά αιτήματα ΙΙI. ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός) 1.1. Προσφυγικές μετακινήσεις στη δεκαετία του Η καταγραφή των διώξεων των Ελλήνων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Ο ρόλος του οικονομικού παράγοντα στην πρόκληση του πρώτου διωγμού στην περιοχή της Σμύρνης (1914) Οι πολιτικές συγκυρίες των αρχών του 20ού αιώνα διαταράσσουν τις σχέσεις των πληθυσμών της Μικράς Ασίας Ο μεγάλος διωγμός των Ελλήνων της 11ης Ιουνίου 1914 στη Νέα Φώκαια της Μικράς Ασίας Ο τύπος αναφέρεται στις διώξεις των Ελλήνων Άλλα προσφυγικά ρεύματα 2.1. Η Μακεδονία, χώρος υποδοχής των προσφύγων Η περίθαλψη ( ) 3.1. Πρόνοια για την προσωρινή στέγαση των προσφύγων Η παλιννόστηση Ο πληθυσμός της Σμύρνης το Διωχθέντες Έλληνες (χριστιανοί ορθόδοξοι) στα χρόνια του πολέμου Έλευση προσφύγων στην Ελλάδα κατά την περίοδο

6 ΕΛΕΝΗ ΣΠΑΘΑΡΗ 4. Τα προβλήματα της παλιννόστησης στη Σμύρνη Αίτημα των προσφύγων για την επιστροφή στην πατρίδα τους Ο διπλός διωγμός από τη Μικρά Ασία Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Εισαγωγή Η Σμύρνη πριν την Καταστροφή από συνεργάτη του National Geographic Η Έξοδος Οι τελευταίες ώρες των Ελλήνων στη Σμύρνη Η επίθεση των τσετών στα περίχωρα της Σμύρνης Η Έξοδος: Από τη Σμύρνη στον Πειραιά Οι άμαχοι της Μικράς Ασίας ακολουθούν την υποχώρηση του ελληνικού στρατού Πορεία αιχμαλώτων στο εσωτερικό της Μικρασίας Προκήρυξη του διοικητή της τουρκικής Στρατιάς Προσωπική μαρτυρία για τα τάγματα αιχμαλώτων από τη Χερσόνησο της Ερυθραίας Προκήρυξη της Επανάστασης του Αστήρικτη αισιοδοξία πριν από την έξοδο από την Ανατολική Θράκη Έξοδος από την Ανατολική Θράκη: Η έντρομη και άτακτη φυγή Έξοδος από την Ανατολική Θράκη: Βιωματική αφήγηση Το πρώτο διάστημα 2.1. Εγκατάσταση προσφύγων στη Νάξο Οι πρόσφυγες καταλαμβάνουν τα θεωρεία του Δημοτικού Θεάτρου Έλλειψη ιδιωτικότητας Πρόσφυγες παντού Αυτοσχέδιες κατασκευές ως απάντηση στην επιτακτική ανάγκη για στέγαση Οι συνθήκες εγκατάστασης των προσφύγων στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης Η κατάσταση των προσφύγων το πρώτο διάστημα Οι Έλληνες αποχαιρετούν τα μέλη του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού Η Πηνελόπη Δέλτα συνδράμει οικονομικά τους πρόσφυγες Αίτηση πολιτογράφησης Έλληνα πρόσφυγα Αίτημα πολιτογράφησης Αρμένιου πρόσφυγα

7 ΙΣΤΟΡΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2.8. Οι αστοί πρόσφυγες συνειδητοποιούν ταχύτερα ότι δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής στην πατρίδα Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών 3.1. Η Συνθήκη της Λoζάνης συμβάλλει στην ομοιογένεια του ελληνικού κράτους Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 1. Επιτροπή αποκαταστάσεως προσφύγων 2. Η αγροτική αποκατάσταση Η συμβολή της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων στην αγροτική αποκατάσταση Η κατασκευή από την Ε.Α.Π. νέων χωριών για τη στέγαση των αγροτών προσφύγων Η αστική αποκατάσταση 3.1. Άρνηση αποδοχής της αστικής αποκατάστασης από αστούς πρόσφυγες Δ. Η ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΩΝ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1. Η αποζημίωση των ανταλλαξίμων 1.1. Συγκρότηση και αρμοδιότητες της Μεικτής Επιτροπής Η ελληνοτουρκική προσέγγιση 2.1. Κριτική του τύπου στην επίσκεψη του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Άγκυρα Οι αντιδράσεις των προσφύγων στην ελληνοτουρκική προσέγγιση Ε. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων 1.1. Συγκρούσεις γηγενών και προσφύγων για τα ανταλλάξιμα μουσουλμανικά κτήματα

8 ΕΛΕΝΗ ΣΠΑΘΑΡΗ 1.2. Πολιτιστικές διαφορές των προσφύγων Προκαταλήψεις και εχθρότητα κατά των προσφύγων Η κοινωνική άνοδος των αστών προσφύγων από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) ως αντιστάθμισμα στην υποτιμητική στάση εκ μέρους των γηγενών Η πολιτική υπόσταση των προσφύγων Εθνικός Διχασμός και διχασμός στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο μεταξύ προσφύγων και γηγενών Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων 2.1. Διχοτομία ανάμεσα στις πόλεις των προσφύγων και στις πόλεις των γηγενών Η συμβολή των προσφύγων στην ανάπτυξη της οικονομίας Η επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων Η δημιουργία του συνοικισμού της Νέας Ιωνίας με κριτήριο την επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων Δημοτικό τραγούδι «Του γυρισμού» Η απασχόληση των γυναικών στα ταπητουργεία Η θέση των προσφύγων γυναικών στην αγορά εργασίας Η συμβολή των προσφύγων στην καλλιέργεια και επεξεργασία του καπνού IV. ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ Εισαγωγή Ε. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1. Τα πρώτα νέφη της Κρητικής Πολιτείας Οι κινήσεις του πρίγκιπα Γεωργίου για την επίλυση του Κρητικού Ζητήματος Η θέση του Βενιζέλου για τα στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη Η επανάσταση του Θερίσου (1905) 2.1. Ο πρίγκιπας Γεώργιος απολύει τον Ελευθέριο Βενιζέλο Δεν είναι άκαιρη η επανάσταση του Θερίσου

9 ΙΣΤΟΡΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 3. Το τέλος της επανάστασης του Θερίσου και ο θρίαμβος της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου Η αρμοστεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη ( ) Η κατάλυση της Αρμοστείας στην Κρήτη 3.1. Η αποχώρηση των Μεγάλων Δυνάμεων από την Κρήτη V. ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Δ. Ο ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Εισαγωγή Οικονομική και πνευματική ανάπτυξη 1.1. Τα μεταλλεία αργύρου στην Αργυρούπολη Το Φροντιστήριον Τραπεζούντος ( ) και ο πρώτος του δάσκαλος Σεβαστός Κυμινήτης Αγώνες για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας ( ) 2.1. Η πρόταση του Ελευθερίου Βενιζέλου για το Ποντιακό Ζήτημα Η μεθοδευμένη εξόντωση (Γενοκτονία) των Ελλἠνων του Πόντου 3.1. Η συστηματική εξόντωση των Ελλήνων του Πόντου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ I. Οι οικονομικές εξελίξεις κατά τον 20ό αιώνα II. Η διαμόρφωση και λειτουργία των πολιτικών κομμάτων στην Ελλάδα III. Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα IV. Το Κρητικό Ζήτημα από διπλωματική άποψη κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα V. Παρευξείνιος Ελληνισμός

