ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Transcript

1 М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті (пəннің атауы) Информатика кафедрасы 5В «Информатика», 5В «Ақпараттық жүйелер» мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын студенттерге арналған «Алгоритм тілінде программалау» ПƏННІҢ ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Курс 1 Семестр 1 Кредит саны - 3 Дəріс 15 сағат Зертханалық сабақ 30 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ОЖСӨЖ) 45 сағат СӨЖ 45 сағат Емтихан -ші семестрде Барлығы 135 сағат Орал 2011 ж.

2 1. Пəннің оқу əдістемелік кешені (типтік бағдарлама атауы, қаласы, жылы) типтік бағдарлама негізінде құрастырылған. Құрастырушы(лар): (аты-жөні, лауазымы, ғылыми дəрежесі) 20 ж. хаттама Информатика кафедрасының отырысында қарастырылды ж. 1 хаттама. Жаратылыстану-математика факультетінің оқу-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді ж. 1 хаттама.

3 1. Пəннің оқу типтік бағдарламасы Бағдарламаның орналасу орнын көрсету (кафедра «Информатика» каб. 315, корпус 8). 2. Пəн бойынша оқыту бағдарламасы SYLLABUS Оқытушы туралы мəлімет Курмашева Д.Н.-оқытушы Бекенова А.С.-оқытушы Пəн туралы мəлімет Сабақ кестесі: Оқу тоқсаны 15 оқу аптасынан жəне 2 сынақ аптасынан тұрады. Аптасына 3 кредит-сағат жоспарланған, оның əрбір кредит-сағаты бір байланыс сағатынан (дəріс, практика) жəне оқытушының басқарумен жүретін студенттердің өзіндік жұмысынан (ОЖСӨЖ, СӨЖ) Сабақтар Өткізілу Сабақтар уақыты Байланыс 50 мин. Зертханалық сағаты 1 сабақ 1 сағат (дəріс 1) Өткізілу уақыты Сабақтар Өткізілу уақыты Сабақтар Өткізілу уақыты 50 мин. СМЖӨЖ 50 мин. СӨЖ сағат 1 сағат мин. Оқу жоспарынан көшірме: Курс Семестр Кредит саны Дəрістер Зертханалық сабақ ОЖС ӨЖ СӨЖ Барлығы Бақылау түрі Емтихан Кіріспе «Алгоритм тілінде программалау» пəнінің мақсаты есептердің алгоритмдеу негізін, программалаудың автоматтық негіздерін, программалау тілінің классификациясын, мəліметтер типтерін жəне Турбо Паскаль тілінің операторларының классификациясын оқыту: ішкі программаларды қолданып программа, стандартты модуль, деректердің динамикалық құрылымын, программалық қамтамассыз етуді жобалау тəсілдерін, программалау стилін, программалаудың сала көрсеткішін, программаны сынау мен қалыптастыру тəсілдерін, программалаудың объектілі бағытталған негіздерін, түрлерін, операцияларын Паскаль программалау тілінің операторларын, жады кластарын адрестеу мен жадыны ұйымдастыруды құру көрсеткіштерді қолданып программа құру жəне Паскаль тілінің программалау ерекшеліктері болып табылады. Бұл пəн алдыңғы «Ақпараттық жүйе негіздері», «Ақпараттану» пəндерімен байланысты. Сонымен қатар бұл пəн бойынша алған білімдері мен дағдыларын «Дельфи программалау тілі», «Си программалау тілі» пəндері сияқты бір-бірімен байланысты пəндерде жəне мамандық бойынша оқылатын пəндер мен дипломдық жобалауда қолданылады.

4 Курстың қысқаша сипаттамасы: Курстың мақсаты: «Алгоритм тілінде программалау» курсын оқу нəтижесінде студенттер алгоритмдеу мен Turbo Pascal ортасында программалау негізімен танысады. Студенттердің алгоритмдеу білімін жетілдіре отырып, оны Турбо Паскаль программалау тілінде жүзеге асыру, аталған программалау тілінің негізгі операторларын қолдана отырып, күрделі математикалық есептердің программасын құру дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру, программалау технологиясының құрылымдық, модульдік, объектілі-бағдарлы түрлерінің ерекшеліктерін білуге үйрету. Бағдарлама құру методологиясы, қолданылатын жобалау жəне бағдарламалау технологиясы туралы түсінік қалыптастыру жəне машықтандыру. Курстың міндеттері: бағдарламалау парадигмалары туралы түсініктерді қалыптастыру; типтік бағдарламалау жүйесінің қызмет ету схемасымен таныстыру; базалық (негізгі) бағдарламалау тілдерін үйрену; бағдарламалау ортасының құрал-саймандарын меңгеру; жеке бағдарламалық қолданбаларды құру жəне жасау; Турбо Паскаль программалау тілінің технологиясын меңгеру Турбо Паскаль программалау тілінің құрылымын білу Турбо Паскаль тілдің интерпретаторы мен компиляторымен жұмыс істей білу іскерлігін меңгерту Турбо Паскаль программалау тілінде негізгі құрылымдардың жазылу жəне қолданылуын білу тілдің мəтіндік, графиктік режимде жұмыс істеу мүмкіндіктерін қолдана білу Турбо Паскаль тілінде күрделі типтерді түрлендіру командаларын меңгеру есепті шешудің Паскаль программалау тілінде программасын құра білу іскерлігін дамыту Курстың мазмұны: Алгоритм туралы түсінік Алгоритм ұғымы, алгоритм қасиеттері, алгоритмнің блок-схемасы Алгоритм негіздері Сызықтық құрылымды алгоритм. тармақталған құрылымды алгоритм, қайталану (цикл) алгоритмі. Алгоритмдеу түрлері Қосынды, көбейтiндi жинақтау жəне функция мəнiн кестелеу алгоритмдерi, күрделi циклдiк құрылымдарды алгоритмдеу Бағдарламалау жүйелері туралы жалпы мəлімет. Бағдарламалаудың типтік жүйелері. Жұмыс істеу схемасы. Бағдарлама құрылымы. Бағдарламалау жүйесінің негізгі компоненттері. Бағдарламалау парадигмалары. Бағдарламалау тілдерінің классификациясы. Turbo Pascal, бағдарламалау жүйесі. Паскаль тілінің негізгі элементтері. Алфавит. Резервтегі сөздер. Айнымалылар. Тұрақтылар. Өрнектер. операторлар. Арнайы таңбалар. Паскаль- бағдарлама құрылымы. Сипаттау бөлімдері. Айнымалыларды сипаттау. Тұрақтыларды сипаттау. Орындалатын операторлар. Меншіктеу операторы.процедураларды шақыру. Енгізу жəне шығару. Құрмалас оператор. Құрылымдық операторлар. Шартты операторлар (if then else). Таңдау операторы (case of end). Параметрлі цикл операторы (for to do жəне for downto do). Шарты алдында тексерілетін цикл операторы (while do ). Шарты соңында тексерілетін цикл операторы (repeat until).

