ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Αρχίζοντας μία νέα ζωή κάτω από τον ελληνικό ήλιο: Η περίπτωση των Βρετανών μεταναστών lifestyle στη νήσο Κέρκυρα

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Γεωγραφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου Κατεύθυνση: Ευρωπαϊκές Πολιτικές, Σχεδιασμός και Ανάπτυξη του Χώρου ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Αρχίζοντας μία νέα ζωή κάτω από τον ελληνικό ήλιο: Η περίπτωση των Βρετανών μεταναστών lifestyle στη νήσο Κέρκυρα Διπλωματική εργασία του μεταπτυχιακού φοιτητού Παρθένη Π. Σπυρίδωνος A.M Αθήνα, Σεπτέμβριος 2013 i

2 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Γεωγραφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου Κατεύθυνση: Ευρωπαϊκές Πολιτικές, Σχεδιασμός και Ανάπτυξη του Χώρου ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Αρχίζοντας μία νέα ζωή κάτω από τον ελληνικό ήλιο: Η περίπτωση των Βρετανών μεταναστών lifestyle στη νήσο Κέρκυρα Διπλωματική εργασία του Παρθένη Π. Σπυρίδωνος Επιβλέπων: Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος, Καθηγητής Αθήνα, Σεπτέμβριος 2013 ii

3 Ευχαριστίες Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της παρούσας εργασίας παρουσιάστηκαν στο 13 ο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Αγροτικής Κοινωνιολογίας (IRSA) 1 : «The New Rural World: From Crises to Opportunities», που διεξήχθη στη Λισαβόνα από 29 Ιουλίου έως 4 Αυγούστου Η σχετική ανακοίνωση έγινε στην Ομάδα Εργασίας 49: Quality life migration in non-metropolitan areas ως επιστημονική εργασία υπό εξέλιξη (work in progress): A. G. Papadopoulos and S. P. Parthenis, Building, dwelling and thinking under the Greek sun: the case of British lifestyle migrants on the island of Corfu. Ευχαριστώ θερμά το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο για την κάλυψη της δαπάνης της συμμετοχής μου στο εν λόγω συνέδριο. Κατ αρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Καθηγητή κ. Απόστολο Γ. Παπαδόπουλο αφενός, για την παρότρυνσή του για την υποβολή περίληψης στο παραπάνω συνέδριο και αφετέρου, για το ενεργό ενδιαφέρον του, τις συμβουλές του και τη συνεχή υποστήριξη και καθοδήγησή του καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για τις πρωτοβουλίες που μου επέτρεψε να αναλάβω. Τον ευχαριστώ επίσης για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον και πρωτότυπο θέμα που συνδυάζει τα επιστημονικά με τα επαγγελματικά μου ενδιαφέροντα. Η έμπνευση για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος προήλθε γενικότερα από το ενδιαφέρον μου για την ανθρωπογεωγραφία και ειδικότερα από το μάθημα του ΠΜΣ «Ανάπτυξη και Αναδιάρθρωση της Ευρωπαϊκής Υπαίθρου», στο πλαίσιο του οποίου εκπονήθηκε μία εργασία μικρής έκτασης, η οποία περιελάμβανε την ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας σχετικά με τους Βρετανούς μη οικονομικούς - μετανάστες που έχουν εγκατασταθεί στη γαλλική ύπαιθρο. Επιπρόσθετα, το μάθημα «Μέθοδοι Επιστημονικής Έρευνας για Γεωγράφους» με εισήγαγε στη φιλοσοφία και στις τεχνικές της ποιοτικής μεθοδολογίας που υιοθέτησα στην παρούσα εργασία. Μέσω της ενασχόλησής μου με το συγκεκριμένο θέμα μπόρεσα να μελετήσω ένα πολυδιάστατο κοινωνικο-χωρικό φαινόμενο το οποίο αν και παρατηρείται εδώ και τουλάχιστον τριάντα χρόνια στην Ευρώπη και στην Αμερική και ενώ υπάρχει μία ολοένα και αυξανόμενη σχετική διεθνής βιβλιογραφία, στην Ελλάδα δεν έχει τύχει του ανάλογου επιστημονικού και ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος - από γεωγράφους, κοινωνιολόγους, κοινωνικούς ανθρωπολόγους, γεροντολόγους, δημογράφους, ειδικούς σε θέματα μετανάστευσης, τουρισμού και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης - εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. 1 International Rural Sociology Association. iii

4 Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω όλους όσους διευκόλυναν την έρευνα πεδίου στην Κέρκυρα και πίστεψαν στον σκοπό αυτής της ερευνητικής εργασίας και ιδιαίτερα, τον πρώην πάστορα της Αγγλικανικής Εκκλησίας «Αγία Τριάδα», Αιδεσιμότατο John Gulland και τη σύζυγό του Mary Gulland, τον κ. Κώστα Καρβούνη, πρώην Αντιπρόεδρο του Rotary Club of Corfu International και την κα Emma Wood, διαχειρίστρια του πρώην διαδικτυακού φόρουμ «The Ionian Club». Εκ βάθους καρδίας ευχαριστίες σε όλους όσους προθυμοποιήθηκαν να συμμετάσχουν στην παρούσα έρευνα και δέχτηκαν να μιλήσουν μαζί μου με εγκάρδεια για τη ζωή τους πριν και μετά από την απόφασή τους να εγκατασταθούν μόνιμα στο νησί της Κέρκυρας. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου, Παναγιώτη και Παρασκευή, για την αμέριστη συμπαράσταση και κατανόησή τους όλα αυτά τα χρόνια καθώς και για την υλική και την ηθική στήριξη των επιλογών μου. Αφιερώνω αυτή την εργασία στη μνήμη του πατέρα μου. *** Φωτο εξωφύλλου: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) iv

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ viii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ x ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 ABSTRACT 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ- ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Προς έναν ορισμό του φαινομένου Μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης Διεθνής αναστροφή της αστικοποίησης Τουρισμός μακράς παραμονής Ανασκόπηση διεθνούς βιβλιογραφίας με μελέτες περίπτωσης Τα κίνητρα της μετανάστευσης lifestyle Η δυναμική του φαινομένου της μετανάστευσης lifestyle Οι Βρετανοί μετανάστες που ζουν στο εξωτερικό 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ Φυσική γεωγραφία Διοικητική διαίρεση Δημογραφικά στοιχεία Προσβασιμότητα Οικονομία-Τομείς παραγωγής-απασχόληση Πρωτογενής τομέας παραγωγής Δευτερογενής τομέας παραγωγής Τριτογενής τομέας: τουρισμός Η αγορά ακινήτων στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα Ιστορικό και πολιτιστικό προφίλ της νήσου Κέρκυρας Ιστορία Το κρίκετ Αρχιτεκτονική και ρυμοτομία Η Αγγλικανική Εκκλησία Το Βρετανικό κοιμητήριο Ο τεκτονισμός στην Κέρκυρα 97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ποιοτική μεθοδολογία Αντιληπτικό περίγραμμα της ποιοτικής έρευνας Αναστοχασμός (reflexivity) Κύριο ερευνητικό ερώτημα Ερευνητικά υποερωτήματα Υποθέσεις Στόχοι Όρια και περιορισμοί της έρευνας Προβλήματα και δυσκολίες κατά την έρευνα 109 v

6 4.5 Καθορισμός του ερευνητικού δείγματος Μελέτη περίπτωσης-λόγοι επιλογής Μεθοδολογία-Συλλογή δεδομένων Επιλογή των ερευνητικών υποκειμένων-δειγματοληψία Το προφίλ της έρευνας Τεχνικές Συνεντεύξεις Συμμετοχική παρατήρηση Θέματα αξιοπιστίας και εγκυρότητας της έρευνας 118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ Διαδρομές ζωής πριν από τη μετανάστευση στην Κέρκυρα Αιτίες και λόγοι μετοίκησης στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα Διαπολιτισμικοί γάμοι και μετανάστευση Αυτό-απασχόληση και εξαρτημένη εργασία Καθεστώς ιδιοκτησίας: Πρώτη/Δεύτερη κατοικία Παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του τόπου και του είδους της κατοικίας Κίνητρα εγκατάστασης στην κερκυραϊκή ύπαιθρο Οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις με τη Μεγάλη Βρετανία Κοινωνικά δίκτυα Κοινωνική ένταξη Διακοινοτική συνεκτικότητα: Σχέσεις των Βρετανών με τους ντόπιους Ενδοκοινοτική συνεκτικότητα: Σχέσεις των Βρετανών με τους ομοεθνείς τους Εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας Δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο Πρακτικά προβλήματα στην καθημερινή ζωή Βαθμός ικανοποίησης από τις παρεχόμενες υπηρεσίες φροντίδας υγείας Άλλα προβλήματα και δυσκολίες Προβλήματα κατά την ίδρυση μίας επιχείρησης Πολιτική ένταξη Ευρωπαϊκή ιθαγένεια και ευρωπαϊκή ταυτότητα Βαθμός ικανοποίησης από τη ζωή και σχέδια για το μέλλον Παράγοντες που θα επηρέαζαν την απόφαση των Βρετανών για παλιννόστηση Πώς έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση τον τρόπο ζωής 230 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥZΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κίνητρα και λόγοι της μετανάστευσης lifestyle Μετανάστευση λόγω έρωτα ( Love migration) Το προφίλ των Βρετανών μεταναστών lifestyle στην Κέρκυρα Κοινωνική ένταξη και κοινωνικά δίκτυα Σχέσεις με τον ντόπιο πληθυσμό και γλωσσική ικανότητα Δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο Πολιτική ένταξη Συμμετοχή στις εκλογές Συμμετοχή στα κοινά Ευρωπαϊκή ταυτότητα Ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη Ο τομέας της υγείας στην Ελλάδα Οικιστικές επιλογές και οικιστικά πρότυπα Τύποι κατοικιών Η ύπαιθρος ως τόπος εγκατάστασης των Βρετανών μεταναστών lifestyle 318 vi

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΡΕΥΝΑ 327 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I 333 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 336 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 337 vii

8 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Διαφορές μετανάστευσης 'lifestyle' από άλλες μορφές διεθνούς μετανάστευσης.. 10 Πίνακας 2. Εισερχόμενοι μετανάστες ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ στην Ελλάδα το έτος 2009 ανά φύλο Πίνακας 3. Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ με συνήθη διαμονή την Ελλάδα το έτος 2009 ανά φύλο Πίνακας 4. Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ με συνήθη διαμονή την Ελλάδα το 2009 ανά ηλικιακή ομάδα Πίνακας 5. Οι διαφορές της κινητικότητας 'lifestyle' από την προσωρινή κινητικότητα και από τη μόνιμη μετανάστευση Πίνακας 6. Ο αριθμός των Βρετανών μεταναστών στην Ελλάδα κατά φύλο Πίνακας 7. Κατανομή Βρετανών υπηκόων ανά Περιφέρεια το Πίνακας 8. Βρετανοί υπήκοοι κατά ηλικιακή ομάδα στον πρώην Νομό Κερκύρας Πίνακας 9. Οικονομικά ενεργοί και μη ενεργοί Βρετανοί υπήκοοι στον πρώην Νομό Κερκύρας Πίνακας 10. Η κατάσταση απασχόλησης των Βρετανών υπηκόων στον πρώην νομό Κερκύρας 56 Πίνακας 11. Απασχολούμενοι Βρετανοί υπήκοοι κατά ομάδα ατομικών επαγγελμάτων στον πρώην Νομό Κερκύρας Πίνακας 12. Βρετανοί υπήκοοι κατά επίπεδο εκπαίδευσης στον πρώην Νομό Κερκύρας Πίνακας 13. Συγκεντρωτικά στοιχεία μόνιμου πληθυσμού Βρετανών Π.Ε. Κέρκυρας ανά φύλο και οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 14. Μόνιμος πληθυσμός Βρετανών στην Π.Ε. Κέρκυρας ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Πίνακας 15. Κατανομή του πληθυσμού των μονίμων Βρετανών κατοίκων στην Π.Ε. Κέρκυρας ανά ταχυδρομικό κωδικό Πίνακας 16. Γεωγραφική κατανομή των Βρετανών επιχειρηματιών στο Δήμο Κέρκυρας Πίνακας 17. Οι Βρετανοί επιτηδευματίες στο Δήμο Κέρκυρας ανά φύλο και ανά ηλικιακή ομάδα Πίνακας 18. Ενδεικτικοί τομείς επιχειρηματικής δραστηριότητας των Βρετανών στο Δήμο Κέρκυρας Πίνακας 19. Οι υψηλότερες τιμές παραθεριστικών κατοικιών που επιτεύχθηκαν το 2011 σε επιλεγμένους προορισμούς στον κόσμο (ευρώ/τ.μ.) Πίνακας 20. Οι ηλικιακές κοόρτες του ερευνητικού δείγματος Πίνακας 21. Κριτήρια ποιότητας και ερευνητική στρατηγική viii

9 Πίνακας 22. Αξιολογικές κρίσεις των ερωτώμενων για τον τρόπο ζωής στον τόπο προέλευσης και στον τόπο υποδοχής Πίνακας 23. Γεγονότα στη ζωή των ερωτώμενων που αποτέλεσαν το έναυσμα για την απόφασή τους για μετανάστευση Πίνακας 24. Προτεινόμενη τυπολογία σχετικά με τους Βρετανούς μετανάστες 'lifestyle' στην Ευρώπη Πίνακας 25. Παράγοντες κοινωνικής ένταξης των ερωτώμενων Πίνακας 26. Δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και επίσημα κοινωνικά δίκτυα των ερωτώμενων Πίνακας 27. Επίπεδα κοινωνικής συμμετοχής των ερωτώμενων Πίνακας 28. Εγγεγραμμένοι πολίτες ΕΕ-27 και Βρετανοί στους εκλογικούς καταλόγους Πίνακας 29. Εγγεγραμμένοι πολίτες ΕΕ-27 στους εκλογικούς καταλόγους Πίνακας 30. Αποτελέσματα της έρευνας του Ευρωβαρόμετρου σχετικά με το πόσο Ευρωπαίοι αισθάνονται οι πολίτες της ΕΕ-27 (Νοέμβριος 2012) Πίνακας 31. Τύποι εδαφικής ταυτότητας των εσωτερικών μεταναστών στην ΕΕ Πίνακας 32. Παράγοντες που επηρέασαν την επιλογή των ερωτώμενων σχετικά με τον τύπο και την περιοχή της κατοικίας τους Πίνακας 33. Χωροθέτηση των κατοικιών των ερωτώμενων Πίνακας 34. Χωρική κατανομή του πληθυσμού των Βρετανών μεταναστών σε σχέση με το γηγενή πληθυσμό στο Δήμο Κερκύρας ix

10 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1. Οι μορφές διεθνούς μετανάστευσης σύμφωνα με τον ΟΗΕ... 9 Εικόνα 2. Οι ροές της μετανάστευσης lifestyle στην Ευρώπη Εικόνα 3. Οι διαστάσεις του φαινομένου της μετανάστευσης 'lifestyle' Εικόνα 4. Η διασύνδεση μεταξύ χαρακτηριστικών των νοικοκυριών και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν τη μεταναστευτική συμπεριφορά Εικόνα 5. Το συνεχές τουρισμός-μετανάστευση Εικόνα 6. Οι πιθανοί συνδυασμοί ιδιοκτησίας κατοικίας των μεταναστών 'lifestyle' Εικόνα 7. Ξενοδοχειακά συγκροτήματα στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Εικόνα 8. Άποψη της Νορβηγικής Εκκλησίας στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Εικόνα 9. Πινακίδα δανέζικου κομμωτηρίου στο Αργινεγκίν στη νήσο Gran Canaria Εικόνα 10. Μενού γραμμένο στα νορβηγικά σε πινακίδα εστιατορίου στο Αργκινεγκίν στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Εικόνα 11. Νορβηγικό μεσιτικό γραφείο στο Αργκινεγκίν στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας 45 Εικόνα 12. Η γεωγραφική συγκέντρωση των Βρετανών μεταναστών στην Ευρώπη Εικόνα 13. Μόνιμος πληθυσμός αλλοδαπών στην Ελλάδα το Εικόνα 14. Βαθμός αστικότητας αλλοδαπών στην Ελλάδα κατά υπηκοότητα το Εικόνα 15. Η κατανομή των Βρετανών υπηκόων ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο στην Ελλάδα το Εικόνα 16. Μορφολογικός χάρτης της νήσου Κέρκυρας Εικόνα 17. Διοικητική διαίρεση της Π.Ε. Κέρκυρας Εικόνα 18. Αεροσκάφος Boeing της Ryanair σταθμευμένο στο διεθνή αερολιμένα "Ι.Καποδίστριας" της Κέρκυρας Εικόνα 19. Άποψη από ελαιώνα στους Καστελλάνους Μέσης με δίχτυα περισυλλογής Εικόνα 20. Το Βρετανικό Υποπροξενείο στην πόλη της Κέρκυρας Εικόνα 21. Εξωτερική άποψη βρετανικού σούπερ μάρκετ στο Πέραμα Εικόνα 22. Εξωτερική άποψη βρετανικού σούπερ μάρκετ στο Κοντόκαλι Εικόνα 23. Άποψη του κεντρικού εμπορικού δρόμου του Σιδαρίου Εικόνα 24. Άποψη από το εσωτερικό βρετανικού μπαρ στον Ύψο με βελάκια και μπιλιάρδο Εικόνα 25. Δρόμος με βρετανικά μπαρ και κρεμασμένες αγγλικές σημαίες στο Σιδάρι Εικόνα 26. Πινακίδα σε βρετανικό μπαρ που σερβίρει φις εν' τσιπς στο Σιδάρι Εικόνα 27. Πώληση βρετανικού τύπου σε μίνι μάρκετ στο Σιδάρι Εικόνα 28. Πινακίδα βρετανικού κομμωτηρίου στο Σιδάρι x

11 Εικόνα 29. Εξωτερική άποψη ιατρείου Βρετανού παθολόγου στη Δασιά Εικόνα 30. Η ταβέρνα "Agni" στον ομώνυμο όρμο στη ΒΑ Κέρκυρα Εικόνα 31. Πινακίδα βρετανικού μεσιτικού γραφείου στη Δασιά Εικόνα 32. Στιγμιότυπο από αγώνα κρίκετ στην πλατεία της Σπιανάδας Εικόνα 33. Εξωτερική άποψη της Αγγλικανικής Εκκλησίας της Αγίας Τριάδας Εικόνα 34. Η είσοδος του Βρετανικού Κοιμητηρίου στην πόλη της Κέρκυρας Εικόνα 35. Τα δίκτυα άντλησης των ερευνητικών υποκειμένων Εικόνα 36. Το πεδίο έρευνας στο νησί της Κέρκυρας Εικόνα 37. Οι τόποι κατοικίας των ερωτώμενων στο Ηνωμένο Βασίλειο Εικόνα 38. Η αρχοντική αγροικία της οικ. Τριβόλη στο συνοικισμό Ρουμανάδες στη νότια Κέρκυρα Εικόνα 39. Παραδοσιακό σαλέ προς πώληση στο Chamonix στις γαλλικές Άλπεις Εικόνα 40. Αγροικία προς πώληση στο μεσαιωνικό χωριό Barberino Val d'elsa μεταξύ Φλωρεντίας και Σιένα στην περιφέρεια της Τοσκάνης στην κεντρική Ιταλία Εικόνα 41. Παραδοσιακή αγροικία προς πώληση στο νησάκι Gozo της Μάλτας Εικόνα 42. Το συγκρότημα πολυτελών κατοικιών Portomaso στο St Julian's στη Μάλτα Εικόνα 43. Διαφήμιση για πώληση επιπλωμένων πολυτελών διαμερισμάτων σε συγκρότημα κατοικιών στη Μαρμπέγια στην Costa del Sol Εικόνα 44. Πωλητήριο βίλλας σε μεσιτικό γραφείο στη Φουενχιρόλα στην Costa del Sol Εικόνα 45. Εξωτερική άποψη μίας περίκλειστης με τοίχο ιδιωτικής urbanizacion με ημιαυτόνομες μονοκατοικίες στο ανδαλουσιανό χωριό Maro στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Εικόνα 46. Πωλητήριο πολυτελών μονοκατοικιών εντός ιδιωτικής urbanizacion σε μεσιτικό γραφείο στη Φουενχιρόλα στην Costa del Sol Εικόνα 47. Καλντερίμι με παραδοσιακά ανδαλουσιανά σπίτια στο "λευκό χωριό" Φριχιλιάνα στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Εικόνα 48. Καλντερίμι με παραδοσιακά ανδαλουσιανά σπίτια στο "λευκό χωριό" Μίχας Πουέμπλο στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Εικόνα 49. Παραδοσιακή αγροικία στην περιφέρεια του Αλεντέζο στην κεντρική Πορτογαλία Εικόνα 50. Αεροφωτογραφία του θερέτρου γκολφ Βάλε ντο Λόμπο με πολυτελείς κατοικίες προς πώληση στην περιφέρεια του Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία xi

12 Εικόνα 51. Τηλεοπτικά στιγμιότυπα από την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου του Εικόνα 52. Άποψη από το Castle Combe, στην κομητεία του Wiltshire, ένα από τα ομορφότερα χωριά της Αγγλίας Εικόνα 53. Κεκυραίες με καλάθια για τη συλλογή ελιών στο χωριό Άγιοι Δέκα στην Κέρκυρα (1920) Εικόνα 54. Μοναχοί στην Ιερά Μονή Ευαγγελιστρίας Ευρωπούλων στην Κέρκυρα (1920) Εικόνα 55. John Singer Sargent, "Olives in Corfu" (1909) ελαιογραφία Εικόνα 56. Η βρετανική Βασιλική Οικογένεια στο θερινό ανάκτορο του Μπαλμόραλ στην Σκωτία xii

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κι όπως ζητάς, την πόλη θα σου δείξω και θα σου πω πώς ονομάζεται ο λαός μας αυτή τη χώρα και την πόλη την κατοικούν οι Φαίακες εγώ η θυγατέρα είμαι του γενναίου Αλκίνοου αυτός στους Φαίακες κρατεί δύναμη κι εξουσία. Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία ζ, στ , μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης τις λογγές σου τις σπαλαθοσπαρμένες, που αγαπάει τ απόσκια τους ο νους ο αποδιωγμένος, ο κοριτσοβαρεμένος τις στυλεμένες σου κληματαριές τ ακρόγιαλά σου, τ άγονα και βραχότραχα Ουίλιαμ Σαίξπηρ, Η τρικυμία Πολλά νησιά της Μεσογείου (π.χ. Κύπρος, Μάλτα, Κρήτη, Βαλεαρίδες νήσοι) καθώς και παράκτιες πόλεις των χωρών της νότιας Ευρώπης (π.χ. Μπενιντόρμ, Μάλαγα, Φάρο) έχουν μετατραπεί τα τελευταία τριάντα χρόνια από τουριστικοί προορισμοί σε προορισμούς μη οικονομικής μετανάστευσης κυρίως από το Βορρά προς το Νότο. Ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός ατόμων με σχετική οικονομική άνεση μετακινούνται σε όλο τον κόσμο γιατί επιθυμούν να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους, να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους για μία ζωή με νόημα σε έναν άλλο τόπο και όχι γιατί αναζητούν πρωτίστως εργασία, καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες, άσυλο ή προστασία. Ακόμα και αν πρόκειται για οικονομικά ενεργά άτομα, η εργασία αποτελεί το μέσο για την επίτευξη του σκοπού. Αυτή η μορφή διεθνούς μετανάστευσης υποκινείται από προσωπικούς λόγους και είναι κατά βάση εθελούσια (O Reilly & Benson: 2009). Αυτοί οι νέου τύπου μετανάστες είναι σχετικά εύπορα άτομα, όχι αναγκαστικά πλούσια, που αποφασίζουν να μεταναστεύσουν όχι ως αποτέλεσμα της φτώχειας και της οικονομικής δυσπραγίας ή επειδή είναι σκλάβοι ή διώκονται για τις ιδέες τους στη χώρα προέλευσής τους. Αυτή η μορφή μετανάστευσης παρατηρείται συνήθως από αναπτυγμένες, οικονομικά ισχυρότερες χώρες (π.χ. Νορβηγία, ΗΠΑ) σε χώρες με σχετικά πιο αδύναμες οικονομίες (π.χ. Πορτογαλία, Κόστα Ρίκα). Τα άτομα αυτά μπορεί να βρίσκονται σε οποιοδήποτε στάδιο του κύκλου της ζωής τους αλλά τείνουν να είναι μεγαλύτερης ηλικίας. Βρίσκονται δηλαδή είτε στη μέση της καριέρας τους και αποφασίζουν να κάνουν μία στροφή, να αλλάξουν δηλαδή εργασία και τρόπο ζωής σε μία άλλη χώρα είτε έχουν (πρόωρα) συνταξιοδοτηθεί και αναζητούν έναν παράδεισο για να αποσυρθούν και να περάσουν εκεί ανέμελα την υπόλοιπη ζωή τους. Τα άτομα αυτά είτε εγκαθίστανται μόνιμα στην ξένη χώρα, στη νέα κύρια κατοικία τους, είτε περνάνε εκεί ένα μέρος του χρόνου, στη δεύτερη κατοικία τους, και τον υπόλοιπο καιρό 1

14 διαμένουν στη χώρα προέλευσής τους. Ωστόσο, πρόκειται για μετανάστες και όχι για τουρίστες αν και οι ντόπιοι, λόγω της προσωρινής διαμονής των ατόμων αυτών και της ομοιότητας της συμπεριφοράς τους πολλές φορές με αυτή των τουριστών, τους αντιμετωπίζουν ενίοτε ως τέτοιους. Συνεπώς, πρόκειται για μία εντελώς διαφορετική μορφή διεθνούς μετανάστευσης από αυτές που αναφέρονται συνήθως στη διεθνή βιβλιογραφία. Η αιτία και τα κίνητρα αυτής της μορφής μετανάστευσης είναι σε μικρό βαθμό ή καθόλου οικονομικά. Οι σχετικά εύποροι μετανάστες αυτού του είδους (μεσαίας και ανώτερης κοινωνικής τάξης) αποφασίζουν να εγκαταλείψουν την (κρύα) χώρα τους, την εγκληματικότητα και το γρήγορο τρόπο ζωής που επικρατεί εκεί για να εγκατασταθούν μόνιμα σε μία άλλη (ηλιόλουστη) χώρα, με υγιές κλίμα, συνήθως στην ύπαιθρο, όπου το κόστος των ακινήτων και της ζωής γενικότερα είναι χαμηλότερο σε σχέση με τη χώρα προέλευσής τους, όπου έχουν περισσότερη ελευθερία και όπου η αίσθηση της κοινότητας είναι ισχυρότερη. Η O Reilly (2000: 68) επισημαίνει ότι πρόκειται για μία γενική τάση, παρά για μία συγκεκριμένη ομάδα ατόμων, αφού «είναι κάτι που αναπτύσσεται και αλλάζει συνεχώς. Σε αντίθεση με μία διαδικασία, η αλλαγή αυτή είναι απροσδιόριστη και απρόβλεπτη.» Πολλοί ερευνητές έχουν κατατάξει αυτή τη μορφή κινητικότητας που σχετίζεται με τον τουρισμό και που υποκινείται από προσωπικά κίνητρα κάτω από διάφορες ονομασίες. Όπως επισημαίνουν οι O Reilly and Benson (2009: 2) «οι προηγούμενες έρευνες έχουν προσπαθήσει να συνδέσουν τις κινητικότητες με ευρύτερα φαινόμενα χρησιμοποιώντας έννοιες-ομπρέλλα όπως διεθνής μετανάστευση συνταξιούχων (IRM), επιλεκτική μετανάστευση στην ύπαιθρο, μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης, ιδιοκτησία δεύτερης κατοικίας, διεθνής αναστροφή της αστικοποίησης, τουρισμός μακράς παραμονής» (βλέπε Buller and Hoggart 1994a, King et al. 2000, Williams et al. 2000, Warnes et al. 2005, Rodríguez 2001, 2007, Rodríguez et al. 2005, Casado-Díaz 2006, Moss 2006, McIntyre 2009, Huete 2009, Marmaras 2009). Η παρούσα έρευνα εντάσσεται στο πλαίσιο της κινητικότητας στο εσωτερικό της ΕΕ που συνίσταται στα δικαιώματα που προβλέπει η Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992) για τους Ευρωπαίους πολίτες για ελεύθερη κυκλοφορία, εγκατάσταση και απασχόληση στην ΕΕ και διερευνά σε ποιο βαθμό αυτή η κινητικότητα είναι επιτεύξιμη και αποτελεσματική. Ειδικότερα, θα εξετάσουμε την περίπτωση των Βρετανών υπηκόων που 2

15 έχουν αποφασίσει να αγοράσουν ή να ενοικιάσουν κατοικία σε αγροτικές περιοχές της Κέρκυρας και να εγκατασταθούν εκεί μόνιμα για διαφορετικούς λόγους. Η ερευνητική αυτή εργασία έχει στόχο να: i) διερευνήσει τα κίνητρα των μελών αυτής της εθνοτικής ομάδας να μετοικήσουν σε αυτόν το συγκεκριμένο προορισμό καθώς και το βαθμό ένταξής τους στις κοινωνίες υποδοχής και ii) να εξετάσει τις σχέσεις που αναπτύσσουν οι Βρετανοί με τους ομοεθνείς τους και τις τοπικές κοινωνίες, τα κοινωνικά δίκτυα που δημιουργούν και συντηρούν για να στηριχτούν και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν ζώντας εκεί. Επίσης, η μελέτη αυτού του είδους μετανάστευσης είναι ιδιαίτερα σημαντική στη σύγχρονη εποχή λόγω των επιπτώσεων που έχουν τέτοιες κινητικότητες στους τόπους και στους ανθρώπους και στα δύο άκρα της μεταναστευτικής αλυσίδας (Mantecón 2008). Τα αποτελέσματα της έρευνας αναμένεται να συνεισφέρουν στην υφιστάμενη επιστημονική έρευνα στον ευρωπαϊκό ακαδημαϊκό χώρο αναφορικά με την ενδοευρωπαϊκή χωρική και κοινωνική κινητικότητα των πολιτών της ΕΕ και να βοηθήσoυν όσους χαράσσουν πολιτική τόσο στην ΕΕ όσο και σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο στην Ελλάδα: α) να αντιληφθούν τα πιθανά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πολίτες της ΕΕ που είναι εγκατεστημένοι μόνιμα σε ένα άλλο κράτος μέλος, β) να ανταποκριθούν στις ανάγκες αυτών των ομάδων πολιτών, βελτιώνοντας τόσο τη σχετική νομοθεσία όσο και την παροχή υπηρεσιών προς τα άτομα αυτά και διευκολύνοντας την κοινωνική και την πολιτική ένταξή τους, γ) να λαμβάνουν αποφάσεις με πλήρη επίγνωση σχετικά με την εισδοχή αυτών των μεταναστών και να σχεδιάζουν την πολιτική τους αναλόγως. Μέθοδος: Για τη διεξαγωγή της πρωτογενούς έρευνας υιοθετήθηκε η ποιοτική μέθοδος. Συγκεκριμένα, διεξήχθη δειγματοληπτική έρευνα με 11 ημι-δομημένες συνεντεύξεις σε βάθος, στην αγγλική γλώσσα, με 19 Βρετανούς υπηκόους σε διάφορες αγροτικές περιοχές στη νήσο Κέρκυρα. Μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε τις ατομικές ζωές από την προοπτική των ιδίων των ατόμων και να λάβουμε περιγραφές για τις διαδρομές της ζωής τους ώστε να αποκαλυφθούν τα μοτίβα των κοινωνικών σχέσεων και των ειδικών διαδικασιών που τις διαμόρφωσαν. Οι συνεντεύξεις έγιναν με χρήση οδηγού συνέντευξης, ο οποίος σχεδιάστηκε με τέτοιον τρόπο ώστε αφενός, να δοθεί απάντηση στα ερευνητικά ερωτήματα που θέσαμε και αφετέρου, να αποκαλυφθεί η βιογραφική στρατηγική των υποκειμένων, οι βλέψεις τους, 3

16 οι περιορισμοί τους και τα σημεία καμπής της ζωής τους. Η δειγματοληψία έγινε με τη μέθοδο της «χιονοστιβάδας», καθώς ήταν δύσκολο να εντοπιστεί ο υπό έρευνα πληθυσμός. Οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν, απομαγνητοφωνήθηκαν και στη συνέχεια έγινε ποιοτική αφηγηματική ανάλυση των δεδομένων. Η παρούσα εργασία δομείται ως εξής: στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια εισαγωγή στο υπό εξέταση κοινωνικο-χωρικό φαινόμενο, στις διαστάσεις του και στις διαφορές του από άλλες μορφές διεθνούς κινητικότητας. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται να οριοθετηθεί ο ορισμός τού υπό εξέταση φαινομένου μέσω της ανασκόπησης της διεθνούς βιβλιογραφίας σχετικά με αυτή τη νέα μορφή μεταναστευτικών ροών. Επίσης, παρουσιάζονται οι διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις του θέματος και περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση όσον αφορά στους Βρετανούς που έχουν μετοικήσει στο εξωτερικό. Στο τρίτο κεφάλαιο καταγράφεται η φυσιογνωμία του ερευνητικού μας πεδίου. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται η φυσική γεωγραφία, η διοικητική διαίρεση, τα δημογραφικά στοιχεία, η προσβασιμότητα, οι οικονομικοί τομείς, με έμφαση στον τουρισμό και στην αγορά ακινήτων, καθώς και το ιστορικό και πολιτιστικό προφίλ της νήσου Κέρκυρας. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στο σχεδιασμό της έρευνας και στη μεθοδολογία που υιοθετήθηκε. Ειδικότερα, περιγράφονται το αντιληπτικό περίγραμμα της έρευνας, τα κύρια και τα δευτερεύοντα ερευνητικά ερωτήματα, τα όρια και οι περιορισμοί της έρευνας, ο καθορισμός του ερευνητικού δείγματος και οι τεχνικές ενώ θίγονται θέματα αξιοπιστίας και εγκυρότητας της έρευνας. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της εμπειρικής έρευνας, τα οποία δομούνται σύμφωνα με τα αντίστοιχα τμήματα του οδηγού συνέντευξης, ενώ παράλληλα παρατίθενται σύντομα ή εκτενέστερα αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις, όπου κρίνεται απαραίτητο. Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται μία εκτεταμένη συζήτηση και ένας σχολιασμός επί των αποτελεσμάτων, με παράλληλη αντιπαράθεσή τους με αυτά παρόμοιων ερευνών, οι οποίες διεξήχθησαν στην Κέρκυρα, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στην Ιταλία και στη Γαλλία. Επιχειρείται η σύνθεση του προφίλ των Βρετανών μεταναστών lifestyle στην Κέρκυρα, ενώ εξετάζεται ο βαθμός της κοινωνικής και της πολιτικής ένταξής τους, οι οικιστικές τους επιλογές και ο βαθμός ικανοποίησής τους από τις παρεχόμενες φροντίδες υγείας στο νησί. Τέλος, στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματά μας και η χρησιμότητά των ερευνητικών ευρημάτων ενώ γίνονται προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. 4

17 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα καταγεγραμμένα σύγχρονα διεθνή μεταναστευτικά ρεύματα παρατηρούνται συνήθως από αναπτυσσόμενες σε αναπτυγμένες χώρες, από το Νότο προς το Βορρά, όπου οι οικονομικοί μετανάστες αναζητούν μία αξιοπρεπή και καλύτερη ζωή για τους ίδιους και τις οικογένειές τους ενώ οι πρόσφυγες και οι αιτούντες άσυλο εξαναγκάζονται να τραπούν σε φυγή για να σώσουν τις ζωές τους ή να διατηρήσουν την ελευθερία τους. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπ όψιν την πολυπλοκότητα της γεωγραφικής κινητικότητας και την παγκοσμιοποίηση του φαινομένου της μετανάστευσης, τα τελευταία τουλάχιστον τριάντα χρόνια έχει αναδυθεί μία άλλη μορφή διεθνούς μετανάστευσης με αντίστροφη κατεύθυνση, παράλληλα με τις καθιερωμένες μορφές, που συνίσταται στη μετανάστευση σχετικά εύπορων ατόμων, συνήθως από το Βορρά προς το Νότο. Τα άτομα αυτά θέλουν να ξεφύγουν από τον κακό καιρό, την ανασφάλεια, την εγκληματικότητα, τον έντονο τρόπο ζωής, το αυξανόμενο κόστος διαβίωσης και την έλλειψη αισθήματος της κοινότητας, που επικρατούν στις χώρες προέλευσής τους αναζητώντας μία καλύτερη, ποιοτική ζωή σε χώρες υποδοχής της επιλογής τους, με θερμότερα κλίματα, χαλαρό τρόπο ζωής, όμορφα τοπία, φθηνότερο κόστος ζωής και κόστος ακινήτων, φιλόξενους ανθρώπους και δεμένες, αλληλέγγυες τοπικές κοινωνίες. Αυτή η σύγχρονη τάση έχει περιγραφεί από τους ερευνητές με διάφορες ονομασίες: μετανάστευση lifestyle, διεθνής επιλεκτική μετανάστευση προς την ύπαιθρο, μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης, τουρισμός μακράς παραμονής. Αυτή η εμπειρική έρευνα διεξήχθη στο πλαίσιο της κινητικότητας στο εσωτερικό της ΕΕ που προβλέπει η Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992), που δίνει στους Ευρωπαίους πολίτες το δικαίωμα για ελεύθερη κυκλοφορία, εγκατάσταση και απασχόληση στην ΕΕ. Σκοπός της είναι να διερευνήσει σε ποιο βαθμό αυτή η κινητικότητα είναι επιτεύξιμη και αποτελεσματική. Ειδικότερα, θα εξετάσουμε την περίπτωση των Βρετανών που έχουν αποφασίσει να αγοράσουν ή να ενοικιάσουν ακίνητα σε αγροτικές περιοχές της Κέρκυρας και να εγκατασταθούν εκεί μόνιμα για διαφορετικούς λόγους. Η ερευνητική αυτή εργασία έχει στόχο να: i) διερευνήσει τα κίνητρα των μελών αυτής της εθνοτικής ομάδας να μετοικήσουν σε αυτόν το συγκεκριμένο προορισμό καθώς και το βαθμό ένταξής τους στις κοινωνίες υποδοχής και ii) να εξετάσει τις σχέσεις που αναπτύσσουν με τους ομοεθνείς τους και τις τοπικές κοινωνίες, τα κοινωνικά δίκτυα που δημιουργούν και συντηρούν για να στηριχτούν και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν ζώντας εκεί. 5