10 Ι. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ρουφώ/πίνω το αίμα κάποιου: εκμεταλλεύομαι χωρίς οίκτο, απομυζώ Μπαμπινιώτης, Γ., Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998 Στο κείμενο που ακολουθεί, η έκφραση «ρουφώ το αίμα» χρησιμοποιείται κυριολεκτικά και μεταφορικά για τους θεριστές του θεσσαλικού κάμπου. Οι συνθήκες ζωής των κολίγων Οι συνθήκες ζωής των κολίγων είναι πανάθλιες. Η εξάρτησή τους από τους τσιφλικάδες και τους επιστάτες απόλυτη. Είναι υποχρεωμένοι να δίνουν νοίκι στον τσιφλικά το μισό της παραγωγής, πολλές κότες και πρόβατα και τεράστιες ποσότητες τυροκομικών προϊόντων. Πρέπει ακόμα να στέλνουν ένα μέλος της οικογένειας, θηλυκού γένους, να ζυμώνει και να ψήνει το ψωμί της επιστασίας. Οι τσιφλικάδες είχαν πλήρη εξουσία πάνω στο σώμα των γυναικών και των κοριτσιών των κολίγων. Οι κολίγοι δεν μπο- 29

11 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ρούν να ξηραίνουν καπνό και βοδινή κοπριά στους τοίχους και στα κεραμίδια. Δεν έχουν δικαίωμα να κρεμούν βρεγμένα ρούχα στους τοίχους για στέγνωμα. Δεν μπορούν να απομακρυνθούν απ το χωριό χωρίς άδεια του επιστάτη ούτε να καλλιεργούν άλλη γη εκτός απ αυτή του αφεντικού. Βέβαια, εξυπακούεται ότι δεν μπορούσαν να έχουν σπιθαμή δική τους γη. Κατοικούν σε τρώγλες και τρώνε μαζί με τα ζώα τους. Όταν έρχεται η ώρα να ασκήσουν το «εκλογικό τους δικαίωμα» ψηφίζουν αυτούς που τους υποδεικνύει ο τσιφλικάς. Οι επιστάτες είναι η δεύτερη εξουσία μετά τον τσιφλικά. Έχουν δικαίωμα να επεμβαίνουν σε κάθε πτυχή της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των κολίγων. Μπορούν να τους εκβιάζουν και να τους αναγκάζουν να κάνουν οτιδήποτε θέλουν. Να τους αναγκάζουν να εργάζονται τις Κυριακές, να τους απαγορεύουν να παντρευτούν, να τους απαγορεύουν τη φιλοξενία, να μην τους αφήνουν να μιλούν μεταξύ τους ιδιαιτέρως, να μην κυκλοφορούν μετά τη δύση του ηλίου και ακόμα να κοιμούνται με τις γυναίκες τους. Τον Ιούλιο, που ήταν μήνας θερισμού, ο θεσσαλικός κάμπος απαιτεί περισσότερα χέρια. Οι πλατείες της Λάρισας μοιάζουν απέραντα σκλαβοπάζαρα. Εκεί, οι επιστάτες των τσιφλικάδων διαλέγουν τους λευκούς δούλους. Ο «τυχερός» θεριστής (γκέκης) ο- δηγείται σε μια καλύβα. Εκεί του ξυρίζουν τον σβέρκο. Στο ξυρισμένο σημείο τού τραβούν δυο χαρακιές με το ξυράφι. Από κει του ρουφούν το αίμα με ένα κέρατο βοδιού που το χουν κάνει σαν σωλήνα. Αφού του αδειάζουν το αίμα (κυριολεκτικά), για να μπορεί να αντέξει στον καύσωνα του θεσσαλικού κάμπου, του βάζουν στην πληγή κοπριά ή καπνό. Ο δύστυχος γκέκης, μισολιπόθυμος πια, είναι έτοιμος για δουλειά. Όλη αυτή τη διαδικασία έπρεπε να την υπομείνει αγόγγυστα, ειδάλλως κινδυνεύει να χάσει το «ευεργέτημα» της εργασίας. Η τροφή που δίνουν οι τσιφλικάδες στους θεριστές είναι προσαρμοσμένη στις συνθήκες του θεσσαλικού κάμπου, πρέπει να βοηθά στην απόδοση όσο το δυνατόν περισσότερης εργασίας, να είναι κατά της πίεσης του αίματος, για να μην πάθουν συγκοπή, και να κόβει τη δίψα, για να μη χασομερούν να πίνουν νερό. Έτσι, τους φτιάχνουν το γνωστό «σκορδάρι», που είναι ξίδι με κοπανισμένο σκόρδο και στο οποίο ρίχνουν ψωμί και γίνεται «παπάρα», που για τους ταλαιπωρημένους δουλευτάδες φαίνεται χαβιάρι. 30

12 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ 1. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ 1.1. ΠΑΡΑΘΕΜΑ Υπόμνημα της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα Το Φεβρουάριο του 1910 τα μέλη της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα υπέβαλαν υπόμνημα στο βασιλιά Γεώργιο Α, επιδιώκοντας την παρέμβασή του: «[...] Δεν είμεθα κύριοι της Γης, ην καλλιεργούμεν, ούτε της καλύβης, ένθα διαμένομεν, ούτε της εκκλησίας, ένθα λατρεύομεν τον Θεόν, ούτε του κοιμητηρίου των νεκρών ημών και ούτε μας επιτρέπουσιν ελευθέραν ιδιοκτησίαν. Εάν δε τις έχη και ιδίαν τοιαύτην, λαμβάνουσι γεώμορον 1 και εξ αυτής, όπως και κατά τον Μεσαίωνα. Μας εξώνουσιν, όταν θέλωσι και με τα κινητά πράγματα ημών και με τα μέλη της οικογενείας, περιφερόμεθα από χωρίου εις χωρίον, ώσπερ Αθίγγανοι. Ο Γεωργικός πληθυσμός ελαττούται, η δε Γεωργία ολοταχώς οπισθοδρομεί. Η Τοκογλυφία ακμάζει και η ε- λονοσία μάς θερίζει. Και όμως ευρισκόμεθα πλησίον των συνόρων. Είμεθα Ακρίται. Όταν όμως η αγροτική τάξις είναι ευχαριστημένη εκ της θέσεώς της, τότε το καθεστώς είναι περισσότερον εξησφαλισμένον. Καλλίτερος δε βασιλεύς είναι εκείνος, όστις καθιστά την ύπαιθρον γόνιμον χώραν. Εν Δανία η Δουλοπαροικία κατηργήθη από του 1788 έτους και στήλη ελευθερίας υπενθυμίζει το γεγονός τούτο. Διατί να μη στηθή και εν Ελλάδι;». Αρώνη-Τσίχλη, Κ., «Το αγροτικό ζήτημα. Θεσσαλία Νέες Χώρες », Ιστορία του Νέου Ελληνισμού , τ. 6ος, Η εθνική ολοκλήρωση , εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 273 ΕΡΩΤΗΣΗ: Το 1910 είναι μια χρονιά αναβρασμού στον χώρο της Θεσσαλίας εξαιτίας της άθλιας κατάστασης στην οποία βρίσκονταν οι αγρότες. Για τον λόγο αυτό, ο αγροτικός κόσμος συσπειρώθηκε γύρω από την Πανθεσσαλική Επιτροπή Αγώνα, προκειμένου να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον. Αφού περιγράψετε, σύμφωνα με τις ιστορικές σας γνώσεις, το αγροτικό ζήτημα, όπως αυτό είχε προκύψει στις αρχές του 20ού αιώνα, να καταγράψετε τη δράση και τα επιχειρήματα των εκπροσώπων των αγροτών, όπως προκύπτουν από το παράθεμα που σας δίνεται. 1. Το τμήμα της συγκομιδής που δίνει ο καλλιεργητής ως μίσθωμα στον ιδιοκτήτη του κτήματος. 31