5 Айнымалылардың алдын- ала анықталған типтері (қарапайым). Типтердің иерархиясы. Қарапайым типтер: нақты, бүтін, символдық, логикалық (бульдік). Интервалдық (аралық тип).саналатын типтер. Символдық айнымалыларды жəне жолдарды өңдеу. Жолды өңдеулердің стандартты процедуралары.мəтіннен сөзді ерекшелеу алгоритмі. Көмекші программалар. Көмекші программа-процедуралар. Идентификаторлардың көріну аймағы. Формальды жəне нақты параметрлер. Параметрлер мəндер, параметр-айнымалылар жəне типтелмеген параметрлер. Көмекші программа- функциялар. Паскальдағы деректердің пайдаланушы типтері. Деректердің пайдаланушы типтерінің сипаттамасы. Типтердің үйлесімділігі. Жазулар. Бекітілген бөлігі бар жазулар. Нұсқалы жазулар. Деректердің файлдық типтері. Файлдармен жұмыс істеу. Мəтіндік файлдар. Типтік файлдар. Типтелмеген файлдар. Паскальдағы графика. Графика. Мəтіндік жəне графиктік режимдер. Графикалық координаттар. Мəтіндік жəне графикалық режимдер арасындағы ауысулар. Графиканы программалау принциптері. Графикалық режимді инициализациялау. Graph модулінің процедуралары жəне функциялары. Оқыту əдістемесі: Оқыту негізінен дəріс, зертханалық, практикалық сабақтар, өзіндік жұмыстар түрінде жүргізіледі. Оқу материалының мазмұны дəрісте беріліп, теориялық білім түсініледі, практикалық сабақта теория практикамен ұштасып, Turbo Pascal программалау ортасында студенттер тақырып бойынша берілген есептердің программасын құрып, оны орындату, түзету, нəтижесін талдауды жүзеге асырады. Оқытушы басшылығымен өткізілетін өзіндік жұмыста оқу материалының теориялық қосымша сұрақтары талданады, қосымша берілген практикалық есептердің программасы тексеріледі жəне талқыланады. Зертханалық жұмыс бойынша бақылау сұрақтарының жауаптары тексеріледі. Студенттің үй жұмысында бұрын алған білімдерін бекітуге арналған тапсырмалар беріледі. Студенттердің білімін тексеру практикалық жұмыс, өзіндік жұмыс тапсырмаларын орындауы, шығармашылық жұмыс, коллоквиум, тестілеу түрінде ұйымдастырылады. Пререквизиттер: Бұл пəнді жетік түрде оқып үйрену үшін мектеп математикасының, информатикасының базалық ұғымдарын білу керек: алгоритм жəне оның қасиеттері негізгі алгоритмдік конструкциялар логика алгебрасы туралы түсінік программалау тілі туралы түсінік Постреквизиттер: Пəнді оқып үйрену нəтижесінде студенттер мынаны білулері керек: Бағдарламаны жобалау əдістері мен ыңғайларының классификациясын білу; Бағдарламалық өнімді құру кезеңдері туралы түсінік болуы; Бағдарламалық құралдарды ұйымдастыру жəне олардың ішкі құрылымы туралы ұғым қалыптастыру; Бағдарламалаудың типтік жүйесінің жұмыс істеу шарттарын білу; Паскаль бағдарламалау тілінің алфавитін, синтаксисін жəне семантикасын білу; Паскаль бағдарламалау тілінің құрал-саймандарымен жұмыс істеу іскерліктерінің болуы; Қандай да бір есептерді практикалық жүзеге асыру үшін бағдарламалық қосымшаларын жасай білу.

6 Сабақ мазмұны мен кестесі Апта Тақырып Мазмұны СОБӨЖ СӨЖ мазмұны мазмұны 1- апта Алгоритм тілінде программалау пəніне кіріспе. Алгоритм ұғымы 1- кредит сағаты (дəріс) Алгоритм тілінде программалау пəніне кіріспе. Алгоритм ұғымы 1. Алгоритмнің шығу тарихы 2. Алгоритм қасиеттері 3. Алгоритмнің берілу түрлері, алгоритмнің блоксхемасы Алгоритмнің берілу түрлеріне мысалдар Алгоритмдік тілдегі стандарт функциялар Əдебиет [1] [2] ,2- кредит сағаты (зертхана лық) Алгоритм құру Математикалық өрнектерді алгоритмдік тілде жазу Псевдокод Логикалық өрнектер [1] [2] апта 1- кредит сағаты (дəріс) Алгоритм негізі Алгоритм негізі Сызықтық құрылымды алгоритм. тармақталған құрылымды алгоритм, қайталану (цикл) алгоритмі. Эвклид алгоритмі Алгоримдеуд егі негізгі қызметші сөздер [1] [2] ,2- кредит сағаты (зертхана лық) 3-апта 1- кредит сағаты (дəріс) Сызықтық құрылымды алгоритм. тармақталған құрылымды алгоритм Алгоритмдеу түрлері Алгоритмдеу түрлері Сызықтық құрылымды, тармақталу құрылымды алгоритмді қолданып алгорим құру Қосынды, көбейтiндi жинақтау жəне функция мəнiн кестелеу алгоритмдерi, күрделi циклдiк құрылымдарды алгоритмдеу Тармақталған құрылымды алгоритмді қолданып блок схема құру Итерациялық циклдер. НОД алгоритмі Күрделi циклдiк құрылымдар ды алгоритмдеу [1] [2] [1] [3] ,2- кредит сағаты (зертхана лық) 4-апта Қайталану (цикл) алгоритмі Қайталану (цикл) алгоритмін қолданып алгорит құру Паскаль тілінің негізі. Паскаль тілінің 1. Паскаль тіліне негізгі кіріспе. Алгоритмдеу тілінің компоненттері. Алфавит, Синтаксис, Семантика Деректердің бүтін (byte, Қайталану алгоритмін қолданып алгорит құру Паскаль тіліндегі [1] [3] [1] [2] 14-18

7 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) элементтері. Паскаль тіліндегі өрнектер. 2. Алфавиті, негізгі деректер типтері. 3. Негізгі стандарт функциялар. Өрнектер. 1. Стандарт функциялардың Паскаль тілінде жазылуы. 2.Математикалық өрнектерді Паскаль тілінде жазу. 5- апта Паскаль тіліндегі программаның негізгі құрылымы. 1- кредит сағаты (дəріс) 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Паскальдағы программа құрылымы. Паскальдағы сызықтық программа. 1. Программа тақырыбы, тұрақтыны жəне айнымалыны сипаттау бөлімі. Операторлар бөлімі. 2. Меншіктеу, деректерді енгізу, шығару процедуралары. Сызықтық программа құру. Меншіктеу, деректерді енгізу, шығару процедуралары. 6- апта Таңдау жəне тармақталу оператарлары. 1- кредит Тармақталу сағаты жəне таңдау (дəріс) операторы. 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Тармақталу жəне таңдау операторларын қолданып, программа құру. 1. Тармақталу командасының қысқа жəне толық түрінің жазылуы. 2. Құрама шарттар, құрама операторлар. 3. Таңдау операторының жалпы түрі. 1.Тармақталу құрылымды программалар құру. 2.Таңдау операторына программалар құру. shortint, longint,word) жəне нақты (double, comp, extended) типтері. Қосымша стандарт функциялар. Математикалы қ өрнектерді Паскаль тілінде жазу. ТР пакетінің негізгі файлдары. ЕХЕ файл жасау. Сипаттау бөлімдері: таңбалар, жəне типтер бөлімі. Нақты санды экранға форматтап шығару. Комментарий қою.берілген есептердің программасын құру. Бақылау сұрақтарын орындау. Бүтін сандарға қолданылатын div, mod жəне нақты сандарды түрлендірудің trunc, round операторлары. Тармақталу жəне таңдау операторлары на берілген есептердің программасын айнымалыла р, тұрақтылар, резервтік сөздер. Арнайы таңбалар. Паскаль мəтіндік редакторынд а файл жазу, оқу, сақтау, редакциялау, фрагментпен жұмыс. Паскаль программалау тілінің интеграцияла нған ортасы. Менюмен жұмыс. [1] б. Кездейсоқ сандарды шығарудың Random функциясы қ[1] Таңба жəне өту операторлар ы. (Label, Goto) Арифм,қаты нас операциялар ы, опер-р приоритеті [1] б. [3] 81-93, 99 бет. қ[1] 5-6 бет. [1] 34-44, [2] [3] 13-21, [1] 53-60, [2] 30-32, [3] 23-27, қ[1] бет. [1] 60-61, [2] 32,56-57 қ[1] 10-11, 65 б. [1] [2] [3] 37-39, б. қ[1] б. [3] 37-39, бет. қ[1] бет. [2] 41-47