18 Τα αποτελέσματα της έρευνας αναμένεται να συνεισφέρουν στην υφιστάμενη επιστημονική έρευνα στον ευρωπαϊκό ακαδημαϊκό χώρο αναφορικά με την ενδοευρωπαϊκή χωρική και κοινωνική κινητικότητα των πολιτών της ΕΕ και να βοηθήσει όσους χαράσσουν πολιτική τόσο στην ΕΕ όσο και σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο στην Ελλάδα: α) να αντιληφθούν τα πιθανά προβλήματα που συναντούν οι πολίτες της ΕΕ που είναι εγκατεστημένοι μόνιμα σε ένα άλλο κράτος μέλος, β) να ανταποκριθούν στις ανάγκες αυτών των ομάδων πολιτών, προσαρμόζοντας τη σχετική νομοθεσία, βελτιώνοντας την παροχή υπηρεσιών προς τα άτομα αυτά και διευκολύνοντας την κοινωνική και την πολιτική ένταξή τους, γ) να λαμβάνουν αποφάσεις με πλήρη επίγνωση σχετικά με την εισδοχή αυτών των μεταναστών και να σχεδιάζουν τις πολιτικές τους αναλόγως. Λέξεις κλειδιά: μετανάστευση lifestyle, διεθνής αναστροφή της αστικοποίησης, αναδιάρθρωση της υπαίθρου, τουρισμός μακράς παραμονής, ποιότητα ζωής, κινητικότητα στην ΕΕ, Βρετανοί μετανάστες, Κέρκυρα 6

19 ABSTRACT Modern international migration flows usually occur from developing to developed countries from the South to the North, whereby economic or labour migrants seek to lead a decent and better life for themselves and their families while refugees and asylum seekers are forced to flee to save their lives or preserve their freedom. Nevertheless, taking into account the complexity of the geographical mobility and the globalised phenomenon of migration, over the last thirty years a new form of international migration has emerged along with the established ones, which consists in relatively affluent people migrating, usually from the North to the South. These migrants want to escape the pressures, the poor weather, the insecurity, the hectic way of life, rising living costs and the lack of a sense of community, prevailing in their countries of origin, seeking for the good, quality life in host countries of their choice, with warmer climates, relaxed way of life, beautiful landscapes, cheaper cost of living and cost of property, welcoming people and tight-knit communities. This modern trend has been described by researchers with different labels: lifestyle migration, environmental preference/amenity migration, international counter-urbanisation, residential/second home tourism. This empirical research was conducted in the framework of the right of European citizens to free movement, residence and employment across the EU, granted by the Maastricht Treaty (1992), and explores the degree to which this mobility is achievable and effective in practice. More specifically, we shall examine the case of British movers who have decided to purchase or rent a property in rural areas of Corfu and settle there permanently for different reasons. This research paper aims at: i) investigating the motives of the members of this ethnic group to move to this specific destination as well as the degree of their integration into their host communities and ii) examining the relations they shape with their fellow nationals and local communities, the networks they create and maintain to support themselves and the difficulties they are facing while living there. The research findings are expected to add to the existing academic research on EU citizens intra-european spatial and social mobility and help policy makers in the EU as well as at a local, regional and national level in Greece: a) be aware of the possible problems encountered by the EU citizens who decide to move to another Member State; b) address their needs by adapting the relevant legislation, improving the delivery of services provided to them and facilitating their social and political integration; and c) make informed decisions on hosting these groups and plan accordingly. Key words: lifestyle migration, amenity migration, international counterurbanization, residential tourism, quality of life, mobility across EU, British movers, Corfu, Greece 7

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε άλλες χώρες μπορεί ν ανακαλύψεις τοπία, παραδόσεις κι έθιμα η Ελλάδα έχει κάτι σκληρότερο να σου προσφέρει την ανακάλυψη του εαυτού σου. Λώρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται σε διάφορα πλάτη και μήκη της γης μία αύξηση στον αριθμό των ατόμων που μεταναστεύουν σε άλλες χώρες όχι για να αναζητήσουν εργασία, καλύτερες οικονομικές ευκαιρίες ή προστασία και ασφάλεια. Τα άτομα αυτά μεταναστεύουν για να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο ζούσαν μέχρι εκείνη τη στιγμή, αναζητώντας έναν πιο ποιοτικό τρόπο ζωής σε ένα ποιοτικό περιβάλλον. Πρόκειται για σχετικά εύπορα άτομα, όχι απαραίτητα πλούσια, που συνήθως μετακινούνται από χώρες με ισχυρές οικονομίες (π.χ. Γερμανία, ΗΠΑ) σε χώρες με πιο ασθενείς οικονομίες (π.χ. Ελλάδα, Μεξικό) για να ζήσουν εκεί μόνιμα ή για ένα μέρος του χρόνου, σε πρώτη ή δεύτερη κατοικία, την οποία ενοικιάζουν ή έχουν αγοράσει. Οι μετανάστες αυτοί θέτουν ως προτεραιότητα την ποιότητα ζωής και τα θέματα αισθητικής πάνω από το οικονομικό κέρδος. Οι Βρετανίδες ερευνήτριες O Reilly & Benson (2009) προσπαθούν να οριοθετήσουν αυτό το φαινόμενο, το οποίο ονομάζουν από κοινωνιολογική και ανθρωπολογική πλευρά, ως μετανάστευση βιοτικού ύφους ( lifestyle migration ). Αν και σε αριθμητικά μεγέθη, η μετανάστευση lifestyle είναι λιγότερο σημαντική από την οικονομική μετανάστευση ή τη μετανάστευση για ανθρωπιστικούς λόγους, αναδεικνύεται σταδιακά ως μία σημαντική μορφή διεθνούς κινητικότητας (Oliver 2011: 134). Ωστόσο, ο OHE δεν την αναγνωρίζει επίσημα ως μορφή διεθνούς μετανάστευσης. Συγκεκριμένα, το UNDP (2010: 4) αναγνωρίζει: α) τη νόμιμη μετανάστευση (οικογενειακή επανένωση, σπουδές, τουρισμός, οικονομική μετανάστευση), β) την αναγκαστική (αιτούντες άσυλο, πρόσφυγες, εσωτερικά εκτοπισμένοι, απαχθέντες), γ) τη μη νόμιμη (διακινούμενα άτομα με σκοπό την εργασιακή ή τη σεξουαλική τους εκμετάλλευση, λαθραίως διακινούμενα άτομα, καταναγκαστικά εργαζόμενοι, μη νόμιμη οικονομική μετανάστευση, παράνομες υιοθεσίες) (βλ. εικόνα 1). 8

21 Ο λόγος της μη συμπερίληψης της μετανάστευσης lifestyle στις παραπάνω μορφές διεθνούς μετανάστευσης ίσως να είναι διότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που είναι δύσκολο να συλληφθεί ως έννοια και να μετρηθεί καθώς εισχωρεί σε άλλες κατηγορίες κινητικότητας και μετανάστευσης (Oliver 2011: 134). Πράγματι, η μετανάστευση lifestyle θα μπορούσε να ενταχθεί εν μέρει στην πρώτη κατηγορία, καθώς πολλοί τουρίστες τελικά μεταναστεύουν προσωρινά ή μόνιμα σε μία ξένη χώρα ενώ αρκετοί από τους μετανάστες lifestyle εγκαθίστανται σε μία ξένη χώρα για να εργαστούν, αλλά αυτό δεν αποτελεί το κύριο κίνητρό τους, ούτε γίνεται γιατί στη χώρα τους υπάρχει χαμηλό επίπεδο διαβίωσης και έλλειψη οικονομικών ευκαιριών. Εικόνα 1. Οι μορφές διεθνούς μετανάστευσης σύμφωνα με τον ΟΗΕ Πηγή: UNDP 2010: 4 Ωστόσο, η μετανάστευση lifestyle αποτελεί ένα πιο σύνθετο κοινωνικο-χωρικό φαινόμενο καθώς έχει αρκετά χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από τις άλλες μορφές διεθνούς μετανάστευσης. Στον πίνακα 1 συνοψίζονται οι διαφορές της μετανάστευσης lifestyle από άλλες δύο παραδοσιακές μορφές διεθνούς μετανάστευσης, των οικονομικών μεταναστών και των προσφύγων/αιτούντων άσυλο. Παρόλο που κοινός παρονομαστής και των τριών μορφών διεθνούς μετανάστευσης είναι η απόδραση από τη χώρα προέλευσης για την αναζήτηση ενός καλύτερου τρόπου ζωής σε μία άλλη χώρα, με ό,τι αυτό σημαίνει για κάθε κοινωνική και εθνοτική ομάδα, οι διαφορές μεταξύ τους είναι πολύ σημαντικές. Η ΕΕ χρησιμοποιεί τον όρο intra-eu movers ( μετακινηθέντες εντός της ΕΕ ) για την ελεύθερη κυκλοφορία των ατόμων στο εσωτερικό της ΕΕ. Ωστόσο, καθώς αφενός, πρόκειται περισσότερο 9

22 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Οικονομικοί μετανάστες Πρόσφυγες και Μετανάστες lifestyle αιτούντες άσυλο Ελευθερία στην επιλογή του τόπου και της χρονικής στιγμής ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ μετανάστευσης καθώς και στην επιλογή του τύπου της κατοικίας Ελευθερία στην επιλογή του τρόπου ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ζωής στη χώρα υποδοχής Νόμιμη, μη νόμιμη, αναγκαστική Νόμιμη, μη νόμιμη Αναγκαστική Νόμιμη Ηλικιακές ομάδες Όλες (κυρίως ετών, Όλες Όλες (κυρίως ηλικίες +45, γυναίκες) άνδρες) Χαμηλό επίπεδο διαβίωσης, έλλειψη οικονομικών ευκαιριών ΝΑΙ ΝΑΙ ΟΧΙ ή πολιτική καταπίεση στη χώρα προέλευσης Μετανάστευση λόγω ζήτησης εργατικού δυναμικού, ύπαρξης ΝΑΙ ΝΑΙ ΟΧΙ οικονομικών ευκαιριών ή πολιτικών ελευθεριών στη χώρα υποδοχής Οικονομία χώρας προέλευσης Μέτρια/Κακή Μέτρια/Κακή Πολύ καλή/άριστη μετανάστη/πρόσφυγα Οικονομική κατάσταση μετανάστη Μέτρια/Κακή Μέτρια/Κακή Πολύ καλή/άριστη πριν από τη μετανάστευση Ισχνό οικονομικό και κοινωνικό κεφάλαιο των μεταναστών, περιθωριοποίηση, αυξημένη ΝΑΙ ΝΑΙ ΟΧΙ πιθανότητα για φυλετική διάκριση σε βάρος τους από τα μέλη της κοινότητας υποδοχής Μορφωτικό επίπεδο μεταναστών Συνήθως χαμηλό Συνήθως χαμηλό Συνήθως μέσο, ανώτερο Μετανάστευση προσανατολισμένη προς την κατανάλωση και την ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ αναψυχή Μετανάστευση συνήθως από χώρες με λευκό κυρίως πληθυσμό σε χώρες ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ με λευκό κυρίως πληθυσμό Το φυσικό περιβάλλον και το κλίμα στη χώρα υποδοχής αποτελούν ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ βασικούς παράγοντες έλξης Προηγούμενη εμπειρία των μεταναστών από τη χώρα ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ υποδοχής ως τουρίστες Εκμάθηση της γλώσσας της χώρας υποδοχής ως βασικός παράγοντας ΝΑΙ ΝΑΙ ΟΧΙ κοινωνικής και πολιτικής ένταξης Οι μετανάστες συμβάλλουν στην κοινωνική συνοχή του αγροτικού ΝΑΙ ΟΧΙ ΟΧΙ πληθυσμού στη χώρα υποδοχής Απώτερος σκοπός μετανάστευσης: αυτοπραγμάτωση, ποιότητα ζωής ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ Πίνακας 1. Διαφορές μετανάστευσης 'lifestyle' από άλλες μορφές διεθνούς μετανάστευσης Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης 10

23 για πολιτικό όρο αφού αφορά σε μία πολιτικά σκοπούμενη κινητικότητα (Janoschka 2011: 271) - και αφετέρου, στα ελληνικά, ο όρος δεν είναι πολύ δόκιμος, στην παρούσα εργασία θα χρησιμοποιήσουμε τον παραδοσιακό γενικό όρο μετανάστης, 2 εκτός από τις περιπτώσεις που η διεθνής βιβλιογραφία τους περιγράφει ρητά ως movers. Ανάλογα με το είδος του προορισμού που προσελκύει αυτά τα άτομα, οι Benson and O Reilly (2009) διακρίνουν τρεις κατηγορίες μεταναστών lifestyle : Α. Τους τουρίστες μακράς παραμονής, που εγκαθίστανται σε παράκτιες περιοχές ή σε νησιά που προσελκύουν πολύ τουρισμό, όπου διατηρούν συνήθως δεύτερη (εξοχική) κατοικία. Για παράδειγμα, οι Βρετανοί στην Costa del Sol στην Ισπανία, οι οποίοι συνήθως διαμένουν εκεί για τρεις έως έξι μήνες το χρόνο και μετά επιστρέφουν στη χώρα προέλευσής τους, χωρίς ωστόσο, αυτό να είναι περιοριστικό. Τα άτομα αυτά απολαμβάνουν σε αυτές τις περιοχές τις υποδομές που έχουν γίνει για τους τουρίστες. Β. Αυτούς που αναζητούν τον ειδυλλιακό τρόπο ζωής στην ύπαιθρο, τους αργούς ρυθμούς της, τον καθαρό αέρα και ελεύθερο χρόνο για δημιουργικές δραστηριότητες. Τα άτομα αυτά επιλέγουν την ύπαιθρο γιατί εκεί οι έννοιες της συλλογικότητας και της κοινότητας είναι περισσότερο ανεπτυγμένες, αποβάλλουν το άγχος και συσφίγγουν τις κοινωνικές επαφές και σχέσεις με τους ντόπιους. Για παράδειγμα, οι Βρετανοί στη γαλλική ύπαιθρο ή οι Αμερικανοί στον Παναμά, στην Κόστα Ρίκα και στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. Γ. Τους «Αστούς-Μποέμ», οι οποίοι αναζητούν δημιουργικά, καλλιτεχνικά ή πνευματικά μέρη, που θα τους επιτρέψουν να έχουν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής και την ευκαιρία γα αυτοπραγμάτωση. Για παράδειγμα οι Δυτικοευρωπαίοι στο Βαρανάσι της Ινδίας ή στο νησί της Μυκόνου. Τα σύγχρονα μεταναστευτικά ρεύματα παγκοσμίως παρατηρούνται συνήθως από αναπτυσσόμενες χώρες σε πιο ανεπτυγμένες οικονομίες και όχι τόσο το αντίθετο. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπ όψιν την πολυπλοκότητα της γεωγραφικής κινητικότητας και την παγκοσμιοποίηση του φαινομένου της μετανάστευσης, παρατηρείται εδώ και πολλά χρόνια ένας άλλος τύπος μετανάστευσης, αυτός των εύπορων μεταναστών από αναπτυγμένες σε άλλες αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες. Η τάση αυτή έχει χαρακτηριστεί από τους 2 Τα Ηνωμένα Έθνη ορίζουν το μετανάστη (migrant) ως ένα άτομο που κατοικεί σε μία ξένη χώρα για περισσότερο από ένα χρόνο ανεξάρτητα από τις αιτίες, εκούσιες ή ακούσιες, και τα μέσα, νόμιμα ή μη νόμιμα, που χρησιμοποιήθηκαν για τη μετανάστευση. Πηγή: International Organization for Migration (IMO) < πρόσβαση στις

24 ερευνητές ως μετανάστευση τρόπου ζωής ή βιοτικού ύφους ( lifestyle migration ), ως αναστροφή της αστικοποίησης (counterurbanization), ως μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης (amenity/environmental preference migration) ή ως τουρισμός μακράς παραμονής (residential tourism). 3 Πρόκειται για άτομα με σχετική οικονομική άνεση όλων των ηλικιών που μετοικούν μαζικά, προσωρινά ή μόνιμα, σε χώρες όπου το κόστος ζωής και/ή οι τιμές των ακινήτων είναι χαμηλότερες, σε μέρη τα οποία, για διαφόρους λόγους, θεωρούν ότι έχουν κάποιο νόημα και που αντιπροσωπεύουν κάτι που χαλαρά ορίζεται ως ποιότητα ζωής ή που προσφέρουν τη δυνατότητα για μία καλύτερη ποιότητα ζωής (O Reilly 2007a, O Reilly and Benson 2009: 2). Η προσανατολισμένη προς το lifestyle μετανάστευση αποτελεί «μία προνομιακή μορφή κινητικότητας που πραγματοποιείται μέσω μίας εξαρτώμενης σχέσης μεταξύ δύο πόλων, του τουρισμού και της μετανάστευσης» (Janoschka and Haas 2014: 1). Οι ερευνητές τη θεωρούν προνομιακή «γιατί δεν γίνεται πρωτίστως για οικονομικούς λόγους» (ό.π.). Η συγκεκριμένη μορφή κινητικότητας, η οποία πραγματοποιείται από τις χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης προς τις χώρες της νότιας Ευρώπης εδώ και τουλάχιστον τριάντα χρόνια, αν και έχει εντοπιστεί από τους Έλληνες ερευνητές (Hadjimichalis 2003), έχει μελετηθεί ελάχιστα με πεδίο έρευνας τον ελλαδικό χώρο (Lazaridis et al. 1999, Marmaras 2009). H Benson 4 παρατηρεί ότι συχνά οι άνθρωποι, βασιζόμενοι στις εμπειρίες που έχουν συσσωρεύσει από τις διακοπές τους, επιθυμούν να διάγουν στη συνέχεια έναν τρόπο ζωής παρόμοιο με αυτόν που προσφέρουν οι προορισμοί των διακοπών τους. Γι αυτό το λόγο, επισημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι επιλέγουν να μετοικήσουν μόνιμα στους προορισμούς των διακοπών τους, μία απόφαση που καθίσταται δυνατή, κυρίως λόγω του σχετικού πλούτου που διαθέτουν: σχετικού πλούτου σε σχέση με τα άτομα που κατοικούν μόνιμα στον εκάστοτε προορισμό, και/ή πλούτου σε σχέση με τη θέση που τα άτομα αυτά κατέχουν στην παγκόσμια τάξη. Η ερευνήτρια δεν εννοεί μόνο οικονομικό πλούτο, αν και αυτό παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, αλλά έναν συνδυασμό διαφόρων κεφαλαίων, όπως 3 Καθώς το κοινωνικό αυτό φαινόμενο δεν έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, και συνεπώς, δεν υφίσταται σχετική ελληνική βιβλιογραφία, δεν έχουν αποδοθεί στα ελληνικά οι σχετικοί περιεκτικοί αγγλικοί όροι, οι οποίοι συμπυκνώνουν σε μία ή δύο λέξεις την πολυπλοκότητα και τις πολλαπλές διαστάσεις του εν λόγω φαινομένου. Στην παρούσα έρευνα για πρακτικούς λόγους θα χρησιμοποιήσουμε το γενικό προσδιορισμό: μετανάστευση lifestyle που εμπερικλείει κατά κάποιον τρόπο πολλές πτυχές του φαινομένου. 4 Benson, M. (2012) Lifestyle Migration and Relative Affluence, 13 August. πρόσβαση στις

25 είναι το πολιτισμικό κεφάλαιο (προσόντα, δεξιότητες, εκπαίδευση), το κοινωνικό και το συμβολικό κεφάλαιο. Η σχετικά νέα αυτή μορφή διεθνούς μετανάστευσης ευνοήθηκε από συγκεκριμένες υλικές και ιστορικές συνθήκες, όπως ο νέος διεθνής καταμερισμός της εργασίας, η νέα ευρωπαϊκή γεωπολιτική μετά τον Ψυχρό πόλεμο, οι νέες τεχνολογίες και η πρόοδος των επικοινωνιών και των μεταφορών, οι δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης και ο σχετικά νέος προσανατολισμός της μετανάστευσης προς την κατανάλωση και την αυτοπραγμάτωση (King, 2002: 89). Ωστόσο, ο King παρατηρεί ότι αυτή η μεταναστευτική μορφή αποτελεί την ιστορική συνέχεια πρώιμων κινητικοτήτων που περιλαμβάνουν τον Grand Tour, τα ταξίδια περιπέτειας, την εθελοντική και την προσωρινή μετανάστευση και τη μετανάστευση από έρωτα (ό.π.). Η μετανάστευση lifestyle συνίσταται συνήθως στη μετοίκηση από τα αστικά κέντρα της βορειοδυτικής Ευρώπης σ ένα ευχάριστο τοπίο της υπαίθρου στην ενδοχώρα της νότιας Ευρώπης, σε νησί της Μεσογείου ή σε μία όμορφη παραθαλάσσια κωμόπολη ή χωριό. Αυτή η μετανστευτική τάση επιτρέπει σε ορισμένα άτομα να απολαύσουν μια πιο χαλαρή και υγιή ζωή σε μία κουλτούρα την οποία αντιλαμβάνονται ως περισσότερο ελκυστική από τη δική τους. Ο Hadjimichalis (2003: 113) εντάσσει αυτή τη μορφή κινητικότητας στην ευρύτερη αναδιάρθρωση της ευρωπαϊκής υπαίθρου όπου οι νέες αστικές μεσαίες τάξεις στις χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης (Γερμανοί, Βρετανοί, Ολλανδοί και Σκανδιναβοί) πηγαίνουν για να ζήσουν μόνιμα σε ηλιόλουστες περιοχές της υπαίθρου και σε μικρές πόλεις στη νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Γαλλία, Ελλάδα, Κύπρος, Μάλτα). Ο King (2002) παρατηρεί ότι και σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν διαφοροποιήσεις μεταξύ αυτών των μεταναστών. Από τη μια πλευρά είναι αυτοί που αναζητούν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής, μία αυθεντικότητα, μία ειδυλλιακή, απλή και αυθεντική ζωή στην ύπαιθρο (rural idyllists), την οποία χρησιμοποιούν τόσο ως τόπο παραγωγής όσο και ως τόπο κατανάλωσης, όπως για παράδειγμα οι Ολλανδοί στη σουηδική ύπαιθρο, οι Βρετανοί στη γαλλική και στην πορτογαλική ύπαιθρο και οι Γερμανοί στην ελληνική ύπαιθρο (π.χ. Μάνη, ορεινή Κρήτη) και από την άλλη πλευρά είναι αυτοί που αναζητούν να δραπετεύσουν στον ήλιο (sun seekers), οι ηλιότροποι (heliotropes) ή ηλιόφιλοι (heliophiles), όπως οι Σκανδιναβοί στις Κανάριες Νήσους και οι Γερμανοί στις Βαλεαρίδες Νήσους, οι οποίοι μετατρέπουν τη σωρευμένη εμπειρία τους ως τουρίστες σ έναν νέο, 13

26 μόνιμο πλέον τρόπο ζωής, κάνοντας χρήση των υποδομών που απευθύνονται στους τουρίστες, χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να αναπτύξουν κοινωνικά δίκτυα με τον ντόπιο πληθυσμό αφού ήδη ζει εκεί μόνιμα ή ημι-μόνιμα μια αρκετά μεγάλη κοινότητα ομοεθνών τους, η οποία είναι αυτόνομη και αυτάρκης. Ωστόσο, η Oliver (2011: 141) παρατηρεί ότι η μετανάστευση lifestyle, ως μη αναγνωρισμένη μορφή διεθνούς μετανάστευσης, κατέχει περιθωριακή θέση στις συζητήσεις στη διεθνή κοινότητα ενώ οι κανονισμοί που τη διέπουν είναι περιορισμένοι, βασίζονται σε διμερείς παρά σε πολυμερείς συμφωνίες ενώ οποιαδήποτε ρύθμιση προκύπτει ως παράπλευρο αποτέλεσμα κάποιας πολιτικής που ρυθμίζει άλλα θέματα και όχι μιας περιεκτικής ειδικά σχεδιασμένης στρατηγικής. Η ερευνήτρια υπογραμμίζει ότι αυτό οφείλεται στο ότι τα εμπλεκόμενα κράτη θεωρούν αυτό το φαινόμενο κανονιστικά μη προβληματικό. Κατ αρχήν, για τις χώρες αποστολής του βορρά οι μετανάστες lifestyle θεωρούνται περιθωριακοί πληθυσμοί, καθώς πρόκειται συνήθως για οικονομικά μη ενεργά άτομα που ελαφρύνουν το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Από την άλλη, για τις χώρες υποδοχής του νότου, οι μετανάστες lifestyle δεν αποτελούν απειλή, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ενώ θεωρούνται επιθυμητή κατηγορία μεταναστών λόγω της υψηλής αγοραστικής τους δύναμης. Οι χώρες αυτές προσφέρουν στους μετανάστες την κατανάλωση άυλων αγαθών κλίμα, περιβάλλον, τρόπος ζωής - και σε αντάλλαγμα αυτοί επενδύουν σε ακίνητα και αγοράζουν αγαθά και υπηρεσίες (ό.π.). *** 14

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ- ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1 Προς έναν ορισμό του φαινομένου Εδώ και τουλάχιστον τρεις δεκαετίες παρατηρείται ένα νέο είδος διεθνούς μετανάστευσης κατοίκων αστικών κέντρων από τον αναπτυγμένο βορρά προς τον αναπτυσσόμενο ή αναπτυγμένο νότο για αναζήτηση καλύτερης και ποιοτικότερης ζωής. Στην Ευρώπη οι νέες αυτές μεταναστευτικές ροές παρατηρούνται από χώρες της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης προς τη Νότια Ευρώπη και τα νησιά της Μεσογείου, όπου εγκαθίστανται τόσο σε παράκτιες και προπαράκτιες περιοχές όσο και στην ενδοχώρα, στην ύπαιθρο. Το εν λόγω κοινωνικο-χωρικό φαινόμενο εντάσσεται στο πλαίσιο της ενδοευρωπαϊκής κινητικότητας και της καθιέρωσης της ευρωπαϊκής ιθαγένειας 5 που προέβλεψε η Συνθήκη του Μάαστριχτ (ΣΕΕ) (άρθρο 18, παρ. 1 ΕΚ). Η κινητικότητα στο εσωτερικό της ΕΕ-28, δηλαδή το να μπορεί ο πολίτης της Ένωσης να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στην επικράτεια των κρατών μελών για να ζήσει, να εργαστεί, να σπουδάσει, να αποσυρθεί ή να ακολουθήσει την οικογένειά του, αποτελεί μία από τις βασικότερες συνιστώσες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, που συμπληρώνει την οικονομική και τη νομισματική ολοκλήρωση. Αν και η μετανάστευση lifestyle «φαίνεται να είναι κυρίως μία απολιτική έκφραση μιας πολιτικά σκοπούμενης κινητικότητας στην ΕΕ» (Janoschka 2011: 271), οι επιπτώσεις αυτού του φαινομένου επηρεάζουν σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους ντόπιους πληθυσμούς, τις χώρες μετοίκησης, τους ίδιους τους μετανάστες αλλά και την πορεία της οικοδόμησης της ευρωπαϊκής ταυτότητας. 5 Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια προστίθεται στην εθνική ιθαγένεια. Κάθε πολίτης που έχει την υπηκοότητα ενός κράτους μέλους είναι ταυτόχρονα και πολίτης της Ένωσης (Άρθρο 17 ΕΚ). Αυτή η ιθαγένεια συνεπάγεται νέα δικαιώματα για τους Ευρωπαίους, ήτοι: - το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονής στην Κοινότητα - το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι για τις ευρωπαϊκές και τις δημοτικές εκλογές - το δικαίωμα διπλωματικής και προξενικής προστασίας ενός κράτους μέλους άλλου από το κράτος μέλος καταγωγής στο έδαφος μιας τρίτης χώρας όπου δεν αντιπροσωπεύεται το κράτος μέλος καταγωγής - το δικαίωμα αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και υποβολής καταγγελίας στον Ευρωπαίο διαμεσολαβητή. 15

28 Η Οδηγία 2004/38/ΕΚ 6 ενοποιεί σε ένα κείμενο την προϋπάρχουσα νομοθεσία για την ελεύθερη κυκλοφορία ενώ ορίζει τρεις κατηγορίες πολιτών ΕΕ σε κινητικότητα: α) όσους έχουν δικαίωμα διαμονής έως τρεις μήνες (Άρθρο 6), β) όσους έχουν δικαίωμα διαμονής μεταξύ τριών μηνών και πέντε ετών (Άρθρο 7), γ) όσους έχουν δικαίωμα διαμονής άνω των πέντε ετών (Άρθρο 10). Ωστόσο, η κυκλοφορία των προσώπων στο εσωτερικό της ΕΕ υπολείπεται κατά πολύ της κυκλοφορίας των κεφαλαίων, των αγαθών και των υπηρεσιών. Συγκεκριμένα, λιγότεροι από 1 στους 50 Ευρωπαίους ζούσαν το 2004 εκτός της χώρας προέλευσής τους ενώ μόλις το 4% των πολιτών της ΕΕ-15 έχουν ζήσει και εργαστεί σε άλλο κράτος μέλος, που σημαίνει ότι ο αριθμός των Ευρωπαίων που αποφασίζουν να μετακινηθούν στο εσωτερικό της ΕΕ (EU movers) είναι οριακός, αν όχι στατιστικά ασήμαντος, σε σύγκριση με όσους παραμένουν στη χώρα τους (EU stayers) για να ζήσουν και για να εργαστούν (Favell and Recchi 2009: 3). Οι συγγραφείς θεωρούν ότι αυτό το γεγονός δεν μειώνει τη συμβολική σημασία που έχουν αυτές οι ενδοευρωπαϊκές μεταναστευτικές ροές στην οικοδόμηση της νέας Ευρώπης και στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας γιατί τα άτομα αυτά: «είναι το ανθρώπινο πρόσωπο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, από τα οποία μπορούμε να μάθουμε τι σημαίνει να είσαι Ευρωπαίος. Οι ζωές τους, οι εμπειρίες τους είναι ο καλύτερος οδηγός για να διαπιστώσεις πόσο εύκολο είναι να μετακινηθεί η ταυτότητα ή ο ορίζοντας κάποιου σ ένα μετα-εθνικό ή κοσμοπολίτικο επίπεδο, καθώς και τα πρακτικά οφέλη, τη βαθιά γνώση, τα εμπόδια και τις αποτυχίες μιας ζωής που έζησε εκτός του τόπου όπου ανήκει ιστορικά.» (Favell and Recchi 2009: 3) Το 64% των εσωτερικών μεταναστών της ΕΕ-15 βρέθηκε ότι τελικά επιστρέφουν στη χώρα προέλευσής τους (return migrants). Η Γερμανία, η Βρετανία και η Ισπανία είναι οι χώρες που δέχονται ετησίως τους περισσότερους μετανάστες από τα άλλα κράτη μέλη της ΕΕ-15 (οι 4 στους 10 ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα ετών) ενώ οι Βρετανοί, οι Γερμανοί, οι Γάλλοι και οι Ιταλοί (με αυτή τη σειρά) είναι οι μεγαλύτερες εθνοτικές ομάδες που εγκαθίστανται σε άλλη χώρα της ΕΕ-15 (Favell and Recchi 2009: 12). Στις 12 από τις 15 χώρες της ΕΕ 7 ζουν τρεις με τέσσερις φορές περισσότεροι μετανάστες τρίτων χωρών απ ότι Ευρωπαίοι μετανάστες (ό.π.). Επιπρόσθετα, τα άτομα που μετακινούνται στο εσωτερικό της ΕΕ αποτελούν πλέον έναν θετικά επίλεκτο πληθυσμό όσον αφορά το μορφωτικό τους επίπεδο καθώς οι Ευρωπαίοι μετανάστες που έχουν ολοκληρώσει την τριτοβάθμια 6 ΕΕ L 158, Εξαίρεση αποτελούν το Λουξεμβούργο, το Βέλγιο και η Ιρλανδία. 16

29 εκπαίδευση υπερτερούν του γενικού πληθυσμού σε κάθε κράτος μέλος (Favell and Recchi 2009: 16). Το έτος 2009 στο σύνολο των συνολικά εισερχόμενων μεταναστών στην Εισερχόμενοι μετανάστες υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ (42%) (58%) Πίνακας 2. Εισερχόμενοι μετανάστες ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ στην Ελλάδα το έτος 2009 ανά φύλο Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.- Eurostat Ελλάδα, οι (ποσοστό 36,4%) προέρχονταν από τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ και από τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ). 8 Εξ αυτών οι γυναίκες υπερτερούσαν με ποσοστό 58% (βλ. πίνακα 2). Το 2009 είχαν τη συνήθη διαμονή τους στην Ελλάδα υπήκοοι της ΕΕ-27 και από τις χώρες ΕΖΕΣ, όπου οι γυναίκες υπερισχύουν με ποσοστό 57,8% (βλ. πίνακα 3) ενώ η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των μεταναστών (ποσοστό 91,8%) ανήκει στις ηλικιακές ομάδες από 20 έως 64 ετών (βλ. πίνακα 4). ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ (42,2%) (57,8%) Πίνακας 3. Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ με συνήθη διαμονή την Ελλάδα το έτος 2009 ανά φύλο Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.- Eurostat ΣΥΝΟΛΟ Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ (5,4%) (37,9%) (53,9%) (2,8%) Πίνακας 4. Υπήκοοι ΕΕ-27 & ΕΖΕΣ με συνήθη διαμονή την Ελλάδα το 2009 ανά ηλικιακή ομάδα Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.- Eurostat Σύμφωνα δε με την Απογραφή Πληθυσμού του 2011 κατοικούσαν στην Ελλάδα υπήκοοι από χώρες της ΕΕ-27, ποσοστό περίπου 22% επί του συνόλου των αλλοδαπών στη Χώρα. Όσον αφορά τον ευρωπαϊκό χώρο, οι μεταναστευτικές αυτές ροές αφορούν, μεταξύ άλλων (βλ. εικόνα 2): Άτομα όλων των ηλικιών από τη Βόρεια και τη Δυτική Ευρώπη (π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Φινλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Ελβετία) προς τη Νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Μάλτα, Ελλάδα, Κροατία και Τουρκία), 8 Ελβετία, Ισλανδία, Νορβηγία, Λιχτενστάιν 17

30 Βρετανούς και Ολλανδούς οικονομικά ενεργούς προς τη Γαλλία Ολλανδούς οικονομικά ενεργούς προς τη Σουηδία Γάλλους προς το Μαρόκο Εικόνα 2. Οι ροές της μετανάστευσης lifestyle στην Ευρώπη Επεξεργασία εικόνας: Γιάννης Λαϊνάς Καθώς το εν λόγω φαινόμενο δεν καλύπτεται από συγκεκριμένες τυπολογίες μετανάστευσης, οι ερευνητές για να το περιγράψουν χρησιμοποιούν ευρύτερες έννοιες όπως: 1) Μετανάστευση συνταξιούχων, ηλικιωμένων ή σε ύστερο στάδιο ζωής (Retirement, elderly or later-life migration) 2) Ιδιοκτησία δεύτερης κατοικίας (Second-home ownership) 3) Διεθνής αναστροφή της αστικοποίησης (International counter-urbanization) 4) Μετανάστευση από το Βορρά προς το Νότο και ενδο-ευρωπαϊκή μετανάστευση (in-migration) 5) Εποχιακή μετανάστευση και προσωρινή μετανάστευση 18

31 Διεθνής Μετανάστευση Συνταξιούχων/ Ηλικιωμένων (ΙRM) Μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμη σης Τουρισμός μακράς παραμονής/ τουρισμός δεύτερης κατοικίας Διεθνής αποαστικοποίηση/ Επιλεκτική μεταν. προς την ύπαιθρο Εποχιακή και προσωρινή μετανάστευση Μετανάστευση από βορρά προς νότο Εικόνα 3. Οι διαστάσεις του φαινομένου της μετανάστευσης 'lifestyle' Επεξεργασία σχήματος: Σπ. Παρθένης Η μετανάστευση lifestyle εντάσσεται στην κινητικότητα lifestyle η οποία επιτρέπει μία ευρύτερη κατανόηση των διασυνδέσεων μεταξύ του σύγχρονου ταξιδιού, της αναψυχής και της μετανάστευσης. Οι Cohen et al. (2013), βασιζόμενοι στη διάκριση των Bell & Ward (2000) ανάμεσα στην προσωρινή κινητικότητα και στη μόνιμη μετανάστευση, εισάγουν την έννοια της κινητικότητας lifestyle ως μία ενδιάμεση μορφή κινητικότητας (βλ. πίνακα 5). Ωστόσο, όπως παρατηρεί η O Reilly (2007), καμία από τις παραπάνω κατηγοριοποιήσεις δεν συλλαμβάνει με ενιαίο τρόπο την πολυπλοκότητα του φαινομένου και τα κίνητρα πίσω από αυτή την απόφαση ούτε η μία αποκλείει την άλλη. Το υπό μελέτη κοινωνικό χωρο-χρονικό φαινόμενο της μετανάστευσης είναι μια περιεκτική έννοια που συμπεριλαμβάνει όλους τους παραπάνω όρους (βλ. εικόνα 3). Ας εξετάσουμε όμως τους περιορισμούς που παρουσιάζει καθεμία από αυτές τις τυπολογίες ώστε να μπορέσουμε να καθορίσουμε το εννοιολογικό πλαίσιο καθώς και τα όρια αυτού του φαινομένου. 19