13 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Α. ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑ Α.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ / ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ Στον χώρο της Θεσσαλίας το 1910 δραστηριοποιείται η Πανθεσσαλική Επιτροπή Αγώνα. Στόχος της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα είναι η βελτίωση της θέσης των αγροτών. Μεταξύ των δράσεων της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα είναι η υποβολή υπομνήματος στον βασιλιά Γεώργιο Α με τα αιτήματα των αγροτών. Στο υπόμνημα που υποβάλλεται στον βασιλιά Γεώργιο Α, οι αγρότες, μέσω της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα, αιτούνται: να αποκτήσουν την κυριότητα της γης που καλλιεργούν, να τους ανήκουν η καλύβα τους, η εκκλησία τους, ο τάφος των νεκρών τους, να έχουν το δικαίωμα της αγοράς ιδιοκτησίας, να καταργηθεί το γεώμορο, δηλαδή το τμήμα της συγκομιδής των καλλιεργειών τους που οφείλουν να δίνουν στον ιδιοκτήτη του κτήματος. Οι αγρότες διαμαρτύρονται, γιατί βρίσκονται υπό την απειλή των εξώσεων, και όταν αυτές συμβαίνουν, περιφέρονται με τις οικογένειές τους και τα πράγματά τους άστεγοι. Οι αγρότες απειλούνται από την τοκογλυφία και την ελονοσία. Το αποτέλεσμα της κατάστασης που οι αγρότες περιγράφουν στο υπόμνημά τους είναι η ελάττωση του αγροτικού πληθυσμού. Οι αγρότες της Θεσσαλίας θεωρούν τους εαυτούς τους ακρίτες και, για τον λόγο αυτό, πιστεύουν ότι το κράτος θα έπρεπε να τους φροντίζει περισσότερο, ώστε να είναι ικανοποιημένοι. Οι αγρότες καλούν τον βασιλιά να φροντίσει για την απόδοση της γεωργίας. Οι αγρότες υπενθυμίζουν στον βασιλιά ότι στη Δανία, απ όπου κατάγεται, η δουλοπαροικία έχει καταργηθεί από το Α.2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ (σ ) Τα λίγα εναπομείναντα τσιφλίκια στην Αττική και στην Εύβοια, που συνέχισαν να υπάρχουν μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους με τη διανομή των εθνικών γαιών, δεν δημιουργούσαν πρόβλημα. Όταν διευρύνθηκε το ελληνικό κράτος το 1881, εντάσσοντας στην επικράτειά του μεταξύ άλλων περιοχών και τη Θεσσαλία, ήρθε στο προσκήνιο το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας στη συγκεκριμένη περιοχή. Τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού. 32

14 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Οι Έλληνες ιδιοκτήτες των τσιφλικιών διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων. Οι Έλληνες ιδιοκτήτες των τσιφλικιών άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις, για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού. Οι Έλληνες ιδιοκτήτες των τσιφλικιών προκαλούσαν μερικές φορές τεχνητές ελλείψεις στο στάρι, για να αναγκάσουν την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία. Η έλλειψη ανταγωνισμού από το στάρι της Ρωσίας έδινε τη δυνατότητα στους Έλληνες ιδιοκτήτες των τσιφλικιών της Θεσσαλίας να καθορίζουν όσο το δυνατό υψηλότερες τιμές για το εγχώριο στάρι. Νόμοι, οι οποίοι ψηφίστηκαν το 1907, είχαν ως στόχο την απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών, ώστε να διανεμηθούν στους ακτήμονες. Η εφαρμογή των νόμων για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση. Η πιο σημαντική από τις τριβές και τις συγκρούσεις που πραγματοποιήθηκαν στον αγροτικό χώρο ήταν εκείνη που έγινε στο χωριό Κιλελέρ το Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Με την απελευθέρωση των Ελλήνων το 1828, ήρθαν στην ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους εκτάσεις που ανήκαν σε τουρκικές ιδιοκτησίες, οι λεγόμενες εθνικές γαίες. Οι εθνικές αυτές γαίες αποδόθηκαν σταδιακά σε μικροκαλλιεργητές. Όσα τσιφλίκια παρέμειναν στην ιδιοκτησία Ελλήνων μεγαλοϊδιοκτητών γης στην Αττική και στην Εύβοια δεν προκάλεσαν ιδιαίτερες εντάσεις. Όμως, τα πράγματα άλλαξαν, όταν το 1881 ενσωματώθηκε η Θεσσαλία στην Ελλάδα. Τα τσιφλίκια τουρκικής ιδιοκτησίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού. Οι νέοι αυτοί τσιφλικάδες, όχι μόνο διετήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων, αλλά και ασκούσαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις προς όφελός τους. Συγκεκριμένα, κερδοσκοπούσαν από την παραγωγή του σταριού του θεσσαλικού κάμπου, πιέζοντας την πολιτεία να επιβάλει υψηλούς δασμούς στο στάρι που προερχόταν από τους μεγάλους σιτοβολώνες της Ρωσίας. Για να το κατορθώσουν, δημιουργούσαν μερικές φορές τεχνητή έλλειψη σταριού. Από την άλλη, καρπώνονταν το γεώμορο από τους καλλιεργητές, δηλαδή την υποχρέωση να τους παραδίδουν μέρος της σοδειάς, ενώ παράλληλα μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να τους εκδιώξουν από τη γη που καλλιεργούσαν επί αιώνες, αφήνοντάς τους να περιφέρονται με τις οικογένειές τους χωρίς καλύβι και ιδιοκτησία γης από χωριό σε χωριό για να επιβιώσουν. Παρά το γεγονός ότι η ελληνική πολιτεία δεν έκανε γενναία βήματα για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος, εντούτοις από το 1907 ψήφισε κάποιους νόμους που είχαν ως στόχο την απαλλοτρίωση των μεγάλων ιδιοκτησιών, ώστε να διανεμηθούν στους ακτήμονες. Οι νόμοι, όμως, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν εύκολο να υλοποιηθούν. Για τον λόγο αυτό ο αγροτικός κόσμος παρέμενε σε αναβρασμό. 33