8 7- апта Қайталану командасы. 1- кредит сағаты (дəріс) Қайталану командасы. 1.Параметрлі цикл 2. Шарты алдында тексерілетін цикл операторы. (while do ). 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Қайталану командасын қолданып программалау. Параметрлі, əзір жəне дейін циклін қолданып, программалар құру. құру. Бақылау сұрақтары қ[2] Шарты соңында тексерілетін цикл операторы (repeat until). Break Continue операторлары Циклдің 3 түрі. Кірістірілген циклдер. Бақылау сұрақтары қ[2] Циклді басқарудың Exit, Halt операторлар ы. Break жəне Continue операторлар ын қолданып, программала р құру. қ[1] апта Құрылымдық типтер. Массив. Бір өлшемді массив. Екі өлшемді массив. (матрица) 1 кредит сағаты (дəріс) 1,2 кредит сағаты (зертхана лық) Бір өлшемді массив. Массив элементтерін түрлендіру. Бір өлшемді массив элементтерін түрлендіру. Екі өлшемді массив. 1.Массивті сипаттау операторы. Бір өлшемді массив элементтерін енгізу, шығару. 2.Массив элементтерінің ең үлкенін, ең кішісін анықтау. 3.Матрицаны программада сипаттау, енгізу, шығару. Квадрат матрица. 4.Квадрат матрицаның диагонал элементтерін қарау шарттары. Массив элементтерін түрлендіру:ең үлкенін (ең кішісін) табу, реттеу, берілген элементті Матрица элементтерін түрлендіруге программалар құру.іздеу. 9- апта Символдық айнымалылар. Жолдарды өңдеу. 1- кредит сағаты Символдық айнымалылар 1.Символдық айнымалы, оларды Массив элементтерін көпіршік əдісімен реттеу. [1] бет. Бір өлшемді массивті түрлендіруге берілген есептердің программасын құру. Бақылау сұрақтары қ[2] Символдық айнымалылард Массивті берілген аралықтағы кездейсоқ бүтін сандармен толтыру Кездейсоқ сандар массивінің түрлендіруді ң программасы н құру. ASCII символдар [1] 49-53, [2] [3] қ[1] [1] 49-53, [2] [3] [2] 15-20, б. [1] [2] [3] қ[1] бет. [3] қ[1] қ[2] [1]

9 (дəріс) 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) жəне оларды түрлендіру. Символдық айнымалыларды түрлендіру. 10- апта Көмекші программалар. 1- кредит сағаты (дəріс) 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) 11-апта 1- кредит сағаты (дəріс) 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Көмекші (ішкі) программа: функция жəне процедура. Көмекші (ішкі) программа: функция жəне процедура. программада сипаттау, оның ұзындығы. 2. Символдық айнымалыларды түрлендірудің стандарт функциялары жəне процедуралары. Символдық айнымалыларды түрлендірудің стандарт функциялары жəне процедураларын қолданып программалау. 1.Көмекші программа- функция. 2.Көмекші прог-мапроцедура. Формальды жəне нақты параметрлер. Функция жəне процедураны қолданып есептердің программасын құру. ы түрленд-дің ст-т ф-ялары жəне проц-ры: Concat(),Pos(), Insert(). Символдық айнымалылард ы түрлендіру программалары н құру. Бақылау сұрақтары қ[2] Параметрлер мəндер, параметрайнымалылар жəне типтелмеген параметрлер. [1] б. Функция жəне процедураны қолданып есептердің программасын құру. Бақылау сұрақтары қ[2] Жиын. Жиын элементтеріне операциялар қолдану. Жиын. Жиынға операциялар қолдану. Жиын. Жиын құрылымдық типін программалау. 1.Жиын түсінігі. Оның программада сипатталуы. 2.Жиынға қолданылатын операциялар:+,-,*,in. Жиын құрылымдық типін программалау. Жиынға қолданылатын қатынас операциясы, INCLUDE, EXCLUDE процедуралар ы. Операциялар реті. Жиынды программалау Бақылау сұрақтары. қ[2] коды. Орыс жəне латын алфавитінің ASCII кодтары. Жолдарды салыстыру. қ[1] 28 бет. Символдық массивті программала у. Рекурсивті процедурала р. [2] б. Ішкі программала р құру. қ[2] Жиын тақырыбына бақылау сұрақтарын жəне тапсырмалар ды орындау. [1] Жиынды программал ау. қ[2] [2] [3] қ[1] қ[1] 72 б. қ[2] [1] б. [2] б. [3]47-53, қ[1] қ[1] б. қ[2] [1] [2] [3] қ[1] б. қ[1] қ[2] 12- апта Жазбалар. Оларды түрлендіру. 1- кредит сағаты Жазбалар. Оларды 1.Жазба құрылымдық типі. Өрістер. Бекітілген бөлігі бар Паскаль тіліндегі [1]

10 (дəріс) түрлендіру. Жазбаны прогр-да сипаттау. 2.Жазба элементтерін енгізу, шығару. With операторы. 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Жазбалар. Оларды түрлендіру программалары н құру. Жазба элементтерін түрлендіру программаларын құру. жазулар. Нұсқалы жазулар. [2] Жазбаны программалау Бақылау сұрақтары. қ[2] реттік, интервалдық жəне саналатын типтер. [1] [2]58-60 [3] Жазбаны программал ау. қ[2] [2] [3] қ[1] қ[1] қ[2] 13- апта Файл. Файлмен жұмыс істеу процедуралары. 1- кредит Файл. Файлмен сағаты жұмыс істеу (дəріс) процедуралары 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Файлмен жұмыс істеу процедуралары н қолданып программалау. 1. Файл. Мəтіндік файлдар. Файлдың программада сипатталуы. 2. Файлға деректерді жазу, оған жазуды ұйымдастыру. EOF фукциясы. Файлмен жұмыс істеу программаларын құру, орындату. 14- апта Модульдер. Паскальдың стандарт модульдері. 1- кредит сағаты (дəріс) 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) Модульдер. Паскальдың стандарт модульдері. Модуль жасау. 1. Модульдер. Стандарт модульдер. 2. System модулі. 3. Модуль құрылымы. Модуль жасау, оны программада қолдану. Типтік файлдар. Типтелмеген файлдар. [1] , Файлмен жұмыс программалар ын құру. Бақылау сұрақтары. қ[2] Dos, Windows Printer, Overlay, Strings модульдері. [2] 115, Қолданушы модулін жасау. MS- DOS операц-қ жүйесінде мəтіндік файл жасау, шығару, редакц-лау. Файлды программала у қ[2]. Комплекс сандарға арифметикал ық амалдар орындау модулі. [3] Қолданушы модулін жасау. [1] [2] [3] қ[1] қ[1] қ[2] [2] [3] қ[1] 45 б. [3] б. 15- апта CRT модулі. Дыбыстық генераторды программалау. Паскаль тіліндегі графика. 1 кредит сағаты (дəріс) CRT модулі. CRT модулінің процедуралары мен функциялары. 1. CRT модулінің экранды басқару процедуралары.. 2. CRT модулінің экранды басқару функциялары. CRT модулінің операторлары: LastMode, Keypressed, Window, WhereX, TextMode процедурасы ның мəндері. [3] 266 б. [2] [3] қ[1] б.

11 1,2- кредит сағаты (зертхана лық) CRT модулінің процедуралары мен функциялары. Sound,Delay, Nosound процедуралары. 3. Графиктік режимге өтуді жүзеге асыру. 4. Graph модулінің функциялары мен процедуралары. CRT модулінің процедуралары мен функцияларын қолданып мəтіндік режимді басқаруды программалау. WhereY. Түстер кодтары. қ[1] 48 б. [3] б. CRT модулінің операторларын қолданып программалау. Бақылау сұрақтары. қ[2] Процедурала р: ClrEOL, DelLine, InsLine, LowVideo.. [3] 272 б. [2] [3] қ[1] Əдебиеттер тізімі. Негізгі əдебиеттер. 1. Никлаус Вирт. Алгоритмы и структуры данных, Санкт-Петербург, 2001г. 2. А.Есжанов. Алгоритм жəне алгоритмдеу А, Морозов В.П., Шураков В.В. Основы алгоритмизации, алгоритмические языки и системное программирование: Задачник. Учебное пособие.- М.: Финансы и статистика, В. Попов Паскаль и Дельфи Самоучитель, Питер 2004 ж. 5. Т. А. Павловская Программирование на языке высокого уровня СПб Питер 2004 ж. 6. Фаронов В.В. Turbo Pascal 7.0 Начальный курс. Учебно пособие М. Нолидж Камардинов О.Есептеуіш техника жəне программалау.-алматы: «Рауан», 97ж. 8. Грызлов В.И., Грызлова Т.П. Турбо Паскаль 7.0 М, ДМК Культин Н.Б. Программирование в Турбо Паскаль и Delphi Сант- Петербург Зуль Е.А. Практическое программирование Turbo Pascal. М Культин Н. Турбо Паскаль в задачах и примерах. М Семакин И.Г., Шестаков А.П. Основы программирования. М. Мастерство Қосымша əдебиеттер: 1. Мухамбетова Ғ.Г. Турбо Паскаль программалау тілі Орал, РИО 2004 ж 2. Мухамбетова Ғ.Г. Паскаль тілінен практикум Орал, РИО 2006 ж. 3. Алексеев В.Е., Ваулин А.С., Петрова Г.Б Вычислительная техника и программирование Практикум по программированию М, Высшая школа, 1991г. 4. Абрамов С.А Начало программирования на языке Паскаль М.Наука, 1987 г. 5. Абрамов С.А, Зима Е.В. Начало информатики М.Наука, 1989 г. 8. Васюкова Н.Д., В.В. Тюляева Практикум по языку Паскаль. М. Высшая школа Матрос Д.Ш, Использование ЭВМ в ходе учебного процесса А, Мектеп, Қараев Ж.А. ЭЕМ жəне программалау элементтері. А, Рауан, 1991ж. 11. Абрамов В.Г Введение в язык Паскаль М., Наука 1988 Периодтық əдебиеттер: Журнал Информатика негіздері, Алматы. периодтық баспа оқу залы Журнал Информатика и образование, Москва. периодтық баспа оқу залы Газета Информатика, Москва. периодтық баспа оқу залы Интернет-көздер: информациялық сайт рефераттар жинағы