32 Ορισμός Έννοιες κλειδιά Συνήθης τόπος διαμονής Επιστροφή Ανήκειν Διαστάσεις κλειδιά Διάρκεια Συχνότητα Εποχικότητα Χρονικότητα Προσωρινή κινητικότητα Μη μόνιμη μετοίκηση μεταβαλλόμενης διάρκειας Κινητικότητα lifestyle Συνεχείς ημι-μόνιμες μετοικήσεις με μεταβαλλόμενες διάρκειες Μόνιμη μετανάστευση Μόνιμη αλλαγή συνήθους τόπου διαμονής Λιγότερη κεντρικότητα Πολλαπλά αγκυροβόλια Ακέραιη έννοια Μπορεί να περιλαμβάνει επιστροφή στην πατρίδα ( home ) Γενικά συνδεδεμένη σε μία τοποθεσία Μεταβαλλόμενης διάρκειας διαμονή Γενικά ένα επαναλαμβανόμενο γεγονός Μεγάλη εποχική διαφοροποίηση Συμβαίνει σε μία χρονική στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής Μπορεί να περιλαμβάνει επιστροφές στις πατρίδες ( homes ) Μη σύνδεση με μία (ή με περισσότερες τοποθεσίες) Διαμονή με μεταβαλλόμενες διάρκειες Πολυμεταβατική και διαρκής Μερική εποχική διαφοροποίηση Συνεχής κατά τη διάρκεια της ζωής Πίνακας 5. Οι διαφορές της κινητικότητας 'lifestyle' από την προσωρινή κινητικότητα και από τη μόνιμη μετανάστευση Πηγή: Cohen et al. (2013), προσαρμογή από Bell and Ward (2000: 90) Δεν υπάρχει πρόθεση για επιστροφή Σύνδεση με μία ή δύο τοποθεσίες Συνεχής μετοίκηση Απλή μετάβαση Μικρή εποχική διαφοροποίηση Συμβαίνει σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής, ένα γεγονός που συμβαίνει μία και μόνο φορά α) Ο όρος μετανάστευση συνταξιούχων είναι παραπλανητικός διότι πολλοί από αυτούς που είναι επίσημα καταχωρημένοι ως συνταξιούχοι συνεχίζουν να εργάζονται με καθεστώς μερικής απασχόλησης ή απασχολούνται περιστασιακά στην άτυπη οικονομία, δηλαδή χωρίς αυτό να δηλώνεται. Επιπλέον, ο όρος ύστερο στάδιο ζωής είναι ανεπαρκής γιατί ανάλογα με την εργατική νομοθεσία που ισχύει σε κάθε χώρα και το είδος του επαγγέλματος υπάρχουν πολλές διακυμάνσεις στην ηλικία της συνταξιοδότησης. Για παράδειγμα, οι στρατιωτικοί συνταξιοδοτούνται σε πολλές χώρες σε μικρή ηλικία (π.χ ετών) εφόσον έχουν συμπληρώσει κάποια ελάχιστη υπηρεσία. β) Σε πολλές περιπτώσεις δεν πρόκειται για αγορά δεύτερης κατοικίας αλλά για μετακόμιση σε μια νέα κύρια κατοικία. Άλλοι πάλι ενοικιάζουν κατοικίες ή ζουν σε τροχόσπιτα προκειμένου να ικανοποιήσουν την επιθυμία τους για καλύτερη ποιότητα ζωής. Τέλος, 20

33 ορισμένοι μετανάστες θεωρούν τη δεύτερη κατοικία ως εξίσου κύρια κατοικία και περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα εκεί. γ) Ο όρος ενδο-ευρωπαϊκή μετανάστευση αφενός, καθιερώθηκε μόλις το 1992 στη Συνθήκη του Μάαστριχτ σχετικά με την ελευθερία μετακίνησης των ατόμων εντός της ΕΕ και αφετέρου, καθορίζεται κυρίως από την κατάσταση των τοπικών οικονομιών στις χώρες αποστολής. Αποτελεί λοιπόν ένα ευρύτερο φαινόμενο που δεν περιλαμβάνει μόνο τη μετανάστευση lifestyle αλλά και την οικονομική μετανάστευση. Εξάλλου, σημειώνονται και μη ενδο-ευρωπαϊκά μεταναστευτικά ρεύματα lifestyle όπως αυτά των Ευρωπαίων προς το Μαρακές του Μαρόκου, των Βορειοαμερικανών προς το Μεξικό ή των κατοίκων του Κεμπέκ του Καναδά προς τη Φλόριντα των ΗΠΑ ( snowbirds ). δ) Το φαινόμενο της μετανάστευσης lifestyle δεν περιορίζεται από το Βορρά στο Νότο αλλά αφορά και μεταναστευτικά ρεύματα από τη Δύση στην Ανατολή, όπως είναι η αύξηση των ιδιοκτητών δεύτερης (και πρώτης) κατοικίας στην Κροατία (Ντουμπρόβνικ, Ίστρια) καθώς και τις πολύ πρόσφατες μεταναστευτικές ροές από το Βορρά προς το Βορρά!, όπως αυτές ολλανδικών οικογενειών στη σουηδική ύπαιθρο (Eimermann et al. 2012). ε) Υπάρχουν ορισμένοι μετανάστες lifestyle, οι οποίοι αφού πουλήσουν την περιουσία τους στη χώρα τους, μετοικούν μόνιμα σε ένα νέο μέρος, χωρίς όμως να σκοπεύουν ποτέ να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Λόγω της πολυπλοκότητας, των πολλαπλών διαστάσεων του φαινομένου και της μελέτης του από επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων στην Ευρώπη (π.χ. κοινωνικών ανθρωπολόγων, κοινωνιολόγων, γεωγράφων, δημογράφων, περιβαλλοντολόγων, γεροντολόγων και ειδικών του τουρισμού) στη Βόρειο Αμερική και στην Αυστραλία δεν έχει βρεθεί έως σήμερα ένας κοινά αποδεκτός και πλήρης ορισμός του φαινομένου, το οποίο στα αγγλικά έχει περιγραφεί με τους εξής όρους: - Amenity migration (Moss 2006, Müller 2006, McIntyre 2009) ή αλλιώς Environmental preference migration (Ullman 1954, Svart 1973, Zimmerman 1979), - (International) counter-urbanisation (Champion 1989, Halfacree 1994, 2008, Buller and Hoggart 1994a). - Lifestyle migration (O Reilly and Benson 2009, Benson 2010a, 2010b, 2011, Oliver 2011), 21

34 - International Retirement Migration (IRM) (Williams et al. 1997, Williams and Patterson 1998, Rodríguez et al. 1998, Williams et al. 2000, King et al. 2000, Rodríguez 2001, Gustafson 2002, Koch-Schulte 2008), - Residential tourism ή second home tourism (O Reilly 2007, 2009, Rodríguez 2007, Huete 2009, McWatters 2009, Marmaras 2009). Ας εξετάσουμε όμως περισσότερο αναλυτικά το περιεχόμενο που αποδίδουν οι ερευνητές στους παραπάνω όρους για να διαπιστώσουμε σε ποιο βαθμό καλύπτουν εννοιολογικά την πολυπλοκότητα και την έκταση του σύγχρονου αυτού κοινωνικού φαινομένου Μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης O Ullman (1954) ήταν ο πρώτος ερευνητής που μελέτησε τις ενδοπεριφερειακές μεταναστευτικές ροές στις ΗΠΑ λόγω της έλξης των ατόμων από τόπους που διαθέτουν ιδιαίτερες φυσικές ομορφιές και ονόμασε αυτή την τάση ως μετανάστευση περιβαλλοντικής προτίμησης (environmental preference migration). Αργότερα, ο Svart (1973) και η Zimmerman (1979) μελέτησαν το ίδιο φαινόμενο στο εσωτερικό των ΗΠΑ, χρησιμοποιώντας τον ίδιο όρο ενώ η εν λόγω μεταναστευτική ροή έχει περιγραφεί επίσης ως επιλεκτική μετανάστευση προς την ύπαιθρο (Λαμπριανίδης και Μπέλλα 2004: 137) ή αλλιώς ως μετανάστευση σε περιοχές της υπαίθρου με φυσικές ομορφιές ( amenity migration ). 9 Ο Moss (2006: 19) ορίζει το φαινόμενο αυτό ως τη «μετακίνηση των ανθρώπων στα βουνά με σκοπό να κατοικήσουν εκεί καθ όλη τη διάρκεια του έτους ή κατά διαστήματα, πρωτίστως εξαιτίας της πραγματικής και της υποκειμενικής μεγαλύτερης περιβαλλοντικής τους ποιότητας και της πολιτιστικής διαφοροποίησής τους». Η νέα αυτή τάση παρατηρείται κυρίως στις ΗΠΑ (Σιέρα Νεβάδα), στην Σκανδιναβία και στις Άλπεις από άτομα που επιλέγουν να μεταναστεύσουν από αστικά κέντρα σε μέρη με φυσικές ομορφιές, ήπιο κλίμα, αυθεντική αγροτική κουλτούρα, αναψυχή και προσιτή στέγαση, όχι για να βρουν εργασία αλλά για να ξεφύγουν από τις αρνητικές συνθήκες που επικρατούν στα μητροπολιτικά κέντρα, αναζητώντας έναν νέο τρόπο ζωής. Οι εν λόγω μετανάστες πηγαίνουν εκεί για «ενεργό αναψυχή και παθητική περισυλλογή, τείνουν να είναι 9 Ο όρος natural amenities αναφέρεται στα φυσικά χαρακτηριστικά του τοπίου που θεωρούνται ότι συμβάλλουν σε ένα ευχάριστο περιβάλλον (π.χ. λίμνες, ποτάμια, όρη). 22

35 οικονομικά ενεργοί και συχνά χρειάζονται ένα καλά αναπτυγμένο σύστημα στήριξης επικοινωνιών καθώς και μια σχετικά βολική πρόσβαση στα νέα σπίτια της επιλογής τους» (McIntyre 2009: 225). Οι Gosnell and Abrams (2011: 304) τονίζουν ότι ο όρος amenity migration δεν χρησιμοποιείται διεθνώς αλλά σχεδόν αποκλειστικά στις ΗΠΑ και ότι τα αντίστοιχα φαινόμενα σε άλλες γεωγραφικές περιοχές του κόσμου περιγράφονται με διαφορετικούς όρους. Ως παράδειγμα αναφέρουν την Αυστραλία όπου οι μετανάστες που μετοικούν σε παράκτιες περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ονομάζονται lifestylers. Tο φαινόμενο αυτό παρουσιάζει αυξημένο επιστημονικό ενδιαφέρον «λόγω των τρόπων με τους οποίους, από κοινού με άλλες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες, συμβάλλει στο θεμελιώδη μετασχηματισμό των κοινοτήτων της υπαίθρου που βρίσκονται σε περισσότερο αναπτυγμένες περιοχές σε όλο τον κόσμο» (Gosnell and Abrams 2011: 303) Διεθνής αναστροφή της αστικοποίησης Πρόκειται για τη διεθνή διάσταση του φαινομένου της αποαστικοποίησης ή αναστροφής της αστικοποίησης (counter-urbanisation), ήτοι της τάσης για μετανάστευση πληθυσμών από τα αστικά κέντρα προς την ύπαιθρο στην ίδια χώρα. Στις ΗΠΑ το φαινόμενο αυτό περιέγραψαν για πρώτη φορά οι Beale (1975) και Berry (1976) ενώ στην Ευρώπη μελετήθηκε από τους Vining and Kontuly (1978), Fielding (1982, 1986) και Champion (1989). Το ζήτημα της συνεχούς αναζήτησης μιας ήσυχης ειδυλλιακής ζωής στην ύπαιθρο από τους σχετικά εύπορους κατοίκους των αναπτυγμένων χωρών και οι λόγοι που υπαγορεύουν αυτήν την απόφαση εντάσσονται στη γενικότερη έννοια της αναστροφής της αστικοποίησης ( counterurbanization ), η οποία αποτελεί το ερευνητικό αντικείμενο κοινωνιολόγων, κοινωνικών γεροντολόγων, δημογράφων και γεωγράφων τα τελευταία τριάντα χρόνια. Μια από τις διαστάσεις του κοινωνικο-χωρικού αυτού φαινομένου είναι η ονομαζόμενη επιστροφή στην ύπαιθρο, αλλά οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται. Και τούτο διότι η αναστροφή της αστικοποίησης που περιγράφει την κίνηση των ανθρώπων κυρίως από τις πόλεις και τις μητροπολιτικές περιοχές προς την ύπαιθρο ή προς τις μη αστικές περιοχές (Halfacree 1994, 2008 Halliday and Coombes 2005), ήτοι η ανακατανομή του πληθυσμού ανάμεσα στις αστικές και τις αγροτικές περιοχές προς όφελος των τελευταίων, προκύπτει από κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες που ξεπερνούν τις ιδιαιτερότητες της υπαίθρου (Παπαδόπουλος et al. 2008: 103). 23

36 Το φαινόμενο αυτό και τα άτομα που μετακινούνται σε αυτό το πλαίσιο έχουν περιγραφεί από τους ερευνητές με διάφορους όρους (Gosnell and Abrams 2011: ): - amenity buyers (αγοραστές κατοικιών σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους) (Gosnell and Travis 2005), - back-to-the-landers ( πίσω στη γη ) (Halfacree 2006), - aspirational migration (μετανάστευση μετά προσδοκιών) (Woods 2005a), - rural rebound (ανάκτηση της υπαίθρου) (Johnson et al. 2005), - population turnaround (αντιστροφή του πληθυσμού) (Lewis 2000), - urbanization of the rural (αστικοποίηση της υπαίθρου) (Cloke 2006). Ωστόσο, η έννοια της αναστροφής της αστικοποίησης, η οποία έχει διευρυνθεί με το χρόνο και είναι πλέον χαοτική, συνδέεται στενά με το θέμα της αγροτικής ειδυλλιακής ζωής, δηλαδή την έλξη που ασκεί η ύπαιθρος ως τρόπος ζωής. Τα βασικά συστατικά στοιχεία των αγροτικών περιοχών, κατά τους van Dam et al. (2002: 465), που τις διαφοροποιούν από τα αστικά περιβάλλοντα είναι, σύμφωνα με τους «Λόγους» των μη ειδικών τα εξής: α) μορφολογικά: τα οπτικά χαρακτηριστικά της εξοχής (π.χ. το πράσινο, oι αγελάδες, οι φάρμες ), β) λειτουργικά: σε σχέση με τις χωρικές λειτουργίες της εξοχής (π.χ. φύση, αναψυχή ), γ) κοινωνικο-πολιτισμικά: π.χ. ο αργός ρυθμός του τρόπου ζωής, η ηρεμία και η ησυχία, και δ) τοπογραφικά: π.χ. the Green Heart 10. Ωστόσο, οι Halliday and Coombes (2005) επισημαίνουν ότι τα μέρη που επιλέγουν ορισμένα άτομα για να μεταναστεύσουν επιλέγονται βάσει της υποκειμενικής αντίληψης που έχουν διαμορφώσει τα άτομα για τα μέρη αυτά παρά βάσει των αντικειμενικών εγγενών χαρακτηριστικών των περιοχών αυτών (δηλαδή γι αυτό που πραγματικά είναι). Επιπρόσθετα, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος συχνά δρουν ως ερεθίσματα για τα άτομα και τις οικογένειες που ζουν στα αστικά κέντρα ώστε να υιοθετήσουν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής μεταναστεύοντας στην ύπαιθρο στην ίδια ή σε άλλη χώρα. Για παράδειγμα, η βρετανική τηλεοπτική σειρά του BBC «Forever Green» ( ) παρουσίαζε μια οικογένεια που ζούσε σε ένα διαμέρισμα στο Λονδίνο και που κάποια στιγμή αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στη βρετανική ύπαιθρο, με αφορμή το άσθμα από το οποίο υπέφερε ένα μέλος της οικογένειας, η υγεία του οποίου επιβαρυνόταν από την αστική ρύπανση. Η απόφασή τους διευκολύνθηκε από 10 Πρόκειται για μια πράσινη αγροτική ζώνη στην περιφέρεια Randstad της Ολλανδίας που περικλείεται από τις τέσσερις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας (Άμστερνταμ, Ρότερνταμ, Χάγη, Ουτρέχτη). 24

37 την κληρονομιά ενός εγκαταλειμμένου σπιτιού στην εξοχή. Συνεπώς, το φαινόμενο της μετανάστευσης lifestyle θα μπορούσε να περιγραφεί ως μια μορφή αναστροφής της αστικοποίησης εφ όσον πολλά από τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από αυτή τη μορφή κινητικότητας είναι ενσωματωμένα στις εικόνες και στις αναπαραστάσεις των εν λόγω ατόμων για την ειδυλλιακή ύπαιθρο (O Reilly 2007). Οι φαντασιώσεις/αναπαραστάσεις και οι «Λόγοι» των μη ειδικών (lay imaginations/representations and discourses) για συγκεκριμένα περιβάλλοντα ή τοποθεσίες όπως η ύπαιθρος επηρεάζουν τις αποφάσεις που αυτοί λαμβάνουν σχετικά με τον τόπο μετεγκατάστασής τους ενώ αυτές οι προτιμήσεις επηρεάζουν με τη σειρά τους τη μεταναστευτική τους συμπεριφορά (van Dam et al. 2002: 462). Συνεπακόλουθα, υποθέτουμε ότι οι θετικές εικόνες των νοικοκυριών για την εξοχή επηρεάζουν σημαντικά τις προτιμήσεις τους για μόνιμη εγκατάσταση στην ύπαιθρο και εν τέλει την απόφασή τους για (εσωτερική ή διεθνή) μετανάστευση ή μη. Ωστόσο, αυτές οι προτιμήσεις φιλτράρονται σε μεγάλο βαθμό και από τα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών, δηλαδή από την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο των μελών τους, από το στο οποίο στάδιο βρίσκονται στη ζωή τους, από το εάν υπάρχουν παιδιά ή όχι, από το εάν κάποιο από τα μέλη έχει ζήσει ή επισκέπτεται συχνά την ύπαιθρο αλλά και από διάφορους πόρους (π.χ. εισόδημα, κινητικότητα στο χώρο και στο χρόνο, πληροφόρηση) και περιορισμούς (π.χ. τοπική κτηματομεσιτική αγορά, αγορά εργασίας) (βλ. εικόνα 3). Επιπρόσθετα, οι υποψήφιοι μετανάστες lifestyle λαμβάνουν υπ όψιν και κάποια πρακτικά ζητήματα σχετικά με τον τόπο αγοράς της κατοικίας τους, τα οποία περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την απόσταση της αγροτικής περιοχής από το κοντινότερο αστικό κέντρο, το υφιστάμενο δίκτυο συγκοινωνιών και μεταφορών, την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης και σε διασκέδαση. Συνεπώς, συμπεραίνουμε ότι τα άτομα δεν μπορούν να συλλάβουν την ύπαιθρο ως έναν ενιαίο χώρο αλλά ως πολλαπλούς κοινωνικούς χώρους που επικαλύπτουν τον ίδιο γεωγραφικό χώρο, άρα οι έννοιες εξοχή και ύπαιθρος δεν είναι ταυτόσημες (Halfacree 1993) ενώ «τα κατοικημένα περιβάλλοντα στην ύπαιθρο δεν είναι αναγκαίο να βρίσκονται στην εξοχή [ ] αλλά μπορούν να δημιουργηθούν (ανακατασκευαστούν) σε ή κοντά σε πολεοδομικά συγκροτήματα» (van Dam et al. 2002: 463). Ειδικότερα, η εξοχή συχνά γίνεται αντιληπτή ως χώρος τάξης της κοινότητας και ως καταφύγιο από τις αστικές εντάσεις και τον φρενώδη ρυθμό της σύγχρονης αστικής ζωής και συνεπώς, αποκτά την ποιμενική ιδιότητα μιας ειδυλλιακής ζωής στην ύπαιθρο. O Short γράφει χαρακτηριστικά: 25

38 «Η εξοχή ως σύγχρονος μύθος απεικονίζεται ως ένας λιγότερο γρήγορος τρόπος ζωής όπου οι άνθρωποι ακολουθούν τις εποχές παρά το χρηματιστήριο, όπου έχουν περισσότερο χρόνο ο ένας για τον άλλον και υπάρχουν σε μια περισσότερο οργανική κοινότητα και εκεί όπου έχουν μια θέση και έναν αυθεντικό ρόλο. Η εξοχή έχει γίνει το καταφύγιο από τη νεωτερικότητα.» (1991: 34) Επιπρόσθετα, οι van Dam et al. (2002: 462) υπογραμμίζουν ότι «[σ]την ανθρωπογεωγραφία γενικά και ιδιαίτερα στη γεωγραφία της υπαίθρου αναγνωρίζεται ότι είναι σημαντικό να αναλύονται οι ερμηνείες και οι κατασκευασμένες εικόνες της πραγματικότητας (δηλαδή της υπαιθρότητας), καθώς αποτελούν τη βάση επί της οποίας δρουν οι άνθρωποι». Η Massey (1999: 36, στο Παπαδόπουλος και Χατζημιχάλης 2008: 4) επισημαίνει ότι το πρώτο πράγμα που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε για τη γεωγραφική φαντασία είναι «...ότι η γνώση μας σχετικά με τον κόσμο και ο τρόπος που τον κατανοούμε έχει πάντα ένα σημείο εκκίνησης, μια "τοποθέτηση". Τον βλέπουμε από εδώ και όχι από εκεί» (έμφαση στο πρωτότυπo). Αυτό το εδώ, αυτή η αρχική τοποθέτηση διαμορφώνει τις κατασκευές γεωγραφικών εννοιών, όπως, π.χ. αγροτικότητα, ύπαιθρος, εξοχή. Συνεπώς, οι van Dam et al. (2002: 462) υποστηρίζουν ότι οι εικόνες και οι αναπαραστάσεις των μη ειδικών για την ύπαιθρο, οι ατομικές προτιμήσεις για μόνιμη εγκατάσταση σε αγροτικές κατοικημένες περιοχές και η μετανάστευση από τα αστικά κέντρα στην ύπαιθρο συνδέονται μεταξύ τους και ότι η μεταναστευτική συμπεριφορά συνολικά μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγές στην ύπαιθρο, στους χώρους και στις δομές της υπαίθρου (βλ. εικόνα 4). Πράγματι σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ολλανδία είναι εμφανής εδώ και δύο δεκαετίες τουλάχιστον μια χωρική και κοινωνική ανασύνθεση της υπαίθρου, η οποία αφενός, υπονοεί την επέκταση της έννοιας της υπαίθρου εκτός των παραδοσιακών της ορίων (Παπαδόπουλος και Χατζημιχάλης 2008: 5) και αφετέρου, υποδηλώνει την αντικατάσταση της αγροτικής παραγωγιστικής εικόνας της υπαίθρου από μία προσανατολισμένη στην κατανάλωση (μετα-παραγωγιστική) ειδυλλιακή εικόνα του ευρωπαϊκού αγροτικού χώρου (van Dam et al. 2002: 463), δηλαδή από «ένα νέο πρότυπο, μια νέα γεωγραφική φαντασία, αυτή της υπαίθρου ως χώρου κατανάλωσης» (Παπαδόπουλος και Χατζημιχάλης 2008: 6), αναψυχής, κατοικίας και προστασίας της φύσης και του τοπίου. 26

39 Εικόνα 4. Η διασύνδεση μεταξύ χαρακτηριστικών των νοικοκυριών και άλλων παραγόντων που επηρεάζουν τη μεταναστευτική συμπεριφορά Πηγή: van Dam et al. 2002: 463 Τέλος, οι προαναφερθέντες μετασχηματισμοί, οι οποίοι σε ορισμένα μέρη έχουν ολοκληρωθεί ενώ σε άλλα βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη, μπορούν με τη σειρά τους να μεταβάλλουν τις εικόνες και τις αναπαραστάσεις (νοήματα) των ατόμων για την ύπαιθρο και την έννοια της ειδυλλιακής αγροτικής ζωής, οι οποίες φυσικά δεν είναι στατικές αλλά δυναμικές (van Dam et al. 2002: 473). Εξάλλου, οι Buller and Hoggart (1994b) περιέγραψαν το εν λόγω μεταναστευτικό φαινόμενο ως διεθνή αναστροφή της αστικοποίησης, υπογραμμίζοντας ότι δεν εντασσόταν και δεν εντάσσεται στις παραδοσιακές επεξηγήσεις ή στα παραδοσιακά μοτίβα της μετανάστευσης καθώς υποκινείται κυρίως από την κατανάλωση (αναζήτηση ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής) παρά από την παραγωγή (οικονομικό όφελος) Τουρισμός μακράς παραμονής Σύμφωνα με τους Leontidou & Tourkomenis (2009: 38) και τον Marmaras (2009: 55), με τον όρο τουρισμός μακράς παραμονής (residential tourism-turismo residencial) εννοούμε την «προσωρινή μετακίνηση σε ξένες χώρες για μεγάλα χρονικά διαστήματα κυρίως για μήνες παρά για εβδομάδες ατόμων που διαθέτουν εκεί ιδιόκτητη κατοικία». Το φαινόμενο αυτό άρχισε να γίνεται πιο έντονο ιδιαίτερα μετά την όταν ετέθη σε ισχύ η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Μάαστριχτ) που επιτρέπει σε όλους τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εγκαθίστανται ελεύθερα στο έδαφος οποιουδήποτε κράτους μέλους της ΕΕ. Υπό αυτό το πρίσμα, το παραπάνω φαινόμενο ξεπερνά την 27

40 κατηγορία της αναψυχής και αποκτά το χαρακτήρα ενός μετανεωτεριστικού τρόπου ζωής με τον οποίο τίθεται σε αμφισβήτηση ο χωρικός περιορισμός σε μία και μοναδική κατοικία (Leontidou & Marmaras, 2001: ). Οι ρίζες του παραθεριστικού τουρισμού πρέπει να αναζητηθούν στα σαλέ στις ακτές της Γαλλικής Ριβιέρας (Νίκαια) στις αρχές του 20 ού αιώνα αλλά και νωρίτερα στην αγγλική αριστοκρατία που συνήθιζε να παραθερίζει στη γαλλική ύπαιθρο. Σύμφωνα με τους Leontidou & Tourkomenis (2009: 43), o τουρισμός μακράς παραμονής εντάσσεται στο πλαίσιο των νέων τάσεων στον τουριστικό κλάδο και των νέων μεταναστευτικών ρευμάτων στην Ευρώπη μετά τη διεύρυνση της ΕΟΚ τη δεκαετία του 80. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τη μετάβαση στα μετασοσιαλιστικά καθεστώτα στην Ανατολική Ευρώπη τη δεκαετία του 90 επέφερε σημαντικούς μετασχηματισμούς και μετατοπίσεις σε διάφορα ευρωπαϊκά χωρικά επίπεδα: π.χ. Βορράς Νότος, Ανατολή Δύση, αστικός χώρος - ύπαιθρος χώρα, παραγωγή κατανάλωση. Επιπρόσθετα, επήλθε μία μεταστροφή στα παραδοσιακά κίνητρα της μετανάστευσης που στράφηκαν από την παραγωγή στην κατανάλωση καθώς και μία αλλαγή στους προορισμούς επιλογής των μεταναστών. Οι ερευνητές τονίζουν ότι η οικονομική μετανάστευση, που χαρακτηρίστηκε στο παρελθόν ως φορντική, μειώθηκε στην Ευρώπη τη δεκαετία του 80 ενώ παράλληλα η διεύρυνση της ΕΟΚ προς τις χώρες της Μεσογείου την ίδια περίοδο εντατικοποίησε τις μεταναστευτικές ροές προς προορισμούς που στο παρελθόν αποτελούσαν τόπους προέλευσης των οικονομικών μεταναστών. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι χώρες του ευρωπαϊκού νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) μετατράπηκαν σε σημαντικούς προορισμούς υποδοχής για κάθε μορφή μετανάστευσης (ό.π.) Επιπρόσθετα, επισημαίνουν ότι η ανάπτυξη των ΤΠΕ διευκόλυναν τα δύο βασικά προαπαιτούμενα του τουρισμού μακράς παραμονής, ήτοι την αναζήτηση κατοικίας μέσω του διαδικτύου και την τηλε-εργασία στα μέρη όπου εγκαθίστανται αυτοί οι τουρίστες, γεγονός που τους επιτρέπει να μετακινούνται με μικρότερη συχνότητα ανάμεσα στη χώρα προέλευσης (εργασία) και στη χώρα υποδοχής (αναψυχή). Εδώ και δύο δεκαετίες, οι Ισπανοί ερευνητές χρησιμοποιούν τον όρο turismo residencial (τουρισμός μακράς παραμονής) για να περιγράψουν ένα συγκεκριμένο κοινωνικό φαινόμενο, ήτοι τη μόνιμη ή προσωρινή διαμονή (κυρίως ηλικιωμένων) Βορειοευρωπαίων στην περιοχή της Costa del Sol στη νότια Ισπανία (Casado-Díaz 1999), καθώς πιστεύουν ότι τα μοτίβα συμπεριφορών των ατόμων αυτών μοιάζουν με αυτά των 28

41 τουριστών που πηγαίνουν εκεί για διακοπές (τουρισμός βραχείας παραμονής). Αλλά και πιο πρόσφατα, ο McWatters (2009: 3-4) στην έρευνά του για τους Βορειοαμερικανούς μετανάστες στην πόλη Boquete του Παναμά χρησιμοποιεί τους όρους residential tourist και residential tourism, αγνοώντας εκούσια τις τυχόν θετικές και τις αρνητικές συνδηλώσεις του όρου τουρίστας, και αυτό το κάνει, όπως τονίζει ο ίδιος, αφενός, για να ξεπεράσει τις δυσκολίες στην ορολογία που παρουσιάζει ένα τέτοιο πολύπλοκο, ετερογενές και νεοαναδυόμενο κοινωνικό φαινόμενο και αφετέρου, λόγω της συνειρμικής αξίας των όρων ως μίας περιεκτικής ταυτότητας και πρακτικής με την οποία μπορούν να σχετιστούν οι περισσότεροι αναγνώστες. Ο ερευνητής εντοπίζει δύο συνιστώσες του φαινομένου του τουρισμού μακράς παραμονής. Η πρώτη είναι ότι χαρακτηρίζεται από έναν τρόπο ζωής που είναι προσανατολισμένος γύρω από μοτίβα αναψυχής και κατανάλωσης, όπου η ανάγκη του ατόμου για εργασία είναι ελάχιστη ή δεν υφίσταται και η δεύτερη ότι πραγματοποιείται μόνιμα ή ημιμόνιμα σε έναν επιλεγμένο προορισμό, έξω από το παραδοσιακό κοινωνικο-γεωγραφικό περιβάλλον ενός ατόμου (ό.π.). Ο Rodríguez (2001: 53) έχει θέσει τέσσερα κύρια κριτήρια που χαρακτηρίζουν τους τουρίστες μακράς παραμονής ως κοινωνικές ομάδες: α. αποτελούν μία συγκεκριμένη ομάδα ατόμων (συνταξιούχοι ηλικιωμένοι), β. επιδεικνύουν διαφορετικά μοτίβα συμπεριφοράς ως προς την κινητικότητά τους (μόνιμη μετανάστευση, προσωρινή μετανάστευση ή απλά κινητικότητα), γ. εμφανίζουν κίνητρα ενός τουρίστα σε ατομική βάση (ικανοποίηση από τον ελεύθερο χρόνο) και με οικονομικές διαστάσεις (όσον αφορά στην κατανάλωση, τις κτηματομεσιτικές αγορές και τις υπηρεσίες), δ. δημιουργούν εδαφικές επιπτώσεις. Ο McWatters (2009: 5) προτείνει και ένα πέμπτο κριτήριο: ε. τα άτομα αυτά διαθέτουν τη διακριτή πρόθεση να φτιάξουν μία μόνιμη κατοικία στον τόπο υποδοχής, ενώ όσον αφορά στο τέταρτο κριτήριο θεωρεί ότι οι επιπτώσεις είναι και κοινωνικές, αφού το εν λόγω φαινόμενο «δεν έχει νόημα παρά μόνο όταν τεθεί σε ένα κοινωνικογεωγραφικό περιβάλλον και διερευνηθεί ως ένα δυναμικό φαινόμενο που μεταβάλλει τις ταυτότητες των τόπων και των τοπικών κοινωνιών με τις οποίες συνδέεται». Ωστόσο, κρίνει ανεπαρκές και περιοριστικό το πρώτο κριτήριο αφού οι όροι συνταξιούχοι και ηλικιωμένοι είναι ρευστοί, αυθαίρετοι και υποκειμενικοί, δεδομένου ότι οι συνταξιούχοι 29

42 είναι πλέον υγιέστεροι, νεότεροι και περισσότερο ενεργητικοί απ ότι πριν, γεγονός που οφείλεται αφενός, στα επιτεύγματα της ιατρικής στην υγειονομική περίθαλψη και αφετέρου, στην αλλαγή που έχει επέλθει στις κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις για το τι σημαίνει να είναι κανείς συνταξιούχος στον 21 ο αιώνα. Πρόκειται πλέον για τη «χρυσή ηλικία» ενός ατόμου με κύρια χαρακτηριστικά την αναψυχή και την κατανάλωση και παράλληλα για μία χρονική περίοδο ανταμοιβής ενός ανθρώπου για τον προηγηθέντα κοπιαστικό εργατικό βίο του. Αντίθετα, θεωρεί ότι «ανεξάρτητα από την ακριβή επαγγελματική τους απασχόληση και την ηλικία τους, πρόκειται για μία διακριτή κοινωνική ομάδα με σχετικά ομοιογενείς προθέσεις και κίνητρα» (ό.π.). Σχέση μεταξύ τουρισμού και μετανάστευσης Oι Williams and Hall (2000: 20) επισημαίνουν ότι έχουν γίνει ελάχιστες έρευνες σχετικά με «τη γκρίζα ζώνη των πολύπλοκων μορφών κινητικότητας οι οποίες βρίσκονται σε ένα συνεχές μεταξύ μόνιμης μετανάστευσης και τουρισμού». Για τον σκοπό της παρούσας εργασίας θα υιοθετήσουμε την άποψη του Wiseman (1980, στο Williams and Hall 2002: 8) σχετικά με τη μετανάστευση των συνταξιούχων, διευρύνοντάς την, ωστόσο, για όλες τις μορφές μετανάστευσης lifestyle. Ο Wiseman υποστηρίζει ότι αυτές οι σύγχρονες μορφές κινητικότητας δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ένα μεμονωμένο γεγονός, αυτό της πραγματικής μετοίκησης ή της απόφασης για μετοίκηση αλλά ως μια διαδικασία σε διαρκή εξέλιξη. Στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, που μπορεί να αναπαρασταθεί με ένα συνεχές, ο τακτικός τουρίστας (Α) μπορεί να γίνει σταδιακά εποχιακός μετανάστης (Β1) ή τουρίστας μακράς παραμονής (Β2) και τελικά μόνιμος μετανάστης (Γ) (βλ. εικόνα 5). ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Α Β1 ή Β2 Γ Τακτικός Εποχιακός/ προσωρινός Τουρίστας Μόνιμος τουρίστας μετανάστης μακράς παραμονής μετανάστης Εικόνα 5. Το συνεχές τουρισμός-μετανάστευση Επεξεργασία: Σπ. Παρθένης Η μετανάστευση lifestyle έχει αναπτυχθεί κυρίως χάρη στο φαινόμενο του μαζικού τουρισμού καθώς αυτού του είδους οι μετανάστες τείνουν να εγκαθίστανται (προσωρινά ή 30

43 μόνιμα) σε περιοχές που έχουν ήδη επισκεφθεί μία ή περισσότερες φορές στο παρελθόν για διακοπές. Στις περιπτώσεις αυτές είναι ενδιαφέρον να διερευνηθεί πώς οι εν λόγω μετανάστες αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τον τουρισμό, δηλαδή εάν θεωρούν τους εαυτούς τους ακόμη τουρίστες, εάν πιστεύουν ότι έχουν ενσωματωθεί με τους ντόπιους κατοίκους και θεωρούν τους εαυτούς τους ισότιμα μέλη της τοπικής κοινωνίας ή εάν έχουν αναπτύξει μια δια-εθνική ταυτότητα. Επιπλέον, είναι αξιοσημείωτο ότι η ανάπτυξη του τουρισμού σε συνδυασμό με τη μετανάστευση lifestyle (ιδίως αυτή των ηλικιωμένων ατόμων) έχουν μεταβάλει με το πέρασμα του χρόνου τους τύπους του περιβάλλοντος που συναντούν οι νέοι μετανάστες. Σε σύγκριση με όσους μετοίκησαν κατά τις δεκαετίες του 60 και του 70, οι μετανάστες των δύο τελευταίων δεκαετιών στη νότια Ευρώπη έχουν βρει πολύ διαφορετικές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες (King et al. 2000: 49). Οι συνεχώς μεταβαλλόμενες σχέσεις μεταξύ του τουρισμού και της μετανάστευσης (ως επικαλυπτόμενων μορφών κινητικότητας στο χώρο και στο χρόνο), αν και είναι εγγενή χαρακτηριστικά της πορείας ζωής ορισμένων ατόμων, έχουν μελετηθεί ξεχωριστά από τους αντίστοιχους ερευνητές (γεωγράφους του τουρισμού και ειδικούς σε θέματα μετανάστευσης) και όχι ως αλληλένδετα στοιχεία που αποτελούν ένα πλέγμα (nexus). Το γεγονός αυτό έχει επιφέρει μια χαοτική και πολλές φορές αυθαίρετη εννοιολόγηση των δύο όρων, οι οποίοι δεν συμπίπτουν ποτέ, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μια ολιστική προσέγγιση και να αγνοούνται σημαντικές παράμετροι της υφιστάμενης αιτιώδους σχέσης μεταξύ αυτών των δύο χωρο-χρονικών κοινωνικών φαινομένων. Αυτή η αδυναμία σαφούς οριοθέτησης των δύο εννοιών οφείλεται: α) στα ποιοτικώς ανεπαρκή διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία για την (εσωτερική και διεθνή) κινητικότητα των ατόμων, β) στην ασάφεια των ορίων τόσο μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης όσο και στην ασάφεια των κινήτρων και της συμπεριφοράς των προσωρινά μετακινούμενων ατόμων, και γ) στην υφιστάμενη ισχνή θεωρητική βάση. Για παράδειγμα, ο ορισμός που δίνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO 1991) για τον τουρισμό ως «το φαινόμενο που προκύπτει από προσωρινές επισκέψεις και παραμονή, διάρκειας μικρότερης του ενός έτους μακριά από το συνήθη τόπο διαμονής για οποιονδήποτε λόγο, πλην της απασχόλησης που αμείβεται απ τον τόπο επίσκεψης» είναι εμφανώς προβληματικός. Ειδικότερα, ο ορισμός των δώδεκα μηνών ως ορίου που ξεχωρίζει έναν τουρίστα από έναν προσωρινό μετανάστη είναι αυθαίρετος και χαοτικός. Επιπλέον, οι Williams and Hall (2002: 5) αναρωτιούνται τι σημαίνει συνήθης τόπος διαμονής για όσους έχουν έναν 31