15 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Όσο το αγροτικό ζήτημα εκκρεμούσε, αφενός έδινε τον χρόνο στους αγρότες να οργανωθούν, αφετέρου διόγκωνε την αγανάκτηση που αυτοί αισθάνονταν. Η Πανθεσσαλική Επιτροπή Αγώνα συσπείρωσε τον αγροτικό κόσμο της Θεσσαλίας και εξέφρασε τα συναισθήματά του. Σε υπόμνημα προς τον βασιλιά Γεώργιο (σ.σ.: το οποίο επιδόθηκε στον πρωθυπουργό της μεταβατικής κυβέρνησης του Στρατιωτικού Συνδέσμου, τον Στέφανο Δραγούμη, μέλος των «Ιαπώνων»), η Πανθεσσαλική Επιτροπή Αγώνα περιγράφει τη θέση στην οποία έχουν περιέλθει οι αγρότες, οι οποίοι ανά πάσα στιγμή μπορούσαν να διωχθούν από τη γη που καλλιεργούσαν, ενώ καραδοκούσαν οι τοκογλύφοι και η ελονοσία. Αίτημα των αγροτών ήταν να τους αποδοθεί η γη που καλλιεργούσαν και να τους ανήκουν η εκκλησία και οι τάφοι των νεκρών τους, καθώς και να έχουν το δικαίωμα αγοράς γης, και γενικότερα να μην αισθάνονται «ξεκρέμαστοι» στον τόπο τους. Το υπόμνημα επεσήμαινε στον βασιλιά ότι στη Δανία, απ όπου καταγόταν, η δουλοπαροικία είχε καταργηθεί από το 1788 και αναμνηστική στήλη υπενθύμιζε στον λαό της ότι αυτή αποτελούσε πλέον παρελθόν γι αυτούς. Επιπλέον, καλούσε τον βασιλιά να καταξιωθεί στα μάτια του αγροτικού κόσμου της Θεσσαλίας, κάνοντάς τον ευτυχισμένο και τη γεωργία παραγωγική διαδικασία, ακόμα δε περισσότερο που οι αγρότες της Θεσσαλίας ήταν ακρίτες και έχρηζαν περισσότερης προσοχής. Οι καθυστερήσεις και η έλλειψη ειλικρινούς δράσης για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος από την πολιτεία καθιστούσε θέμα χρόνου το ξέσπασμα των συγκρούσεων στο Κιλελέρ, στις 6 Μαρτίου j jj Κολίγος Κολίγας ή κολίγος: Πρόσωπο που καλλιεργεί ξένο κτήμα ή βόσκει ξένο κοπάδι και μοιράζεται τα παραγόμενα προϊόντα με τον ιδιοκτήτη. Μπαμπινιώτης, Γ., Μικρό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρου Λεξικολογίας, Αθήνα Ετυμολογία: από τη λατινική λέξη collega = συγκυρίαρχος, συνεργός (collego: συλλέγω, συγκεντρώνω). 34

16 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ 1.2. ΠΑΡΑΘΕΜΑ Αστική τάξη και διανοούμενοι στο πλευρό των αγροτών Σημαντική ενίσχυση στον αγώνα των Θεσσαλών αγροτών παρείχε, ιδιαίτερα από τις αρχές του 20ού αιώνα, και η ευρεία συμπαράσταση των άλλων κοινωνικών στρωμάτων. Λόγω των κοινωνικών ανακατατάξεων αυτής της περιόδου αλλά και λόγω των αρνητικών επιπτώσεων που είχε επιφέρει στο γενικότερο εκσυγχρονισμό και την εκβιομηχάνιση της χώρας η διατήρηση του παρωχημένου θεσμού των τσιφλικιών, δημιουργείται ένας ευρύτερος κοινωνικός συνασπισμός, που τάσσεται υπέρ των δικαίων των κολίγων. Αστική τάξη και αστοί διανοούμενοι τάσσονται στο πλευρό του αγροτικού κόσμου της Θεσσαλίας, αναλαμβάνοντας εν πολλοίς και τα ηνία του αγροτικού κινήματος. Η διεργασία συσπείρωσης των διανοουμένων ενδυναμώθηκε το 1908 με την ίδρυση της Κοινωνιολογικής Εταιρείας από τον Αλ. Παπαναστασίου. Αστοί φιλαγροτιστές, διανοούμενοι, πολιτικοί κ.ά. με λόγους στη Βουλή, μελέτες και αρθρογραφίες στον Τύπο, συνέβαλαν στον αγώνα για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος. Μεγάλη ήταν η προσφορά του Αλ. Παπαναστασίου, ο οποίος με πύρινους λόγους και άρθρα μαχόταν προκειμένου να αποδοθεί «η γη στους καλλιεργητές της». Αρώνη-Τσίχλη, Κ., «Το αγροτικό ζήτημα. Θεσσαλία Νέες Χώρες », Ιστορία του Νέου Ελληνισμού , τ. 6ος, Η εθνική ολοκλήρωση , εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σ. 269 ΕΡΩΤΗΣΗ: Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι ανάστατοι από τη διαιώνιση του θεσμού των κολίγων αγρότες της Θεσσαλίας βρήκαν συμμάχους και υποστηρικτές και από άλλες κοινωνικές τάξεις. Να καταγράψετε τη συμβολή των κοινωνικών συμμάχων των αγροτών, όπως αυτή παρουσιάζεται στο παράθεμα που σας δίνεται, αφού προηγουμένως εντάξετε το αγροτικό ζήτημα στο ιστορικό του πλαίσιο. Α. ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑ Α.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ / ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι αγρότες της Θεσσαλίας βρίσκονται σε αγροτικό αναβρασμό εναντίον των τσιφλικάδων. Την ίδια χρονική περίοδο συντελούνται γενικότερες κοινωνικές ανακατατάξεις. Η διατήρηση των τσιφλικιών στη Θεσσαλία είχε αρνητικές επιπτώσεις στον εκσυγχρονισμό και στην εκβιομηχάνιση της χώρας. Διαμορφώνεται ένας ευρύς κοινωνικός συνασπισμός που υπερασπίζεται τα δίκαια των αγροτών της Θεσσαλίας εναντίον των τσιφλικάδων. 35

17 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Στο πλευρό των αγροτών τάσσονται μέλη της αστικής τάξης και διανοούμενοι. Οι σύμμαχοι αυτοί των αγροτών αναλαμβάνουν τη στήριξη, αλλά και την καθοδήγησή τους. Σημαντικός πολιτικός, αλλά και επιστήμονας, που στήριξε τους αγρότες αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ιδρυτής της Κοινωνιολογικής Εταιρείας. Τόσο ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου όσο και αστοί διανοούμενοι και πολιτικοί που τάσσονταν στο πλευρό των αγροτών στήριξαν τους αγρότες με λόγους στη Βουλή και με άρθρα στον τύπο. Α.2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ (σ. 43) Όταν διευρύνθηκε το ελληνικό κράτος το 1881, εντάσσοντας στην επικράτειά του μεταξύ άλλων περιοχών και τη Θεσσαλία, ήρθε στο προσκήνιο το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας στη συγκεκριμένη περιοχή. Τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού. Οι Έλληνες ιδιοκτήτες των τσιφλικιών διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων. Νόμοι, οι οποίοι ψηφίστηκαν το 1907, είχαν ως στόχο την απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών, ώστε να διανεμηθούν στους ακτήμονες. Η εφαρμογή των νόμων για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση. Η πιο σημαντική από τις τριβές και τις συγκρούσεις που πραγματοποιήθηκαν στον αγροτικό χώρο ήταν εκείνη που έγινε στο χωριό Κιλελέρ το Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Όταν το 1881 διευρυνόταν η ελληνική επικράτεια με την προσάρτιση της Άρτας και της Θεσσαλίας, θα ερχόταν στο προσκήνιο το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας της περιοχής. Συγκεκριμένα, τα τουρκικά τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων. Οι αρχές του 20ού αιώνα βρίσκουν τους αγρότες της Θεσσαλίας σε αναβρασμό εναντίον των τσιφλικάδων, ενώ την ίδια χρονική περίοδο συντελούνται γενικότερες κοινωνικές ανακατατάξεις. Κι ενώ η διατήρηση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας είχε αρνητικές επιπτώσεις στον εκσυγχρονισμό και στην εκβιομηχάνιση της χώρας, το ελληνικό κράτος, με νόμους που ψήφισε το 1907, προσπάθησε να απαλλοτριώσει μεγάλες ιδιοκτησίες, ώστε να διανεμηθούν στους ακτήμονες. Ωστόσο, η εφαρμογή των νόμων για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών αποδείχθηκε δύσκο- 36