12 3. Пəн бойынша тапсырмаларды орындау жəне тапсыру кестесі. п/п Жұмыс түрі Зертханалық жұмыс тапсырмаларын орындау СООӨЖ тапсырмаларын орындау Бақылау жұмысы Коллоквиум. 4 Коллоквиум. 5 Шығармашылық жұмыс Емтихан Тапсырманың мазмұны мен мақсаты Теорялық материалды меңгеруін тексеру Өтілген тақырып бойынша негізгі элементтерді бекіту Алған білімдерін тексеру Алған білімдерін тексеру шығармашылық еңбекке, логикалық ойлауға тəрбиелеу Білімді кешенді тексеру Ұсынылатын əдебиеттер Жұмыс тақырыбына сəйкес Жұмыс тақырыбына сəйкес Жұмыс тақырыбына сəйкес Жұмыс тақырыбына сəйкес Жұмыс тақырыбына сəйкес Орындау мерзімі жəне тапсыру уақыты (аптасы) 1-15 аптада 1-14 аптада Балл Бақылау түрі ,14- апта 100 Компьютерде программа көрсету, бақылау сұрақтарына жауап Есеп программаларын компьютерде көрсету, бақылау сұрақтарын ауызша тапсыру Жазба жұмысы.ауызша сұрау. 7,14- апта 100 Ауызша сұрау. 3,5,7,11, 15- апта 100 Тест Компьютерлік оқыту программасын презентациялау

13 п/п 4. Пəннің оқу-əдістемелік қамтамасыз етілу картасы. Кафедра информатика тьютор _Курмашева Д.Н. Пəн Алгоритм тілінде программалау Кредит саны 3 Əдебиеттер тізімі Қамтылуы Кітапханада Кафед рада Студентте р дің қамтылуы (%) Электронд ық түрі Н.С. Заурбеков, Б.Ж. Жұмажанов Алгоритмдеу жəне программалау тілдері А А.Есжанов. Алгоритм жəне алгоритмдеу А, Морозов В.П., Шураков В.В. Основы алгоритмизации, алгоритмические языки и системное программирование: Задачник. Учебное пособие.- М.: Финансы и статистика, В. Попов Паскаль и Дельфи Самоучитель, СПб Питер 2004 ж Т. А. Павловская Программирование на языке высокого уровня СПб Питер 2004 ж Фаронов В.В. Turbo Pascal Начальный курс. Учебно пособие М. Нолидж Мухамбетова Ғ.Г. Турбо Паскаль программалау тілі Орал, РИО 2004 ж 8 Мухамбетова Ғ.Г. Паскаль тілінен практикум Орал, РИО 2006 ж. 9 Васюкова Н.Д., В.В Тюляева Практикум по языку Паскаль. М. Высшая школа Абрамов В.Г Введение в Ескерту

14 язык Паскаль М., Наука Абрамов С.А.,Зима Е.В. Начало программирования на языке Паскаль М, Наука Абрамов С.А Начало информатики М, Наука Камардинов О., Азаматов С. Информатика негіздері, А, Рауан, 1998., 218б. 14 Камардинов О Есептеуіш техника жəне программалау, А., Баспа кабинеті, Қараев Ж., Есжанов, т.б. Алгоритмдеу жəне ЭЕМ, А, Алексеев В.В. и др. Практикум по программированию, М., «ВШ»1991г. 17 Шафрин Информатика. Задачник-практикум в 2т

15 5. Дəрістік кешен. 1-апта. Тақырыбы: Алгоритм тілінде программалау пəніне кіріспе. Алгоритм ұғымы Қарастырылатын сұрақтар: a) Алгоритм ұғымы b) Алгоритм қасиеттері c) Алгоритмнің блок-схемасы Дəрістің мақсаты: Алгоритм ұғымы, қасиеттері мен оның берілу түрлері туралы ақпарат беріп, алгоритмдеу теориясының негізгі сұрақтарын қарастыру Дəріс мазмұны: Алгоритм сөзі ІX ғасырда арифметикалық амалдардың орындалу тəртібін тұжырымдаған ұлы математик əл-хорезми атының латынша algorіthmy болып жазылуынан шыққан. Алғашында алгоритм тек көп таңбалы сандарға арифметикалық төрт амалды орындау ережесі мағынасында колданылған. Кейінірек бұл ұғым жалпы қойылған мəселені шешуге əкелетін əрекеттер тізбегін белгілеу ұшін қолданылатын болды. Алгоритм жеке нұсқаулардан тұрады жəне нақты орындаушыға арналып жазылады. Сондықтан алгоритмде орындаушының мүмкіндіктері ескерілуі керек, біздің жағдайымызда алгоритмдердің орындаушысы - электронды есептеуіш машина. Компьютерге алгоритм белгілі бір программалау тілінде жазылып енгізіледі, компьютер программа нұсқауларын орындайды. Алгоритмді қарапайым тілмен (cөзбен жəне формулалар арқылы) жазып көрсетуге схема (графиктік жол) арқылы кескіндеуге алгоритмдік тілде (программалау тілінде) жазуға болады. Қойылған мəселені шешудің дұрыс алгоритмі мынадай негізгі қасиеттерге ие болуы тиіс: анықтылық, нəтижелілік, жалпыламалық, дискреттік. Алгоритмнің анықтылығы дегенде оның əрбір адымы əртүрлі түсінікке жол бермейтін, дəл жəне анық түжырымдалған ережені түсінеміз. Алгоритмнің нəтижелілігі деп санаулы қадам жасалған соң қарастырылған мəселенің не шешімі табылатынын, не шешімі жоқтығы анықталатынын айтады. Алгоритмнің жалпыламалық қасиеті бойынша дайын алгоритммен жеке бір есепті ғана емес, осы есеп класына тиісті кезкелген есепті шығару мһмкін болуы тиіс. Алгоритмнің дискреттілігі деп алгоритммен анықталған есептеулерді жекеленген кезеңдерге (қарапайым амалдарға) жіктеуді ұғамыз. 1. ( алгоритмнің басын немесе соңын көрсету үшін қолданылады) 2. ( есептеу-меншіктеу блогы) 3. ( нəтижені баспаға беру блогы 4. ( алғашқы мəліметтерді енгізу блогы) 5.( шарт тексеру блогы) 6.(дайын көмекші (орындау Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Алгоритм терминінің пайда болуы? 2. Алгоритм қасиеттері? алгоритмді шақыру блогы)

16 3. Алгоритмнің қасиеттеріне мысалдар келтіріңіз Пайдаланатын əдебиеттер 1. Никлаус Вирт. Алгоритмы и структуры данных, Санкт-Петербург, 2001г. 2. А.Есжанов. Алгоритм жəне алгоритмдеу А, апта. Тақырыбы: Алгоритм негіздері Қарастырылатын сұрақтар: a) Сызықтық құрылымды алгоритм. b) Тармақталған құрылымды алгоритм, c) Қайталану (цикл) алгоритмі. Дəрістің мақсаты: Алгоритмнің сызықтық, тармақталу жəне қайталану құрылымдары ұғымдарын қалыптастыру Дəріс мазмұны: Сызықтық құрылымды алгоритм - əрбір нұсқауы көрсетілген тəртібімен бірінен соң бірі, тізбектеліп орындалатын алгоритм. Есепті шешу барысында алдын ала берілген немесе есептеу барысында пайда болған қандай да бір шарттың орындалу/орындалмауына байланысты алгоритмде көрсетілген кейбір нұсқаулар орындалатын/орындалмайтын жағдайлар, яғни тармақталу құбылысы жиі кездеседі. Мұндай алгоритмдерді тармақталған құрылымды алгоритм деп атайды. Күрделi есептердi шешуде алгоритмнiң құрамындағы кейбiр нұсқаулар (əрекеттер) белгiлi бiр шарттың орындалуы немесе орындалмауына байланысты бiрнеше рет қайталанып орындалуы мүмкiн. Қайталану құбылысы орын алатын алгоритмдi қайталанған (цикл) құрылымды алгоритм деп атайды.