44 νομαδικό/περιφερόμενο τρόπο ζωής όπως οι συνταξιούχοι μετανάστες που μετακινούνται εποχιακά μεταξύ των κατοικιών τους σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου με εντελώς διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες. Επιπρόσθετα, η μη αμειβόμενη εργασία είναι επίσης προβληματική έννοια καθώς αυτό σημαίνει ότι όλες οι άλλες μορφές μη μόνιμης κινητικότητας μπορούν να θεωρηθούν τουρισμός (π.χ. φοιτητές, σύνεδροι). Πέρα όμως από τις απόπειρες επιστημονικής διασαφήνισης των δύο όρων (τουρισμός- μετανάστευση) για ερευνητικούς λόγους, σημασία έχει, από τη μια μεριά, το πώς τα ίδια τα μετακινούμενα άτομα προσδιορίζουν την ταυτότητά τους και την κοινωνική τους κατηγοριοποίηση στον τόπο μόνιμης ή προσωρινής εγκατάστασής τους σε μια άλλη χώρα, και από την άλλη μεριά, το πώς χαρακτηρίζονται αυτά τα άτομα από τους ομοεθνείς τους (τόσο στη χώρα προέλευσής τους όσο και στη χώρα εγκατάστασης) αλλά και από τους ντόπιους κατοίκους. Για παράδειγμα, σε έρευνα του Gustafson (2002) σε 46 Σουηδούς συνταξιούχους που περνούσαν τους χειμώνες τους στην Costa del Sol και στο νησί Gran Canaria στις Κανάριες Νήσους στην Ισπανία επί έξι μήνες 11 (παλαιοί τουρίστες στις εν λόγω περιοχές), βρέθηκε ότι οι ντόπιοι κάτοικοι και οι ομοεθνείς τους (Σουηδοί τουρίστες στην Ισπανία και φίλοι και συγγενείς στη Σουηδία) τούς θεωρούσαν τουρίστες, ενώ οι ίδιοι απέρριπταν κατηγορηματικά αυτόν το χαρακτηρισμό. Ωστόσο, αν και οι Σουηδοί παραδέχτηκαν ότι οι ντόπιοι τούς συμπεριφέρονταν σαν να ήταν τουρίστες, λόγω της εξωτερικής τους εμφάνισης και των σπαστών ισπανικών που μιλούσαν, προσπάθησαν να διαφοροποιηθούν από την κατηγοριοποίησή τους ως τουρίστες, χρησιμοποιώντας στο λόγο τους χωρο-χρονικά κριτήρια, τα οποία συνοψίζονται στα εξής: α) ο τουρισμός είναι βραχυχρόνιος και προσωρινός, πραγματοποιείται συνήθως το καλοκαίρι και χαρακτηρίζεται από γρήγορους ρυθμούς ενώ οι ίδιοι ζουν εκεί συνεχώς για μεγάλο χρονικό διάστημα κυρίως το χειμώνα και έχουν έναν πιο αργό και χαλαρό τρόπο ζωής παρόμοιο με αυτό των ντόπιων, β) οι προσωρινά εγκατεστημένοι Σουηδοί συνταξιούχοι στην περιοχή συνήθως έχουν τη δική τους κατοικία ή διαμέρισμα στην Ισπανία, μακριά από τουριστικές περιοχές, ενώ οι τουρίστες διαμένουν σε ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια, γ) οι Σουηδοί συνταξιούχοι δεν αρέσκονται στην σκηνοθετημένη αυθεντικότητα και γι αυτό το λόγο αποφεύγουν να πηγαίνουν στα ίδια μέρη όπου πάνε οι τουρίστες παραλίες, εστιατόρια, καταστήματα - όπου επικρατεί η εμπορευματοποίηση και ο θόρυβος (Gustafson 2002: ). 11 Τους υπόλοιπους έξι μήνες (συμπεριλαμβανομένου του καλοκαιριού) τους περνούσαν στη Σουηδία. 32

45 Ο ερευνητής αποδίδει αυτήν την αποστασιοποίησή τους από το χαρακτηρισμό τους ως τουρίστες αλλά και ως μετανάστες, αφενός, στα αρνητικά σχόλια και στις αρνητικές εικόνες που προσπαθούν να σχηματίσουν για τους ίδιους τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (π.χ. τηλεόραση, τύπος) στην πατρίδα τους, τα οποία τους κατηγορούν ότι εγκατέλειψαν τη χώρα τους για λόγους φοροαποφυγής και για το φθηνό αλκοόλ και ότι δείχνουν απρόθυμοι να ενταχθούν στην ισπανική κοινωνία, αφού δεν μαθαίνουν τη γλώσσα, δεν συμμετέχουν στα κοινά και δεν ακολουθούν τα ισπανικά ήθη και έθιμα, γεγονός που τους έχει οδηγήσει γενικότερα σε μια απόσυρση από την κοινωνική και την πολιτική ζωή, και συνεπώς, στην πλήξη και στην απομόνωση (Gustafson 2002: ). Αντίθετα, οι σχετικά εύποροι Σουηδοί συνταξιούχοι υπερασπίστηκαν τη θέση τους λέγοντας ότι η ένταξή τους στην τοπική κοινωνία δεν αποτελούσε μια αναγκαιότητα αλλά μια ατομική επιλογή, ότι η ζωή τους στην Ισπανία ήταν καλή και ποιοτική, ότι οι ίδιοι ήταν συνηθισμένοι άνθρωποι και ότι ο λόγος που έφυγαν από τη χώρα τους δεν ήταν για να αποφύγουν την πραγματικότητα, την ανεργία, τη φτώχεια ή την πολιτική καταδίωξη, όπως οι πρόσφυγες και οι οικονομικοί μετανάστες, αλλά γιατί αναζητούσαν έναν ευχάριστο τρόπο ζωής ενώ, όταν η υγεία τους δεν θα τους το επέτρεπε πλέον, σκόπευαν να επιστρέψουν μόνιμα στη Σουηδία (Gustafson 2002: 907). Εξάλλου, η Waldren (1997) σε έρευνα που διεξήγε στο χωριό Deià στη νήσο Μαγιόρκα της Ισπανίας διαπίστωσε ότι οι αλλοδαποί μόνιμοι κάτοικοι του χωριού είχαν αναπτύξει τη δική τους αίσθηση ταυτότητας με τον τόπο, τους ανθρώπους και τις συνδυασμένες ιστορίες τους και ότι θεωρούσαν ότι είχαν περισσότερα κοινά με τους ντόπιους, παρά με τον αυξανόμενο αριθμό των τουριστών που επισκέπτονταν το χωριό, ενώ ήθελαν να συμμετέχουν στις αποφάσεις που λάμβανε το χωριό. «Δεν είμαστε τουρίστες. Ζούμε εδώ.», έσπευδαν να αυτοπροσδιοριστούν όταν κάποιος τους χαρακτήριζε ως τουρίστες. Ωστόσο, οι ντόπιοι δεν αποδέχονταν αυτόν τον αυτοπροσδιορισμό. Η ερευνήτρια παρατηρεί ότι αυτή η συνεχής ανακατασκευή των ταυτοτήτων από τη μεριά των αλλοδαπών μονίμων κατοίκων αποτελεί μια μορφή ελέγχου στο περιβάλλον και σε όσους το διαπερνούν και είναι πιθανό να χρειαστεί να επαναδιαπραγματευτούν πολλές φορές στο μέλλον τις ταυτότητές τους. 33

46 Ιδιοκτησία πρώτης ή δεύτερης κατοικίας στη χώρα υποδοχής Ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει το πώς οι μετανάστες lifestyle προσδιορίζουν τους εαυτούς τους είναι η ιδιοκτησία κατοικίας πάσης φύσεως σε ένα μέρος και σε περίπτωση που υπάρχουν πάνω από μία κατοικία σε διαφορετικά μέρη ή χώρες (multiple dwelling), ο τρόπος με τον οποίο τις ιεραρχούν ως κύριες και δευτερεύουσες. «Το ζήτημα του πού ζει κάποιος ( ) δεν είναι απλά ένα θέμα οικιστικής γεωγραφίας. Είναι επίσης θέμα συναισθηματικής γεωγραφίας. Πού κατοικεί η καρδιά, η ταυτότητα κάποιου; Πού βρίσκεται η συναισθηματική κατοικία κάποιου; Αυτό το ρόλο παίζει η δεύτερη κατοικία, να διατηρεί την παράδοση, την σταθερότητα και το οικογενειακό δέσιμο, κάτι που δεν μπορεί να κάνει πλέον η κύρια κατοικία.» (McIntyre 2006: 13) Οι πιθανοί συνδυασμοί ιδιοκτησίας πρώτης και δεύτερης κατοικίας εμφαίνονται στην εικόνα 6. Ο πρώτος συνδυασμός είναι το άτομο να μην έχει καμία κατοικία στη χώρα προέλευσης (Hο) αλλά μία κύρια κατοικία (Η1) στη χώρα υποδοχής. Ο δεύτερος συνδυασμός είναι το άτομο να διαθέτει κατοικία στη χώρα προέλευσης και να τη θεωρεί κύρια (Η1) και κατοικία στη χώρα υποδοχής την οποία θεωρεί δευτερεύουσα (Η2). Ο τρίτος συνδυασμός είναι αντίστροφος του προηγούμενου, δηλαδή να θεωρεί κύρια κατοικία (Η1) αυτήν στη χώρα υποδοχής και δευτερεύουσα (Η2) αυτή στη χώρα προέλευσης. Τέλος, ένας τέταρτος πιθανός συνδυασμός είναι να θεωρεί το άτομο τις κατοικίες που διαθέτει στη χώρα προέλευσης και στη χώρα υποδοχής ως εξ ίσου κύριες (Η1). Εικόνα 6. Οι πιθανοί συνδυασμοί ιδιοκτησίας κατοικίας των μεταναστών 'lifestyle' Επεξεργασία σχήματος: Σπ. Παρθένης 34

47 2.2 Ανασκόπηση διεθνούς βιβλιογραφίας με μελέτες περίπτωσης Α. Το φαινόμενο της μετανάστευσης σε χώρες εκτός της Ευρώπης άρχισε να μελετάται εδώ και μία δεκαετία. Αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιες έρευνες: Οι Sato (2001) και Nagatomo (2009) μελέτησαν την περίπτωση των Ιαπώνων μεταναστών στην Αυστραλία. Η Γερμανίδα καθηγήτρια Ανθρωπολογίας Fechter (2007) εξέτασε την περίπτωση των λευκών Ευρωπαίων και Αμερικανών μεταναστών στην Τζακάρτα της Ινδονησίας. Ο Koch-Schulte (2008) διερεύνησε την περίπτωση των ανδρών από τη Δύση, οι οποίοι μετανάστευσαν στην πόλη Ουντόν Θανί (Udon Thani) της Ταϊλάνδης και παντρεύτηκαν νεαρές Ταϊλανδέζες. Οι Tremblay & O Reilly (2004) διερεύνησαν την περίπτωση της μετανάστευσης των Καναδών (των επονομαζόμενων και χιονοπούλια 12 ) από την Περιφέρεια του Κεμπέκ προς την πολιτεία της Φλόριντα στις ΗΠΑ. Ο Hoey (2005) εξέτασε το φαινόμενο της εσωτερικής μετανάστευσης από αστικές περιοχές των ανατολικών Πολιτειών σε αγροτικές περιοχές στις μεσοδυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ. Οι Sunil et al. (2007) εξέτασαν την περίπτωση των Αμερικανών συνταξιούχων στη Λίμνη Τσαπάλα (Chapala) στο Μεξικό, ο Morales (2012) μελέτησε τη μετανάστευση Αμερικανών συνταξιούχων στα μεξικανικά λιμάνια του Μαζατλάν (Mazatlán) και του Κάμπο Σαν Λούκα (Campo San Luca) στον Ειρηνικό Ωκεανό και οι Kiy & McEnany (2010) διεξήγαν ηλεκτρονική έρευνα με δείγμα 840 Αμερικανών συνταξιούχων στις παράκτιες μεξικανικές πόλεις του Πουέρτο Βαγιάρτα (Puerto Vallarta), της Ριβιέρα Μάγια (Riviera Maya), του Κάμπο Σαν Λούκα, του Ροζαρίτο (Rosarito), της Λα Παζ (La Paz), του Λορέτο (Loreto) και του Πουέρτο Πενιάσκο (Puerto Peñasco). Η Lee Pera (2008) διερεύνησε την περίπτωση των Αμερικανών και των Καναδών μεταναστών στο Ταμαρίντο (Tamarindo) της Κόστα Ρίκα ενώ ο McWatters (2009) την περίπτωση των Αμερικανών και των Καναδών μεταναστών στο Μποκέτε (Boquete) του Παναμά. 12 Πρόκειται για μεταφορική χρήση του όρου Snowbirds, που είναι το ακροβατικό αεροπορικό σμήνος επιδείξεων της Πολεμικής Αεροπορίας του Καναδά. 35

48 Η Φινλανδή ερευνήτρια Korpela (2009) εξέτασε την περίπτωση των Δυτικών (Ευρωπαίων, Καναδών και Αυστραλών) μεταναστών στο Βαρανάσι (Varanasi) ή Μπεναρές της Ινδίας. Η Bousta (2007) και η Therrien (2014) μελέτησαν την περίπτωση των Γάλλων μεταναστών στο Μαρόκο. ενώ οι Γερμανοί ερευνητές Escher & Petermann (2014) μελέτησαν τον νεοαποικιακό παράδεισο των μεταναστών lifestyle στο Μαρακές του Μαρόκου. Οι Zunino et al. (2014) διερεύνησαν την περίπτωση των ουτοπικών/υπαρξιακών μεταναστών ποιότητας ζωής στο Πουκόν (Pucón) στη νότια Χιλή. Η Benson (2013) διεξήγε εθνογραφική έρευνα για τους Αμερικανούς και τους Καναδούς που έχουν μεταναστεύσει στον Παναμά. Η ερευνήτρια, μέσω της αποδόμησης της μετα-αποικιοκρατίας, συμπεραίνει ότι οι προσπάθειες αυτών των προνομιούχων μεταναστών να μετατοπίσουν τον αμφίρροπο χαρακτήρα της θέσης τους στην τοπική κοινότητα μέσω φιλανθρωπικών δραστηριοτήτων δεν καταφέρνουν να απομακρύνουν εντελώς τις συστημικές και τις δομικές ανισότητες που χαρακτηρίζουν αυτές τις μεταναστευτικές ροές. Η Tonderayi (1999) εξέτασε την περίπτωση μεταναστών στα Ανατολικά Υψίπεδα της Ζιμπάμπουε. Ο Green (2014) μελέτησε την περίπτωση των Βρετανών ηλικιωμένων μεταναστών στη Μαλαισία. Η Spalding (2013) μελέτησε την αντίφαση μεταξύ της εξιδανικευμένης αντίληψης των Αμερικανών μεταναστών για τον τόπο εγκατάστασής τους στην επαρχία Bocas del Toro στο βορειοδυτικό Παναμά και την τοπική πραγματικότητα. Β. Η έρευνα στην Ευρώπη σχετικά με το φαινόμενο της μετανάστευσης βιοτικού ύφους ή ποιότητας ζωής άρχισε νωρίτερα, στις αρχές της δεκαετίας του 90. Είναι δε πλούσια αφού καλύπτει ένα μεγάλο εύρος χωρών υποδοχής και εθνικοτήτων μεταναστών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής: Οι Γάλλοι Gervais-Aguer (2008) και Geoffroy (2008) και οι Βρετανοί Buller and Hoggart (1994a, 1994b), Smallwood (2007) και Benson (2010b) διερεύνησαν την περίπτωση της εγκατάστασης των Βρετανών στη γαλλική ύπαιθρο σε διάφορες περιφέρειες και γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας (π.χ. Dordogne, Languedoc, Aquitaine, Haute Savoie). 36

49 Οι King και Patterson (1998) μελέτησαν την περίπτωση των ηλικιωμένων Βρετανών στην περιφέρεια της Τοσκάνης στην Ιταλία ενώ οι Warnes και Patterson (1998) αυτή των Βρετανών συνταξιούχων στη Μάλτα. Οι King et al. (2000) συνέκριναν μέσω ποσοτικής έρευνας τη ζωή των συνταξιούχων/ηλικιωμένων Βρετανών στη Μάλτα, στην Τοσκάνη της Ιταλίας, στην Costa del Sol της Ισπανίας και στο Αλγκάρβε της Πορτογαλίας. Η Βρετανίδα καθηγήτρια κοινωνιολογίας O Reilly (2000) διεξήγε μία εκτενή εθνογραφική έρευνα σχετικά με τους Βρετανούς που ζουν στην Costa del Sol στη νότια Ισπανία ενώ ο Γερμανός ερευνητής Haas (2010) εξέτασε την περίπτωση των Βρετανών συνταξιούχων στην Costa Blanca επίσης στη νότια Ισπανία. Ο Eaton (1995), ο Madden (1999) και οι Mowl and Blackwood (1999) εξέτασαν την παρουσία των Βορειοευρωπαίων επιχειρηματιών στις παράκτιες περιοχές της Costa del Sol στην Ισπανία. Οι Stone and Stubbs (2007) μελέτησαν την περίπτωση των Βορειοευρωπαίων που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στην ύπαιθρο της νότιας Γαλλίας και της νότιας Ισπανίας ενώ ο Lardiés (1999) συνέκρινε τις περιπτώσεις των Βορειοευρωπαίων που διατηρούν τουριστικές επιχειρήσεις στην ύπαιθρο της Καταλονίας στην Ισπανία με αυτές στο Λανγκντόκ στη Γαλλία. Η Glorioso (2000) διερεύνησε την περίπτωση της μετανάστευσης Γερμανών, Αυστριακών, Αμερικανών και Καναδών στη βιοπεριοχή της Σουμάβα (Šumava) στην Τσεχία και τις επιπτώσεις της στην οικολογική ακεραιότητα. Ο Karisto (2005) εξέτασε την περίπτωση των Φινλανδών ηλικιωμένων που ζουν στην Ισπανία ενώ ο Kordel αυτή των συνταξιούχων Γερμανών στην Costa del Sol στην Ισπανία. O Salvá Tomás (2005) μελέτησε την εγκατάσταση των Ευρωπαίων μεταναστών lifestyle στις Βαλεαρίδες νήσους της Ισπανίας (Μαγιόρκα, Μενόρκα, Ιμπίθα). Από την έρευνά του εντοπίστηκαν τρεις κατηγορίες Ευρωπαίων μεταναστών: α) στην πρώτη ανήκουν τα ηλικιωμένα άτομα, οι συνταξιούχοι και αυτοί που βρίσκονται στο στάδιο της προσυνταξιοδότησης, οι οποίοι έχουν σκοπό την ξεκούραση και την αναψυχή. β) στη δεύτερη ανήκουν όσοι αναζητούν εργασία σε επιχειρήσεις υπηρεσιών που απευθύνονται σε τουρίστες και σε αλλοδαπούς μόνιμους κατοίκους των νησιών, και 37

50 γ) στην τρίτη κατηγορία η οποία είναι μικτή, ανήκουν τα άτομα εκείνα που έχουν διπλό στόχο, κατοικία και απασχόληση, που βασίζεται στην τηλε-εργασία την οποία διευκολύνει το υψηλό επίπεδο τεχνολογικής καινοτομίας και εξοπλισμού σε νέα μέσα επικοινωνίας που διαθέτουν τα νησιά. Αυτό το είδος μετανάστευσης καθιστά τις Βαλεαρίδες νήσους εργαστήριο για την ανάλυση στην Ευρώπη της ανάπτυξης ζωνών δραστηριότητας τύπου Νέας Καλιφόρνιας. Οι Haug et al. (2007) διεξήγαν εθνογραφική μελέτη σχετικά με τους εποχιακούς Νορβηγούς μετανάστες σε δύο κοινότητες της Costa Blanca στη νότια Ισπανία. Η Huete (2009) στην κοινωνιολογική ποσοτική έρευνά της με τίτλο «Τουρίστες που έρχονται για να μείνουν» εξετάζει τις νέες μορφές κινητικότητας των οικονομικά μη ενεργών Ευρωπαίων, κυρίως Βρετανών και Γερμανών, οι οποίοι διαθέτουν εξοχική ή μόνιμη κατοικία στην επαρχία του Αλικάντε στη νότια Ισπανία. Ο Sardinha (2014) ανέλυσε την περίπτωση των Ευρωπαίων μεταναστών lifestyle στην κεντρική Πορτογαλία. Η Almeida (2009) μελέτησε την περίπτωση των Ευρωπαίων συνταξιούχων, οι οποίοι έχουν αγοράσει δεύτερη κατοικία στην Περιφέρεια του Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία και που ταξιδεύουν εκεί από τις κρύες χώρες τους κατά τη διάρκεια της χαμηλής τουριστικής περιόδου, δηλαδή εκτός καλοκαιριού, με αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους. Οι Lipkina & Hall (2014) διερεύνησαν την περίπτωση των Ρώσων που διαθέτουν δεύτερη κατοικία στην ανατολική Φινλανδία. Οι Borsdorf et al. (2012) έκαναν μία συγκριτική μελέτη των εσωτερικών μεταναστών στις ιταλικές Άλπεις και στις χιλιανές Άνδεις. Ο Südaş (2011) διερεύνησε την περίπτωση των μεταναστών από τις χώρες της ΕΕ στη Μαρμαρίδα της Τουρκίας. O Müller (2006) εξέτασε την εσωτερική μετανάστευση ποιότητας ζωής στα όρη Tärna της Σουηδίας, ενώ οι Eimermann et al. (2012) διερεύνησαν το πρόσφατο φαινόμενο μετανάστευσης Ολλανδών στην ύπαιθρο της κεντρικής Σουηδίας. Γ. Στην Ελλάδα, οι σχετικές έρευνες είναι πολύ περιορισμένες. Οι Lazaridis, Poyago-Theotoky & King (1999) διεξήγαν εις βάθος συνεντεύξεις με δεκαοχτώ ηλικιωμένους Βρετανούς το 1997 στην Κέρκυρα. Οι ερευνητές μελέτησαν τα κίνητρα που ώθησαν τους συνεντευξιαζόμενους να εγκατασταθούν στο νησί, το βαθμό της κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικής ένταξής τους στη ζωή του νησιού, το βαθμό 38

51 ικανοποίησής τους από την εξυπηρέτησή τους από τις τοπικές δημόσιες αρχές και από το επίπεδο των παρεχομένων υπηρεσιών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Η Bousiou (2008) στην ανθρωπολογική της μελέτη με τον τίτλο «The Νomads of Mykonos island» (Οι Νομάδες της Μυκόνου), μελετά μία ομάδα ατόμων, που αυτοαποκαλούνται «Mykoniots d élection» (επίλεκτοι Μυκονιάτες), και που επισκέπτονται το νησί της Μυκόνου ανελλιπώς τα τελευταία 35 χρόνια περίπου. Η αδιάλειπτη επιστροφή των ατόμων αυτών στο νησί και εμμονή τους να ζουν, να εργάζονται και να δημιουργούν σε έναν τουριστικό τόπο τους προσδίδει μία εναλλακτική ταυτότητα, η οποία με τη σειρά της προσδιορίζεται από αισθητική άποψη από τις παροδικές πολιτισμικές ιδιότητες της Μυκόνου, έναν τόπο που έχουν φετιχοποιήσει στη ζωή τους ως νομάδες. Οι Leontidou & Tourkomenis (2009) διερεύνησαν το φαινόμενο του παραθεριστικού τουρισμού και της παράκτιας αστικοποίησης στη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. Ο Marmaras (2009) μελέτησε το φαινόμενο του παραθεριστικού τουρισμού στα νησιά του νοτίου Αιγαίου. Η Μηνατσή (2010) στην πτυχιακή εργασία που υπέβαλε στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου εξέτασε την περίπτωση των Ευρωπαίων ηλικιωμένων μεταναστών από 11 χώρες της ΕΕ που είχαν μεταναστεύσει μόνιμα ή ημι-μόνιμα στο νησί της Ρόδου, μέσω της διεξαγωγής ποσοτικής έρευνας (35 ερωτηματολόγια) και συνεντεύξεων με εκπροσώπους τοπικών φορέων. Τέλος, η Ριάλλη (2012), στη μεταπτυχιακή εργασία που υπέβαλε στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, στο πλαίσιο του Π.Μ.Σ. στην Εφαρμοσμένη Γεωγραφία, μελέτησε τους λόγους εγκατάστασης των Ευρωπαίων συνταξιούχων (Γερμανών, Βρετανών και Ολλανδών) στην ευρύτερη περιοχή της Τριφυλίας της Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας, μέσω της διανομής 59 ερωτηματολογίων. 2.3 Τα κίνητρα της μετανάστευσης lifestyle Ο Kontuly (1998: 67) αναφέρει έξι κύριες κατηγορίες παραγόντων που ερμηνεύουν το εν λόγω φαινόμενο: α. οικονομικοί/διαρθρωτικοί, β. οικονομικοί/κυκλικοί, γ. χωροταξικοί/περιβαλλοντικοί, 39

52 δ. κοινωνικοί/οικονομικοί και πολιτισμικοί, ε. τεχνολογικοί και στ. παράγοντες που απορρέουν από κυβερνητικές πολιτικές. Ποιοι παράγοντες όμως διευκόλυναν την εμφάνιση αυτού του νέου κοινωνικο-χωρικού φαινομένου; Η O Reilly (2007) τους διακρίνει συνοπτικά σε ιστορικούς (ιστορικές εξελίξεις) και σε υλικούς (υλικές συνθήκες): - η παγκοσμιοποίηση και η αυξημένη αλληλεξάρτηση και αλληλοσύνδεση, - η ανάπτυξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και τα φθηνά αεροπορικά ταξίδια, - η αυξημένη κινητικότητα και ο μαζικός τουρισμός, - η αύξηση του επιπέδου διαβίωσης και ο αυξημένος σχετικός πλούτος σε συνδυασμό με την αύξηση της ιδιοκτησίας δεύτερης κατοικίας, - η ευελιξία στις αγορές εργασίας, η τηλε-εργασία, ο αυξημένος ελεύθερος χρόνος, η επέκταση του χρόνου των διακοπών και η πρόωρη συνταξιοδότηση, - οι αλυσίδες της μετανάστευσης ως αυτοσυντηρούμενες κοινωνικές διαδικασίες, μέσω της κατασκευής δικτύων και - ο ρόλος των διαμεσολαβητών (π.χ. κτηματομεσίτες, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, ΜΜΕ) που προωθούν και διευκολύνουν τα μεταναστευτικά ρεύματα. Οι κυριότεροι λόγοι (push and pull factors) αυτών των μεταναστευτικών ροών είναι: συναισθηματικοί λόγοι (έρωτας ή οικογένεια) (Santacreu et al. 2009: 57) 13 η αναζήτηση ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής (ποιότητα ζωής, χαλαρός ρυθμός κλπ.) (Rodríguez et al. 1998, Salvá Tomás 2005, Puzzo 2007), η αναζήτηση της ειδυλλιακής ζωής στην ύπαιθρο (King et al. 2000, Gustafson 2002, Lord 2008), η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την αναζήτηση του heimat 14 (πατρίδα, ανήκειν και τοπική κοινωνία) (Huber & O Reilly 2004, Kordel 2011), 13 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της της έρευνας European Internal Movers Social Survey (EIMSS), που διεξήχθη το 2004 σε άτομα στη Γερμανία, στη Βρετανία, στη Γαλλία, στην Ισπανία και στην Ιταλία, το 36,2% ανέφερε ως κύριο λόγο της ενδοευρωπαϊκής μετανάστευσης τον έρωτα και την οικογένεια, ενώ ακολούθησε με 15,7% ο λόγος: για να ζήσω σ ένα καλύτερο φυσικό περιβάλλον και με 13,7% ο λόγος; για να ζήσω σ ένα καλύτερο/πιο υγιεινό καιρό, να απολαύσω το κλίμα (Santacreu et al. 2009: 57). 14 Το heimat είναι γερμανική έννοια που δηλώνει τη γενέθλια γη και την τοπική/περιφερειακή ταυτότητα των ανθρώπων στη Γερμανία, στην Αυστρία και στην Ελβετία. Τα άτομα είναι συνδεδεμένοι με το heimat τους μέσω της γέννησής τους, της παιδικής τους ηλικίας, της γλώσσας τους και των πρώτων εμπειριών τους. Για παράδειγμα, στα έγγραφα που δηλώνουν την ταυτότητα των Ελβετών αναγράφεται το Heimatort (γεωγραφική περιοχή όπου ο πολίτης ή οι πρόγονοί του έγιναν πολίτες). Το heimat εμφανίστηκε ως αντίδραση στη νεωτερικότητα, στην αστυφιλία και στην απώλεια της ατομικότητας και της τοπικής 40

53 η απόδραση-φυγή από την πίεση της πόλης, τις κοινωνικές συμβάσεις, το βλέμμα των άλλων, αφού δεν είναι ανάγκη να ντύνεται κανείς καθώς πρέπει ούτε να διαθέτει καινούριο αυτοκίνητο, σύμβολο κοινωνικού στάτους στο ΗΒ (Geoffroy 2008), το κλίμα/ο ήλιος, που βοηθά στην υγεία και στη χαλάρωση (Casado-Díaz et al. 2004, Karisto 2005), το κόστος ζωής στην ξένη χώρα σε συνδυασμό με τις φθηνές τιμές των ακινήτων, που επιτρέπουν την πρόωρη συνταξιοδότηση και/ή έναν καλύτερο τρόπο ζωής (Puzzo 2007), η επιχειρηματική ευκαιρία να ξεκινήσουν τη δική τους επιχείρηση και να γίνουν αφεντικά του εαυτού τους (Madden 1999), η καλύτερη ζωή για τα παιδιά (Benson 2010b), ο πολιτισμός που περιλαμβάνει την τοπική κοινωνία, το σεβασμό προς τους ηλικιωμένους, την ασφάλεια, λιγότερη εγκληματικότητα (Benson 2010b), η εγγύτητα στην πατρίδα καθώς και άλλοι δεσμοί και διασυνδέσεις (Benson 2010b), η επιθυμία των ατόμων να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους εξαιτίας των υψηλών φόρων, των υψηλών τιμών (Karisto 2005), της υψηλής εγκληματικότητας και του υπερβολικού αριθμού των μεταναστών(!) στη χώρα τους καθώς και για να ξεφύγουν από τη δουλειά τους, η οποία τους προκαλεί άγχος, από την ανεργία και από την οικονομική αβεβαιότητα (Benson 2010b), διότι τα άτομα αυτά δεν θέλουν να γεράσουν! (Helset et al. 2005). 2.4 Η δυναμική του φαινομένου της μετανάστευσης lifestyle Μέσα από μία σύντομη μελέτη περίπτωσης θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη δυναμική και τις διαστάσεις του φαινομένου της μετανάστευης lifestyle. Θα εξετάσουμε την περίπτωση των Νορβηγών μεταναστών στη νήσο Gran Canaria στις Κανάριες Νήσους της Ισπανίας στον Ατλαντικό Ωκεανό. Το νησί έχει πληθυσμό κατοίκους και δέχεται κάθε χρόνο πάνω από 2 εκατομμύρια τουρίστες. Η ετήσια μέση θερμοκρασία είναι 20,7 ο C. Το νησί αποτελεί έναν από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς ταυτότητας. Για περισσότερα, βλέπε Bickle, P. (2002). Heimat. A Critical Theory of the German Idea of Homeland, Rochester, NY: Camden House και Boa, E. and Palfreyman, R. (2000). Heimat: A German dream, Oxford: Oxford University Press. 41

54 της μετανάστευσης lifestyle των Σκανδιναβών αλλά και των Βρετανών κυρίως λόγω του κλίματός του, των αναπτυγμένων τουριστικών υποδομών (βλ. εικόνα 7) και των απευθείας αεροπορικών πτήσεων από την Ευρώπη καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Το 2011 ο αριθμός των Βρετανών στο νησί ήταν γύρω στις ενώ οι Νορβηγοί ανέρχονταν στις περίπου. Το μεγαλύτερο μέρος των Νορβηγών κατοικεί στο Αργκινεγκίν (Arguineguín), ένα ψαροχώρι του Δήμου Mogán 15 στο νότιο τμήμα του νησιού. Ο Δήμος αριθμούσε το κατοίκους ενώ το 2012 είχε τριπλασιαστεί και ανερχόταν στις κατοίκους, 16 κυρίως λόγω της σταδιακής μετανάστευσης Βορειοευρωπαίων στο νησί, οι οποίοι διαμένουν εδώ για τουλάχιστον οχτώ με εννέα μήνες το χρόνο, ενώ το καλοκαίρι επιστρέφουν στις χώρες τους γιατί κάνει πολύ ζέστη στο νησί. Αυτοί οι μετανάστες έχουν αγοράσει εκεί δεύτερη κατοικία και διαμένουν σε διαμερίσματα σε περίκλειστα φυλασσόμενα ιδιωτικά συγκροτήματα κατοικιών (urbanizaciones) τόσο στο Αργκινεγκίν όσο και στην ευρύτερη περιοχή (Patalavaca, Puerto Rico, Tauro). Εικόνα 7. Ξενοδοχειακά συγκροτήματα στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/8/2011) Η νορβηγική κοινότητα είναι οργανωμένη από το 1988 οπότε και ιδρύθηκε το τοπικό παράρτημα της Νορβηγικής Λέσχης (Den Norske Klubben på Gran Canaria) με έδρα το 15 Ο Δήμος Mogán αποτελείται από τα δημοτικά διαμερίσματα του Puerto de Mogán και του Arguineguín. Η τοπική οικονομία, εκτός από τον τουρισμό, βασίζεται στη γεωργία (καλλιέργεια μπανάνων, μάνγκο) και στην αλιεία

55 Αργκινεγκίν. 17 Αποτελεί ένα σημείο συνάντησης και επαφών όχι μόνο μεταξύ των Νορβηγών αλλά και μεταξύ των Σκανδιναβών, Γερμανών και Βρετανών που ζουν στην περιοχή. Οι συναντήσεις του είναι μηνιαίες ενώ διοργανώνει εκδρομές στα γειτονικά νησιά, πεζοπορίες καθώς και άλλες κοινωνικές, ψυχαγωγικές και αθλητικές εκδηλώσεις. Η συνδρομή μέλους είναι 40 ευρώ το χρόνο ενώ μπορεί κάποιος που δεν είναι μέλος να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις επί πληρωμή. Η λέσχη εκδίδει ένα ενημερωτικό περιοδικό έξι φορές το χρόνο με τα νέα της λέσχης ενώ λειτουργεί και δανειστική βιβλιοθήκη. Στο γειτονικό Πουέρτο Ρίκο λειτουργεί παράρτημα της Lions Club International με μέλη από οχτώ χώρες, μεταξύ των οποίων η Νορβηγία και η Σουηδία. Επιπρόσθετα, στο Αργκινεγκίν λειτουργείο νορβηγικό δημοτικό και γυμνάσιο (Den Norske Skole på Gran Canaria) 18 για τα παιδιά των Νορβηγών που ζουν μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή, με δικό του λογαριασμό στο Facebook. 19 Στο Αργκινεγκίν λειτουργεί ακόμη η νορβηγική εκκλησία (Sjømannskirken) 20 (βλ. εικόνα 8), η οποία προσφέρει στο εντευκτήριο χυμό, καφέ και γλυκά μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας, έχει τμήματα κατήχησης και χορωδίας, ενώ διοργανώνει και διάφορες άλλες εκδηλώσεις κυρίως για τα παιδιά και τους εφήβους. Εικόνα 8. Άποψη της Νορβηγικής Εκκλησίας στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/8/2011)

56 Εικόνα 9. Πινακίδα δανέζικου κομμωτηρίου στο Αργινεγκίν στη νήσο Gran Canaria Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/8/2011) Εικόνα 10. Μενού γραμμένο στα νορβηγικά σε πινακίδα εστιατορίου στο Αργκινεγκίν στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/8/2011) 44