18 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ λη υπόθεση. Η αδυναμία επίλυσης του «αγροτικού ζητήματος», όπως ονομάστηκε, οδήγησε σε τριβές και συγκρούσεις, με πιο σοβαρή εκείνη που έγινε στο χωριό Κιλελέρ το 1910 (σ.σ.: 6 Μαρτίου). Ωστόσο, την πορεία αποδεικνύεται ότι οι αγρότες δεν παλεύουν μόνοι τους. Σταδιακά διαμορφώνεται ένας ευρύς κοινωνικός συνασπισμός, ο οποίος θέτει ως στόχο του την υπεράσπιση των δικαίων των αγροτών της Θεσσαλίας εναντίον των τσιφλικάδων. Τα μέλη της αστικής τάξης και οι διανοούμενοι που θα σταθούν στο πλευρό των αγροτών αναλαμβάνουν και την καθοδήγησή τους. Σημαντικότερος όλων α- ναδείχθηκε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο ιδρυτής της Κοινωνιολογικής Εταιρείας. Τόσο ο ίδιος όσο και οι υπόλοιποι αστοί και πολιτικοί που τάχθηκαν στο πλευρό των αγροτών τους στήριξαν με πύρινους λόγους στη Βουλή και με πλούσια αρθρογραφία στον τύπο της εποχής ΠΑΡΑΘΕΜΑ j jj Οι απαλλοτριώσεις των τσιφλικιών μετά την άφιξη των προσφύγων ( ) Στο διάστημα διανεμήθηκαν πάνω από στρέμματα καλλιεργήσιμης γης στους ντόπιους άκληρους χωρικούς και στους πρόσφυγες. Αυτό αντιπροσώπευε πάνω από το 1/3 των καλλιεργήσιμων εδαφών της χώρας, που, εκτός από τις παλιές επαρχίες, συμπεριλάμβαναν τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θράκη, που έγινε ελληνική ανάμεσα στο 1912 και το Μετά την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης, δεν έμειναν απαλλοτριώσιμα παρά στρέμματα ιδιωτικών εκτάσεων: τα προέρχονταν από την αποξήρανση των λιμνών και των ελών, που πραγματοποιήθηκε από ιδιωτικές εταιρείες το Αυτά αντιπροσώπευαν 3% περίπου του καλλιεργήσιμου εδάφους της χώρας. Επομένως, οι απαλλοτριώσεις που έγιναν στο Μεσοπόλεμο μετά την αγροτική μεταρρύθμιση, θα πρέπει να συμπεριέλαβαν όλες σχεδόν τις μεγάλες ιδιοκτησίες που επιβίωναν στις αρχές του 20ού αιώνα. Γιατί, πρέπει να τονιστεί, η αγροτική μεταρρύθμιση που έγινε στην Ελλάδα στάθηκε ίσως η πιο σημαντική σε έκταση και βάθος απ όλες τις αγροτικές μεταρρυθμίσεις που έγιναν στο μη σοσιαλιστικό τμήμα της Ευρώπης. Τσουκαλάς, Κ., Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα ( ), εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1979, σ. 81 ΕΡΩΤΗΣΗ: Από την περίοδο της διακυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, το 1917, και ιδιαίτερα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη αγροτική μεταρρύθμιση 37

19 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ υπό την πίεση της αποκατάστασης των προσφύγων. Να περιγράψετε τη μετάβαση από τη μεγάλη στη μικρή αγροτική ιδιοκτησία στην Ελλάδα, αξιοποιώντας τόσο τις ιστορικές σας γνώσεις όσο και το παράθεμα που σας δίνεται. Α. ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑ Α.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ / ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ Από το 1923, δηλαδή αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, το ελληνικό κράτος διανέμει γη τόσο στους πρόσφυγες όσο και στους ντόπιους ακτήμονες γεωργούς. Τα ελληνικά εδάφη είχαν αυξηθεί με την προσάρτηση της Μακεδονίας, της Η- πείρου και της Θράκης από το 1912 έως το Το 1/3 των καλλιεργήσιμων εδαφών της Ελλάδας διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες και στους ακτήμονες. Το 1/3 των καλλιεργήσιμων εδαφών της Ελλάδας αντιστοιχούσε σε 17 εκατ. στρέμματα γης. 3% της καλλιεργήσιμης γης, δηλαδή στρέμματα, αποκτήθηκε από την αποξήρανση λιμνών και ελών στρέμματα, συμπεριλαμβανομένων σε αυτά της γης που αποκτήθηκε από τις αποξηράνσεις, απόμειναν στην ιδιοκτησία μεγάλων ιδιοκτητών γης. Με το τέλος της αγροτικής μεταρρύθμισης, το μεγαλύτερο μέρος των μεγάλων ιδιοκτησιών γης είχε περάσει στους μικρούς καλλιεργητές. Η αγροτική μεταρρύθμιση υπήρξε η σημαντικότερη σε μη σοσιαλιστική χώρα της Ευρώπης. Α.2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ (σ ) Από την εποχή του Α Παγκοσμίου πολέμου και εξής, αρχίζουν να γίνονται αποφασιστικά βήματα προς την αγροτική μεταρρύθμιση. Την εποχή του Εθνικού Διχασμού, η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης του Ελευθερίου Βενιζέλου αποφάσισε την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε τη στήριξη των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε την αποκατάσταση των προσφύγων που είχαν προκύψει ήδη από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Ειδικά η αποκατάσταση των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος. Στόχος ήταν η πρόληψη των εντάσεων στον αγροτικό χώρο. 38