17 Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Сызықтық алгоритмге мысал келтіріңіз 2. Тармақталу алгоритмігің блок-схемасының түрлері? 3. Циклдік алгоритм дегеніміз не? Пайдаланатын əдебиеттер 1. Никлаус Вирт. Алгоритмы и структуры данных, Санкт-Петербург, 2001г. 2. А.Есжанов. Алгоритм жəне алгоритмдеу А, апта. Тақырыбы: Алгоритмдеу түрлері Қарастырылатын сұрақтар: a) Қосынды, көбейтiндi жинақтау жəне функция мəнiн кестелеу алгоритмдерi b) Күрделi циклдiк құрылымдарды алгоритмдеу Дəрістің мақсаты: Қосынды, көбейтiндi жинақтау жəне функция мəнiн кестелеу алгоритмдерi жəне күрделi циклдiк құрылымдарды алгоритмдеу ұғымдарын беру Дəріс мазмұны: Берiлген қосылғыштардың қосындысын табу алгоритмi циклдiк құрылымды типтiк алгоритмдерге жатады. Мұндай есептерде цикл параметрi болып қосылғыштың нөмерiн белгiлейтiн айнымалы саналады. Мiндеттi түрде циклға енбес бұрын бастапқы меншiктеулер орындалуы тиiс: цикл параметрiне бастапқы мəнi меншiктеледi, қорытынды нəтиже жинақтайтын айнымалыны 0-ге теңестiремiз. қосынды жинақтайтын алгоритмдерде циклд əр қайталанғансайын келесi əрекеттер орындалады: а) кезектi қосылғыштың мəнi есептеледi; б) қосындының мəнiн осы кезектi косылғышқа арттыру арқылы қосындыны жинақтау; в) цикл параметрiнiң мəнiн өзгеруi; г) қайталанудың аяқталғанын тексеру. Төменде көрсетiлген мысалда қосындыны табу барысында келесi рекуренттiк формула қолданып, қосындыны жинақтау əдiсi пайдаланған: S = S + y, S қосынды жинақтайтын нəтижелiк айнымалы; у ( кезектi қосылғышты белгiлейтiн айнымалы. Нəтижелiк S айнымалының бастапқы мəнi 0-ге тең, ал цикл қайталанған сайын кезектi қосылғыштың y мəнi есептелiп, S-ке қосылады (яғни қосынды жинақталады). Қосындының қорытынды нəтижесiн анықтайтын алгоритмдерiн құрудың басқа да жолдары бар, бiрақ қосындыны жинақтау арқылы есптейтiн əдiстi тиiмдi деп санаймыз. Типтiк цикл алгоритмдерiне мысалдар қарастырайық. Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Сызықтық алгоритмге мысал келтіріңіз 2. Тармақталу алгоритмігің блок-схемасының түрлері? 3. Циклдік алгоритм дегеніміз не? Пайдаланатын əдебиеттер 1. Никлаус Вирт. Алгоритмы и структуры данных, Санкт-Петербург, 2001г. 2. А.Есжанов. Алгоритм жəне алгоритмдеу А, 1988.

18 4-апта. Тақырыбы: Паскаль тілінің негізгі элементтері. Дəріс мазмұны: 1. Паскаль тіліне кіріспе. 2. Алфавиті, негізгі деректер типтері. Integer, Real, string, boolean. 3. Негізгі стандарт функциялар. Өрнектер. Программалау тілдерінің ішінде қазіргі кезде кең танымал тіл-паскаль программалау тілі болып табылады. Паскаль тілі- алгоритм құрылымы сақталып жасалған құрылымдық программалау тілі. Мектеп информатикасының Программалау тарауында бұрын Бейсик тілі оқытылып келген болса, соңғы жылдары Паскаль тілін оқыту жоспарланған. Себебі, Бейсик тіліне қарағанда Паскаль тілінің мүмкіндігі мол. Сондықтан бұл тіл күрделі ғылыми- техникалық есептерді шығаруда кеңінен қолданылады. Қазіргі кезде информатика пəнінен олимпиада кезінде есептердің программасын Паскаль немесе Си тілінде құру талап етіледі. Барлық программалау тілдерінің өз алфавиті болады. Алфавит программада пайдаланылатын түрлі символдар (əріптер, цифрлар, таңбалар, белгілер). Паскаль тілінің алфавиті: 1. Латын алфавитінің бас (A-Z) жəне кіші (a-z) əріптері жəне _ астын сызу белгісі. 2. Араб цифрлары: Арнайы символдар: а) арифметикалық операция белгілері: +, -, *, / б) қатынас операцияларының белгілері: =, <> (тең емес), >, >=, <, <= в) тыныс белгілері: ; :.,.. г) қосарлы символдар: {}, [], (), (* *), (..) д) меншіктеу белгісі: : = е) $, #, ^ 4. Қызметші сөздер: and,, if, then, else, end Паскальдағы деректер типтері. Паскальдағы кез-келген деректер, яғни айнымалылар, тұрақтылар, функция мəндері жəне өрнектер, өздерінің типтері арқылы сипатталады. Тип аталған объектінің қабылдайтын мəндерінің жиынын жəне деректердің компьютер жадысында ішкі өрнектелу форматын анықтайды. Паскаль тілінде деректердің төмендегідей типтері бар: 1. Стандарт жəй тип: бүтін (integer) нақты (real) логикалық (boolean) процедуралық символдық (char, string) 2. Стандарт емес жəй тип: санақты жəне шектеулі типтер 3. Құрылымдық тип: массив жазу жиын файл Мəндері компьютердің арнайы программалары арқылы автоматты түрде есептелетін функциялар стандарт функциялар деп аталады. Стандарт функциялар Паскаль тілінің System деп аталатын кітапханалық модулінде жинақталған. Бұл модуль программаға автоматты түрде қосылады. Паскаль тілінің негізгі стандарт функциялары төменде көрсетілген. abs (x)- х- тің абсолют мəні sin(x)- х- тің синусы cos(x)- х- тің косинусы arctan(x)- х- тің арктангенсі exp(x) - х- тің экспоненті - е х ln(x)- х- тің натурал логарифмі

19 PI- π санының мəні, π=3,14159 sqr(x)- х- тің квадраты sqrt(x)- х- тің квадрат түбірі int(x) немесе trunc(x)- х санының бүтін бөлігі frac(x)- х санының бөлшек бөлігі round(x)- х санын бүтінге дейін дөңгелектеу х санын n дəрежеге шығару үшін төмендегі формула қолданылады. x n = e nlnx exp(n*ln(x)) Мысал: 2 5 өрнегі Паскальда exp(5*ln(2)) түрінде жазылады. Өрнектер тұрақтылар мен айнымалылардан, арифметикалық, логикалық жəне қатынас операциясының белгілерінен жəне стандарт функциялардан құралады. Математикалық өрнек жəне оның сəйкес Паскаль тілінде жазылуына мысалдар: x-y 4* SQRT(2*x-y) 2. ctgx+cos60º cos(x)/sin(x)+cos(60*pi/180) 3. b+ D (-b+ SQRT(D))/(2*a) 2a 4. cos 2 x 2 SQR(cos(SQR(x))) 5. e sinx x exp (sin(x))*sqrt(x) Өзін-өзі тексеретін сұрақтар 1. Стандарт функциялар деген не? 2. Паскаль тілінде қандай стандарт функциялар бар? 3. Паскаль тілінде стандарт функциялар қандай модульде жинақталған? 4. Арифметикалық өрнек деген не? 5. Паскаль тілінде арифметикалық өрнек қалай жазылады? 6. Өрнектегі операциялар қандай ретпен орындалады? 7. Операциялардың орындалу ретін қалай өзгертуге болады? 8. Дəрежелеу амалы Паскальда қандай формуламен есептеледі? 9. Төмендегі өрнектер Паскаль тілінде қалай жазылады? a) lge x+2 b) 2п*ctg45 c) 3,14*arcsinx d) tg 2 x 2 +e cosx 10. Паскаль тілінде жазылған өрнектерге сəйкес арифметикалық өрнектерді жазыңдар: a) sqr(3)+63/(sin(30*pi/180)+sqrt(6.5)); b) abs(sin(12*pi/180))/exp(1/3*ln(x)); c) ln(3)/ln(x)+exp(5*ln(x))/(sqrt(a*b)+3*a) d) sqr(x+ln(2))+abs(sin(x*pi/180)-sqrt(exp(5*ln(x))) Пайдаланатын əдебиеттер Əдебиеттер:[1] бет. [2] бет. [3] 81-93, 99 бет. қ[1] 5-6 бет. 5- апта Тақырыбы: Паскальдағы программа құрылымы. Дəріс мазмұны: 1. Программа тақырыбы, тұрақтыны жəне айнымалыны сипаттау бөлімі. Операторлар бөлімі. 2. Меншіктеу, деректерді енгізу, шығару.read (readln), Write( writeln). Паскаль тілінде кез-келген программаның мəтіні негізгі үш бөлімнен тұрады: 1. программа тақырыбы