57 Οι Νορβηγοί και γενικότερα οι Σκανδιναβοί έχουν ανοίξει διάφορες επιχειρήσεις (π.χ. καταστήματα, εστιατόρια, μπαρ, σούπερ μάρκετ με σκανδιναβικά τρόφιμα, μεσιτικά γραφεία) που απευθύνονται αφενός, στους Σκανδιναβούς τουρίστες και αφετέρου, στην σκανδιναβική τοπική κοινότητα (βλ. εικόνες 9 & 10). Λόγω του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος των Νορβηγών να αποκτήσουν ένα διαμέρισμα ή ένα σπίτι -συνήθως ως δεύτερη κατοικία- στη συγκεκριμένη περιοχή και να πραγματοποιήσουν έτσι το όνειρο της ζωής τους, έχει αναπτυχθεί πολύ η αγορά ακινήτων. Ειδικότερα, στο Αργκινεγκίν λειτουργεί μεσιτικό γραφείο ιδιοκτησίας Νορβηγών που απευθύνεται αποκλειστικά σε Νορβηγούς πελάτες (βλ. εικόνα 11). Εικόνα 11. Νορβηγικό μεσιτικό γραφείο στο Αργκινεγκίν στη νήσο Gran Canaria της Ισπανίας Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/8/2011) Στο Αργκινεγκίν λειτουργεί επίσης νορβηγικό κέντρο υγείας, με νορβηγικό ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό καθώς και ιατρείο Νορβηγού ιατρού για τις ανάγκες της πολυπληθούς τοπικής κοινότητας, τα περισσότερα μέλη της οποίας δεν μιλάνε ισπανικά. Τέλος, υπάρχει μία τοπική ηλεκτρονική εφημερίδα στα νορβηγικά, 21 υπάρχει τοπικός εκπρόσωπος του αγγλόφωνου περιοδικού Norwegians Worldwide ενώ ένας τοπικός ραδιοφωνικός σταθμός εκπέμπει στα νορβηγικά ορισμένες ημέρες και ώρες της εβδομάδας. Παρατηρούμε ότι σταδιακά στο μικρό ψαροχώρι του Αργκινεγκίν σχηματίστηκε μία μικρή Νορβηγία με μία σειρά από υποδομές και υπηρεσίες αποκλειστικά για τις ανάγκες

58 της τοπικής νορβηγικής (και σκανδιναβικής) κοινότητας, η οποία αυτό-οργανώθηκε σε κοινωνικά δίκτυα ώστε τα μέλη της να νιώθουν ασφάλεια και αλληλεγγύη. Ο νορβηγικός τρόπος ζωής (σχολική, θρησκευτική, οικονομική και κοινωνική ζωή) απλά μεταφέρθηκε από τον παγερό βορρά νοτιότερα, στη ζώνη του ήλιου, και οι Νορβηγοί (και υπόλοιποι Σκανδιναβοί) που είναι εδώ εγκατεστημένοι νιώθουν σαν να μην έχουν φύγει ποτέ από την πατρίδα τους, έχοντας αναπτύξει μία κουλτούρα περίκλειστης ομάδας. 2.5 Οι Βρετανοί μετανάστες που ζουν στο εξωτερικό Σύμφωνα με την έκθεση του Institute for Public Policy Research (Sriskandarajah and Drew 2006), η οποία χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Εξωτερικών (Foreign and Commonwealth Office) της Μεγάλης Βρετανίας, περίπου 5,5 εκατομμύρια Βρετανοί υπήκοοι ζουν μόνιμα στο εξωτερικό, που αντιπροσωπεύουν το 9,2% του συνολικού πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου. Επιπρόσθετα, υπολογίζεται ότι περίπου Βρετανοί ζουν στο εξωτερικό για περισσότερο από τρεις μήνες καθώς είτε εργάζονται είτε διατηρούν εκεί δεύτερη κατοικία. Δηλαδή ο ένας στους δέκα Βρετανούς ζει στο εξωτερικό αυτή την στιγμή. Οι εκτιμήσεις ποικίλουν σε αξιοπιστία ανάλογα με τα διαθέσιμα στοιχεία για κάθε χώρα, τα οποία βασίζονται στα εθνικά στατιστικά στοιχεία της απογραφής πληθυσμού καθώς και σε άλλες πηγές όπως ο αριθμός των αιτήσεων των Βρετανών για έκδοση/ανανέωση διαβατηρίου στο εξωτερικό. Ειδικότερα, το έτος Βρετανοί εγκατέλειψαν τη χώρα τους για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή στο εξωτερικό ενώ επέστρεψαν στη χώρα τους (αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο: ). Σε χρονικό διάστημα 40 ετών, οι καθαρές απώλειες υπολογίζονται κατά μέσο όρο σε Βρετανούς κάθε χρόνο. Μέσω αυτής της έρευνας η βρετανική κυβέρνηση θέλησε να έχει ακριβέστερες πληροφορίες για τον αριθμό των Βρετανών που μεταναστεύουν σ έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, για το πού και πώς μεταναστεύουν, ώστε να προσαρμοστούν αναλόγως οι παρεχόμενες υπηρεσίες και η βοήθεια στις προξενικές της αρχές σε όλο τον κόσμο. Ο Λόρδος Τρίσμαν, πρώην Υφυπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση των Εργατικών, δήλωσε ότι «[ο]ι προκλήσεις στην πολιτική είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να διαχειριστούμε αυτές τις [μεταναστευτικές] ροές αποτελεσματικά για να ανταποκριθούμε στις μεταβαλλόμενες ανάγκες του Ηνωμένου Βασιλείου. Αυτή η έρευνα θα μας βοηθήσει 46

59 να κατανοήσουμε ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπίσουμε αυτές τις προκλήσεις». 22 Και συνεχίζει: «Η έκθεση επιβεβαιώνει επίσης αυτό που γνωρίζουμε στο Υπουργείο Εξωτερικών ότι ισχύει, δηλαδή το ότι ένα μικρό αλλά σημαντικό ποσοστό των Βρετανών μεταναστών μπαίνουν σε μπελάδες γιατί δεν έχουν σχεδιάσει κατάλληλα την αναχώρησή τους. Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς μας είναι έτσι σχεδιασμένο ώστε να βοηθάμε τους ανθρώπους να αποφεύγουν τέτοιες παγίδες.» Στο χάρτη στην εικόνα 12 εμφαίνεται η γεωγραφική διασπορά των Βρετανών μεταναστών στην Ευρώπη σύμφωνα με την έρευνα του BBC. Στο υπόμνημα η ένδειξη «Most Britons», αφορά τις χώρες εκείνες όπου ο πληθυσμός των Βρετανών είναι 10% και πάνω επί του συνολικού αριθμού των Βρετανών που ζουν στην Ευρώπη (δηλαδή την Ισπανία, τη Γαλλία και την Ιρλανδία), η ένδειξη «Some Britons», αφορά τις χώρες εκείνες όπου ο πληθυσμός των Βρετανών κυμαίνεται από 1,1 έως 9,9% και περισσότερο επί του συνολικού αριθμού των Βρετανών που ζουν στην Ευρώπη (π.χ. Γερμανία, Ιταλία, Ελβετία, Κύπρος, Τουρκία, Πορτογαλία) ενώ η ένδειξη «Few Britons» αφορά τις χώρες εκείνες όπου ο πληθυσμός των Βρετανών είναι 1% και λιγότερο (π.χ. Βαλκανικές, Σκανδιναβικές και Ανατολικές χώρες). Εικόνα 12. Η γεωγραφική συγκέντρωση των Βρετανών μεταναστών στην Ευρώπη Πηγή: 22 Casciani, D. (2006). 5.5m Britons 'opt to live abroad', BBC News, 11 December. πρόσβαση στις

60 Σε εννέα ευρωπαϊκά κράτη ο πληθυσμός των Βρετανών υπηκόων είναι και πάνω, ενώ η Ισπανία είναι ο δεύτερος περισσότερο δημοφιλής προορισμός στον κόσμο για τους Βρετανούς μετανάστες με μόνιμους κατοίκους (ποσοστό 13,8% του συνολικού αριθμού των Βρετανών μεταναστών στον κόσμο) πίσω από την Αυστραλία όπου ζουν 1,3 εκατομμύρια Βρετανοί (ποσοστό αντίστοιχα 23,6%). Στην Κύπρο ζουν μόνιμα Βρετανοί ενώ στην Αλβανία μόνο 190. Πίνακας 6. Ο αριθμός των Βρετανών μεταναστών στην Ελλάδα κατά φύλο και ηλικία (2006) σύμφωνα με έρευνα του BBC Πηγή: Σύμφωνα με την ίδια έκθεση, στην Ελλάδα ζούσαν μόνιμα το 2005 συνολικά Βρετανοί ενώ άλλοι διέμεναν προσωρινά (για περισσότερο από τρεις μήνες). Από τους μόνιμους κατοίκους οι ήταν συνταξιούχοι 23 (ποσοστό 17,3%). Οι άντρες αντιπροσωπεύουν το 40% του συνολικού πληθυσμού των Βρετανών που διαμένουν μόνιμα στην Κέρκυρα ενώ το 60% είναι γυναίκες. Η μεγαλύτερη ηλικιακή ομάδα είναι αυτή μεταξύ 25 και 44 ετών (ποσοστό 41,2%) και ακολουθεί αυτή μεταξύ 45 και 64 ετών (ποσοστό 28,3%) (βλέπε πίνακα 6). Σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού της πρώην Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος το 2001 ζούσαν μόνιμα στην Ελλάδα υπήκοοι του Ηνωμένου Βασιλείου (5.269 άνδρες [40%] και γυναίκες [60%]). Το 73,7% εξ αυτών (9.728) κατοικούσαν σε αστικές περιοχές ενώ το 26,3% (3.468) σε αγροτικές περιοχές. Σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής το 2011 ζούσαν μόνιμα στην Ελλάδα Βρετανοί υπήκοοι από τους συνολικά αλλοδαπούς στο σύνολο της Χώρας, ήτοι το 1,7% του συνόλου του αλλοδαπού πληθυσμού 24 (βλ. εικόνα 13). Μέσα σε μία δεκαετία σημειώθηκε αύξηση του βρετανικού μόνιμου πληθυσμού στη χώρα κατά 16,6% ενώ μεταβλήθηκε και η κατανομή ανά φύλο. Οι 23 Τα στοιχεία συλλέγονται από το Department for Work and Pensions, σύμφωνα με τις δηλώσεις των συνταξιούχων ότι διαμένουν μόνιμα στο εξωτερικό, και δεν αφορούν αναγκαστικά Βρετανούς υπηκόους αλλά όσους έχουν εργαστεί και πληρώσει φόρους στο Ηνωμένο Βασίλειο. 24 < πρόσβαση στις

61 άντρες αποτελούν το 42,4% του συνολικού βρετανικού πληθυσμού στο σύνολο της Χώρας με άτομα (αύξηση +2,4%) και οι γυναίκες το 57,6% με άτομα. Ο υψηλός αριθμός των Βρετανίδων στην Ελλάδα εξηγείται εν μέρει από το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα τους είναι παντρεμένες με Έλληνες υπηκόους. Σε αντίθεση με τους αλλοδαπούς κατοίκους των 15 κυριότερων υπηκοοτήτων οι οποίοι είναι συγκεντρωμένοι στις αστικές περιοχές, το 50,5% των Βρετανών κατοικούν σε αγροτικές περιοχές και το 49,5% σε αστικές (βλ. εικόνα 14). Σε σύγκριση με το 2001 μεταβλήθηκε σημαντικά ο βαθμός αστικότητας των Βρετανών υπηκόων, καθώς υπήρξε μία στροφή προς την ύπαιθρο. Όσον αφορά στην κατανομή των Βρετανών υπηκόων στην ελληνική επικράτεια παρατηρούμε ότι σχεδόν το 1/3 κατοικεί στη Αττική (29,33%) και ακολουθούν η Περιφέρεια Κρήτης με 21,38%, η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων (Κέρκυρα, Ζάκυνθος, Κεφαλονιά, Ιθάκη, Λευκάδα) με ποσοστό 18,13% και η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου με 10,1% (Κυκλάδες και Δωδεκάνησα) (βλ. πίνακα 7). Όσον αφορά στην κατανομή των Βρετανών ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα, υπερέχει αυτή από 45 έως 64 ετών με ποσοστό 47,9% και ακολουθούν η ομάδα ετών με 26,4%, η ομάδα +64 ετών με 19,5% και η ομάδα από 0 έως 24 ετών με 9,2%. Τα στοιχεία αυτά διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό από αυτά της σχετικής έρευνας του BBC για την Ελλάδα το

62 Εικόνα 13. Μόνιμος πληθυσμός αλλοδαπών στην Ελλάδα το 2011 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού 2011 Εικόνα 14. Βαθμός αστικότητας αλλοδαπών στην Ελλάδα κατά υπηκοότητα το 2011 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού

63 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 223 1,45% Κεντρικής Μακεδονίας 624 4,05% Δυτικής Μακεδονίας 18 0,12% Ηπείρου 125 0,82% Θεσσαλίας 675 4,38% Στερεάς Ελλάδας 147 0,96% Ιονίων Νήσων ,13% Δυτικής Ελλάδας 213 1,38% Πελοποννήσου 909 5,9% Αττικής ,33% Βορείου Αιγαίου 307 2% Νοτίου Αιγαίου ,1% Κρήτης ,38% Σύνολο % Πίνακας 7. Κατανομή Βρετανών υπηκόων ανά Περιφέρεια το 2011 Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού 2011 Εικόνα 15. Η κατανομή των Βρετανών υπηκόων ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο στην Ελλάδα το 2011 Επεξεργασία σχήματος: Σπ. Παρθένης Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού 2011 Όσον αφορά στην εσωτερική κατανομή στα φύλα, παρατηρούμε ότι στις γυναίκες υπάρχει μία ανισοκατανομή (συγκέντρωση στις ηλικίες από 40 έως 69 ετών με ποσοστό 60%) ενώ στους άντρες διαπιστώνεται μία σχετική συγκέντρωση στις ηλικίες από 55 έως 79 ετών με ποσοστό 50% (βλ. εικόνα 15). *** 51

64 3.1 Φυσική γεωγραφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ Το νησί της Κέρκυρας έχει έκταση 591 τ. χλμ. Η ακτογραμμή της έχει μήκος 217 χλμ. Είναι το έβδομο σε έκταση ελληνικό νησί και το δεύτερο μετά την Κεφαλονιά από τα νησιά του Ιονίου Πελάγους. Βρίσκεται στο Βόρειο Ιόνιο απέναντι από τις ηπειρωτικές ακτές (ελληνικές και αλβανικές) από τις οποίες χωρίζεται με την Κερκυραϊκή θάλασσα (βλ. εικόνα 16). Εικόνα 16. Μορφολογικός χάρτης της νήσου Κέρκυρας Πηγή: Μαρκάτη 2012, σ. 9 Το έδαφος της είναι ημιορεινό. Στα Βόρεια υψώνεται ο Παντοκράτωρ (906 μ.) και στο κέντρο κάποια χαμηλότερα υψώματα (576 μ.), ενώ στα νότια εκτείνονται κάποιες λοφοσειρές που δεν υπερβαίνουν τα 250 μ. και καταλήγουν στα ακρωτήρια Ασπρόκαβος (νότια) και Λευκίμμης (νοτιοανατολικά). Αν και δεν υπάρχουν ιδιαίτερα μεγάλες πεδιάδες, 52

65 χαρακτηριστική είναι αυτή γύρω από τη λίμνη Κορισσίων που βρίσκεται κοντά στις νοτιοδυτικές ακτές. Το κλίμα του νησιού είναι μεσογειακό με ήπιους χειμώνες και δροσερά καλοκαίρια. Ωστόσο, έχει μεγάλη υγρασία που οφείλεται στους θερμούς νοτιοδυτικούς (κυριαρχούν το χειμώνα με ένταση που φθάνει και τα 8 μποφώρ) και βορειοδυτικούς ανέμους (ο «μαΐστρος» τα καλοκαιρινά απογεύματα φθάνει και τα 4 μποφώρ), που προκαλούν κυρίως κατά τη χειμερινή περίοδο μεγάλες βροχοπτώσεις. Το ετήσιο βροχομετρικό ύψος της Κέρκυρας (1,183 χιλιοστόμετρα) είναι από τα υψηλότερα του ελλαδικού χώρου. Η ένταση και η διάρκεια των βροχοπτώσεων στο νησί θυμίζει πολλές φορές το κλίμα της Μεγάλης Βρετανίας. 3.2 Διοικητική διαίρεση Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης 25 που ισχύει από , η Περιφερειακή Ενότητα Κέρκυρας 26 (Γεωγρ. κωδ. ΕΛΣΤΑΤ 32) ανήκει στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων. Αποτελείται από το Δήμο Κέρκυρας 27 (κωδ. 3201) και το Δήμο Παξών Νο 11 (κωδ. 3202). Ο Δήμος Κέρκυρας, ο οποίος περιλαμβάνει τη νήσο της Κέρκυρας και τα Διαπόντια νησιά, έχει έδρα την πόλη της Κέρκυρας και αποτελείται από τις εξής 15 Δημοτικές Ενότητες 28 (βλ. εικόνα 17): Δ.Ε. Κερκυραίων Νο 1 (κωδ ), Δ.Ε. Αγίου Γεωργίου Νο 2 (κωδ ), Δ.Ε. Αχιλλείων Νο 3 (κωδ ), Δ.Ε. Ερεικούσσης Νο 14 (κωδ ), Δ.Ε. Εσπερίων Νο 4 (κωδ ), Δ.Ε. Θιναλίου Νο 5 (κωδ ), Δ.Ε. Κασσωπαίων Νο 6 (κωδ ), Δ.Ε. Κορισσίων Νο 7 (κωδ ), Δ.Ε. Λευκιμμαίων Νο 8 (κωδ ), Δ.Ε. Μαθρακίου Νο 15 (κωδ ), Δ.Ε. Μελιτειέων Νο 9 (κωδ ), Δ.Ε. Οθωνών Νο 16 (κωδ ), Δ.Ε. Παλαιοκαστριτών Νο 10 (κωδ ), Δ.Ε. Παρελίων Νο 12 (κωδ ), Δ.Ε. Φαιάκων Νο 13 (κωδ ). Οι Δημοτικές Ενότητες διαιρούνται με τη σειρά τους σε Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες. 29 Επιπλέον, σύμφωνα με την EUROSTAT, η περιφερειακή ενότητα Κερκύρας (επίπεδο NUTS 3) υποδιαιρείται σε 106 Τοπικές Διοικητικές Μονάδες 30 (Local Administrative Units-LAU) επιπέδου 1 και 2 (πρώην NUTS επίπεδα 4 & 5), που ονομάζονται Τοπικά Διαμερίσματα. 25 Ν. 3852/2010 (ΦΕΚ 87/Α/ ). 26 Επίπεδο διοικητικής διαίρεσης: 4 27 Επίπεδο διοικητικής διαίρεσης: 5 28 Επίπεδο διοικητικής διαίρεσης: 6 29 Επίπεδο διοικητικής διαίρεσης: 7 30 Η διοικητική αυτή υποδιαίρεση της Eurostat ισχύει από Πηγή: < πρόσβαση στις

66 Εικόνα 17. Διοικητική διαίρεση της Π.Ε. Κέρκυρας Δημογραφικά στοιχεία Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Απογραφής του 2011 για το Μόνιμο Πληθυσμό 31 (Resident Population), η Π.Ε. Κερκύρας έχει κατοίκους ( στο Δήμο Κερκύρας και στο Δήμο Παξών), 32 ήτοι το 0,97% του συνολικού μόνιμου πληθυσμού της Χώρας. Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2001 ο πληθυσμός στον πρώην Νομό Κερκύρας ήταν Δηλαδή, μέσα σε μία δεκαετία σημειώθηκε μείωση του συνολικού πληθυσμού κατά 6,8%. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού του 2011, στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων ζούσαν μόνιμα υπήκοοι χωρών της ΕΕ-27, ήτοι το 3,31% του συνολικού πληθυσμού υπηκόων χωρών ΕΕ-27 στη Χώρα. Οι Βρετανοί υπήκοοι είναι η πρώτη πολυπληθέστερη ομάδα μεταναστών (2.790 άτομα) στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων με ποσοστό 42,3% επί του συνόλου των υπηκόων της ΕΕ-27 στην Περιφέρεια, πίσω από τους Αλβανούς ( άτομα), ενώ ακολουθούν οι Βούλγαροι (1.373 άτομα με ποσοστό 31 Αφορά στον αριθμό των Ελλήνων και αλλοδαπών κατοίκων που διαμένουν μόνιμα στην κάθε Περιφέρεια, Περιφερειακή Ενότητα, Δήμο, Δημοτική Ενότητα, Δημοτική ή Τοπική Κοινότητα και αυτοτελή οικισμό. ΕΛ.ΣΤΑΤ., ΦΕΚ 3465/Β/

67 20% των υπηκόων ΕΕ-27) και οι Ρουμάνοι (626 άτομα με ποσοστό 9,5%). Εάν λάβουμε υπ όψιν το γεγονός ότι κατά τη χρονική περίοδο που έγινε η απογραφή πληθυσμού κάποιοι Βρετανοί απουσίαζαν από τους τόπους διαμονής τους καθώς και το σφάλμα κάλυψης κατά αλλοδαπούς σε αγροτικές περιοχές (2,59%), 33 αναμένεται ότι ο συνολικός αριθμός των Βρετανών που κατοικούν μόνιμα στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων είναι πολύ μεγαλύτερος, αφού όπως θα δούμε παρακάτω μόνο στο Δήμο Κέρκυρας τον Απρίλιο του 2013 ζούσαν μόνιμα τουλάχιστον άτομα βρετανικής υπηκοότητας. Για λόγους εμπιστευτικότητας (στατιστικό απόρρητο) από την Απογραφή του 2011 δεν θα υπάρξουν διαθέσιμα στοιχεία σε κατώτερο διοικητικό επίπεδο από την Περιφέρεια, συνεπώς καθίσταται δυσχερής η σύγκριση των αποτελεσμάτων σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων με αυτά της Απογραφής Πληθυσμού του Το 2001 κατοικούσαν στο νησί της Κέρκυρας Βρετανοί, ήτοι το 8,75% του συνολικού πληθυσμού των Βρετανών στην Ελλάδα, εκ των οποίων 375 άνδρες (32,5%) και 779 γυναίκες (67,5%). 34 Το 51,6% του βρετανικού πληθυσμού στο νησί ανήκε στην ηλικιακή ομάδα από 35 έως 64 ετών ενώ ακολουθούσαν με 22% η ομάδα από 20 έως 34 ετών και με 18,7% έως 19 ετών (βλ. πίνακα 8). Το ποσοστό των οικονομικά ενεργών ήταν 34,5% (398) εκ των οποίων το 23,6% (94) ήταν άνεργοι (βλ. πίνακα 9). Από το υπόλοιπο 65,5% (756) των οικονομικά μη ενεργών οι 304 (40%) δήλωσαν οικιακά, οι 148 (19,6%) συνταξιούχοι και οι 114 μαθητές (15%) (βλ. πίνακα 10). Από τους συνολικά 304 απασχολούμενους το 30% (91) ήταν υπάλληλοι παροχής υπηρεσιών και πωλητές σε καταστήματα, οι 45 (14,8%) ήταν τεχνίτες και ανειδίκευτοι εργάτες ενώ μόλις 14 (4,6%) απασχολούνταν στη γεωργία και στην κτηνοτροφία (βλ. πίνακα 11). Όσον αφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης των Βρετανών που διέμεναν στην Κέρκυρα το 2001 το 21% (244) είχαν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση, το 55,8% (644) τη δευτεροβάθμια και το 10,3% (119) την τριτοβάθμια (βλ. πίνακα 12). Το Βρετανικό Υποπροξενείο υπολογίζει ότι ο αριθμός των Βρετανών που ζουν 33 ΕΛ.ΣΤΑΤ., Δελτίο Τύπου, 23 Αυγούστου Απογραφή Πληθυσμού 2001 της πρώην Γ.Γ. ΕΣΥΕ. 55

68 Ηλικιακές ομάδες ΣΥΝΟΛΟ ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 8. Βρετανοί υπήκοοι κατά ηλικιακή ομάδα στον πρώην Νομό Κερκύρας Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού της Δήμοι Σύνολο (Α+Γ) Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί Σύνολο (A) Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί Σύνολο (Γ) Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικά Μη ενεργοί ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 9. Οικονομικά ενεργοί και μη ενεργοί Βρετανοί υπήκοοι στον πρώην Νομό Κερκύρας Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού της Εργαζόμενος Ζητούσε Ζητούσε εργασία Μαθητής Συνταξιούχος Εισοδηματίας Οικιακά Άλλη Άτομα ηλικίας ΣΥΝΟΛΟ εργασία για πρώτη φορά περίπτωση κάτω των 10 ετών Πίνακας 10. Η κατάσταση απασχόλησης των Βρετανών υπηκόων στον πρώην νομό Κερκύρας Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού της

69 Σύνολο Κάτοχοι διδακτορικού τίτλου Κάτοχοι μάστερ Πτυχιούχοι Ανωτάτων Σχολών Πτυχιούχοι ΤΕΙ Πτυχιούχοι μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Απόφοιτοι μέσης εκπαίδευσης Πτυχιούχοι ΤΕΛ Πτυχιούχοι ΤΕΣ Απόφοιτοι 3ταξίου Γυμνασίου Απόφοιτοι Δημοτικού Φοιτούν στο Δημοτικό Εγκατέλειψαν το Δημοτικό, αλλά γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση Δεν γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση Παιδιά κάτω των 6 ετών Δήμοι/Ομάδες ατομικών επαγγελμάτων Σύνολο Ανώτερα διοικητικά & διευθυντικά στελέχη του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα Επιστημονικά, καλλιτεχνικά και συναφή επαγγέλματα Τεχνολόγοι, τεχνικοί βοηθοί και συναφή επαγγέλματα Υπάλληλοι γραφείου και ασκούντες συναφή επαγγέλματα Παροχή υπηρεσιών & πωλητές σε καταστήματα & υπαίθριες αγορές Ειδικευμένοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι, δασοκόμοι & αλιείς Τεχνίτες, χειριστές μεταφορικών μέσων, ανειδίκευτοι εργάτες και μικροεπαγγελματίες Δήλωσαν ανεπαρκώς ή ασαφώς το επάγγελμά τους ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 11. Απασχολούμενοι Βρετανοί υπήκοοι κατά ομάδα ατομικών επαγγελμάτων στον πρώην Νομό Κερκύρας Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού της Δεν δήλωσαν επάγγελμα Δήμοι/Επίπεδο εκπαίδευσης ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 12. Βρετανοί υπήκοοι κατά επίπεδο εκπαίδευσης στον πρώην Νομό Κερκύρας Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Απογραφή πληθυσμού της

70 Σύνολο μονίμων Βρετανών κατοίκων Π.Ε. Κέρκυρας Άνδρες (41%) Γυναίκες (59%) Έγγαμοι (Α+Γ) Άγαμοι, Σε διάσταση, Διαζευγμένοι, Σε χηρεία (Α+Γ) Πίνακας 13. Συγκεντρωτικά στοιχεία μόνιμου πληθυσμού Βρετανών Π.Ε. Κέρκυρας ανά φύλο και οικογενειακή κατάσταση Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών, Απρίλιος 2013 Φύλο/ Ηλικιακές Έως 28 ετών Από 28 έως + 60 ετών Σύνολο ομάδες 60 ετών Άνδρες 66 (5,8%) 692 (60,3%) 389 (33,9%) (100%) Γυναίκες 104 (6,3%) (71%) 377 (22,7%) (100%) Σύνολο (Α+Γ) 170 (6%) (66,6%) 766 (27,4%) (100%) Πίνακας 14. Μόνιμος πληθυσμός Βρετανών στην Π.Ε. Κέρκυρας ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών, Απρίλιος 2013 σήμερα στο νησί μόνιμα και προσωρινά είναι Σύμφωνα δε με τα επικαιροποιημένα στοιχεία του Υπουργείου Οικονομικών (Απρίλιος 2013), 35 τα οποία αντιπροσωπεύουν μία αξιόπιστη και δυναμική πηγή πληροφόρησης που τροφοδοτείται συνεχώς με νέα δεδομένα, ο αριθμός των μονίμων Βρετανών κατοίκων ανερχόταν τον Απρίλιο του 2013 στις εκ των οποίων το 41% είναι άντρες και το 59% γυναίκες (βλ. πίνακα 13), ενώ ο αριθμός τους υπολογίζεται ότι είναι πολύ μεγαλύτερος αν συνυπολογιστούν οι προσωρινοί κάτοικοι. 36 Επιπλέον, διαπιστώνουμε ότι το ποσοστό 35 Τα στοιχεία που παρατίθενται χορηγήθηκαν από τη ΓΓΠΣ του Υπουργείου Οικονομικών με βάση τα οριζόμενα στην υπ αριθμ /878/0006Γ (ΦΕΚ 1806/Β/ ) Απόφαση του Υπουργού Οικονομίας και Οικονομικών κατόπιν αίτησης του ερευνητή και καταβολής σχετικής αποζημίωσης. Τα στοιχεία προκύπτουν από τα μηχανογραφικά αρχεία του Taxis της ΓΓΠΣ, όπως αυτά ενημερώνονται και συντηρούνται από τις αρμόδιες Δ.Ο.Υ. και δίδονται με κάθε επιφύλαξη από τη ΓΓΠΣ, η οποία με έγγραφό της διευκρινίζει ότι: «Το Taxis είναι φορέας που παρέχει φορολογικά και όχι δημογραφικά στοιχεία. Περιλαμβάνει τους πολίτες που έχουν Α.Φ.Μ. και τα δημογραφικά στοιχεία που καταγράφονται είναι κατά δήλωσή τους. Ως εκ τούτου, στα αρχεία του TAXIS δεν συμπεριλαμβάνονται παιδιά χωρίς Α.Φ.Μ., θάνατοι οι οποίοι μπορεί να μην έχουν δηλωθεί στην αρμόδια εφορία, η τρέχουσα οικογενειακή κατάσταση μπορεί να μην είναι δηλωμένη και η διεύθυνση κατοικίας μπορεί να μην είναι η σημερινή». 36 Διευκρινίζεται ότι αρκετοί αλλοδαποί, μεταξύ των οποίων και Βρετανοί, υποχρεώνονται να διαθέτουν Αριθμό Φορολογικού Μητρώου στην Ελλάδα και να υποβάλουν δήλωση εισοδήματος στην Ελλάδα ως Κάτοικοι Εξωτερικού καθώς δηλώνουν ότι κατοικούν μόνιμα στο εξωτερικό. Αυτό γίνεται, μεταξύ άλλων, στις ακόλουθες περιπτώσεις: α) όταν αποκτούν ετήσιο πραγματικό εισόδημα που προκύπτει στην Ελλάδα, β) όταν ασκούν ατομική επιχείρηση ή ελευθέριο επάγγελμα στην Ελλάδα, γ) όταν μετέχουν σε προσωπική ή περιορισμένης ευθύνης εταιρία ή κοινοπραξία ή κοινωνία ή αστική εταιρία που ασκεί επιχείρηση ή επάγγελμα, 58

71 των γυναικών υπερέχει κατά πολύ έναντι των αντρών στις δύο πρώτες ηλικιακές ομάδες ενώ πέφτει στο 22,7% έναντι 33,9% στους άντρες στην ηλικιακή ομάδα των + 60 ετών (βλ. πίνακα 14). Το 41% του συνολικού πληθυσμού είναι έγγαμοι ενώ όσον αφορά στην κατανομή των ηλικιακών ομάδων και στα δύο φύλα υπερέχει αυτή από 28 έως 60 ετών με ποσοστό 66,6%, ακολουθεί η ηλικιακή ομάδα των +60 ετών με 27,4% ενώ αυτή έως 28 ετών αντιπροσωπεύει μόλις το 6% του συνολικού πληθυσμού των Βρετανών (βλ. πίνακα 14). Τα στοιχεία αυτά εμφανίζουν απόκλιση όσον αφορά στην ηλικιακή κατανομή των Βρετανών στην ελληνική επικράτεια τόσο σε σχέση με την έρευνα του BBC για το 2006 όσο και με την Απογραφή πληθυσμού του 2011 (βλ. πίνακα 6 και εικ. 15). Επιπρόσθετα, περισσότερο από το ένα τρίτο των μονίμων Βρετανών κατοίκων (35,28%) ζει στην πόλη της Κέρκυρας και στις Δ.Ε. Κερκυραίων (ανατολικά), Θιναλίου (βόρεια) και Κασσωπαίων (βορειοανατολικά). Ακολουθούν με ποσοστό 26,76% η περιοχή των Καρουσάδων (Δ.Ε. Εσπερίων) στα βόρεια, η περιοχή του Σκριπερού στα κεντρικά και στα βορειοδυτικά (Δ.Ε. Παλαιοκαστριτών και Φαιάκων) με 18,37%, η περιοχή της Λευκίμμης (Δ.Ε. Λευκιμμαίων, Κορισσίων και Μελιτειέων) στα νότια με ποσοστό 11,42% και τέλος, με ποσοστό 8,17% στην περιοχή των Καστελλάνων Μέσης (Δ.Ε. Αχιλλείων και Παρελίων) στα δυτικά (βλ. πίνακα 15). Ταχυδρομικός κωδικός Ταχυδρομικό Γραφείο Δημοτική Ενότητα Αριθμός μονίμων Βρετανών κατοίκων Ποσοστό ΚΕΡΚΥΡΑ Κερκυραίων Θιναλίου ,28% Κασσωπαίων ΛΕΥΚΙΜΜΗ Λευκιμμαίων Κορισσίων ,42% Μελιτειέων ΚΑΡΟΥΣΑΔΕΣ Εσπερίων ,76% ΣΚΡΙΠΕΡΟ Παλαιοκαστριτών Φαιάκων ,37% Αγ. Γεωργίου ΚΑΣΤΕΛΛΑΝΟΙ ΜΕΣΗΣ Αχιλλείων Παρελίων 229 8,17% Πίνακας 15. Κατανομή του πληθυσμού των μονίμων Βρετανών κατοίκων στην Π.Ε. Κέρκυρας ανά ταχυδρομικό κωδικό Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών, Απρίλιος 2013 δ) όταν αγοράζουν ακίνητα ή ανεγείρουν οικοδομή στην Ελλάδα, στ) όταν διατηρούν μία ή περισσότερες δευτερεύουσες κατοικίες στην Ελλάδα πάνω από 150 τ.μ. 59

72 Δημοτική Ενότητα Αριθμός Βρετανών Ποσοστό επιτηδευματιών Κερκυραίων Θιναλίου 83 35,47% Κασσωπαίων Λευκιμμαίων Κορισσίων 23 9,83% Μελιτειέων Εσπερίων 76 32,48% Παλαιοκαστριτών Φαιάκων 33 14,1% Αγ. Γεωργίου Αχιλλείων Παρελίων 19 8,12% Πίνακας 16. Γεωγραφική κατανομή των Βρετανών επιχειρηματιών στο Δήμο Κέρκυρας Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών, Απρίλιος 2013 Φύλο/ Ηλικιακές Έως 28 ετών Από 28 έως ετών Σύνολο ομάδες ετών Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Πίνακας 17. Οι Βρετανοί επιτηδευματίες στο Δήμο Κέρκυρας ανά φύλο και ανά ηλικιακή ομάδα Πηγή: Υπουργείο Οικονομικών, Απρίλιος 2013 Όσον αφορά στην επιχειρηματικότητα των Βρετανών στο νησί της Κέρκυρας, δραστηριοποιούνται συνολικά 234 επιτηδευματίες (118 άνδρες και 116 γυναίκες). Οι περισσότεροι (179) ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα από 29 έως 60 ετών με ποσοστό 76,1% και ακολουθούν με 20% αυτοί που είναι άνω των 60 ετών (47) ενώ μόλις 9 άτομα (3,9%) ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα έως 28 ετών (βλ. πίνακα 17). Η γεωγραφική τους κατανομή εμφανίζει αντιστοιχίες με αυτή του βρετανικού γενικού πληθυσμού στο νησί (βλ. πίνακα 16). Επιπλέον, στο Εμπορικό Επιμελητήριο Κέρκυρας έχουν εγγραφεί εκατό περίπου 100 ατομικές επιχειρήσεις, το αντικείμενο των οποίων εμφαίνεται συνοπτικά στον πίνακα 18. Από αυτό τον πίνακα διαπιστώνουμε ότι η πλειοψηφία των βρετανικών επιχειρήσεων ενεργοποιείται, όπως ήταν αναμενόμενο, στον τουριστικό κλάδο (τομέας υπηρεσιών) και βρίσκεται κυρίως σε παράκτιες περιοχές που είναι αναπτυγμένες τουριστικά. Οι επιχειρήσεις αυτές απευθύνονται όχι μόνο στους Βρετανούς τουρίστες αλλά και σε τουρίστες άλλων εθνικοτήτων ενώ λειτουργούν εποχιακά (συνήθως για έξι 60

73 μήνες το χρόνο από Απρίλιο έως Σεπτέμβριο) γιατί αφενός, ο διασκορπισμένος μόνιμος βρετανικός πληθυσμός στο νησί ίσως να μην είναι σε θέση να τις συντηρήσει κατά τη χειμερινή περίοδο και αφετέρου, όπως προέκυψε από την έρευνα πεδίου μία μερίδα των Βρετανών που είναι εγκατεστημένοι στην Κέρκυρα αποφεύγουν να πηγαίνουν σε τουριστικά μέρη και σε μέρη όπου συχνάζουν οι συμπατριώτες τους γιατί δεν τα θεωρούν αυθεντικά. Ελάχιστες από τις τουριστικές επιχειρήσεις (π.χ. μπαρ, παμπ) παραμένουν ανοιχτά το χειμώνα, που σημαίνει ότι οι ιδιοκτήτες τους εάν δεν έχουν άλλη απασχόληση κατά τη χειμερινή περίοδο επιστρέφουν στην πατρίδα τους. Οι υπόλοιπες εμπορικές επιχειρήσεις βρίσκονται συνήθως στην πόλη της Κέρκυρας και απευθύνονται όχι μόνο στους Βρετανούς αλλά και στο γενικό πληθυσμό του νησιού και λειτουργούν ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Μεσιτικό γραφείο ακινήτων Επισκευαστής-συντηρητής βιλλών Εκμετάλλευση, συντήρηση τουριστικών σκαφών/σκαφών αναψυχής Επισκευές πλοίων Υποβρύχιες καταδύσεις Φροντιστήριο ξένων γλωσσών Καθηγητής μουσικής Εμπόριο τουριστικών ειδών Γραφεία γενικού τουρισμού (Φαστ φουντ) σνακ μπαρ, μπαρ, καφέ μπαρ, Internet café, δισκοθήκη, εστιατόριο, ζαχαροπλαστείο, οβελιστήριο, ψησταριά, μεζεδοπωλείο Μαθήματα γκολφ Κομμωτήριο Ενοικίαση αλόγων ιππασίας-σχολή ιππασίας Ενοικιάσεις σκαφών-σχολή ιστιοπλοΐας Ενοικιάσεις (μοτο)ποδηλάτων, εξοπλισμού αναψυχής-θαλάσσιων σπορ Υπηρεσίες εκμάθησης θαλάσσιων σπορ Ψυχαγωγικές υπηρεσίες θεατρικών παραγωγών, μουσικών Λούνα παρκ Ενοικιαζόμενα δωμάτια Οικοδομικές εργασίες, φύτευση κήπων Ινστιτούτο αισθητικής Εμπόριο σιδηρικών-χρωμάτων, μεταχειρισμένων ναυτιλιακών ειδών, μοτοσικλετών, εμπόριο-εισαγωγές λιπαντικών-ελαστικών Χονδρικό εμπόριο ξυλείας-προκατ. κτιρίων, τυποποιημένων ζαχαρωδών προϊόντων Πίνακας 18. Ενδεικτικοί τομείς επιχειρηματικής δραστηριότητας των Βρετανών στο Δήμο Κέρκυρας Πηγή: Εμπορικό Επιμελητήριο Κέρκυρας, Ιούνιος 2013 όλο το χρόνο. Επιπρόσθετα, αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι κανένας Βρετανός δεν ασχολείται με γεωργικές επιχειρήσεις ή με αγροτουριστικά καταλύματα, όπως για 61