20 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της Μακεδονίας αναδιανεμήθηκαν. 68% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων της Θεσσαλίας αναδιανεμήθηκαν. Εκτιμώντας τα ποσοστά στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας, η αναδιανομή των εκτάσεων έφτασε στο 40%. Το προσφυγικό πρόβλημα που προέκυψε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 υπήρξε ο μοχλός πίεσης για την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Η αγροτική οικονομία της χώρας περιήλθε σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, το αγροτικό ζήτημα χρόνιζε. Δε γίνονταν θαρραλέα βήματα για την επίλυσή του, παρά τις αναταραχές που οδήγησαν σε συγκρούσεις, με μεγαλύτερη εκείνη στο Κιλελέρ το Όμως, από την περίοδο του Α Παγκοσμίου πολέμου το αγροτικό ζήτημα επανέρχεται στο προσκήνιο, αφού προκύπτουν νέα δεδομένα, τα οποία, σε περίπτωση μη αντιμετώπισής του, μπορούσαν να οδηγήσουν σε σφοδρότερες κοινωνικές εντάσεις. Συγκεκριμένα, ήδη από το 1914 από τον επονομαζόμενο «πρώτο διωγμό» είχαν αρχίσει να καταφτάνουν πρόσφυγες στον ελληνικό χώρο, οι οποίοι έπρεπε να αποκατασταθούν, για να επιβιώσουν στη νέα τους πατρίδα. Η εμπλοκή της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο πόλεμο θα επιδείνωνε την κατάσταση. Για τον λόγο αυτό, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης, το 1917, δηλαδή την εποχή του Εθνικού Διχασμού, αποφάσισε να προχωρήσει αποφασιστικότερα στην επίλυση του αγροτικού ζητήματος. Κατ αρχάς, τα ελληνικά εδάφη είχαν αυξηθεί από την εποχή των Βαλκανικών πολέμων, δηλαδή από το 1912, και θα συνέχιζε να επεκτείνεται η ελληνική επικράτεια μέχρι το Σε αυτό το χρονικό διάστημα προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα η Μακεδονία, η Ήπειρος και η Θράκη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφάσισε τη στήριξη των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές. Ειδικότερα δε η αποκατάσταση των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος. Επιπλέον το προσφυγικό πρόβλημα που προέκυψε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 υπήρξε ο μοχλός πίεσης για την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Ωστόσο, οι αποφάσεις που πάρθηκαν για την απαλλοτρίωση των μεγάλων ε- κτάσεων ευνόησαν τόσο τους πρόσφυγες όσο και τους ακτήμονες γεωργούς. Οι αριθμοί οι σχετικοί με την απαλλοτρίωση των μεγάλων εκτάσεων καταδεικνύουν το μέγεθος της αγροτικής μεταρρύθμισης, που ήταν η σημαντικότερη σε μη σοσιαλιστικό κράτος της Ευρώπης. Συγκεκριμένα, το 1/3 των καλλιεργήσιμων εδαφών της Ελλάδας, δηλαδή 17 εκατομμύρια στρέμματα, διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες και στους ακτήμονες. Μόνο στρέμματα, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν και εδάφη που αποκτήθηκαν από την αποξήρανση λιμνών και ελών από ιδιωτικές εταιρείες, παρέμειναν στην κατοχή των μεγάλων ιδιοκτητών γης. Ειδικότερα, στον 39

21 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ χώρο της Μακεδονίας αναδιανεμήθηκε το 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, ενώ στη Θεσσαλία το 68%. Εκτιμώντας τα ποσοστά στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας, η αναδιανομή των εκτάσεων εφτασε στο 40%. Έτσι, με το τέλος της αγροτικής μεταρρύθμισης, το μεγαλύτερο μέρος των μεγάλων ιδιοκτησιών γης είχε περιέλθει στους μικρούς καλλιεργητές ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ j jj Η Ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας (Α.Τ.Ε.) α. Με την ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, δηλαδή ενός κοινωφελούς οργανισμού με σκοπό την εξυπηρέτηση της αγροτικής πίστης, στα τέλη του 1929, οι μεταβολές των δομών του ελληνικού τραπεζικού συστήματος στο Μεσοπόλεμο ολοκληρώνονται. Φυσικά, ούτε η ιδέα για την ίδρυση μιας εξειδικευμένης στη γεωργική πίστη τράπεζας ήταν καινούρια, ούτε και η προσπάθεια για την υλοποίησή της γινόταν για πρώτη φορά. Αλλά μόνο στα χρόνια αυτά οι εξελίξεις του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στο ελληνικό κράτος και τέλος οι συσχετισμοί των πολιτικών δυνάμεων επιτρέπουν την αφαίρεση του κλάδου αυτού των τραπεζικών εργασιών από την Ε.Τ.Ε. (σ.σ.: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος), που οιονεί μονοπωλιακά τον ασκούσε μέχρι τότε, και την παραχώρησή του σ ένα μη κερδοσκοπικό οργανισμό. [ ] Σε πρώτο στάδιο, το ζήτημα ήρθε για μια φορά ακόμη στην επιφάνεια από τον υπουργό Γεωργίας της Οικουμενικής Αλ. Παπαναστασίου, ο οποίος επιδίωκε την υλοποίηση του προγράμματος του κόμματός του, στο οποίο συμπεριλαμβανόταν και η ίδρυση εξειδικευμένης «Γεωργικής Τράπεζας». β. Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, από τις πρώτες μέρες της επανόδου της στην ε- ξουσία [σ.σ.: 1928], θα επιδιώξει την εφαρμογή του φιλόδοξου οικονομικού της προγράμματος. Η αναθεώρηση των σχέσεων κράτους και Ε.Τ.Ε., όπως τουλάχιστον είχαν διαμορφωθεί από τις προγενέστερες κυβερνήσεις, θα απασχολήσει από την αρχή το Υπουργείο των Οικονομικών και τον Βενιζέλο προσωπικά, [ ] θα δινόταν και μια οριστική λύση στο θέμα των κεφαλαίων της «Γεωργικής Τράπεζας» 1, μια λύση που ήδη είχε υποστηρίξει ο Αλ. Παπαναστασίου. Επανέρχεται λοιπόν το θέμα της ίδρυσης ενός οργανισμού ειδικού στα θέματα της αγροτικής πίστης. Κωστής, Κ., Οι Τράπεζες και η κρίση , εκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1986, σ Η ονομασία «Γεωργική Τράπεζα» χρησιμοποιήθηκε στην αρχή ως επωνυμία της σχεδιαζόμενης τράπεζας και τροποποιήθηκε (σ.σ.: Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος, Α.Τ.Ε.) από την κυβέρνηση Βενιζέλου μόλις διαπιστώθηκε η ύπαρξη μιας μικρής ιδιωτικής τράπεζας με την ίδια επωνυμία. 40

22 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ ΕΡΩΤΗΣΗ: Η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (Α.Τ.Ε.) ιδρύθηκε το 1929 προκειμένου να στηρίξει τους μικρούς καλλιεργητές που αποτέλεσαν τον βασικό κορμό της γεωργίας μετά την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Βασιζόμενοι/ες στις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε την αγροτική πραγματικότητα που δημιουργείται με την αγροτική πολιτική της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης του Ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ συμβουλευόμενοι/ες τα δύο παραθέματα που σας δίνονται, να καταγράψετε τον ρόλο που έπαιξαν τόσο ο Ελευθέριος Βενιζέλος όσο και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου στην ίδρυση της Α.Τ.Ε. Α. ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑ Α.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ / ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ Στη δεκαετία του 1920 στον τραπεζικό χώρο κυριαρχούσε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (Ε.Τ.Ε.) ασκώντας μονοπωλιακή λειτουργία. Στη διάρκεια της δεκαετίας 1920 ωριμάζουν οι συνθήκες για την ίδρυση μιας μη κερδοσκοπικής τράπεζας που θα εξυπηρετεί τον αγροτικό κόσμο και την αγροτική πίστη. Οι συνθήκες σχετίζονται: με τις γενικότερες συνθήκες που επικρατούν στο τραπεζικό σύστημα, με τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, με τους συσχετισμούς των πολιτικών δυνάμεων. Η πρόταση ίδρυσης μιας Γεωργικής Τράπεζας ανήκει αρχικά στον πρόεδρο της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, Αλέξανδρο Παπαναστασίου, υπό την ιδιότητά του ως υπουργού Γεωργίας της Οικουμενικής Κυβέρνησης. Η πρόταση ίδρυσης μιας Γεωργικής Τράπεζας θα πραγματοποιηθεί από την κυβέρνηση των Φιλελευθέρων με προσωπικό ενδιαφέρον του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το όνομα της Τράπεζας επρόκειτο να είναι «Γεωργική Τράπεζα», αλλά λόγω της ύπαρξης μιας μικρής ιδιωτικής τράπεζας με την ίδια επωνυμία, τροποποιήθηκε σε Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (Α.Τ.Ε.). Η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας αποτελούσε μέρος ενός φιλόδοξου οικονομικού προγράμματος της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων, που ανήλθε στην εξουσία το Για να ιδρυθεί η Αγροτική Τράπεζα, απαιτείτο η αναθεώρηση της σχέσης κράτους και Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, καθώς και η εξεύρεση κεφαλαίων. Η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε τελικά το