20 2. сипаттау бөлімі 3. операторлар бөлімі 1. Программа тақырыбының құрылымы: Program программа атауы; Мысалы: Program Max111; Program Summa; 2. Сипаттау бөлімдері төмендегідей бөлімдерден тұрады: 1. Таңбалар бөлімі 2. Тұрақтылар бөлімі 3. Типтер бөлімі 4. Айнгымалылар бөлімі 5. Процедура мен функциялар бөлімі 3. Операторлар бөлімі. Операторлар бөлімі программаның орындалу бөлімі. Ол Begin қызметші сөзінен басталып end сөзімен аяқталады. End сөзінің соңына нүкте қойылуы тиіс, ол программаның аяқталу белгісі. Нүкте компиляторға программа мəтінінің аяқталғандығын хабарлайды. Паскаль тіліндегі меншіктеу операторының жалпы түрі: айнымалы: = өрнек; Мысал: x:=0.5; y:=a+b; D:=b*b-4*a*c; p:=(a+b+c)/2; Енгізу операторының жазылу үлгісі: Read (айнымалылар тізімі); (read-оқу) Мысал: read(a,b,c); Read операторының соңына ln жалғауы қосып жазылуы мүмкін: readln (readline-жолды оқу). Мыс: readln(a); readln(b,с); Мəндерді экранға шығару үшін Паскаль тілінде Write (параметрлер тізімі); операторы қолданылады. (write-жазу) writeln болып жазылса (writeline жолды жазу) курсор жаңа жолға көшіріліп, мəліметтер бірінің астына бірі шығады. Мысал: 1) Write ( x- ті енгіз=? ); read (x); 2) Write (x,, y); Write ( s=, s:5:2); Write (x+25, 3*x); Меншіктеу, енгізу, шығару операторларын қолданып құрылған сызықтық программа мысалдарын қарастырайық. 1. Екі қабырғасы мен арасындағы бұрышы берілген үшбұрыштың үшінші қабырғасын жəне ауданын табу программасын құрыңдар. Program Audan; Var a,b,x: integer; c, S:real; Write ( Үшбұрыш қабырғаларын жəне бұрышты енгіз ); read (a,b,x); c:=sqr(a)+sqr(b)-2*a*b*cos(x*pi/180); S:=1/2*a*b*sin(pi*x/180); Writeln ( Үшбұрыш ауданы =, S, үшінші қабырғасы=, с);

21 end. 2. Берілген үш таңбалы бүтін санның цифрларының қосындысын табыңдар. Program Summa; Var x,a,b,c,d,s:integer; Write ( Үш таңбалы бүтін сан енгіз ); read (x); a:=x div 100; b:=x mod 100; c:=b div 10; d:=b mod 10; S:=a+c+d; Writeln ( S=, S); end. Бақылау сұрақтары: 1. Паскаль тілінде программа құрылымы қандай бөлімдерден тұрады? 2. Программа тақырыбы үшін қандай ережелер орындалады? 3. Программаның операторлық бөлімінде қандай қызметші сөздер қолданылады жəне ол бөлім қандай қызмет атқарады? 4. Программаның сипаттау бөлімі қандай бөлімдерден тұрады? 5. read, readln, write,writeln процедураларының айырмашылығы неде? 6. Форматтап шығару оперторының жалпы түрде жазылуы қандай? 7. Сызықтық программа деген не? 8. Программада комментарий (түсініктеме) қалай жазылады? 9. Begin, end қызметші сөздері нені білдіреді? 10. Меншіктеу операторының жазылу үлгісі қандай? Пайдаланатын əдебиеттер Əдебиеттер: [1] бет, [2] бет., [3] бет. қ[1] бет. 6- апта Тақырыбы: Тармақталу жəне таңдау операторы. Дəріс мазмұны: 1. Тармақталу командасының қысқа жəне толық түрінің жазылуы. 2. Құрама шарттар, құрама операторлар. 3. Таңдау операторының жалпы түрі. Шартты оператор қандай да бір шартты тексеріп, оның нəтижесіне байланысты белгілі бір əрекетті орындауды жүзеге асырады. Оның жазылу үлгісі: 1) IF шарт THEN 1-оператор ELSE 2-оператор; 2) IF шарт THEN оператор; 1-жағдай шартты оператордың жазылуының толық түрі, 2-жағдай қысқа түрі деп аталады. Мысал 1. Берілген үш санның үлкенін табыңдар. Program max3; Var a,b,c,max1, max: integer; Write ( 3 санды енгіз ); read (a,b,c); if a>b then max1:=a else max1:=b; if c>max1 then max:=c else max:=max1; Writeln ( 3 санның үлкені=, max); end. Егер then, else қызметші сөздерінен кейін бір емес, бірнеше оператор жазылса, олар құрама оператор деп аталады жəне, end операторлық жақшаға алынады.

22 Егер шарттың саны біреуден артық болса, онда ол құрама шарт деп аталады. Құрама шарттар арасына and (жəне), or (немесе), not (емес) қызметші сөздері жазылады жəне жəй шарттар жақшаға ( ) алынып жазылады. 0<x 5 шарты Паскальда былайша жазылады: (х>0) and (х<=5) Мысал 2. Екі бүтін санның үлкені мен кішісін табыңдар. Var a,b, max, min: integer; read (a,b); if a>b then max:=a; min:=b end else max:=b; min:=a end; Writeln ( max=, max, min=, min) end. Мысал 3. Жазықтықта берілген нүкте центрі (2,3) нүктесіндегі, ішкі радиусы 1-ге, сыртқы радиусы 2-ке тең сақинаға тиісті бола ма? Program m3; const r1=1; r2=2; var x,y:real; Write ('нүкте координаларын енгіз ); read(х, у); if (sqr(х-2)+sqr(у-3)>= sqr(r1)) and (sqr(х-2)+sqr(у-3)<= sqr(r2)) then Writeln ( нүкте сақинаға тиісті ) else writeln ( тиісті емес ) end. Таңдау операторы арқылы программадағы мүмкін болатын бірнеше оператордың біреуі таңдалады. Таңдау параметрі Real жəне String типтерінен басқа кез-келген типті қабылдайды. Таңдау операторының құрылымы: сase өрнек of 1- тұрақты: 1- оператор; 2- тұрақты: 2- оператор; n- тұрақты: n- оператор else оператор end; сase- жағдай, of- бойынша қызметші сөздері. Бұл оператор былайша жұмыс істейді: Алдымен өрнектің мəні есептеледі, сонан соң өрнектің мəніне тең тұрақты ізделінеді. Сəйкесінше сол тұрақтыдан кейін жазылған оператор орындалады да, таңдау операторының жұмысы аяқталады. Егер тізімде есептелген мəнге тең тұрақты табылмаса, басқару else сөзінен кейін тұрған операторға беріледі. Мысал 1. Берілген 0 мен 12 арасындағы натурал санға сəйкес шығыс күнтізбесіне сəйкес жыл атауын шығаратын программа: Program m1; var n: byte; write ( Жыл нөмірін енгіз ); read (n); сase n of 0: Writeln ( Мешін жылы ); 1: Writeln ( Тауық жылы );