74 παράδειγμα οι Βρετανοί (και οι άλλοι Βορειοευρωπαίοι) στην ενδοχώρα της περιφέρειας του Λανγκντόκ στη Γαλλία (Lardiés 1999: 480), όπου το 22,1% των υπηκόων της ΕΕ εργαζόταν το 1997 στον αγροτικό τομέα. Η επιχειρηματική δραστηριότητα των Βρετανών στην Κέρκυρα παρουσιάζει ομοιότητες με αυτή των Βρετανών στις τουριστικές παράκτιες περιοχές στις περιφέρειες της Ανδαλουσίας (Costa del Sol) και της Καταλονίας στην Ισπανία όπου το 63,3% εργάζεται στον τριτογενή τομέα, στον τουριστικό κλάδο (π.χ. μπαρ, παμπ, εστιατόρια, καφετέριες), οι οποίες εξυπηρετούν καθόλη τη διάρκεια του χρόνου τους μαζικούς τουρίστες (οργανωμένων διακοπών) (Lardiés 1999, Mowle and Blackwood 1999, Eaton 1995). 3.4 Προσβασιμότητα Το νησί της Κέρκυρας συνδέεται ακτοπλοϊκώς με τη Βενετία, το Μπάρι, το Μπρίντιζι και την Ανκόνα, μέσω των οποίων μετακινούνται οι Ευρωπαίοι που θέλουν να επισκεφθούν με αυτοκίνητο την Κέρκυρα αλλά και την υπόλοιπη Ελλάδα. Επιπλέον, υπάρχει αεροπορική σύνδεση με Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Πρέβεζα και με πάρα πολλά ευρωπαϊκά αεροδρόμια κατά τη θερινή περίοδο. Ο Κρατικός Αερολιμένας Κερκύρας (CFU) 37 πήρε το όνομα του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος γεννήθηκε στο νησί. Απέχει 3 χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης. Ιδρύθηκε το 1937 ενώ κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου χρησιμοποιήθηκε από τις ιταλικές και τις γερμανικές δυνάμεις του «άξονα» ως βάση μεταφορικών και μαχητικών αεροσκαφών. Από το 1949 λειτουργεί ως πολιτικό αεροδρόμιο. Τον Απρίλιο του 1965 το Αεροδρόμιο της Κέρκυρας έγινε διεθνές και η πρώτη πτήση, υπό την καθοδήγηση Ελέγχου Εναερίας Κυκλοφορίας, πραγματοποιήθηκε με αεροσκάφος Comet της Ολυμπιακής Αεροπορίας. Το έτος 2010 διακινήθηκαν στο διεθνή αερολιμένα της Κέρκυρας 1,7 εκατ. επιβάτες περίπου. Κατά τη θερινή περίοδο του αεροπορικές εταιρείες συνέδεαν την Κέρκυρα με προγραμματισμένες και ναυλωμένες πτήσεις με 69 ευρωπαϊκά αεροδρόμια σε 16 χώρες. Η βρετανική αεροπορική εταιρεία Thomson Airways 38 (TOM) 37 Κωδικός IATA Πρόκειται για τη μεγαλύτερη αεροπορική εταιρεία ναυλωμένων πτήσεων στον κόσμο και την Τρίτη βρετανική αεροπορική εταιρεία όσον αφορά στο συνολικό αριθμό των επιβατών που διακίνησε το 2011 πίσω από την British Airways και την Easyjet. Ιδρύθηκε το 1962 ως Britannia Airways και 62

75 πραγματοποίησε πολυάριθμες εβδομαδιαίες πτήσεις προς Κέρκυρα από το Δουβλίνο καθώς και από 16(!) αεροδρόμια του Ηνωμένου Βασιλείου 39 ενώ η Thomas Cook Airlines 40 UK (TCX) πετούσε από έξι βρετανικά αεροδρόμια. 41 Επιπλέον, η βρετανική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Jet2 (LS) εκτελούσε δρομολόγια από Νιουκάσλ, Λιντς Μπράντφορντ και East Midlands Λέστερσίρ προς Κέρκυρα μία φορά την εβδομάδα ενώ η επίσης βρετανική bmibaby (WW) συνέδεε το αεροδρόμιο του East Midlands με την Κέρκυρα με μία εβδομαδιαία πτήση. Επιπρόσθετα, η αυστραλιανή αεροπορική εταιρεία Strategic Airlines (STU) εκτελούσε πτήσεις από το Μάντσεστερ ενώ η λιθουανική αεροπορική εταιρεία Small Planet Airlines (LLC) πετούσε από το Λονδίνο Gatwick προς Κέρκυρα. Η ιρλανδική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Ryanair (FR) (βλ. εικόνα 18) εκτελούσε δρομολόγια από 8 ευρωπαϊκά αεροδρόμια προς την Κέρκυρα, και συγκεκριμένα με 2 εβδομαδιαίες πτήσεις από Λονδίνο Stansted, 1 από Λιντς Bradford, 1 από East Midlands, 42 1 από Γλασκώβη (Σκωτία), 1 από Μπίλουντ (νότια Δανία), 1 από Βρυξέλλες Charleroi, 2 από Μπέργκαμο, 2 από Όσλο Rygge. Η βρετανική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Εasyjet (U2) εκτελούσε από το Μάρτιο έως τον Οκτώβριο του 2012 δρομολόγια από επτά ευρωπαϊκά αεροδρόμια προς την Κέρκυρα, με συνολικά 12 εβδομαδιαίες πτήσεις από Λονδίνο Gatwick, 2 από Λονδίνο Λούτον, 4 από Μάντσεστερ, 2 από Μπρίστολ, 3 από Βερολίνο Brandeburg, 5 από Μιλάνο Malpensa και 3 από Ρώμη Fiumicino ενώ η επίσης βρετανική αεροπορική εταιρεία Monarch 43 (ΖΒ) εκτελούσε από το Μάιο έως το Σεπτέμβριο του 2012 δρομολόγια από τέσσερα αεροδρόμια του Ηνωμένου Βασιλείου (δύο εβδομαδιαίες πτήσεις από Λονδίνο Gatwick, 3 από Λονδίνο Λούτον, 1 από Μάντσεστερ και 1 από Μπέρμιγχαμ). από το 2008 έχει τη σημερινή ονομασία της. Διαθέτει στόλο 61 αεροσκαφών και πετάει σε 96 προορισμούς. 39 Λονδίνο Gatwick, Λονδίνο Luton, Λονδίνο Stansted, Μάντσεστερ, Μπρίστολ, Νόριτς, Νιουκάσλ, Μπέρμιγχαμ, Μπόρνμουθ, Ντόνκαστερ Σέφιλντ, Έξετερ, East Midlands, Λιντς Μπράντφορντ, Εδιμβούργο, Γλασκώβη και Κάρντιφ Η εταιρεία ξεκίνησε να λειτουργεί το 2000 ως JMC Airlines, από το 2003 διατηρεί τη σημερινή της ονομασία ενώ το 2000 συγχωνεύτηκε με την My Travel Airways. Πρόκειται για την τέταρτη σε μέγεθος βρετανική αεροπορική εταιρεία όσον αφορά το συνολικό αριθμό των διακινούμενων επιβατών το Λονδίνο Gatwick, Μπέρμιγχαμ, Μπρίστολ, Γλασκώβη, Μάντσεστερ και Νιουκάσλ. 42 Αυτό το αεροδρόμιο εξυπηρετεί τις αγγλικές πόλεις Νόττινχαμ, Λέστερ και Ντέρμπι στο Leicestershire Διαθέτει στόλο 32 αεροσκαφών και πετάει σε 130 προορισμούς. 63

76 Εικόνα 18. Αεροσκάφος Boeing της Ryanair σταθμευμένο στο διεθνή αερολιμένα "Ι.Καποδίστριας" της Κέρκυρας Φωτο: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) Η γερμανική αεροπορική εταιρεία Air Berlin (AB) πραγματοποιούσε δρομολόγια από 12 γερμανικές πόλεις 44 (συνολικά 18 εβδομαδιαίες πτήσεις), 3 αυστριακές πόλεις (4 εβδομαδιαίες πτήσεις) καθώς και 2 εβδομαδιαίες πτήσεις από Ζυρίχη προς Κέρκυρα (βλ. εικόνα ) ενώ η επίσης γερμανική αεροπορική εταιρεία TUIfly (X3) εκτελούσε ναυλωμένες και προγραμματισμένες πτήσεις προς Κέρκυρα είτε με δικά της αεροσκάφη είτε με αεροσκάφη της Air Berlin, της germanwings (4U), της Condor (DE), της Germania (ST) και της Niki (HG) από 16 γερμανικά αεροδρόμια, καθώς και από τη Ζυρίχη, τη Βασιλεία, τη Βιέννη, το Λιντζ και το Σάλτσμπουργκ. Επιπρόσθετα, η αυστριακή αεροπορική εταιρεία Tyrolean Airways (VO) πέταγε από Βιέννη προς Κέρκυρα, η γερμανική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους germanwings από Κολωνία, Δρέσδη και Στουτγάρδη προς Κέρκυρα, η επίσης γερμανική Germania μία φορά την εβδομάδα από Βρέμη, από Λυόν, από Τουλούζη και από Ντοβίλ (Deauville) για Κέρκυρα ενώ η αυστριακή αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Lauda Air (OS) πέταγε από Βιέννη για Κέρκυρα 2 φορές την εβδομάδα και από Σάλτσμπουργκ και Γκρατς 1 φορά την εβδομάδα. Επιπλέον, η αεροπορική εταιρεία Luxair (LG) πετούσε από Λουξεμβούργο προς Κέρκυρα 1 φορά την 44 Βερολίνο, Πάντερμπορν-Λίπσταντ, Φρανκφούρτη, Κολωνία-Βόννη, Ντίσελντορφ, Δρέσδη, Αννόβερο, Αμβούργο, Μόναχο, Λειψία, Μίνστερ και Νυρεμβέργη. 64

77 εβδομάδα ενώ η σουηδική αεροπορική εταιρεία Malmö Aviation (ΤF) εκτελούσε ναυλωμένες πτήσεις από Κοπεγχάγη προς Κέρκυρα. Επίσης, η ελβετική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Edelweiss Air (WK) εκτελούσε από το Μάιο έως τον Οκτώβριο του 2012 ένα εβδομαδιαίο δρομολόγιο από Ζυρίχη προς Κέρκυρα ενώ η ολλανδική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Transavia (HV) είχε δύο εβδομαδιαίες πτήσεις από το Άμστερνταμ προς την Κέρκυρα καθώς και από το Γκρόνινγκεν και το Αϊντχόβεν. Επιπλέον, για τη θερινή περίοδο του 2012 η βελγική αεροπορική εταιρεία Jetairfly (JAF) (μέλος της TUI Airlines) εκτελούσε ναυλωμένες πτήσεις από Βρυξέλλες προς Κέρκυρα όπως και η ελληνική Aegean Airlines, η ουγγρική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Wizzair (W6) πετούσε μία φορά την εβδομάδα από Βουδαπέστη προς Κέρκυρα, η τσεχική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Smart Wings (QS) εκτελούσε 9 εβδομαδιαίες πτήσεις από Πράγα, 2 από Οστράβα και 1 από τη Βουδαπέστη προς Κέρκυρα, η χαμηλού κόστους νορβηγική αεροπορική εταιρεία Norwegian Air Shuttle (DY) εκτελούσε δρομολόγια από Όσλο, Στοκχόλμη και Ελσίνκι προς Κέρκυρα και η νεοσύστατη ισπανική Volotea (V7) πετούσε από Βενετία προς Κέρκυρα δύο φορές την εβδομάδα. Επιπλέον, οι ιταλικές αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους Blue Panorama Airlines (BV) και Air Vallee (DO) πετούσαν προς Κέρκυρα από Ρώμη FCO και από Ρίμινι αντίστοιχα. Επίσης, ο ιταλικός tour operator «My Sun Sea» με έδρα την Μπολόνια προσέφερε επταήμερα τουριστικά πακέτα για την Κέρκυρα για τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο 2012 με ναυλωμένες πτήσεις από Ρίμινι, Πάρμα και Νάπολι με τη σλοβάκικη αεροπορική εταιρεία Danube Wings (V5) και από Ρώμη FCO και Μιλάνο Malpensa με την Aegean Airlines. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι οι ελληνικές αεροπορικές εταιρείες Aegean Airlines (A3) και Blue Bird Airways 45 (BZ) και οι ρωσικές αεροπορικές εταιρείες Transaero (UN), Tatarstan (U9) και NordStar (Y7) τη θερινή περίοδο 2012 εκτελούσαν έκτακτες ναυλωμένες πτήσεις από το αεροδρόμιο Domodedovo της Μόσχας, η ρωσική Aeroflot (SU) πέταγε από το αεροδρόμιο Sheremetyevo της Μόσχας και η αυστραλιανή Virgin Australia (DJ) από το αεροδρόμιο Vnukovo της Μόσχας προς Κέρκυρα. Οι εν λόγω πτήσεις αποτελούν τμήμα ταξιδιωτικών πακέτων τα οποία προσφέρουν ρωσικά τουριστικά πρακτορεία σε Ρώσους και δεν είναι διαθέσιμες προς πώληση μεμονωμένες. Η Aegean Airlines εκτελούσε επίσης ναυλωμένες πτήσεις προς την Κέρκυρα από το 45 H Bluebird Airways ιδρύθηκε το 2008 στο Ηράκλειο Κρήτης. < 65

78 Κατοβίτσε και το Βρότσλαβ της Πολωνίας ενώ η πολωνική αεροπορική εταιρεία χαμηλού κόστους Enter Air (ENT) πετούσε από το Πόζναν προς την Κέρκυρα. 3.5 Οικονομία-Τομείς παραγωγής-απασχόληση Η οικονομία του νησιού βασίζεται κυρίως στη γεωργία και στον τουρισμό, ενώ μικρότερη είναι ανάπτυξη της βιομηχανίας-βιοτεχνίας, της κτηνοτροφίας, του εμπορίου και της αλιείας. Ο ορυκτός πλούτος, αντίθετα, είναι ανύπαρκτος Πρωτογενής τομέας παραγωγής Η πρώτη γραπτή αναφορά της ελιάς στο νησί των Φαιάκων, την Κέρκυρα, γίνεται στην η ραψωδία της Οδύσσειας του Ομήρου, όπου ανάμεσα στα πολλά δένδρα των κήπων του Αλκινόου, περιλαμβάνονται και ελαίαι τηλεθόωσαι. Τα 2/3 του γεωργικού πληθυσμού στο νησί ασχολούνται με την καλλιέργεια της ελιάς και οι ελαιώνες καλύπτουν το 1/3 περίπου της έκτασης του νησιού, περίπου 260 τ. χλμ. Ο κερκυραϊκός ελαιώνας άρχισε να δημιουργείται από το τέλος του 13 ου αιώνα όταν άρχισε η δυτική κυριαρχία στα Επτάνησα. Ολόκληρη η κερκυραϊκή ύπαιθρος καλύφθηκε με την ποικιλία λιανολιά (βλ. εικόνα 19). Οι Ενετοί είχαν ανάγκη από μια ποικιλία που θα κάλυπτε τις ανάγκες της τότε βιομηχανίας, δηλαδή λάδι για σαπούνια και για λάμπες φωτισμού. Γι αυτό εισήγαν στην Κέρκυρα το λιανοσπόρι, μία ποικιλία που είχε μεγάλη απόδοση. Σιγά σιγά με την παρέλευση των αιώνων, το συγκεκριμένο είδος εγκλιματίστηκε πλήρως και άρχισε να καλλιεργείται συστηματικά από τους αγρότες του νησιού και αργότερα με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, όλο και μεγαλύτερες ποσότητες ελαιολάδου άρχισαν να γίνονται κατάλληλες για βρώση. Ταυτόχρονα, μια ποικιλία ιδιαίτερα ανθεκτική στο πετρώδες και ορεινό έδαφος του βόρειου τμήματος του νησιού κατάφερε να ευδοκιμήσει και στο λιγότερο πετρώδες έδαφος της νότιας Κέρκυρας. Σήμερα ο κερκυραϊκός ελαιώνας αριθμεί τέσσερα εκατ. δέντρα περίπου, σε μια έκταση 240 χιλ. στρεμμάτων. Το παραγόμενο ελαιόλαδο είναι, κατά μέσο ετήσιο όρο, περίπου 22 χιλ. τόνοι, το οποίο διατίθεται στο εμπόριο. Στους Κυνοπιάστες λειτουργεί το Μουσείο της Ελιάς «Δονάτος Παϊπέτης», το οποίο είναι στεγασμένο σ ένα ελαιοτριβείο του 19 ου αιώνα, πλήρως ανακαινισμένο από το Δήμο Αχιλλείων στον οποίο δωρήθηκε το 2000 από τους κληρονόμους του ιδιοκτήτη. 66

79 Ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει διαχρονικά τις τρεις φάσεις επεξεργασίας της ελιάς για την παραγωγή του λαδιού και να δει εργαλεία, αγγεία και σκεύη της αγροτικής ζωής καθώς και φωτογραφικό υλικό. Εικόνα 19. Άποψη από ελαιώνα στους Καστελλάνους Μέσης με δίχτυα περισυλλογής Φωτο: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφική παραγωγή έκανε γνωστή την Κέρκυρα για το φημισμένο βούτυρό της και την κεφαλογραβιέρα της, το Κορφού, από αγελαδινό γάλα, που μοιάζει με το ιταλικό Pecorino Romano. Η συμμετοχή της στη διαμόρφωση του εισοδήματος των κατοίκων είναι μικρή, υπάρχουν πολύ λίγα εργοστάσια παραγωγής γαλακτοκομικών προϊόντων ενώ η κτηνοτροφία ασκείται σε οικόσιτη μορφή λόγω έλλειψης βοσκοτόπων. Αμπελουργία Στον οινικό χάρτη της περιφερειακής ενότητας Κέρκυρας τα περισσότερα οινοποιεία είναι συγκεντρωμένα στο κεντρικό τμήμα του νησιού, σε κοντινές αποστάσεις από την πόλη της Κέρκυρας. Οι οίνοι ΠΓΕ Κέρκυρα (Τοπικός Οίνος Κέρκυρας) παράγονται σε όλο το νησί ενώ στα νοτιοδυτικά παράγονται οι οίνοι ΠΓΕ Χαλικούνα (Τοπικός Οίνος Χαλικούνας). Συνολικά οι οινόφιλοι θα βρουν πέντε κρασιά μποτιγιάδο (εμφιαλωμένα) με αυτές τις ενδείξεις σε επτά οινοποιεία. Έως τα μέσα του 16ου αιώνα το αμπέλι ήταν η 67

80 βασική καλλιέργεια στην Κέρκυρα, όταν το μεγαλύτερο μέρος αντικαταστάθηκε από τους Ενετούς με την ελιά. Σήμερα, η ελιά είναι σχεδόν μονοκαλλιέργεια και τα λίγα πια αμπέλια (περίπου το 8% της καλλιεργημένης έκτασης) βρίσκονται κυρίως στο βόρειο και στο δυτικό τμήμα της Κέρκυρας. Οι τοπικές ποικιλίες αμπέλου στην Κέρκυρα είναι ο κακοτρύγης (λευκό) και το πετροκόριθο (ερυθρό-λευκό). Μελισσοκομία Η πλούσια χλωρίδα του νησιού καθώς και οι δενδρώδεις καλλιέργειες ευνοούν την ανάπτυξη της μελισσοκομίας. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν στο νησί περίπου 250 ερασιτέχνες και επαγγελματίες μελισσοκόμοι με μελισσοσμήνη περίπου. Η ετήσια παραγωγή μελιού είναι 120 με 150 τόνοι ενώ ο Μελισσοκομικός Συνεταιρισμός Κερκύρας έχει 40 χρόνια ζωής και 90 μέλη. Δενδρώδεις καλλιέργειες-δάση Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό της καλλιεργήσιμης γης στην Κέρκυρα αποτελείται από δενδρώδεις καλλιέργειες 46, εκ των οποίων η σημαντικότερη είναι αυτή του κουμ κουάτ και των πορτοκαλιών. Τα κουμ κουάτ 47 και τα πορτοκάλια μέρλιν τα έφερε στην Κέρκυρα από την Αμερική το 1924 ο Άγγλος ταξιδευτής Μέρλιν, ο οποίος τα πρωτοκαλλιέργησε στο κτήμα του. Το γόνιμο έδαφος του νησιού, το άφθονο τρεχούμενο νερό και το ήπιο κλίμα του δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για την καλλιέργεια του κουμ κουάτ. Έτσι, πολύ γρήγορα διαδόθηκε η καλλιέργειά του κυρίως στις περιοχές της βόρειας Κέρκυρας, στον κάμπο των Νυμφών, όπου οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες ευνόησαν την ανάπτυξή του. Σήμερα, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις καλύπτουν 500 στρέμματα, ενώ η ετήσια παραγωγή ξεπερνά τους 140 τόνους. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το κουμ κουάτ καλλιεργείται μόνο στην Κέρκυρα και είναι αναγνωρισμένο ως προϊόν «Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης». Στην Κέρκυρα λειτουργούν τέσσερα εργοστάσια παρασκευής κουμ κουάτ ενώ με την καλλιέργειά του ασχολούνται περισσότεροι από 90 παραγωγοί. Οι δασικές εκτάσεις καλύπτουν το 4% της συνολικής έκτασης του νησιού. 46 Ελιά, εσπεριδοειδή (πορτοκαλιά, μανταρινιά, λεμονιά, γκρέϊπφρουτ, κιτριά, περγαμόντο, φράπα, κλπ), ροδιά, συκιά και χαρουπιά. 47 Το κουμκουάτ ανήκει στο γένος Φορτουνέλλα και στην οικογένεια ρυτοειδών (Rutaceae) και περιλαμβάνει 5 είδη αειθαλών θάμνων ή δέντρων. Η καταγωγή του είναι από τη Κίνα όπου το καλλιεργούσαν από το 12ο αιώνα, έφτασε δε να καλλιεργείται στην Ευρώπη στα μέσα του 19ου αιώνα ως καλλωπιστικό φυτό. Η ονομασία κουμκουάτ σημαίνει στα κινέζικα χρυσό πορτοκάλι. Στην Ελλάδα καλλιεργείται κυρίως στην Κέρκυρα και στα άλλα Ιόνια νησιά το είδος μαργαρίτα για τον καρπό του, που χρησιμοποιείται στη ζαχαροπλαστική, γίνεται γλυκό του κουταλιού και λικέρ. 68

81 3.5.2 Δευτερογενής τομέας παραγωγής Κατά τη δεκαετία του 60 καταβλήθηκαν προσπάθειες για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, ιδιαίτερα της γεωργικής, με τη δημιουργία ελαιουργίας, σαπωνοποιίας, 48 εργοστάσιου επεξεργασίας κάνναβης (σχοινοποιείo) και γιούτας, χαρτοποιείων, αλιπάστων και γαλακτοκομικών προϊόντων. Στην Άνω Κορακιάνα η Κερκυραϊκή Αλλαντοποιία παράγει το νούμπουλο φουμικάδο (nombolo), το τυπικό αλλαντικό της Κέρκυρας από χοιρινό κρέας που μαρινάρεται σε κόκκινο κρασί και στη συνέχεια καπνίζεται τυλιγμένο σε μπόλια πάνω από αρωματικά φυτά. Άλλα τοπικά αλλαντικά είναι το μπουρντούνι (λουκάνικo από πηγμένο μοσχαρίσιο αίμα), χωριάτικα λουκάνικα, πηχτή, σαλάδο (ντόπιο σαλάμι) και χοιρομέρι φουμικάδο (καπνιστό). 49 Πασίγνωστο είναι και το βούτυρο Κερκύρας, από φρέσκο αγελαδινό γάλα, ενώ διάφορα γαλακτοπωλεία στο νησί παρασκευάζουν γιαούρτια, ρυζόγαλα, κρέμες, παγωτό και γαλακτομπούρεκα, όπως αυτό του Αλέξη Περικλή που λειτουργεί στην παλιά πόλη της Κέρκυρας από το 1949 και χρησιμοποιεί γάλα από αγελάδες που αρμέγονται καθημερινά στην Καστανιά. Στο νησί παράγονται ακόμη το τοπικό τυρί «Κορφού», που μοιάζει με το ιταλικό Pecorino Romano καθώς και γραβιέρα. Επιπρόσθετα, στον Αρίλλα στη βορειοδυτική Κέρκυρα λειτουργεί η Κερκυραϊκή Μικροζυθοποιία 50 που ιδρύθηκε το 2009 και είναι η μοναδική ζυθοποιία στην Ελλάδα που παράγει πραγματική Real Ale μπύρα 51 σε τέσσερις τύπους με την επωνυμία «Corfu 48 Το ιστορικό σαπωνοποιείο Πατούνη, που γνώρισε μεγάλη ακμή, λειτουργεί ακόμη και σήμερα στην πόλη της Κέρκυρας σε ένα οίκημα που χτίστηκε το 1891 και έχει κηρυχθεί μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς από το Υπουργείο Πολιτισμού. Στην είσοδό του σώζεται χυτοσιδηρό κυλινδρικό υποστύλωμα με ανάγλυφη επιγραφή, κατασκευασμένο στο μεγαλύτερο ελληνικό μηχανουργείο του 19ου αιώνα, το Μηχανουργείο Βασιλειάδη του Πειραιά. Η μοναδικότητά του έγκειται στην αδιάλειπτη λειτουργία του με τις παραδοσιακές μεθόδους. Διασώζονται καζάνια που βράζουν τα σαπούνια, λίθινες στέρνες, παλιές ζυγαριές, αντλίες, κιούπια και φορητά καλούπια καθώς και πολλά ακόμη κινητά ή αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το Εθνικό Μουσείο Τεχνών και Λαϊκού Πολιτισμού του Παρισιού γύρισε ένα ντοκιμαντέρ εκεί το 2004, με τίτλο «Bulle d olive La fabrique de savon Patounis, Corfou, Grèce». Το 90% της παραγωγής εξάγεται στην Ιαπωνία. Πηγή: Βατόπουλος, Ν. (2006), «Ένα μνημείο που ευωδιάζει», Η Καθημερινή, 20 Δεκεμβρίου. < columns_2_20/12/2006_209557>, πρόσβαση στις Η επένδυση για τον εξοπλισμό του χειροποίητου ζυθοποιείου στον Αρίλλα ξεπέρασε το 1 εκατ. ευρώ και ενισχύθηκε από τον αναπτυξιακό νόμο. Η παραγωγική δυναμικότητα του ζυθοποιείου είναι περίπου 60 τόνους το μήνα. Το 2011 η παραγωγή έφθασε τις μικρές φιάλες. Λόγω της μικρής παραγωγής οι μπύρες διανέμονται εκτός από την αγορά της Κέρκυρας μόνο σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Η εταιρεία έπιασε σε τζίρο τις 400 χιλ. ευρώ το 2011 και απασχολεί σε εποχιακή βάση επτά εργαζόμενους. 51 Από το 1970 η μπύρα Real Ale διαχωρίζεται από τις κοινές μπύρες και ανήκει σε μια διαφορετική ομάδα μπύρας που χαρακτηρίζεται ως ένα φυσικό ζωντανό προϊόν. Είναι 100% φυσικό προϊόν, περιέχει μόνο αγνές πρώτες ύλες (λυκίσκο, μαγιά μπύρας, βύνη δημητριακών και νερό). Η ζυθοποίηση της Real Ale γίνεται με παραδοσιακό τρόπο, η ζύμωση και η ωρίμανσή της γίνεται σε ειδικά τάνκερ σε ψύξη για 69

82 Beer». Επίσης, στο νησί παράγεται η γνωστή τζιτζιμπύρα 52 (ginger beer), που ήταν το αγαπημένο αναψυκτικό με τζίντζερ (πιπερόριζα) των Άγγλων αριστοκρατών κατά την αγγλική κατοχή του νησιού. Η συνταγή προέρχεται από την Αγγλία, ωστόσο, ορισμένοι Κερκυραίοι μαθαίνουν να παρασκευάζουν το «βασιλικό αναψυκτικό». Το 1864 οι Άγγλοι φεύγουν από το νησί αλλά η τζιτζιμπύρα παραμένει. Οι μετρημένοι στα δάχτυλα παρασκευαστές της παίρνουν άδεια και αρχίζουν να τη σερβίρουν στα καφενεία. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1920, ο Χριστόφορος Χειμαριός αποφασίζει να οργανώσει τη δουλειά και έτσι δημιουργεί ένα εργαστήριο για την παραγωγή του πρώτου αναψυκτικού της Κέρκυρας που συνεχίζει να παράγεται έως σήμερα από τη μοναδική μικρή οικογενειακή επιχείρηση του είδους στους Καλαφατιώνες Τριτογενής τομέας: τουρισμός Ήδη από τη δεκαετία του 60 η Κέρκυρα αρχίζει να μετατρέπεται σταδιακά σε έναν δημοφιλή τουριστικό προορισμό στη Μεσόγειο με αποκορύφωμα τις δεκαετίες του 80 και του 90. Οι Αυγερινού-Κολώνια et al. (2002) επισημαίνουν σχετικά με το νησί της Κέρκυρας ότι «[η] κατάσταση που διαμορφώθηκε κατά την τριακονταετία συντέλεσε στη βίαιη μετατροπή ενός αγροτικού περιβάλλοντος σε αστικό τουριστικό, χωρίς να συνοδεύεται από μία προγραμματισμένη κατασκευή της απαραίτητης υποδομής προκαλώντας μη αναστρέψιμες αρνητικές επιπτώσεις στην τοπική κοινωνία, στο παραδοσιακό δομημένο και φυσικό περιβάλλον.» Επιπλέον, τονίζουν ότι η κρατική παρέμβαση μέσω των πολεοδομικών ρυθμίσεων είχε ως αποτέλεσμα να μετατραπούν μικροί παραλιακοί οικισμοί σε πυκνοδομημένες τουριστικές-παραθεριστικές οικιστικές ενότητες (π.χ. Σιδάρι, Ρόδα, Παλαιοκαστρίτσα) (ό.π.). Ο Βρετανός John Waller στο βιβλίο του Greek Walls (2004) περιγράφει την Κέρκυρα στις αρχές της δεκαετίας του 70. Το 1966 πηγαίνει για διακοπές στην Κέρκυρα με τη Δανέζα σύζυγό του. Είναι η εποχή πριν από τα οργανωμένα πακέτα ταξιδίων και τις πτήσεις τσάρτερ. Κολυμπάνε σε ερημικές παραλίες και τρώνε σε ταβερνάκια και η αρκετές εβδομάδες χωρίς σταθεροποιητές, χρωστικές ουσίες και άλλα χημικά πρόσθετα. Εμφιαλώνεται χωρίς να αφαιρείται η μαγιά και δεν παστεριώνεται ώστε να μην καταστρέφονται οι ευεργετικές για την υγεία ιδιότητες των δημητριακών, της μαγιάς και του λυκίσκου. Πηγή: 52 Επειδή περιέχει πτητικό έλαιο και ελαιορητίνες έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Η τζιτζιμπύρα αφρίζει αλλά δεν έχει ανθρακικό, είναι δροσιστική αλλά δεν είναι μπύρα. Ωριμάζει μέσα στο μπουκάλι της αλλά δεν έχει καμία σχέση με το ζύθο. Αποτελείται από τζίντζερ, φρέσκο λεμόνι, ζάχαρη και νερό τα οποία «ζυμώνονται» στα καζάνια για να παράγουν ένα πιπεράτο και τονωτικό αναψυκτικό με λεμονάτη γεύση. 70

83 Κέρκυρα φαντάζει στο νεαρό ζευγάρι ως «παράδεισος επί της γης» και το γοητεύει. Το 1971 εν μέσω δικτατορίας αγοράζουν ένα οικόπεδο στον Άγιο Γόρδιο και χτίζουν το σπίτι των ονείρων τους εκεί. Ο Waller (2004) θυμάται με νοσταλγία εκείνη την εποχή που όλα ήταν απλά: «Παραγγείλαμε στο Ματθαίο μια Χωριάτικη. Περιμέναμε αλλά δεν ήρθε καμία σαλάτα. Έτσι, σηκώθηκε ο Γιώργος, πήγε στην κουζίνα και επέστρεψε μ ένα πανέρι ψωμί και τη σαλάτα. Τίποτα δεν έμοιαζε ασυνήθιστο ίσως αυτός ήταν ο τρόπος που δούλευε μία πραγματική ταβέρνα. Λίγη ώρα αργότερα, μετά από κάποια λόγια και πολλά γέλια, κατέφθασε ο Ματθαίος μ ένα πακέτο τυλιγμένο με καφέ χαρτί, το οποίο πέταξε μ ένα γδούπο πάνω στο τραπέζι. Μέσα είχε κάνα δυο κιλά αρνί κατευθείαν από τη σούβλα. Ήταν πράγματι το πιο χυμώδες, το πιο νόστιμο κρέας που είχα ποτέ δοκιμάσει. Η πέτσα ήταν τραγανή και αλμυρή και είχε ελάχιστο λίπος. Πήραμε ο καθένας από ένα κομμάτι με το πηρούνι. Έλιωνε στο στόμα.» Ο Βρετανός James Chatto που εγκαταστάθηκε με την Καναδέζα σύζυγό του σ ένα ορεινό χωριό στη βόρεια Κέρκυρα το 1983 γράφει για τις αλλαγές που επέφερε ο τουρισμός στην αναδιάρθρωση της κερκυραϊκής υπαίθρου εκείνη την περίοδο: «Σχεδόν όλοι ήταν είτε αγρότες είτε οικοδόμοι ( ) οι οικοδόμοι εργάζονταν κάτω στην παραλία, εκμεταλλευόμενοι την κατασκευαστική άνθιση που είχε επιφέρει ο τουρισμός τα τελευταία χρόνια. Η ζωή στο νησί άλλαζε γρήγορα. Όποιος διέθετε γη εκεί κάτω σκεφτόταν να την πουλήσει, αν δεν το είχε ήδη κάνει ή αλλιώς να ξεριζώσει μερικές από τις ελιές του και να χτίσει μία βίλλα για να την νοικιάζει. Ο τουρισμός δεν είχε φθάσει ακόμη στις Λούτσες και ήταν αμφίβολο αν θα έφθανε ποτέ όλοι γνώριζαν ότι οι ξένοι δεν ενδιαφέρονταν να κινηθούν προς το εσωτερικό αλλά τα χρήματα που μπορούσε να κερδίσει κάποιος στην παραλία ήταν ασύλληπτα. Ακόμη και τα έφηβα αγόρια έβγαζαν χρήματα δουλεύοντας ως σερβιτόροι σε εστιατόρια και μπαρ. Με τα φιλοδωρήματα μιας σεζόν μπορούσες ν αγοράσεις ένα παλιό σκούτερ ή ένα στερεοφωνικό συγκρότημα.» (Chatto 2005: 28-29) Ο τουριστικός κλάδος παρουσιάζει ιδιαίτερη ανάπτυξη στην Περιφερειακή Ενότητα Κέρκυρας και κατέχει τη δεύτερη θέση μετά τα Δωδεκάνησα ως προς τον αριθμό των ξένων επισκεπτών που ξεπερνούν τα 1,7 εκατομμύρια κάθε χρόνο. Τα έσοδα από τον τουρισμό αντιπροσωπεύουν σημαντικό ποσοστό του εισοδήματος των κατοίκων, που απασχολούνται εποχιακά σε τουριστικά επαγγέλματα, και καταλαμβάνουν τη δεύτερη θέση μετά τις γεωργικές προσόδους. Ο τριτογενής τομέας αποτελεί περίπου το 60% του συνολικού εισοδήματος του νησιού. Το 2012 το σύνολο 71