23 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Α.2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ (σ ) Τα ταραγμένα χρόνια του Α Παγκοσμίου πολέμου και του Εθνικού Διχασμού έ- γινε το αποφασιστικό βήμα της ολοκλήρωσης της αγροτικής μεταρρύθμισης. Το 1917, δηλαδή την περίοδο του Εθνικού Διχασμού και του Α Παγκοσμίου πολέμου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος σχηματίζει ξεχωριστή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ως στόχο τη στήριξη και τον πολλαπλασιασμό των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ως στόχο την αποκατάσταση των προσφύγων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ως στόχο την πρόληψη των εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Για τους προαναφερθέντες λόγους, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφασίζει να προχωρήσει στην ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης προωθώντας σχετικά νομοθετήματα. Βασική προτεραιότητα του κράτους μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων. Τα νομοθετήματα που προωθούσαν την αγροτική μεταρρύθμιση αποτέλεσαν το νομικό πλαίσιο που επέτρεψε την αποκατάσταση των προσφύγων μετά τον πόλεμο. Στο πλαίσιο της αγροτικής μεταρρύθμισης αναδιανεμήθηκε η καλλιεργήσιμη γη. Η γη που αναδιανεμήθηκε ανερχόταν στο 40% του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης σε ολόκληρη τη χώρα. Ειδικότερα, στη Μακεδονία το σύνολο της καλλιεργήσιμης γης που αναδιανεμήθηκε ανερχόταν στο 85%, ενώ στη Θεσσαλία στο 68%. Το προσφυγικό πρόβλημα, που εντάθηκε τα επόμενα χρόνια, υπήρξε ο βασικός μοχλός πίεσης για την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Μετά την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης, η αγροτική οικονομία της χώρας οδηγήθηκε σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Οι μικροκαλλιεργητές ήταν πιο ευάλωτοι στις πιέσεις των εμπόρων και γι αυτό δυσκολεύονταν να εμπορευτούν την παραγωγή τους. Για να στηριχθούν οι μικροκαλλιεργητές, ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα. Για να προστατευτούν οι μικροκαλλιεργητές από την εκμετάλλευση των εμπόρων, ιδρύθηκαν κρατικοί οργανισμοί παρέμβασης, καθώς και παραγωγικοί συνεταιρισμοί. Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στα ταραγμένα χρόνια του Α Παγκοσμίου πολέμου, οι πολιτικές δυνάμεις της Ελλάδας διχάζονται. Ο επονομαζόμενος Εθνικός Διχασμός προέκυψε από τη διχογνωμία για το εάν θα έπρεπε η Ελλάδα να εξέλθει στον πόλεμο ή να παραμείνει ουδέτε- 42

24 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ ρη και ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων οδήγησε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να σχηματίσει ξεχωριστή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη, το Πολιτική της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης ήταν η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις περιοχές που αποκτήθηκαν με τους Βαλκανικούς πολέμους. Επιπλέον, πρόσφυγες που είχαν ήδη αρχίσει να συρρέουν την ταραγμένη από τους πολέμους δεκαετία του 1910 έπρεπε να αποκατασταθούν. Στόχος ήταν η πρόληψη των εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Οι προαναφερθείσες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που διαμορφώνονταν στον βορειοελλαδικό χώρο αποτέλεσαν το έναυσμα για την κυβέρνηση Βενιζέλου να προχωρήσει στην ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης, η οποία χρόνιζε από την εποχή της ενσωμάτωσης της Θεσσαλίας στη Ελλάδα. Για τον λόγο αυτό, ο Βενιζέλος προώθησε σχετικά νομοθετήματα, τα οποία διαμόρφωσαν το νομικό πλαίσιο τόσο για την προώθηση της αγροτικής μεταρρύθμισης όσο και για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της αγροτικής μεταρρύθμισης, αναδιανεμήθηκε το 85% της καλλιεργήσιμης γης της Μακεδονίας και το 68% της Θεσσαλίας. Γενικότερα, η γη που αναδιανεμήθηκε ανερχόταν στο 40% του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης της χώρας. Η αναδιανεμηθείσα γη αποδόθηκε τόσο στους ακτήμονες όσο και στους πρόσφυγες, οι οποίοι αποτέλεσαν και τον μοχλό πίεσης για την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Το αποτέλεσμα ήταν να κυριαρχήσει στον αγροτικό χώρο το καθεστώς της μικροΐδιοκτησίας. Όμως, οι μικροκαλλιεργητές ήταν πιο ευάλωτοι στις πιέσεις των εμπόρων και γι αυτό δυσκολεύονταν να εμπορευτούν την παραγωγή τους. Για τον λόγο αυτό χρειαζόταν να στηριχθούν, ώστε να προστατευτούν από την εκμετάλλευση των εμπόρων. Στο πλαίσιο αυτό ιδρύθηκαν κρατικοί οργανισμοί παρέμβασης, παραγωγικοί συνεταιρισμοί, καθώς και μια τράπεζα η οποία θα εξυπηρετούσε την αγροτική πίστη, η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (Α.Τ.Ε.). Η πρόταση της ίδρυσης μιας Γεωργικής Τράπεζας προήλθε κατ αρχάς από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου, τον πρόεδρο της Κοινωνιολογικής Εταιρείας, με την ιδιότητά του ως υπουργού Οικονομικών της Οικουμενικής Κυβέρνησης. Ωστόσο, η πρόταση αυτή δεν προχώρησε παρά στο τέλος της δεκαετίας του 1920, αφού είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για την ίδρυση μιας μη κερδοσκοπικής τράπεζας που θα εξυπηρετούσε τον αγροτικό κόσμο. Έτσι, όταν το 1928 το Κόμμα των Φιλελευθέρων κέρδισε τις εκλογές και ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανήλθε στην εξουσία, σχεδίασε ένα φιλόδοξο οικονομικό πρόγραμμα, μέρος του οποίου ήταν και η ίδρυση μιας Γεωργικής Τράπεζας. Προκειμένου να προχωρήσει στο εγχείρημά του, έπρεπε να αναθεωρήσει πρώτα τη σχέση κράτους και Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Ε.Τ.Ε.), η οποία μέχρι τότε κυριαρχούσε στον τραπεζικό χώρο και ασκούσε μονοπωλιακή λειτουργία, καθώς και να εξευρεθούν πόροι. Έτσι, με προσωπικό ενδιαφέρον του Ελευθερίου Βενιζέλου ιδρύεται τελικά η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (Α.Τ.Ε.) το 1929, αφού εγκαταλείπεται το όνομα 43