23 2: Writeln ( Ит жылы ); 3: Writeln ( Доңыз жылы ); 4: Writeln ( Тышқан жылы ); 5: Writeln ( Сиыр жылы ); 6: Writeln ( Барыс жылы ); 7: Writeln ( Қоян жылы ); 8: Writeln ( Айдаһар жылы ); 9: Writeln ( Жылан жылы ); 10: Writeln ( Жылқы жылы ); 11: Writeln ( Қой жылы ); else writeln ( Дұрыс емес ) end; {таңдау операторының соңы} end. {программаның соңы} Бақылау сұрақтары: 1. Шартты оператор деген не? 2. Шартты операторлардың формалары жəне олардың жазылу үлгілері қандай? 3. Құрама шарт деген не, олар қалай жазылады? 4. Құрама оператор деген не жəне олардың жазылуы қандай? 5. Егер шарт орындалмаса жəне программада else сөзі болмаса басқару қайда жіберіледі? 6. Шарттың нəтижесі қандай мəндер болады? 7. Квадрат теңдеу шешудегі шарттар қандай? 8. Шартты жəне таңдау операторының айырмашылығы қандай? 9. Таңдау операторының құрылымы қандай? 10. Таңдау шарты қандай типті мəндерді қабылдамайды? 11. Таңдау операторы қалай жұмыс істейді? 12. Егер тізімде есептелген мəнге тең тұрақты табылмаса, басқару қайда беріледі? Əдебиеттер:[1] бет. [2] бет. [3] 37-39, бет. қ[1] бет. 7- апта Тақырыбы: Қайталану командасы. Дəріс мазмұны: 1.Параметрлі цикл(for To Do) 2. Шарты алдында тексерілетін цикл операторы. (while do ). Турбо Паскаль тілінде программаның қайталанатын бөлігін программалау үшін əртүрлі 3 оператор қолданылады. Олар: 1) параметрлі цикл (немесе үшін циклі) 2) əзір циклі 3) дейін циклі 1. Параметрлі циклдің құрылымы: FOR цикл параметрі:=бастапқы мəн ТО соңғы мəн ДО цикл денесі; Мұндағы for (үшін), to (дейін) do(орындау)- қызметші сөздер. Бұл циклде цикл параметрі integer типті бүтін сан, цикл қадамы 1-ге ғана тең. Қадам -1-ге тең болған параметрлі цикл төмендегіше жазылады: FOR цикл параметрі:=бастапқы мəн DOWNTO соңғы мəн ДО Мысал 1. Алғашқы 50 натурал санның қосындысын жəне арифметикалық ортасын табыңдар.

24 а) var i, s, k: integer; б) var i, s, k: integer; for i:=1 to 50 do for i:=50 downto 1 do S:=S+i; k:=s/50; S:=S+i; k:=s/50; Writeln ( S=,S, k=,k) Writeln ( S=,S, k=,k) end. end. Цикл денесі құрама оператордан тұратын болса, онда олар, end операторлық жақшаға алынады. Мысал аралығындағы қашықтық мəнін дюймнен сантиметрге айналдыратын программа құрыңдар. (1 дюйм=2,5 см.) Program m2; var D,C : integer; For D:=1 to 20 do C:=2.5*D; Writeln ( D, Дюйм =,C, См ) end;end. Мысал 3. Берілген кез- келген бүтін санның көбейту кестесін экранға шығаратын программа құрыңдар. var i, n, p : integer; writeln( Бүтін сан енгіз ); readln(n); for i:=1 to 10 do p:=n*i; Writeln (i, *, n, =, p) end; end. 2. Əзір немесе шартты алдын-ала тексеру циклі. Циклдің қайталану саны алдын- ала белгісіз болған жағдайда Əзір немесе Дейін циклі қолданылады. Əзір циклінің құрылымы: WHILE шарт DO цикл денесі ; while (əзір), do (орындау)- қызметші сөздер. Мысал 1. Барлық екі таңбалы жұп сандардың көбейтіндісін табатын программа құрайық. Program m1; var i, P: integer; P:=1; i:=2; While i<=98 do P:=P*i; i:=i+2; end; Write ( P=, P); end. Мысал 2. Екі натурал санның ең кіші ортақ еселігін табатын программа құрыңдар. Program m2;

25 var a,b, EKOE,c: integer; read (a,b); c:=a*b; While a<>b do if a>b then a:= a-b else b:= b-a; EKOE:=c/a; Write ('2 санның ең кіші ортақ еселігі =', EKOE); end. Паскаль тілінде циклді басқару үшін Break жəне Continue -2 оператор қолданылады. Олар циклді қолдану мүмкіндігін кеңейтіп, программа құрылымын жақсартады. Break- циклді тоқтатуды жүзеге асырады; басқару циклден кейін тұрған операторға беріледі. Continue -циклдің кезекті қадамының орындалуын мерзімінен бұрын аяқтауды жүзеге асырады; басқару циклдің келесі мəніне беріледі. Бақылау сұрақтары: 1. Цикл операторы қандай жағдайда қолданылады? 2. Паскаль тілінде циклді ұйымдастырудың қандай тəсілдері бар? 3. Параметрлі циклдің құрылымы, ерекшелігі қандай? 4. Əзір циклінің құрылымы қандай? 5. Дейін циклінің құрылымы қандай? 6. Əзір жəне Дейін циклдерінің айырмашылығы неде? 7. Параметрлі циклді қандай жағдайда қолданған ыңғайлы? 8. Brear, Continue операторлары қандай қызмет атқарады? Мысал келтір. 9. Қадамы -1 ге тең кері цикл қалай ұйымдастырылады? 10. Бір- біріне кірістірілген цикл деген не? Мысал келтір. Əдебиеттер:[1] 49-53, бет. [2] бет. [3] бет. қ[1] бет. 8- апта Тақырыбы: Бір өлшемді массив. Массив элементтерін түрлендіру. Екі өлшемді массив. Дəріс мазмұны: 1.Массивті сипаттау операторы. Бір өлшемді массив элементтерін енгізу, шығару. 2.Массив элементтерінің ең үлкенін, ең кішісін анықтау. Жиым деп 1 атпен аталатын, саны алдын-ала анықталған бір типті элементтер жиынын атайды. Оның сипатталу үлгісі: Var жиым аты: array [жиым элементтерінің индексі] of элемент типі; (array- жиым). Квадрат жақшада жиымның бірінші жəне соңғы элементтерінің индексі жазылады. Мысал: var a: array [1..10] of real; b: array [0..50] of char; c: array [-3..4] of integer; Мысал1: [1..10] аралығындағы кездейсоқ бүтін сандар жиымының ең үлкен жəне ең кіші элементтерінің айырмасын табыңдар. Program m1; Var a: array [1..10] of integer; i, max, min, k integer; Randomize; for i:=1 to 10 do a [i]:=random (10); {жиымды кездейсоқ сандармен толтыру} max:= a [1]; min:= a [1]; for i:=2 to n do if max< a [i] then max:=a [i];

26 if min > a [i] then min:=a [i]; end; k:=max- min; Writeln ('айырма=', k) end. 1.Матрицаны программада сипаттау, енгізу, шығару. Квадрат матрица. 2.Квадрат матрицаның диагонал элементтерін қарау шарттары. Екі өлшемді массив (матрица). Массив бір өлшемді (сызықтық), екі өлшемді (матрица), жалпы алғанда n өлшемді болады. n жолдан, m бағаннан тұратын екі өлшемді массив былайша сипаттайды: Var массив аты: array [1..n, 1..m] of элемент типі; Матрица элементтерін енгізу циклінің жалпы түрі: for i:=1 to n do for j:=1 to m do read (a [i, j]); readln;end; Матрица элементтерінің қалпын сақтап экранға шығару циклінің жазуының үлгісі: for i:=1 to n do for j:=1 to m do write (a [i, j]); writeln; end; 1-жаттығу. Матрицаның жұп жəне тақ элементтерінің санын табыңдар. Program Matrix1; Const n=3; m=2; Var a: array [1..3, 1..2] of integer; i, k, l: integer; {k-жұп, l-тақ элемент саны} for i:=1 to n do for j:=1 to m do read (a[i, j ]); if (a[i, j ]) mod 2=0 then k:=k+1 else l:=l+1; end; writeln ('жұп элемент саны=', к, 'тақ элемент саны=', l) end. 2-жаттығу. Кездейсоқ бүтін сандармен толтырылған Х(3х4) матрицаның жолдарындағы элементтердің қосындысын табыңдар. Program Matrix2; Var X: array [1..3, 1..4] of integer; i, j, a, b, S: integer; writeln (' сандар аралығын енгіз'); read (a, b); randomize; for i:=1 to 3 do for j:=1 to 4 do x[i, j]:=random (b-a) +a; for i:=1 to 3 do S:=0; for i:=1 to 4 do