84 των αφίξεων μη κατοίκων από το εξωτερικό στην Ελλάδα ανήλθε στα , εκ των οποίων τα ήταν από χώρες της ΕΕ (ποσοστό 63,1%). Το Ηνωμένο Βασίλειο κατείχε το 2012 τη δεύτερη θέση πίσω από τη Γερμανία 53 στο μερίδιο των διεθνών αφίξεων επί του συνόλου της χώρας με τουρίστες (ποσοστό 12,4%). 54 Η Ελλάδα ως τουριστικός προορισμός χαμηλού κόστους βρίσκεται στη 14 η θέση για τους Βρετανούς τουρίστες, σύμφωνα με σχετικές μετρήσεις των Βρετανικών Ταχυδρομείων. 55 Η έρευνα που αφορά το κόστος των διακοπών για τους Βρετανούς διενεργήθηκε σε 42 δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς και δεν περιελάμβανε το κόστος της διαμονής. Το 2012 οι ταξιδιωτικές εισπράξεις στην Ελλάδα των Βρετανών τουριστών αυξήθηκαν κατά 18% ξεπερνώντας τα 1,4 δισ. ευρώ, σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος. Το κύμα των Βρετανών τουριστών προς την Ελλάδα, ο μεγαλύτερος όγκος του οποίου μετακινείται με πτήσεις charter και πακέτα μαζικού τουρισμού, είναι πολύ ισχυρό. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της βρετανικής κυβέρνησης, η οποία μέσω μιας διαφημιστικής εκστρατείας αξίας 5 εκατ. λιρών, που απευθυνόταν στους Βρετανούς πολίτες το καλοκαίρι του 2012, έτους διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων στο Λονδίνο και εορτασμών για το διαμαντένιο ιωβηλαίο της Βασίλισσας Ελισάβετ, προσπαθούσε να πείσει τους Βρετανούς να παραμείνουν το καλοκαίρι στη χώρα τους. Το μήνυμα ήταν: «Γιατί να πάτε να δείτε τη λαμπαδηδρομία στην Κέρκυρα ή στην Κρήτη όταν παραμένοντας στη Βρετανία έχετε την ευκαιρία να δείτε από κοντά την ολυμπιακή φλόγα;». Στην πόλη της Κέρκυρας έχουν την έδρα τους πολλά προξενεία ευρωπαϊκών χωρών, μεταξύ των οποίων και το Βρετανικό Υποπροξενείο (βλ. εικόνα 20), το οποίο βοηθά τους Βρετανούς τουρίστες και τους Βρετανούς που κατοικούν στο νησί όπου χρειάζεται και είναι δυνατόν. 53 Η Γερμανία αντιπροσώπευε το 2012 μερίδιο 13,6% επί του συνόλου της χώρας με διεθνείς αφίξεις. 54 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή. 55 Κουσουνής, Στ. (2013), Η Ελλάδα, 14 ος προορισμός χαμηλού κόστους για Βρετανούς τουρίστες, Η Καθημερινή, 2 Μαρτίου. < _512993>, πρόσβαση στις

85 Εικόνα 20. Το Βρετανικό Υποπροξενείο στην πόλη της Κέρκυρας Φωτο: Σπ. Παρθένης (6/3/2012) Μικρή Βρετανία στην Κέρκυρα Λόγω του μεγάλου αριθμού των Βρετανών τουριστών που κατακλύζουν κάθε χρόνο το νησί, έχει σχηματιστεί μία ολόκληρη οικονομία γύρω από αυτούς σε διάφορα μέρη της Κέρκυρας. Συγκεκριμένα, λειτουργούν όλο το χρόνο δύο βρετανικά σούπερ μάρκετ που πουλάνε αποκλειστικά βρετανικά προϊόντα και τα οποία εξυπηρετούν τόσο τους τουρίστες όσο και τους Βρετανούς που ζουν μόνιμα στο νησί (βλ. εικόνες 21, 22). Επίσης, το καλοκαίρι στα δημοφιλή θέρετρα των Βρετανών όπως το Σιδάρι (βλ. εικόνα 23) στο βόρειο τμήμα του νησιού και στον Ύψο στο ανατολικό τμήμα λειτουργούν πολλά βρετανικά μπαρ και παμπ, που σερβίρουν, μεταξύ άλλων βρετανικές μπύρες και παραδοσιακά βρετανικά πιάτα (βλ. εικόνες 24, 25, 26), μίνι μάρκετ με βρετανικό τύπο (βλ. εικόνα 27) και διάφορα άλλα βρετανικά εμπορικά καταστήματα που εξυπηρετούν 73

86 Εικόνα 21. Εξωτερική άποψη βρετανικού σούπερ μάρκετ στο Πέραμα Φωτο: Σπ. Παρθένης (6/3/2012) Εικόνα 22. Εξωτερική άποψη βρετανικού σούπερ μάρκετ στο Κοντόκαλι Φωτο: Σπ. Παρθένης (1/6/2012) 74

87 Εικόνα 23. Άποψη του κεντρικού εμπορικού δρόμου του Σιδαρίου Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/6/2012) Εικόνα 24. Άποψη από το εσωτερικό βρετανικού μπαρ στον Ύψο με βελάκια και μπιλιάρδο Φωτο: Σπ. Παρθένης (7/3/2012) 75

88 Εικόνα 25. Δρόμος με βρετανικά μπαρ και κρεμασμένες αγγλικές σημαίες στο Σιδάρι Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/6/2012) Εικόνα 26. Πινακίδα σε βρετανικό μπαρ που σερβίρει φις εν' τσιπς στο Σιδάρι Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/6/2012) 76

89 Εικόνα 27. Πώληση βρετανικού τύπου σε μίνι μάρκετ στο Σιδάρι Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/6/2012) Εικόνα 28. Πινακίδα βρετανικού κομμωτηρίου στο Σιδάρι Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/6/2012) 77

90 Εικόνα 29. Εξωτερική άποψη ιατρείου Βρετανού παθολόγου στη Δασιά Φωτο: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) τους τουρίστες (βλ. εικόνα 28). Επιπλέον, λειτουργούν και ιδιωτικά ιατρεία Βρετανών ιατρών (βλ. εικόνα 29), όπου μιλάνε επίσης γερμανικά και ολλανδικά. Παρατηρούμε ότι στην Κέρκυρα έχει δημιουργηθεί σταδιακά μία μικρή Αγγλία, με μία σειρά υποδομών και υπηρεσιών για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των Βρετανών τουριστών ιδίως κατά τη θερινή περίοδο και από τις οποίες επωφελούνται και οι Βρετανοί που ζουν μόνιμα στο νησί. Ωστόσο, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 5, στα αποτελέσματα της έρευνας, οι Βρετανοί μετανάστες που έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στην Κέρκυρα κάνουν ελάχιστη χρήση αυτών των υποδομών και των υπηρεσιών. Ο λόγος είναι ότι θέλουν να αποστασιοποιηθούν από την τουριστική συμπεριφορά των ομοεθνών τους, οι οποίοι μεταφέρουν τον τρόπο ζωής τους στον τόπο των διακοπών τους, αφού αυτό που αναζητούν είναι η αυθεντικότητα, η ποιότητα ζωής, η αίσθηση της κοινότητας και η συναναστροφή με τον ντόπιο πληθυσμό. Ωστόσο, η Κέρκυρα έχει γίνει συχνά στόχος των διεθνών ΜΜΕ είτε λόγω ατυχημάτων με Βρετανούς τουρίστες είτε λόγω της προβολής προκλητικών και δυσφημιστικών εκπομπών για το νησί και την Ελλάδα στη βρετανική τηλεόραση. 78

91 Ειδικότερα, στο πρώτο επεισόδιο της εκπομπής ριάλιτι What Happens in Kavos του βρετανικού τηλεοπτικού καναλιού Channel 4 στις 7/1/2013, με τηλεθέαση 1,6 εκ. θεατές, προβλήθηκαν εικόνες Βρετανών τουριστών που φέρονται να βρίσκουν το δικό τους τουριστικό 'παράδεισο' στον Κάβο, ένα από τα πιο τουριστικά σημεία του νησιού. 56 Η εκπομπή προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων και αρνητικά σχόλια από αγανακτισμένο κοινό καθώς και τη βαθιά δυσαρέσκεια του ελληνικού Υπουργείου Τουρισμού, το οποίο απέστειλε επιστολή διαμαρτυρίας στο Βρετανό πρέσβη. Επιπλέον, η είδηση του θανάτου δύο ανήλικων παιδιών από τη Βρετανία, εξαιτίας δηλητηρίασης από διαρροή του κλιματιστικού σε ξενοδοχείο της Κέρκυρας τον Οκτώβριο του 2006, και η επί σειρά ημερών νοσηλεία των κηδεμόνων τους σε κωματώδη κατάσταση, έδωσε λαβή για σχόλια σε βάρος της χώρας μας και των τουριστικών υποδομών της. Πολλά είναι και τα κρούσματα βιασμών και απόπειρας βιασμών, αρπαγών και ληστείας σε βάρος Βρετανίδων τουριστριών στην Κέρκυρα. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας, κατά τη χρονική περίοδο σημειώθηκαν 56 υποθέσεις βιασμών ή απόπειρας βιασμών, η πλειοψηφία τους στην περιοχή του Κάβου στη νότια Κέρκυρα, κυρίως σε γυναίκες μετεφηβικής ηλικίας (18-21 ετών). Από αυτές τις υποθέσεις έχουν εξιχνιαστεί οι 37 έως σήμερα. 57 Οι φερόμενοι ως δράστες είναι είτε ντόπιοι είτε Βρετανοί τουρίστες. Πολλές γυναίκες, ωστόσο, δεν προβαίνουν πάντα σε σχετικές καταγγελίες στην τοπική αστυνομία. Βασιλικοί οίκοι, αριστοκρατία και διεθνές τζετ σετ στην Κέρκυρα Το νησί της Κέρκυρας αποτελούσε ήδη από το 19 ο αιώνα ένα από τα πιο γνωστά ευρωπαϊκά θέρετρα και δημοφιλή προορισμό για τους Βρετανούς ευγενείς. Ο Zucconi (1994) αναφέρει ότι ο πρίγκιπας Αλφρέδος 58 εγκαινίασε το Δεκέμβριο του 1859: «ένα συνεχές ρεύμα αριστοκρατών της ανώτερης τάξης, που θα διαλέξουν την Κέρκυρα ως τόπο για τις χειμερινές τους διακοπές ανάμεσα σ' αυτούς είναι εκείνοι που φτάνουν με μοναδικό σκοπό να χαρούν το κλίμα και τις ομορφιές της Κέρκυρας, αλλά υπάρχουν επίσης και οι άλλοι, που επιλέγουν την Κέρκυρα ως παρατηρητήριο για τις κλυδωνισμούς του 56 < < 2013/01/11/wild-sex-on-corfu-shocks-uk-tv/> 57 Τα στατιστικά στοιχεία παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια ημερίδας το Μάρτιο του 2011 με θέμα το χειρισμό των υποθέσεων βιασμού σε βάρος Βρετανίδων τουριστριών, που διοργάνωσε στην Κέρκυρα η Αστυνομική Διεύθυνση Κέρκυρας σε συνεργασία με το βρετανικό προξενείο. 58 Ο Πρίγκιπας Αλφρέδος ( ) ήταν το τέταρτο παιδί της Βασίλισσας Βικτωρίας ( ) και του συζύγου της, Πρίγκιπα Αλμπέρτου. 79

92 βασιλικού οίκου της Ελλάδας, με την πρόθεση να θέσουν υποψηφιότητα για μια ενδεχόμενη διαδοχή.» Στο θερινό ανάκτορο του Μον Ρεπό γεννήθηκαν ο Πρίγκιπας Φίλιππος, Δούκας του Εδιμβούργου 59 και η Πριγκίπισσα Αλεξία της Ελλάδος και Δανίας, 60 ενώ η Αυτοκράτειρα της Αυστρίας Ελισάβετ (Σίσσυ) έχτισε το θερινό της ανάκτορο στο νησί το Σήμερα πολλοί διάσημοι του διεθνούς τζετ σετ διατηρούν εξοχική κατοικία στο νησί, όπως ο Λόρδος Ρότσιλντ 62 στο Καλάμι και η οικογένεια 63 του Ιταλού βιομήχανου της Φίατ, Τζιάνι 59 Ο Πρίγκιπας Φίλιππος, Δούκας του Εδιμβούργου, γεννήθηκε ως Πρίγκιπας Φίλιππος της Ελλάδος, στις 10 Ιουνίου Είναι ο σύζυγος της Βασίλισσας Ελισάβετ Β του Ηνωμένου Βασιλείου. Λίγες ημέρες πριν τη γαμήλια τελετή στις 20 Νοεμβρίου 1947, ο Φίλιππος απέκτησε βρετανική υπηκοότητα και παραιτήθηκε από τα δικαιώματά του στον Ελληνικό Θρόνο. 60 Γεννημένη στις 10 Ιουλίου 1965, είναι η μεγαλύτερη κόρη του τέως Βασιλέως των Ελλήνων Κωνσταντίνου και της συζύγου του Άννας Μαρίας. Το διάστημα μεταξύ 10 Ιουλίου 1965 και 20 Μαΐου 1967, οπότε γεννήθηκε ο αδελφός της Παύλος, υπήρξε η Πριγκίπισσα Διάδοχος του Ελληνικού Θρόνου. 61 Η Σίσσυ αποβιβάστηκε για πρώτη φορά στην Κέρκυρα το Το όνομά της θα συνδεθεί στενά με εκείνο της Κέρκυρας, όπου θα περάσει μεγάλες περιόδους χειμερινής διαμονής. Μέχρι να ολοκληρωθεί το Αχίλλειο (1891), η Σίσσυ και η ακολουθία της χρησιμοποιούν το Casino της Ανάληψης, που υπήρξε από το 1831 ως το 1864 η εξοχική κατοικία του Βρετανού Ύπατου Αρμοστή. Μια μεταβίβαση δικαιωμάτων που φαίνεται να αντιπροσωπεύει καίρια τη μετάβαση του νησιού από petite capitale (μικρή πρωτεύουσα) σε ville de loisir (πόλη αναψυχής). Πηγή: Zucconi (1994). Η Σίσσυ έμεινε στο νησί για μεγάλο διάστημα και το αγάπησε ιδιαίτερα, ενώ η γνωριμία της με την Ελλάδα την έκανε να εκτιμήσει ιδιαίτερα και τον ελληνικό πολιτισμό και να μελετήσει την ελληνική μυθολογία. Όταν πέθανε ο μικρός γιος της, η Αυτοκράτειρα αποφάσισε να φύγει για κάποιο διάστημα από την Αυστρία και επέστρεψε στην Κέρκυρα το Στο Γαστούρι βρήκε τη βίλλα Βράιλα και έδωσε εντολή να κατεδαφιστεί το οίκημα και να χτιστεί ένα καινούριο στη θέση του. Ο Ιταλός αρχιτέκτονας Raffaele Caritto αναλαμβάνει να σχεδιάσει το νέο οίκημα, το οποίο η Σίσσυ ονομάζει Αχίλλειο, προς τιμή του ήρωα Αχιλλέα τον οποίο θαύμαζε ιδιαίτερα. Μετά τη δολοφονία της Σίσσυ το 1898, το Αχίλλειο παρέμεινε κλειστό για χρόνια. Το 1907 εξαγοράστηκε από τον αυτοκράτορα Γουλιέλμο Β της Γερμανίας (Κάιζερ), ο οποίος έκανε ανεπιτυχείς προσθήκες και διακοσμητικές παρεμβάσεις στο ανάκτορο. Το Αχίλλειο χρησιμοποιήθηκε ως νοσοκομείο κατά τον Α και το Β Παγκόσμιο πόλεμο και υπέστη αρκετές φθορές. Το 1962 η Ελλάδα το μίσθωσε σε γερμανική εταιρεία η οποία το ανακαίνισε, έφερε πίσω πολλά από τα κειμήλια της Σίσσυ και ίδρυσε καζίνο στο χώρο. Το 1994 το Αχίλλειο πέρασε στη δικαιοδοσία του Ελληνικού Δημοσίου και έκτοτε λειτουργεί ως μουσειακός χώρος, προσελκύοντας χιλιάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι. Το διαχειρίζεται η Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ Α.Ε.), ο εθνικός φορέας διαχείρισης ακινήτων και περιουσιακών στοιχείων. 62 Ο Jacob Rothschild με τη σύζυγό του Serena αγόρασε τη δεκαετία του 1970 μια έκταση στα BA του νησιού της Κέρκυρας με θέα τις ακτές της Αλβανίας ως ένδειξη αγάπης προς τη μητέρα του Barbara Judith Rothschild, η οποία παντρεύτηκε σε πρώτο γάμο τον Nathaniel Mayer Victor Rothschild και σε τρίτο γάμο το 1961 το γνωστό ζωγράφο Νικ. Χατζηκυριάκο-Γκίκα. Το υποστατικό, σε σχέδια του Καταλανού αρχιτέκτονα Javier Barba, περιλαμβάνει μία τεράστια βίλα, τεχνητούς καταρράκτες, πισίνα τύπου infinity και ιδιωτικό λιμανάκι, όπου καταφθάνουν οι προσκεκλημένοι με ταχύπλοο σκάφος από το αεροδρόμιο της Κέρκυρας. 63 Oι κληρονόμοι της οικογένειας Ανιέλι ανέλαβαν θέσεις - κλειδιά μέσα στον Όμιλο της FIAT, μεταξύ των οποίων ο Τζον Έλκαν, εγγονός του Τζιάνι Ανιέλι, που έγινε αντιπρόεδρος της εταιρείας στα 28 του χρόνια. Η βίλα της οικογένειας στην Κουλούρα πωλείται προς 15 εκατ. ευρώ. «Ο Λάπο Έλκαν, γιος της Μαργαρίτας Ανιέλι και εγγονός του Τζιάνι Ανιέλι, ετοιμάζεται να κάνει... «απόβαση» στην Κέρκυρα και για μια ακόμα φορά να ταρακουνήσει το νησί με τα πάρτι του. Κάθε φορά που καταφθάνει στο νησί των Φαιάκων, η παρουσία του γίνεται αισθητή. Καλλονές από όλα τα μήκη και πλάτη της γης, γόνοι των μεγαλύτερων και ισχυρότερων οικογενειών παγκοσμίως δίνουν το παρόν στα ξέφρενα πάρτι του.» < 14/4/

93 Ανιέλι στην Κουλούρα 64 ενώ ο Πρίγκιπας Κάρολος της Αγγλίας, οι γιοι του, Ουίλιαμ και Χάρυ, και η Καμίλα, Δούκισσα της Κορνουάλλης, έχουν θεαθεί συχνά στην περιοχή για να περάσουν τις καλοκαιρινές διακοπές τους ως φιλοξενούμενοι στις βίλες Βρετανών μεγιστάνων. Επίσης, διάφοροι αστέρες του κινηματογράφου και του αθλητισμού αναζητούν κατά διαστήματα να αγοράσουν ένα ακίνητο στο νησί, όπως η Μαντόνα, ο Ρίτσαρντ Γκιρ και ο Νίκολας Κέιτζ, ο οποίος ερωτεύτηκε το νησί μετά το τέλος των γυρισμάτων της ταινίας «Το Μαντολίνο του Λοχαγού Κορέλι» στην Κεφαλονιά. Ιδιαίτερα το βοειοανατολικό κομμάτι του νησιού, από την Κασσιόπη έως τον Άγιο Στέφανο, που είναι διάσπαρτο από ελαιώνες, κυπαρίσσια και οργιώδη βλάστηση και ταβέρνες δίπλα σε απρόσιτους ορμίσκους, έχει μετατραπεί σε δημοφιλή προορισμό για Ρώσους μεγιστάνες, τραπεζίτες, επιχειρηματίες, εμπόρους τέχνης, δικηγόρους και πολιτικούς από το δυτικό Λονδίνο. Σύμφωνα με δημοσιεύματα των βρετανικών εφημερίδων Guardian 65 και The Telegraph 66, η περιοχή συνδυάζει για πολλούς δουλειά και διακοπές και γι αυτό έχει γίνει ευρύτερα γνωστή ως Kensington-on-Sea (Κένσινγκτον-στη-Θάλασσα), 67 αφού εκεί συρρέουν κάθε καλοκαίρι μεταξύ άλλων ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ντέιβιντ Κάμερον, ο Λόρδος Σένσμπουρυ (Sainsbury), 68 ο Δούκας του Γουεστμίνστερ και ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, ιδιοκτήτης της ποδοσφαιρικής ομάδας της Τσέλσι, ο οποίος έχει αγοράσει το παλιό δημοφιλές Club Med στη Δασιά, το οποίο ετοιμάζεται να ανακαινίσει. Πέρα από τα καθαρά γαλάζια κρυστάλλινα νερά, το μοναδικό καταπράσινο τοπίο και τη μαγευτική θέα στα βουνά της Αλβανίας, οι άνθρωποι αυτοί καταφέρνουν να διατηρούν την ανωνυμία τους, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Στις παρθένες παραλίες με βότσαλα της περιοχής 64 Πρόκειται για ένα γραφικό φυσικό λιμανάκι για μικρά αλιευτικά σκάφη δίπλα στο Καλάμι. Έχει μια υπέροχη αίσθηση αποκλειστικότητας, δεδομένου ότι δεν υπάρχει παραλία αφού η πλησιέστερη είναι λίγο παρακάτω, στο Χουχούλιο. Στο ακρωτήρι της Κουλούρας βρίσκεται ένα παλιό κτήμα από τον 11 ο αιώνα, που τώρα ανήκει στην οικογένεια Ανιέλι. Σ αυτό το μικρό λιμάνι με φόντο τα κυπαρίσσια και τα πεύκα υπάρχει μόνο μία ταβέρνα και ένα παλιό εκκλησάκι του Αγίου Νικόλα. 65 Booth, R. (2008). Business and pleasure at Kensigton-on-Sea, The Guardian, 25 October. < πρόσβαση στις Picardie, J. (2008). Corfu is all about fun, not funds, The Telegraph, 3 November. < html>, πρόσβαση στις Το Κένσινγκτον είναι ένα πλούσιο προάστιο στο δυτικό Λονδίνο. 68 Πρώην Υπουργός Επιστημών του Ηνωμένου Βασιλείου με το Εργατικό Κόμμα ( ), ιδιοκτήτης της ομώνυμης αλυσίδας σούπερ μάρκετ με προσωπική περιουσία άνω του 1 δισεκ. λιρών. 81

94 μπορεί κανείς να δει το καλοκαίρι να κυκλοφορούν εύποροι Βρετανοί με επώνυμα ρούχα, μαγιό, κινητά τηλέφωνα και φορητούς υπολογιστές με ασύρματη σύνδεση Εικόνα 30. Η ταβέρνα "Agni" στον ομώνυμο όρμο στη ΒΑ Κέρκυρα Φωτο: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) καθώς και παιδάκια που παίζουν αμέριμνα, μαζί με τις μητέρες τους και τις νταντάδες τους. Σύμφωνα με τον Βρετανό ιδιοκτήτη του ταξιδιωτικού γραφείου της περιοχής «Agni Travel» και ιδιοκτήτη της ομώνυμης ταβέρνας (βλ. εικόνα 30), Nathan Pescoe, αυτοί που κάνουν διακοπές στην Κασσιόπη είναι οι ίδιοι με αυτούς που περνούν τις διακοπές τους στο παράκτιο χωριό Rock της Κορνουάλης, το επονομαζόμενο και ως «Chelsey-on-Sea» ή «Σεν Τροπέ της Βρετανίας», αφού εκεί συγκεντρώνονται εκατομμυριούχοι και μέλη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας για να ξεκουραστούν και να κάνουν διάφορα θαλάσσια σπορ. 69 Επιπλέον, τον Αύγουστο του 2008 η Ελίζαμπεθ Μέρντοχ 70 κατέφθασε στην περιοχή με τη θαλαμηγό της για να γιορτάσει στην ταβέρνα Agni τα 40ά γενέθλιά της μαζί με φίλους της και να γευθούν την τοπική κουζίνα. Στην ίδια περιοχή το ίδιο χρονικό διάστημα ξέσπασε και ένα πολιτικό σκάνδαλο (yachtgate) 69 Booth, R. (2008). Business and pleasure at Kensington-on-Sea, The Guardian, 25 October. < πρόσβαση στις Πρόκειται για τη μεγαλύτερη κόρη του Αυστραλοαμερικανού μεγιστάνα των ΜΜΕ, Ρούπερτ Μέρντοχ. 82

95 που τάραξε τον πολιτικό βίο της Μεγάλης Βρετανίας όταν ο Nat Rothschild είχε προσκαλέσει για διακοπές στο νησί τον Peter Mandelson, 71 τον George Osborne 72 και το Ρώσο εφοπλιστή Oleg Deripaska, ο οποίος είχε αγκυροβολήσει το αξίας 80 εκατ. λιρών κότερό του «Queen K» λίγο πιο έξω από τη βίλα του Rothschild. 73 Ωστόσο, αυτοί που προτιμάνε την αυθεντική αγροτική ζωή και την ησυχία κατοικούν σε παλιές αγροικίες, που τις έχουν μετατρέψει ή ανακαινίσει, στο ορεινό βορειοανατολικό τμήμα του νησιού γύρω από το όρος Παντοκράτορας. 74 Ανεβαίνοντας προς την κορυφή του περνά κανείς από την περιοχή Στρινύλα, η οποία σηματοδοτεί και τη δραματική αλλαγή του τοπίου, αφού η Κέρκυρα δεν είναι πλέον το κοσμοπολίτικο και εξαιρετικά τουριστικό μέρος που ήταν, αλλά γίνεται πιο ήσυχη, μια αγροτική περιοχή, με μάντρες, πεζούλες και κηπευτικά. Μοιάζει σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος εδώ, κοιτάζοντας τα παραδοσιακά παλιά σπίτια του χωριού, τα οποία χτίστηκαν από ντόπια πέτρα. Ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει μέσα στα στενά λιθόστρωτα, πέτρινα δρομάκια που σε κάθε γωνιά τους ξεπροβάλλει η παραδοσιακή ελληνική ζωή. Οι Παλιές Σινιές, πάνω από το Νησάκι, είναι ένα παλιό εγκαταλειμμένο χωριό και η Περίθεια, κοντά στην Κασσιώπη, είναι άλλο ένα βυζαντινό χωριό που έχει εγκαταλειφθεί. Τα χωριά έχουν μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον με τα πέτρινα σπίτια και τις όμορφες παλιές εκκλησίες Η αγορά ακινήτων στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα Η εταιρεία παροχής υπηρεσιών ακινήτων Savills, σε συνεργασία με το δικτυακό τόπο Homeaway, σε έρευνα που διεξήγαγε μεταξύ περίπου Βρετανών ιδιοκτητών και ενοικιαστών εξοχικών κατοικιών, η Ελλάδα κατέλαβε την ένατη θέση μεταξύ των χωρών που είναι ελκυστικότερες στους Βρετανούς αγοραστές εξοχικών κατοικιών στο 71 Τότε Επίτροπο Εμπορίου στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 72 Τότε Σκιώδη Υπουργό Οικονομικών των Συντηρητικών στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο Όσμπορν συνδεόταν με τον Ρότσιλντ με μία φιλία 30 ετών από τα φοιτητικά τους χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ενώ ο Ρότσιλντ ξεκίνησε τη φιλία του και τις επιχειρηματικές του σχέσεις με τον Deripaska το Allen, V. (2012). Rotschild suggested Russian oligarch could become a Tory donor, Mail Online, 24 January.< e -Nat-Rothschild.html>, πρόσβαση στις Ο Παντοκράτορας είναι το ψηλότερο βουνό της Κέρκυρας, με υψόμετρο 906 μέτρων. Στην αρχαιότητα το βουνό ονομαζόταν Ιστώνη. Το σημερινό του όνομα το οφείλει στην ομώνυμη μονή που χτίστηκε σχεδόν στην κορυφή του βουνού τον 14 ο αιώνα. Η μονή είναι σήμερα γνωστή ως Ιερά Μονή Υψηλού Παντοκράτορος. 83

96 εξωτερικό. 75 Στην εν λόγω έρευνα αναφέρεται ότι η τρέχουσα οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα ίσως αναγκάσει κάποιους κατοίκους, σε νησιά όπως η Κέρκυρα, η Κρήτη και η Ρόδος να πουλήσουν τις εξοχικές κατοικίες τους σε μειωμένες τιμές. Ωστόσο, όπως αναφέρεται, οι μειώσεις αυτές ίσως να μην είναι αρκετές για να ενθαρρυνθούν οι Βρετανοί αγοραστές καθώς υπάρχουν και άλλοι αποτρεπτικοί παράγοντες, όπως τα υψηλά κόστη συναλλαγών 76 (20% επί της συμφωνημένης τιμής πώλησης), κακές μεταφορικές συνδέσεις το χειμώνα και γραφειοκρατία αν θέλει κανείς να τα ενοικιάσει σε τρίτους. Η εν λόγω έρευνα εφιστά την προσοχή σε όσους θέλουν να αγοράσουν παλαιό ακίνητο στην Ελλάδα, ειδικά σε μικρά νησιά, καθώς το ελληνικό κτηματολόγιο είναι απαρχαιωμένο και δεν είναι εθνικό. Τονίζεται επίσης ότι ιδιαίτερα τα πολύ παλαιά ακίνητα έχουν αβέβαιο καθεστώς ιδιοκτησίας καθώς συχνά στερούνται επίσημων τίτλων και αποτελούν αντικείμενο διενέξεων μεταξύ οικογενειών, γεγονός που απαιτεί ακριβή νομική βοήθεια για να ξεκαθαρίσει το ιδιοκτησιακό καθεστώς και να μπορέσουν στη συνέχεια να μεταβιβαστούν. 77 Η έρευνα πεδίου που διεξήγαμε στο νησί επιβεβαίωσε αυτή την άποψη, καθώς δύο από τους ερωτώμενους ανέφεραν ότι τελικά επέλεξαν να αγοράσουν οικόπεδο με κατοικία σε άλλη περιοχή του νησιού, καθώς έπειτα από έλεγχο στο τοπικό υποθηκοφυλακείο από Έλληνες δικηγόρους κατ εντολή των Βρετανών πελατών τους, βρέθηκε ότι οι τίτλοι ιδιοκτησίας είναι αμφισβητήσιμοι. Οι Βρετανοί έχουν στην ιδιοκτησία τους εξοχικές κατοικίες (κυρίως τριών και τεσσάρων υπνοδωματίων) στο εξωτερικό εκ των οποίων το 25% βρίσκεται στη Γαλλία, ένα άλλο 25% στην Ισπανία και 25% σε άλλες χώρες της Ευρώπης (Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα, Κύπρος). Το 80% των κατοικιών αυτών βρίσκονται σε ακτίνα 100 χιλιομέτρων από κύριο αεροδρόμιο, δηλαδή απέχουν μία ώρα με αυτοκίνητο. Η τιμή αγοράς για το 75% των κατοικιών ήταν κάτω από λίρες στερλίνες ( ευρώ) ενώ το 42% κάτω από λίρες ( ευρώ). Το 25% των κατοικιών που αγοράστηκαν πρόσφατα ήταν 75 Ρουσάνογλου N.X., «Ενδιαφέρον από το εξωτερικό για εξοχικές κατοικίες», Η Καθημερινή, < πρόσβαση στις Τα έξοδα αγοραπωλησίας ακινήτου στην Ελλάδα περιλαμβάνουν: φόρο μεταβίβασης ακινήτου, αμοιβή δικηγόρου, συμβολαιογράφου, μηχανικού (και μεσίτη), έξοδα μεταγραφής στο υποθηκοφυλακείο και μετάφρασης των εγγράφων στην αγγλική. Σε περίπτωση που η αγορά του ακινήτου γίνεται με στεγαστικό δάνειο, επιβαρύνεται με έξοδα προσημείωσης. 77 Norwood, G. (2010). Where to buy property overseas, The Telegraph, 26 February. πρόσβαση στις

97 σε σύνθετα τουριστικά καταλύματα, το 25% σε πόλεις και το υπόλοιπο 50% σε χωριά και σε αγροτικές τοποθεσίες. Οι αλλοδαποί αναζητούν όσο το δυνατόν καλύτερες τιμές, απαιτώντας ταυτόχρονα και την καλύτερη δυνατή ποιότητα κατασκευής. Για το λόγο αυτό υφίσταται μεγάλος ανταγωνισμός με τις χώρες της N. Ευρώπης όπως με την Ισπανία και την Πορτογαλία. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι κατά το χρονικό διάστημα η Ισπανία πουλούσε σε ξένους αγοραστές κατά μέσο όρο κατοικίες ανά έτος και η Κύπρος ανά έτος, ενώ από το 2001 έως το 2007 πουλήθηκαν στη Νότια Ευρώπη σε αλλοδαπούς εξοχικές κατοικίες αξίας 120 δισ. ευρώ. 78 Σύμφωνα με την ίδια πηγή, οι αγοραστές από τη Βόρεια Ευρώπη απέχουν από την ελληνική κτηματομεσιτική αγορά, λόγω μιας σειράς προβλημάτων νομικής, γραφειοκρατικής, πολεοδομικής ή φορολογικής υφής ενώ οι κατοικίες που έχουν ζήτηση από Ρώσους, Έλληνες και Άγγλους επενδυτές είναι από 80 έως 120 τ.μ. με κόστος που ξεκινά από τα ευρώ και βρίσκονται συνήθως δίπλα στη θάλασσα. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με στοιχεία του κ. Μάικ Βασιλείου, προέδρου της FIABCI Eλλάδας, η Ελλάδα δεν βρίσκεται πολύ υψηλά όσον αφορά στις χώρες προτίμησης των Ρώσων αγοραστών εξοχικής κατοικίας λόγω της χαμηλής ανταγωνιστικότητάς της συγκριτικά με άλλες χώρες, της υπερφορολόγησης κατά τη μεταβίβαση ακινήτων και της περιόδου του 12μηνου και πλέον ελέγχου για τη χορήγηση άδειας αγοράς ακινήτου σε παραμεθόριες περιοχές της χώρας από υπηκόους χωρών εκτός ΕΕ από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, καθεστώς που ίσχυε έως το Αντίθετα, για τους Ρώσους δημοφιλείς χώρες για αγορά παραθεριστικής κατοικίας είναι η Ιταλία (35%), η Βουλγαρία (15%), οι ΗΠΑ (12%), η Τσεχία (9%), η Ισπανία (8%) και η Κύπρος, ενώ η Ελλάδα βρίσκεται στην 15 η θέση. 80 Επιπλέον, τα παράλια της γειτονικής Τουρκίας έχουν προσελκύσει τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον πολλών Ευρωπαίων αγοραστών εξοχικής κατοικίας, συμπεριλαμβανομένων και Ελλήνων, λόγω της ιδιαίτερα χαμηλής τιμής των οικιστικών Το άρθρο 114 του Ν. 3978/2011 τροποποιεί το Ν. 1892/1990, καταργώντας τον πολύμηνο και γραφειοκρατικό έλεγχο του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας για την αγορά ακινήτων στις παραμεθόριες από φυσικά πρόσωπα που είναι πολίτες χωρών εκτός ΕΕ. Από το 2011 η αρμοδιότητα παραχωρήθηκε στην αποκεντρωμένη διοίκηση, η οποία μέσω της σύστασης ειδικών επιτροπών που θα ελέγχουν τα αιτήματα επενδυτών από τρίτες χώρες θα δίνει την άδεια σε 1-2 μήνες. 80 Νίκος Χ. Ρουσάνογλου, «Ρωσικό ενδιαφέρον για εξοχικές κατοικίες», Η Καθημερινή, , < πρόσβαση στις

98 ακινήτων ( ευρώ/τ.μ.). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με σχετική έρευνα στην Τουρκία το 2008 πουλήθηκαν παραθεριστικές κατοικίες σε Έλληνες, σε Γερμανούς, σε Βρετανούς, σε Ιρλανδούς, σε Δανούς, σε Ολλανδούς και σε Αυστριακούς. Γενικά, έχουν διαμορφωθεί τέσσερις κατηγορίες αλλοδαπών αγοραστών, αυτοί που αναζητούν παραθαλάσσια ακίνητα με 2 δωμάτια έως ευρώ, αυτοί που επιθυμούν παραθαλάσσια ακίνητα με 4 δωμάτια και πισίνα αξίας από ευρώ και αυτοί που επιθυμούν μοναδικά ακίνητα με ιδιωτικές παραλίες από ευρώ και άνω. Κατά τo χρονικό διάστημα πουλήθηκαν σε αλλοδαπούς κατοικίες στην Ελλάδα, ήτοι κατά μέσο όρο κατοικίες ανά έτος, συνολικής αξίας 3 δισ. ευρώ. Σύμφωνα με τον κ. Σαββαΐδη, οικονομολόγο, διευθυντή της μεσιτικής εταιρείας Savvaidis & Associates και πρώην πρόεδρο του Συνδέσμου Ελλήνων Κτηματομεσιτών, αυτοί οι αλλοδαποί δεν έδωσαν μόνο ώθηση στην οικοδομική δραστηριότητα της Ελλάδας αλλά ανακαίνισαν εκατοντάδες παραδοσιακά σπίτια δίνοντας ζωή σε εγκαταλελειμμένα χωριά της ελληνικής υπαίθρου και εγκαταστάθηκαν στη χώρα μας δαπανώντας εδώ μισθούς και συντάξεις, ενισχύοντας παράλληλα το τουριστικό ρεύμα. 81 Το νησί της Κέρκυρας προσελκύει εδώ και πολλές δεκαετίες πολλούς αγοραστές που επιλέγουν να αγοράσουν ένα οικόπεδο για να χτίσουν ή ένα ακίνητο ως εξοχική ή μόνιμη κατοικία. Ο κυριότερος λόγος είναι το ελκυστικό για τους Βορειοευρωπαίους θερμό κλίμα του νησιού, που συνδυάζει ήπιους χειμώνες και ζεστά καλοκαίρια με θαλασσινή αύρα, σε σύγκριση με τα νοτιότερα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, όπου τα καλοκαίρια επικρατεί αποπνικτική ζέστη. Σύμφωνα με το διευθύνοντα σύμβουλο του πανελλαδικού δικτύου κτηματομεσιτών e-realestates, κ. Θεμιστοκλή-Ανδρέα Μπάκα, 82 οι τιμές της κτηματομεσιτικής αγοράς στην Κέρκυρα για το έτος 2011 είχαν διαμορφωθεί ως εξής: για νεόδμητα κτίρια από ευρώ/τ.μ. έως ευρώ/τ.μ., για μεταχειρισμένα από ευρώ/τ.μ., για τα εντός σχεδίου οικόπεδα από ευρώ/ 81 Νίκος Χ. Ρουσάνογλου, «Στα αζήτητα οι εξοχικές κατοικίες», Η Καθημερινή, , < πρόσβαση στις «Ευκαιρίες για αγορά εξοχικής κατοικίας», Τα Νέα online, , < πρόσβαση στις