25 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ της «Γεωργικής Τράπεζας» λόγω της ύπαρξης μια μικρής ιδιωτικής τράπεζας με το ίδιο όνομα. 2. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ 2.1. ΠΑΡΑΘΕΜΑ Η ίδρυση της Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη Η «Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης» ή, όπως είναι ευρύτερα γνωστή, Φεντερασιόν ήταν η πιο σημαντική σοσιαλιστική οργάνωση της Θεσσαλονίκης και ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1909 από τον Αβραάμ Μπεναρόγια. Αποτελείτο κυρίως από Εβραίους, περιελάμβανε όμως και λίγους Τούρκους και Έλληνες. Η σοσιαλιστική της κατεύθυνση εμπνεόταν από τις αρχές της Β Διεθνούς, ενώ οι οργανωτικές αρχές της από την κεντροευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία: εσωτερική ομοσπονδιακή οργάνωση κατά εθνότητες, δημοκρατική ανάδειξη ηγεσίας, έλεγχος από τη βάση. Είχε συγκροτημένο πολιτικό λόγο επιμένοντας στις αρχές της σοσιαλδημοκρατίας: στην αυτοτελή οργάνωση του προλεταριάτου και στην ανεξαρτησία της εργατικής τάξης. Οι επιπτώσεις της παρουσίας της στην οργάνωση του εργατικού κινήματος της Θεσσαλονίκης ήταν περισσότερο ποιοτικές παρά ποσοτικές. Η Φεντερασιόν εκπροσωπούσε τον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και κατόπιν στην Ελλάδα. Η πολιτική δράση της ήταν εντελώς καινούρια για το συγκεκριμένο χώρο. Οι δεσμοί που δημιούργησε με τις μάζες, η ίδρυση της Σοσιαλιστικής Νεολαίας στα 1910, εργατικής λέσχης, βιβλιοπωλείου, αργότερα καταναλωτικού συνεταιρισμού και συνεργατικού αρτοποιείου, ήταν ενέργειες με πολιτισμική σημασία για τη νεογέννητη εργατική τάξη, η οποία μόλις τότε συγκροτούσε τα πρότυπα της συμπεριφοράς της. Όταν λοιπόν προσαρτήθηκαν οι «Νέες Χώρες» στην Ελλάδα, οι συνδικαλιστικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης προσέφεραν σπουδαία ενίσχυση στο ελληνικό εργατικό κίνημα. Φουντανόπουλος, Κ., «Μισθωτή εργασία», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα : ΟΙ απαρχές, εκδ. Βιβλιόραμα, τ. Α1, σ ΕΡΩΤΗΣΗ: Την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα αρχίζει να κάνει αισθητή την παρουσία της η εργατική τάξη. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και το παράθεμα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στις ιστορικές ιδιομορφίες της εργατικής τάξης μέχρι τον Α Παγκόσμιο πόλεμο και τον ρόλο της Φεντερασιόν στην οργάνωση των εργατών κατά τα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά πρότυπα. 44

26 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Α. ΠΡΟΕΡΓΑΣΙΑ Α.1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΟΣ / ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΤΗΣ ΠΗΓΗΣ Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομονσπονδία Θεσσαλονίκης είναι πιο γνωστή στο εργατικό κίνημα με την ονομασία Φεντερασιόν. Η Φεντερασιόν ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1909 και τον επόμενο χρόνο ίδρυσε τη Σοσιαλιστική Νεολαία. Όταν ιδρύθηκε η Φεντερασιόν, η Θεσσαλονίκη ανήκε ακόμα στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Όταν, με τους Βαλκανικούς πολέμους, οι αποκαλούμενες «Νέες Χώρες» μαζί με τη Θεσσαλονίκη προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα, η Φεντερασιόν ενίσχυσε το ελληνικό εργατικό κίνημα. Η Φεντερασιόν αποτελείτο κυρίως από Εβραίους, καθώς και από λίγους Τούρκους και Έλληνες, και αρχηγός της ήταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια. Η Φεντερασιόν είχε: εσωτερική ομοσπονδιακή οργάνωση κατά εθνότητες, δημοκρατική ανάδειξη ηγεσίας, έλεγχο από τη βάση. Η Φεντερασιόν εμπνεόταν: από τις αρχές της Β Διεθνούς, τις οργανωτικές αρχές της κεντροευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, τον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό. Η Φεντερασιόν ίδρυσε: εργατική λέσχη, βιβλιοπωλείο, καταναλωτικό συνεταιρισμό, συνεργατικό αρτοποιείο. Α.2. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ (σ. 46) Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα υπέκειτο στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Στο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις. Η πολιτική και κοινωνική επιρροή αυτών των ομάδων ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ., Βουλγαρία). Η μικρή επιρροή οφειλόταν, εκτός των άλλων, στην απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων. 45

27 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό. Το πιο σταθερό εργατικό δυναμικό εργαζόταν στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις. Στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Η Θεσσαλονίκη: ήταν μια πόλη με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το εργατικό κίνημα, όταν ενσωματώθηκε στην Ελλάδα με τους Βαλκανικούς πολέμους. Η Φεντερασιόν ήταν η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης. Πρωτεργάτες της Φεντερασιόν ήταν σοσιαλιστές από την ανοικτή σε ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Η Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα. Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος βρίσκεται σε αντιστοιχία με την ανάπτυξη της εργατικής τάξης. Στον ελληνικό χώρο, οι ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης καθυστέρησαν τον σχηματισμό εργατικής τάξης, σε σχέση όχι μόνο με τη Δυτική Ευρώπη, αλλά και με κράτη των Βαλκανίων, όπως, λ.χ., τη Βουλγαρία. Τούτο οφειλόταν στο γεγονός ότι απουσίαζαν οι σύγχρονες μεγάλες βιομηχανικές μονάδες από τον ελληνικό χώρο, ενώ στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό. Ωστόσο, υπήρχε εργατικό δυναμικό, το οποίο εργαζόταν κυρίως στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις. Είναι ενδεικτικό ότι μια από τις πρώτες σημαντικές εργατικές εξεγέρσεις έγινε στα μεταλλεία Λαυρίου. Τα γεγονότα αυτά του 1896 έμειναν στην ιστορία του εργατικού κινήματος ως Λαυρεωτικά. Παρ όλα αυτά, στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Πρωτοπόρα υπήρξε η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία της Θεσσαλονίκης, πιο γνωστή ως Φεντερασιόν, που προερχόταν από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης και ήταν ανοικτή στις νέες ιδέες. Η Φεντερασιόν ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1909, ενώ τον επόμενο χρόνο ίδρυσε τη Σοσιαλιστική Νεολαία. Πρέπει να σημειωθεί ότι, τότε, η Θεσσαλονίκη αποτελούσε μια πόλη με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, η οποία ανήκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Η πολυεθνικότητα του χώρου αντικατοπτριζόταν και στη Φεντερασιόν, αφού η εσωτερική ομοσπονδιακή οργάνωσή της κατά εθνότητες, συμπεριελάμβανε Εβραίους, 46