27 S:=S+X [i, j]; writeln ('S[',i,']=', S) end end. i=j шарты квадрат матрицаның негізгі диагональ элементтерінің, i+j =4 жетекші диагональ элементтерінің шарты. (жалпы жағдайда i+j =n+1, мұндағы n- квадрат матрицаның жолдарының ( немесе баған) саны.) Бақылау сұрақтары: 1. Паскальда қандай құрылымдық типтер бар? 2. Жиым деген не? Жиымның қандай түрлері бар? 3. Паскальда жиым қалай сипатталады? 4. Жиымның элементі мен индексінің типі қандай болады? 5. Бірөлшемді жиымды енгізу жəне шығару қалай жүзеге асады? 6. Жиымның ең үлкен жəне ең кіші элементін табу алгоритмі қандай? 7. Жиымэлементтерін көпіршік əдісімен реттеу алгоритмі қандай? 8. Екі өлшемді жиымды енгізу жəне шығару қалай жүзеге асады? 9. Квадрат матрица деген не? Квадрат матрицаның негізгі жəне қосалқы диагональ элементтерінің шарты қандай? 10. Матрицаны транспонирлеу деген не жəне ол қалай жүзеге асырылады? Əдебиеттер:[1] бет. [2] бет. [3] бет. қ[1] бет, [2] бет. [3] 45-47, бет. қ[1] бет. 9- апта Тақырыбы: Символдық айнымалылар жəне оларды түрлендіру. Дəріс мазмұны: 1.Символдық айнымалы, оларды программада сипаттау, оның ұзындығы. 2.Символдық айнымалыларды түрлендірудің стандарт функциялары жəне процедуралары. Мəні символ (əріп, цифр, таңба) болатын айнымалы символдық айнымалы деп аталады. Символдық айнымалыларды түрлендірудің стандарт функциялары. Length (a) функциясы а символдық айнымалының ұзындығын табады. Функция нəтижесінде бүтін типті сан шығады. Мысал: a:='информатика'; k:= length (a); writeln ( a жолының ұзындығы=', к); Concat (a1, a2)- функциясы а1 жəне а2 жолдық айнымалыларды біріктіреді. (concatконкатенация- біріктіру). Функция нəтижесінде жолдық айнымалы шығады. Мысал: a1:='бағдар'; а2:='шам'; b :=concat (a1, a2); writeln (b); Программаның орындалу нəтижесінде бағдаршам сөзі шығады. Екі жолды біріктіру үшін + таңбасын да қолдануға болады. Мысал: a:='информатика'; b :='ғылымы'; writeln (а+b); Copy (a, n, k)- функциясы а жолының n-ші символынан бастап к символ көшіріп (немесе қиып) алады. Мысал: copy ('қалам', 3, 2) 'ла' ; copy ('кітап', 1, 1) 'к' Pos (a1, a2)- функциясы а2 жолындағы а1 ішкі жолының басталу позициясын көрсетеді, егер а2 жолында а1 жолы жоқ болса, онда функция мəні 0-ге тең болады. Мысал: pos ('кa', 'физика') 5; pos ('тa', 'физика') 0; pos ('cd', 'abcdcdrf') 3 Ord функциясы символдың сəйкес ASCII кодын табады.

28 (Ordinal value- реттік мəні) Мысал: ord ('A') 65; ord ('а') 97 Chr функциясы кодқа сəйкес символды береді. (character-cимвол) Мысал: chr (65) 'A'; ord (49) 1 Бұл функцияны # (диез белгісі) символымен алмастыруға да болады. Мысал: # 65 'A' Символдық айнымалылырды түрлендірудің стандарт процедуралары. Delete (a, m, n) процедурасы a жолдың m-ші символынан бастап n символ жоюды жүзеге асырады. Мысал: а:='информатика'; delete (a, 7, 5); writeln (a); нəтижеде экранға информ сөзі шығады. Insert (a1, a2, n) процедурасы a1 ішкі жолын a2 жолының n нөмірлі символынан бастап а2 жолының арасына апарып қояды, а2 жолының қалған символдары соңына қарай ығысады. Мысал 1. а1:='-'; а2:='ол оқушы'; Insert (a1, a2, 3); Writeln (a2); нəтижеде а2 жолындағы екі сөздің арасына сызықша белгісі қойылады. Str (x, a)- x бүтін немесе нақты санды а символдық тұрақтыға түрлендіретін процедура. Егер х=512 болса, Str (x, a) процедурасының орындалу нəтежесі а='512'. Мұндағы 512 мəні сан емес, символдық тұрақты. Val (a, x, c) процедурасы Str-ға кері процедура. Ол а символдық тұрақтыны х санға айналдыруды жүзеге асырады. Мұндағы с- бүтін айнымалы. Егер а-ны х-ке түрлендіру мүмкін болса, яғни а-ның барлық символы сан болса, с айнымалысының мəні 0-ге тең. Керісінше жағдайда, с- ның мəні сан емес 1- символдың нөміріне тең. Мысалы: 1) а='416'; val (a, x, c); нəтижеде х=416; с=0 2) а='41ав6'; val (a, x, c); нəтижеде с=3 Мысал1: Берілген мəтінде ас жолы неше рет кездесетінін анықтаңдар. var а :string; i, n: integer; writeln( мəтін енгіз );readln(a); for i:=1 to length(a) do if copy(a, i, 2)= ac then n:=n+1; writeln( n=,n) end. Мысал2: Берілген мəтіндегі берілген əріпті жоятын программа құрыңдар. Var а: string; b: char; i:integer; writeln( мəтін енгіз ); read (a); writeln( əріп енгіз ); read (b); for i:=1 to length (a) do if a[i]= b then delete(a, i, 1); writeln(a) end. Бақылау сұрақтары: 1. Символдық айнымалы деген не? 2. Символдық айнымалының ұзындығы деген не? 3. Паскальда символдық айнымалының максимал ұзындығы неге тең? 4. Символдық айнымалыларға қандай стандарт функциялар қолданылады? 5. Символдық айнымалыларға қандай стандарт процедуралар қолданылады? 6. Символдық айнымалылар қалай сипатталады? 7. Символдық айнымалылар қалай салыстырылады? 8. ASCII коды деген не? Ол қандай аралықта беріледі?

29 9. Символдық айнымалыдан символ қиып алу қалай жүзеге асырылады? 10. Символдық айнымалы жадыда қалай нөмірленеді? Əдебиеттер:[1] бет. [2] бет. [3] бет. қ[1] 23-2 бет. 10- апта 1 кредит сағат. Тақырыбы: Көмекші (ішкі) программа: функция жəне процедура. Дəріс мазмұны: 1.Көмекші программа- функция. 2.Көмекші прог-ма- процедура. Формальды жəне нақты параметрлер. Паскаль тілінде ішкі (көмекші) программаның 2 түрі бар: процедура жəне функция. Процедура деп қандай да бір есепті шешуге арналған атауы бар программа бөлігін атайды. Процедураның жазылуының жалпы түрі: PROCEDURE процедура аты (типтері сипатталған формальды параметрлер тізімі); <сипаттау бөлімдері> Begin операторлар бөлімі End; Негізгі программаның қажетті жерінде процедураны шақыру операторы орналасады. Процедураны шақыру операторының жазылу үлгісі: Процедура аты (нақты параметрлер тізімі); Мысал1: Екі натурал санның ең үлкен ортақ бөлгішін табу процедурасын қолданып (ЕҮОБ), 4 натурал санның ең үлкен ортақ бөлгішін табыңдар. Program P1; {негізгі программа} Var x, y, z, t, n1,n2,n: word; Procedure EYOB (a,b:word; Var K:word;); {процедура басы} While a<>b do If a>b then a:=a-b then b:=b-a; K:=a {процедура нəтижесі} end; {процедура соңы} readln(x, y, z, t); EYOB(x, y, n1); EYOB(z, t, n2); EYOB(n1, n2, n); Writeln( 4 санның ЕҮОБ-і=, n) end. {негізгі программа соңы} Мысал2: n!-ды табу процедурасын қолданып, бастапқы 5 жұп натурал санның факториалдарын табыңдар. Program m2; Var i, n: integer; m:longint; Procedure Fak (n:integer; Var p:longint); var j:integer; p:=1; for j:=1 to n do p:=p*j; {процедура нəтижесі}