99 στρέμμα ενώ για τα εκτός σχεδίου από ευρώ/ στρέμμα. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με έρευνα της κτηματομεσιτικής εταιρείας Savills International Residential, το νησί της Κέρκυρας κατατάχθηκε στην 10 η θέση σε παγκόσμιο επίπεδο όσον αφορά στις υψηλότερες τιμές παραθεριστικών κατοικιών που επιτεύχθηκαν μέσα στο 2011 (περίπου ευρώ ανά τ.μ.), πίσω από το Μονακό, το Σεν Τροπέ, το Μαϊάμι και την Πάφο και μπροστά από τη Μαγιόρκα, τα Μπαρμπάντος και το Μαρακές (βλ. πίνακα 19). Ένας άλλος λόγος που το νησί της Κέρκυρας είναι ελκυστικός τόπος εγκατάστασης (σχετικά) εύπορων αλλοδαπών είναι ότι θεωρείται από τους ασφαλέστερους προορισμούς αφού τα στατιστικά στοιχεία για την εγκληματικότητα είναι από τα χαμηλότερα στην Ελλάδα και συνεπώς και στην Ευρώπη. Οι κλοπές και οι διαρρήξεις είναι σπάνιες ενώ τα βίαια εγκλήματα όπως οι ανθρωποκτονίες είναι σχεδόν άγνωστα. Εξαίρεση αποτελεί η απόπειρα εμπρησμού της Εβραϊκής Συναγωγής της Κέρκυρας, ανήμερα του εβραϊκού Πάσχα τον Απρίλιο του Επιπρόσθετα, οι κάτοικοι του νησιού σέβονται ακόμη τις οικογενειακές αξίες ενώ η ζωή στα χωριά του νησιού συνεχίζεται με τον επί αιώνες παραδοσιακό τρόπο με την παραγωγή φρέσκων και βιολογικών αγροτικών προϊόντων. Πίνακας 19. Οι υψηλότερες τιμές παραθεριστικών κατοικιών που επιτεύχθηκαν το 2011 σε επιλεγμένους προορισμούς στον κόσμο (ευρώ/τ.μ.) Πηγή: Savills International Residential (2011) 87

100 Η αγορά ακινήτων στην Κέρκυρα έχει καλή απόδοση επένδυσης αφού τα σπίτια/οικόπεδα εκεί τιμολογούνται με πολύ υψηλές τιμές ενώ οι αυστηροί χωροταξικοί και πολεοδομικοί κανόνες προβλέπουν χαμηλούς συντελεστές δόμησης που δεν επιτρέπουν την οικοδόμηση πολυώροφων κτιρίων και μεγάλης κλίμακας οικιστικών συμπλεγμάτων, σε αντίθεση με αυτό που γίνεται στην Ισπανία. Ενδεικτικά το μέσο κόστος για μια πολυτελή νεόκτιστη κατοικία είναι ευρώ ανά τετραγωνικό μέτρο ενώ τα οικόπεδα κυμαίνονται από 40 έως 75 ευρώ ανά τ.μ., που σημαίνει ότι ένας αγοραστής θα πρέπει να καταβάλει από έως ευρώ για ένα οικόπεδο με χώρο για την ανέγερση μιας μεζονέτας. Το βορειοανατολικό τμήμα του νησιού θεωρείται το πιο αριστοκρατικό και το πιο ακριβό στο νησί όσον αφορά στην κτηματομεσιτική αγορά. Για παράδειγμα, στην περιοχή Καλάμι, χτισμένη σε μαγευτικό σημείο εσωτερικά του κόλπου, πωλείται βίλλα 350 τ.μ. στην τιμή των 5 εκατ. ευρώ. Η βίλλα περιβάλλεται από οικόπεδο τ.μ. ενώ διαθέτει ιδιωτική παραλία η οποία εκτείνεται σε μήκος 145 μέτρων. 83 Γι αυτό το λόγο λειτουργούν στην Κέρκυρα εδώ και πάρα πολλά χρόνια ελληνικά και βρετανικά κτηματομεσιτικά γραφεία, με παραρτήματα στην Κέρκυρα και στα Ιόνια νησιά γενικότερα, καθώς και γραφεία διαχείρισης ακινήτων που απευθύνονται σε αλλοδαπούς - αλλά και σε Έλληνες- δυνητικούς αγοραστές, ιδιαίτερα Βρετανούς, Ρώσους, Γερμανούς, Ιταλούς και Σέρβους (!), αφού οι ιστοσελίδες τους, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι διαθέσιμες στα αγγλικά, στα ρωσικά, στα γερμανικά, στα ιταλικά και στα σερβικά. Τα γραφεία αυτά: α) πωλούν ή αγοράζουν ακίνητα, β) αναζητούν οικόπεδο ή ακίνητο (διαμέρισμα, μονοκατοικία, βίλα πολυτελείας, παραδοσιακό σπίτι ή αγροικία, εμπορικό κατάστημα) σύμφωνα με τα κριτήρια που έχει θέσει ο πελάτης (π.χ. τιμή, τοποθεσία, εμβαδόν), γ) αναλαμβάνουν το χτίσιμο, την ανακαίνιση ή το σχεδιασμό και την επίβλεψη του χτισίματος κατοικιών, σε συνεργασία με ντόπιους ή ξένους κατασκευαστές, εργολάβους, αρχιτέκτονες, πολιτικούς μηχανικούς, δικηγόρους, λογιστές, συμβολαιογράφους και παρέχουν νομικές, συμβολαιογραφικές και φορολογικές συμβουλές, δ) συνεργάζονται με χρηματοπιστωτικά ιδρύματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, σχετικά με τη χορήγηση στεγαστικού δανείου και την παροχή συμβουλευτικών 83 < πρόσβαση στις

101 υπηρεσιών στους πελάτες από έμπειρα χρηματοοικονομικά στελέχη, ώστε αυτοί να επιλέξουν την τράπεζα με την οποία θα συνεργαστούν, ε) αναλαμβάνουν την παραλαβή του μισθώματος από νόμιμους μισθωτές και από εμπορικά ακίνητα και δρουν ως πρακτορεία ενοικιάσεων εκ μέρους των ιδιοκτητών, για συγκεκριμένες χρονικές περιόδους ή μακροχρόνιες μισθώσεις, Εικόνα 31. Πινακίδα βρετανικού μεσιτικού γραφείου στη Δασιά Φωτο: Σπ. Παρθένης (2/6/2012) στ) αναλαμβάνουν τη συντήρηση του ακινήτου σε περίπτωση απουσίας του ιδιοκτήτη (π.χ. συντήρηση κήπου/πισίνας, πληρωμή λογαριασμών, επισκευή βλαβών, φορολογικές δηλώσεις). Παραδείγματα τέτοιων γραφείων είναι το Ionian International Real Estate 84 με έδρα το Λονδίνο και την Κασσιώπη, το Corfu home finders με έδρα τη Δασιά (βλ. εικ. 31), το Corfu Property Shop 85 από Βρετανούς με έδρα το Μπαρμπάτι, η RE/MAX Platinum Corfu, 86 η εταιρεία Rightmove 87 με έδρα το Λονδίνο, το Corfu New Life Properties, 88 με έδρα την Κασσιώπη, τα κτηματομεσιτικά γραφεία Jonathan Edward Nunn, 89 Corfu 84 < 85 < 86 < H RE/MAX δημιουργήθηκε το 1973 στις HΠA και είναι σήμερα ένας πολυεθνικός κολοσσός στο χώρο του Real Estate με γραφεία σε πάνω από 65 χώρες του κόσμου. Το τοπικό παράρτημα της Κέρκυρας απευθύνεται κυρίως σε Έλληνες, Βρετανούς, Γερμανούς και Ρώσους. Η ιστοσελίδα της είναι σε 4 γλώσσες ενώ οι κατάλογοι που εκδίδει με τα ακίνητα προς πώληση ή ενοικίαση είναι δίγλωσσοι (αγγλικά και ρωσικά). 87 < 88 <

102 Property Agency 90 (CPA), Corfu Property Α&D Balatsinos, 91 Αυλωνίτης 92 και Κοσκινάς 93 με έδρα την Κέρκυρα, το Corfu Homes 94 με έδρα το Κοντόκαλι, τα Corfu Locations 95 και Corfu Estate Agents 96 με έδρα την Αχαράβη. Τέλος, η βρετανική εταιρία Oversas Guide έχει εκδώσει ένα ηλεκτρονικό οδηγό αγοράς ακινήτων στην Ελλάδα με τίτλο: «Greece Property Buying Guide» 97 ενώ παράλληλα κυκλοφορούν αρκετά βιβλία στη βρετανική αγορά με πρακτικές συμβουλές για την αγορά ακινήτου στην Ελλάδα (βλ. Dubin & Kydoniefs 2004). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Βρετανοί αγοράζουν συχνά παλιές αγροικίες ή εγκαταλειμμένα ελαιοτριβεία, λόγω της χαμηλής σχετικά τιμής τους ή της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής τους ή της θέσης τους, και τα ανακαινίζουν μετατρέποντάς τα σε σύγχρονες κατοικίες. Για παράδειγμα, όπως αναφέρεται σε άρθρο των Financial Times, 98 η Carole Langton, εσωτερική διακοσμήτρια από το Λονδίνο, και ο σύζυγός της Andrew αγόρασαν ένα παλιό παραθαλάσσιο πέτρινο λιοτρίβι στη βορειοανατολική Κέρκυρα πριν από 18 χρόνια. Όπως λέει η ίδια αυτή ήταν μία μοναδική ευκαιρία αφού κανείς δεν μπορεί πλέον να χτίσει πάνω στη θάλασσα και εγκατέστησαν ξύλινες οροφές και πόρτες, πατώματα με πλάκες, το δωμάτιο με το μύλο μετατράπηκε σε σαλόνι με ξύλινα δοκάρια ενώ διατηρήθηκαν τα αρχικά διακοσμητικά στοιχεία και τα ελληνικά υπέρθυρα. Στο ίδιο άρθρο γίνεται αναφορά στην αγορά ενός ελαιοτριβείου το 2002 από δύο Βρετανούς σεφ την Claudia Pollinger και τον Ben Philo- στο χωριό Πίθος, οι οποίοι το μετέτρεψαν σε εστιατόριο με την επωνυμία «Invisible Kitchen» και σε εταιρεία παροχής υπηρεσιών catering που λειτουργεί όλο το χρόνο και εξυπηρετεί συνήθως τις βίλες πολυτελείας του νησιού. Το ζευγάρι κατοικεί με τα δύο παιδιά του σε ένα ανακαινισμένο παραδοσιακό πέτρινο τεσσάρι σπίτι ακριβώς δίπλα από το εστιατόριο. Ωστόσο, το άρθρο τονίζει ότι η αγορά ακινήτων στην Κέρκυρα επηρεάζεται από κάποια απλά δημογραφικά φαινόμενα. Ειδικότερα, πολλοί από τους Βρετανούς που αγόρασαν κάποιο ακίνητο στο νησί τη δεκαετία του 80 γιατί συνταξιοδοτήθηκαν είναι

103 τώρα ηλικιωμένοι. Αυτό είχε ως συνέπεια ορισμένοι εξ αυτών να πουλήσουν όλα τους τα υπάρχοντα στο νησί, συνήθως λόγω επιδείνωσης της υγείας τους είτε επειδή υπάρχουν περισσότεροι από ένας κληρονόμοι, και να επιστρέψουν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Έτσι τα τελευταία πέντε χρόνια παρατηρείται μία υπερπροσφορά ακινήτων προς πώληση στην τοπική κτηματομεσιτική αγορά, που επιφέρει μεγάλη πτώση στις τιμές τους. 3.6 Ιστορικό και πολιτιστικό προφίλ της νήσου Κέρκυρας Ιστορία Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους και τη διανομή των Βυζαντινών εδαφών από τους κατακτητές, η Κέρκυρα περιήλθε στους Βενετούς, με διαστήματα επανάκτησής της από τους Έλληνες, αλλά και πάλι κατακτήθηκε από τους Ανδεγαύους το Επανήλθαν οι Βενετοί το 1386, οπότε αρχίζει για την Κέρκυρα μια μακραίωνη περίοδος ενετοκρατίας με μεγάλη ανάπτυξη και οικονομική ευημερία. Η πόλη της Κέρκυρας βρισκόταν εντός του φρουρίου αλλά έξω είχε απλωθεί μια νέα πόλη ατείχιστη, με αποτέλεσμα να είναι εκτεθειμένη σε κάθε είδους επιδρομές αλλοφύλων. Το 1431 για πρώτη φορά εμφανίστηκαν Τούρκοι στο νησί και προσπάθησαν μάταια να το καταλάβουν. Έπειτα από τρεις ακόμη αποτυχημένες προσπάθειες το 1537, το 1571 και το 1573, οι Τούρκοι επανήλθαν το 1716 με πολυπληθή στρατό να καταλάβουν το νησί αλλά με την πολύ καλή άμυνα και με την εποπτεία του στρατάρχη Σούλεμπουργκ και αυτή η πολιορκία δεν έφερε για τους Τούρκους τα ποθητά αποτελέσματα. Από 1797 έως το 1799 η Κέρκυρα πέρασε στα χέρια των Γάλλων ενώ ακολούθησε μια ιδιότυπη ρωσοτουρκική κατοχή. Μετά από πολλές συζητήσεις μεταξύ Τούρκων και Ρώσων αποφάσισαν να ιδρυθεί η Επτάνησος Πολιτεία. 99 Από το 1807 έως το 1814 επέστρεψαν 99 Η Επτάνησος Πολιτεία (Κέρκυρα, Παξοί, Λευκάδα, Ιθάκη, Κεφαλονιά, Ζάκυνθος, Κύθηρα) διήρκεσε από τις 21 Μαρτίου 1800 έως τις 8 Ιουλίου Ήταν το πρώτο ελληνικό κρατίδιο που δημιουργήθηκε τρεισήμισι αιώνες μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς το Με τη Συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο στις 17 Οκτωβρίου 1797 και την διάλυση της Δημοκρατίας της Βενετίας από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη τα Επτάνησα παραχωρήθηκαν στην Γαλλία, τερματίζοντας έτσι την μακραίωνη κατοχή τους από την Γαληνότατη. Όμως μετά την καταστροφή του Γαλλικού στόλου στο Αμπουκίρ της Αιγύπτου, η Ρωσία και η Τουρκία με την συγκατάθεση της Αγγλίας αποφάσισαν να συστήσουν Ρωσοτουρκική συμμαχία εναντίον των επεκτατικών βλέψεων του Ναπολέοντα στην Ανατολή. Εκμεταλλευόμενες την υποκινούμενη από την Αριστοκρατία δυσαρέσκεια των κατοίκων των Ιονίων Νήσων για τους Γάλλους, ο Ρωσοτουρκικός στόλος ξεκίνησε από τα Κύθηρα, το Σεπτέμβριο του 1798, την κατάληψη των Επτανήσων, που συμπλήρωσε στις 20 Φεβρουαρίου Έτσι αφαίρεσαν από την Γαλλία την σημαντικότατη αυτή ναυτική βάση στην ανατολική Μεσόγειο. Μετά από μακρόχρονες προτάσεις, συζητήσεις και αντιρρήσεις των Αυλών Ρωσίας και Τουρκίας υπογράφτηκε στην Κωνσταντινούπολη Συνθήκη στις 21 Μαρτίου 1800, στην οποία αποφασίστηκε η αυτονόμηση της Επτανήσου Πολιτείας, υπό 91

104 στο νησί οι Γάλλοι του Ναπολέοντα ενώ με την κατάρρευση των αυτοκρατορικών Γάλλων του Ναπολέοντα, ο αγγλικός στρατός κατέλαβε την Κέρκυρα το και παρέμεινε στην πρωτεύουσα του βρετανικού προτεκτοράτου των Ιονίων Νήσων έως το 1864, οπότε το νησί ενσωματώθηκε στο Βασίλειο της Ελλάδος μαζί με τα άλλα Επτάνησα Το κρίκετ Το πρώτο παιχνίδι κρίκετ διεξήχθη στην Κέρκυρα, η οποία βρισκόταν υπό αγγλική κατοχή, στις 23 Απριλίου 1823 με ένα παιχνίδι ανάμεσα σε αξιωματικούς του Βρετανικού Ναυτικού. Οι Κερκυραίοι της εποχής εκείνης δελεάστηκαν από αυτό το ευγενικό ψυχαγωγικό ομαδικό παιχνίδι και έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για την εκμάθησή του ενώ οι Άγγλοι προθυμοποιήθηκαν να το διδάξουν και να το διαδώσουν. Χρειάστηκαν μόνο δώδεκα χρόνια στους Κερκυραίους για να μάθουν το παιχνίδι και να δημιουργήσουν δύο τοπικές ομάδες για να παίζουν με τους Βρετανούς. 101 Ο Λώρενς Ντάρελ μας μεταφέρει την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στο νησί πριν το ξέσπασμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όταν επρόκειτο να διεξαχθεί αγώνας μεταξύ της τοπικής ομάδας και πληρωμάτων πλοίων του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού στη Μεσόγειο: «Περιπλανηθείτε στα καντούνια και θα ξαφνιαστείτε βλέποντας παντού τα ξύλα και τα ρολίνια των παικτών κρίκετ που ζουν στις φτωχογειτονιές, σε βαθμό που θα νομίσετε ότι βρίσκεστε στο Στέπνι. ( ) Το κρίκετ εξακολουθεί να βασιλεύει ανεξάρτητα, όσο και ο πολιούχος άγιος. Είναι μια μυστηριώδης και απολαυστική τελετουργία που οι νησιώτες αρνούνται να απαρνηθούν. Κάθε χρόνο τον Αύγουστο, όταν έρχεται ο βρετανικός στόλος, ξεκινά η εποχή του κρίκετ. Η προσμονή διαπερνά σαν ηλεκτρικό ρεύμα τα πλήθη που σουλατσάρουν στην ηλιόλουστη Σπιανάδα.» [1945] (2006: 141) την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης και η ανάθεση της προστασίας των Θρησκευτικών δικαιωμάτων των κατοίκων της, στον Αυτοκράτορα της Ρωσίας. 100 Η συνθήκη των Παρισίων, που υπογράφτηκε στις 30 Μαΐου 1814, επικυρώνει την οριστική μετάβαση της Κέρκυρας και των Επτανήσων στο στρατιωτικό έλεγχο του βρετανικού στέμματος. Μαζί με τη Μάλτα, την Κύπρο και το Γιβραλτάρ, τα Ιόνια νησιά έρχονται έτσι να αποτελέσουν τις βάσεις ενός συστήματος που συγκροτήθηκε για τον στρατηγικό έλεγχο ολόκληρης της Μεσογείου. Το Ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου σχεδιάστηκε το 1818 για να στεγάσει τη νεοεγκαθιδρυθείσα εξουσία και να αποτελέσει την κατοικία του Ύπατου Αρμοστή (Ηigh Commissioner). Σχεδιαστής του είναι ο George Whitmore, συνταγματάρχης του Βασιλικού Μηχανικού και διοικητής του σώματος στη Μάλτα, από το 1811 έως το Μόλις έθεσε το θεμέλιο λίθο (ανήμερα του Αγίου Γεωργίου το 1819), ο Μέιτλαντ αποφάσισε να εγκαταστήσει εκεί και την έδρα της Ιόνιας Βουλής

105 Το κρίκετ συνεχίζει να παίζεται μέχρι σήμερα στο ιστορικό γήπεδο της Σπιανάδας στην κεντρική πλατεία της Κέρκυρας (βλ. εικόνα 32) καθώς επίσης και στο γήπεδο της Μαρίνας Γουβιών. Η Ελληνική Ομοσπονδία Κρίκετ ιδρύθηκε το 1996 με έδρα την Κέρκυρα. Είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Κρίκετ (ECC) σαν affiliate member (ερασιτεχνικό μέλος) και μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Κρίκετ (ICC). Αριθμεί 21 σωματεία εκ των οποίων τα 13 βρίσκονται στην Κέρκυρα, 6 στην Αθήνα και 2 στα Ιωάννινα. Κάθε χρόνο διοργανώνονται τα Πανελλήνια Πρωταθλήματα όλων των κατηγοριών ανοιχτού χώρου, τα οποία διεξάγονται από Μάιο έως και Οκτώβριο και τα Πανελλήνια Πρωταθλήματα κλειστού χώρου, τα οποία διεξάγονται από Νοέμβριο έως και Απρίλιο. Οι εθνικές μας ομάδες συμμετέχουν σε πανευρωπαϊκές διοργανώσεις όλων των ηλικιακών κατηγοριών, 102 ενώ συμμετέχουν σε αυτές ενίοτε Πακιστανοί παίχτες του κρίκετ που ζουν στην Ελλάδα. 103 Εικόνα 32. Στιγμιότυπο από αγώνα κρίκετ στην πλατεία της Σπιανάδας Φωτο: Σπ. Παρθένης (21/4/2012) 102 Η ελληνική εθνική ομάδα έχει κατακτήσει 6 φορές την 1 η θέση, 4 φορές την 2 η θέση και 2 φορές την 3 η θέση. Πηγή: Πάνω από Πακιστανοί ζουν στη χώρα μας, οι οποίοι λατρεύουν το κρίκετ. Στην Ελλάδα υπάρχουν σήμερα 30 πακιστανικές ομάδες. Το Πακιστάν είναι μέλος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. πρόσβαση στις

106 3.6.3 Αρχιτεκτονική και ρυμοτομία Το δομημένο περιβάλλον της πόλης της Κέρκυρας δημιουργείται κυρίως από τα σπίτια της μεσαίας και λαϊκής τάξης που είναι συνήθως πολυώροφα σε μορφή πολυκατοικίας. Κτισμένα σε πολύ μικρά οικόπεδα, σπάνια διαθέτουν αυλή ή κήπο. Οι κατοικίες της ενετοκρατίας παρουσιάζουν σε γενικές γραμμές ομοιομορφία. Βασικά στοιχεία της οργάνωσης των όψεων είναι οι τοξοστοιχίες, τα ρυθμικά τοποθετημένα παράθυρα, οι ταινίες που χωρίζουν τους ορόφους, τα πορτόνια, οι πέτρινοι εξώστες, τα σκαλιστά φουρούσια, τα κορνιζώματα. Τα βόλτα (τόξα), οι στοές δηλαδή των ισογείων, είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της κερκυραϊκής αρχιτεκτονικής. Διευκολύνουν την κυκλοφορία στους δρόμους με μεγάλη κίνηση, χωρίς όμως να χάνεται ωφέλιμος χώρος από τους πάνω από το ισόγειο ορόφους των κτιρίων, στις δύο πλευρές του δρόμου. Επιπλέον, οι στοές αυτές παρέχουν προστασία στους πεζούς από τις μεταβολές των καιρικών συνθηκών. 104 Ο Λώρενς Ντάρελ [1945] (2006: 17) περιγράφει στο βιβλίο του Η σπηλιά του Πρόσπερου με γλαφυρότητα την αρχιτεκτονική της πόλης: «Τα σπίτια πάνω από το παλιό λιμάνι είναι χτισμένα κομψά σε κλίμακες, σαν σε λεπτές κερκίδες, με στενά καντούνια και κιονοστοιχίες ολούθε. Κόκκινο, κίτρινο, ροζ και ώχρα ένα μείγμα παστέλ αποχρώσεων που το φως του φεγγαριού μεταμορφώνει σε μια εκθαμβωτική λευκή πολιτεία, σαν στολίδι για γαμήλια τούρτα.» Η Αγγλικανική Εκκλησία Η Αγγλικανική Εκκλησία της Αγίας Τριάδος (Holy Trinity Church), 105 επί της οδού Λορ. Μαβίλη 21, στην πόλη της Κέρκυρας (βλ. εικόνα 33), στεγάζεται σε τμήμα της Ιονίου Βουλής, στο πίσω μέρος του κτιριακού συγκροτήματος. Μετατράπηκε σε αγγλικανικό ναό όταν παραδόθηκε στην εναπομείνασα αγγλικανική κοινότητα του νησιού μετά την ένωση των Ιονίων Νήσων με την Ελλάδα (1864). 106 Πρώτος αγγλικανικός ναός υπήρξε ο Ωστόσο, ο Μεταλληνός παρατηρεί ότι τα Επτάνησα δεν έπαψαν ποτέ να βρίσκονται υπό την πολιτική επιρροή της Μεγάλης Βρετανίας. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Παρότι οι Άγγλοι υπέστειλαν τη σημαία τους από το Παλαιό και το Νέο Φρούριο το 1864, εντούτοις συνέχισαν αδιάλειπτα τη χρηματοδότηση του αρχοντολογιού της Αγγλοκρατίας, πάντα με αντάλλαγμα τη γεωπολιτική παραμονή της Κέρκυρας στην επιρροή της Μεγ. Βρετανίας. Ας μην ξεχνάμε τόσο τις οικογένειες του αρχοντολογιού που πτώχευσαν λόγω κατάσχεσης κατά τη διάρκεια του 2 ου Παγκοσμίου, των καταθέσεων και της περιουσίας που αυτές διατηρούσαν σε τράπεζες της Αγγλίας, όσο και το ότι η Ιονική Τράπεζα ήταν μια αγγλική τράπεζα με έδρα το Λονδίνο μέχρι το 1957 και ότι το αρχείο της ανήκει και εδρεύει στο London School of Economics και όχι στην Τράπεζα Πίστεως (Alpha Bank), η οποία την αγόρασε από την Εμπορική Τράπεζα.» Πηγή: 26/10/

107 πανεπιστημιακός ναός του Αγίου Γεωργίου στο Παλαιό Φρούριο, που κατασκευάσθηκε επί αρμοστείας Howard Douglas (1840). Τα τελευταία χρόνια κάθε Ιούνιο διοργανώνεται ένα τριήμερο θερινό φεστιβάλ που περιλαμβάνει συναυλίες με Βρετανούς καλλιτέχνες και βρετανικά συγκροτήματα ή και με Έλληνες, όπως καθηγητές και φοιτητές του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου. Παράλληλα γίνονται εκθέσεις και μπαζάαρ χειροτεχνημάτων, βιολογικών προϊόντων, φυτών και σπιτικών γλυκών. Επίσης, στην Κέρκυρα έχει την έδρα της η Καθολική Αρχιεπισκοπή Κερκύρας, με Αρχιεπίσκοπο το Σεβασμιότατο, Ιωάννη Σπιτέρη, και τέσσερις ναούς: τον Καθεδρικό Ναό Αγίου Χριστοφόρου και Ιακώβου, το Ναό Ιεράς Καρδίας του Ιησού, τον Ιερό Ναό Παναγίας της Καρμήλου και τον Ιερό Ναό του Αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης. Επιπλέον, λειτουργούν και τέσσερα Μοναχικά Τάγματα. Τέλος, στην Κέρκυρα λειτουργεί η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία Κέρκυρας και η Εβραϊκή Συναγωγή «Σκουόλα Γκρέκα». Εικόνα 33. Εξωτερική άποψη της Αγγλικανικής Εκκλησίας της Αγίας Τριάδας Φωτο: Σπ. Παρθένης (6/3/2012) Το Βρετανικό κοιμητήριο Tο Βρετανικό κοιμητήριο ή αλλιώς Στρατιωτικοί Τάφοι της Κοινοπολιτείας (Commonwealth War Graves), επί της οδού Κολοκοτρώνη 20 στην πόλη της Κέρκυρας 95

108 (βλ. εικόνα 34), χρονολογείται από το 1814, την αρχή δηλαδή της αγγλικής κατοχής του νησιού ενώ συμπίπτει εν μέρει με το αρχαίο νεκροταφείο της πόλης του 7 ου αι. π.χ.. Προοριζόταν μαζί με άλλο ένα, το οποίο σταμάτησε να λειτουργεί το 1859, 107 για την ταφή Βρετανών αξιωματικών, στρατιωτών και των οικογενειών τους που ζούσαν τότε στην Κέρκυρα. Η πιο ενεργή περίοδος λειτουργίας του ήταν από το 1814 έως το 1864, που τελείωσε η αγγλική κατοχή του νησιού, και κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, σχεδόν όλοι όσοι ετάφησαν εκεί είχαν πεθάνει όχι σε κάποια μάχη αλλά από επιδημίες όπως η χολέρα που εκείνη την περίοδο βρισκόταν σε τρομερή έξαρση στο νησί. 108 Εικόνα 34. Η είσοδος του Βρετανικού Κοιμητηρίου στην πόλη της Κέρκυρας Φωτο: Σπ. Παρθένης (3/6/2012) 107 Η πόλη της Κέρκυρας είχε δυο αγγλικά νεκροταφεία. Η μεταφορά των οστών στη σημερινή θέση έγινε το Τα παλιά αγγλικά νεκροταφεία των Παξών και της Λευκάδας μεταφέρθηκαν επίσης εδώ. Στον ίδιο χώρο βρίσκονται τα ονόματα των στρατιωτών οι οποίοι σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου ( ). Κατά τη Γερμανική Κατοχή ( ) 53 Γερμανοί στρατιώτες θάφτηκαν πρόσκαιρα στη δεξιά πλευρά του Νεκροταφείου. Το νεκροταφείο φιλοξενεί και όσους Γερμανούς κατοίκους της Κέρκυρας επιθυμούν να ταφούν εδώ καθώς δεν υπάρχει γερμανικό νεκροταφείο. Πηγή: Κουμαριανού Κουμαριανού (χ.χ.), Ανθρωπολογική και Πολιτιστική Αξιοποίηση του Ιερού Χώρου. Το παράδειγμα του Α Νεκροταφείου Αθηνών και του Βρετανικού Νεκροταφείου Κέρκυρας. < book_59509 _koumarianou.pdf>, πρόσβαση στις Η τρίτη επιδημία χολέρας στην Ελλάδα διήρκεσε από το 1853 έως το Έφθασε στην Ελλάδα μέσω του Πειραιά από Γάλλους στρατιώτες που επέστρεφαν από τον πόλεμο της Κριμαίας. Το 1855 στην Κέρκυρα οι ασθενείς έφθαναν τους 189 και οι νεκροί τους 104. Πηγή: Zαβιτζιάνου, Σ. (1910), Χολέρα Πανώλης και άλλαι επιδημίαι, Κέρκυρα, Εκ του τυπογραφείου Α. Λάντζα, στο Τάτση, Χρ. (2008). Υγειονομικά μέτρα για την αντιμετώπιση των επιδημιών χολέρας στην Ελλάδα από το 1850 μέχρι το 1911, Μεταπτυχιακή Εργασία, Ηράκλειο, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιατρικής. 96

109 Σύμφωνα με την Κουμαριανού (χ.χ.), το Βρετανικό κοιμητήριο, που περιέχει περίπου 600 τάφους στολισμένους με αγριολούλουδα, είναι ένας πραγματικός βοτανικός κήπος λόγω της πλούσιας συγκέντρωσης ειδών ορχιδέας, τόπος προσέλκυσης βοτανολόγων και εραστών της φύσης. Η ερευνήτρια επισημαίνει ότι η εμφάνιση αυτού του κοιμητηρίου είναι ιδιαίτερα επηρεασμένη από τα αγροτικά νεκροταφεία ή τα νεκροταφεία-πάρκα που άνθησαν στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα. 109 Τέλος, στη θέση Κεφαλομάντουκο της Κέρκυρας βρίσκεται το καθολικό νεκροταφείο και δίπλα σε αυτό το εβραϊκό νεκροταφείο Ο τεκτονισμός στην Κέρκυρα Στην Ελλάδα η πρώτη κανονική Τεκτονική Στοά ιδρύθηκε στην ενετοκρατούμενη Κέρκυρα το 1782, με το όνομα «Beneficenza» (Αγαθοεργία). Υπαγόταν στη Μεγάλη Στοά της Βερόνας στην Πάντοβα και χρησιμοποιείτο η ιταλική γλώσσα. Αργότερα, το 1810 ο Διονύσιος Ρώμας ένωσε τις Στοές της Κέρκυρας "Αγαθοεργία" και "Φιλογένεια" σε μια κοινή Στοά, η οποία απ' το έτος 1811 αποτέλεσε την πρώτη Μεγάλη Στοά στον ελληνικό χώρο με τίτλο "Γαληνοτάτη Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος, κατ Ανατολήν Κερκύρας, 1811". 110 Το 1818 ιδρύθηκε η Στοά «Φοίνιξ Κερκύρας», η οποία πήρε χάρτη λειτουργίας από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας το Από το 1931 λειτούργησε υπό την αιγίδα της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος έως το 2004, οπότε αποφάσισε την απομάκρυνσή της από αυτήν. Πρόσφατα αποφάσισε κανονικώς σε ανοικτή συνεδρία να ζητήσει την υπαγωγή της στην Εθνική Μεγάλη Στοά της Ελλάδος. Το αίτημα έγινε δεκτό και υπεγράφη το σχετικό Διάταγμα. 111 Η Ηνωμένη Μεγάλη Στοά της Ελλάδος η οποία ιδρύθηκε στην Κέρκυρα από Κερκυραίους τέκτονες το Δεκέμβριο του 2006 από τέσσερις (4) κανονικώς εγκαθιδρυμένες Στοές, μετονομάστηκε σε «Ιονική Μεγάλη Στοά». 112 Η Ιονική Μεγάλη Στοά περιλαμβάνει σήμερα επτά συνολικά Στοές, από τις οποίες οι πέντε λειτουργούν στην Κέρκυρα: «Αρήτη 48», «Ναυσικά 61», «Χρυσηίς 66» (σημερινός «Πυθαγόρας»), «Ι. Καποδίστριας 68» και «Μαξιμιλιανός Λαβράνος». *** 109 Το κοιμητήριο είναι πλήρως ενσωματωμένο στον αστικό ιστό της Κέρκυρας ενώ η φυσική διαμόρφωση του χώρου δίνει την εντύπωση ενός αγροτικού σκηνικού. Ένα τέτοιο τοπίο θεωρείται ότι προσφέρει χαλάρωση και ασφάλεια μέσα από την επαφή με τη φύση, και το κυριότερο, οι περίοικοι δεν διαμαρτύρονται και δεν ενοχλούνται από την ύπαρξή του. Πηγή: Κουμαριανού (ό.π.)

110 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 4.1 Ποιοτική μεθοδολογία H ποιοτική μεθοδολογία έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται εκτεταμένα τις τελευταίες δύο δεκαετίες στην έρευνα στον κλάδο της ανθρωπογεωγραφίας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είτε αυτόνομα είτε σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους για την ολοκληρωμένη και σε βάθος διερεύνηση της κοινωνικής πραγματικότητας, και ιδιαίτερα των μη μετρήσιμων διαστάσεων των κοινωνικών φαινομένων και διαδικασιών (Ιωσηφίδης, 2004). Οι γεωγράφοι αναγνωρίζουν ευρέως πλέον «την σπουδαιότητα των ζητημάτων νοήματος, αντίληψης, αξιών, προθέσεων, κινήτρων και κατανοήσεων, τα οποία απαιτούν ερευνητικές μεθόδους που να μπορούν να έχουν πρόσβαση στον υποκειμενικά βιωμένο, συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο ζωντανά, και στα μέρη όπου αναδύονται αυτά τα νοήματα και οι ερμηνείες» (DeLyser et al. 2010: 6). O Creswell (2007: 37) αντιλαμβάνεται την ποιοτική έρευνα ως μία διαδικασία που διερευνά ένα κοινωνικό ή ανθρώπινο πρόβλημα, βασιζόμενη σε διάφορες φιλοσοφικές υποθέσεις και θεάσεις του κόσμου καθώς και σε διακριτές μεθοδολογικές ερευνητικές προσεγγίσεις. Η ποιοτική έρευνα είναι προσανατολισμένη στην κατανόηση του φυσικού κόσμου, και γι αυτό το λόγο είναι εκ φύσεως ερμηνευτική σε μεγάλο βαθμό. «Οι ποιοτικοί ερευνητές μελετούν τα πράγματα στα φυσικά τους περιβάλλοντα, επειχειρώντας να κατανοήσουν ή να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα ανάλογα με τα νοήματα που τους αποδίδουν οι άνθρωποι» (Denzin and Lincoln 2005: 3). Σε αντίθεση με την ποσοτική έρευνα που ασχολείται με το γιατί, η οποία είναι έτσι σχεδιασμένη ώστε επαληθεύει τις θεωρητικές υποθέσεις για την ύπαρξη αιτιώδους σχέσης ανάμεσα σε συγκεκριμένες μεταβλητές, η ποιοτική έρευνα ασχολείται με το τι και με το πώς και προσπαθεί να κατανοήσει βαθύτερα ένα υπό παρατήρηση φαινόμενο και τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται τον κόσμο τους, αναγνωρίζοντας τις πολύπλευρες ερμηνείες της ανθρώπινης εμπειρίας. Στην παρούσα ανθρωπογεωγραφική έρευνα θεωρήθηκε σκόπιμη η χρήση της ποιοτικής μεθοδολογίας καθώς σχετίζεται με το γενικό σκοπό της έρευνάς μας, τα ερευνητικά ερωτήματα και το είδος των δεδομένων που έπρεπε να συλλεχθούν εντός του 98

111 ερευνητικού πεδίου. Επιπρόσθετα, «οι ποιοτικοί ερευνητές επισημαίνουν την κοινωνικά κατασκευασμένη φύση της πραγματικότητας και την οικεία σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ερευνητή και τo αντικείμενο της έρευνάς του [και] προσπαθούν να απαντήσουν σε ερωτήματα που τονίζουν το πώς δημιουργείται και νοηματοδοτείται η κοινωνική εμπειρία» (Denzin & Lincoln 2005: 10). «Η ποιοτική μεθοδολογία δεν ξεκινά με την υπόθεση ότι υφίσταται ένας προϋπάρχων κόσμος τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε και να μετρήσουμε αλλά ένας δυναμικός, μεταβαλλόμενος κοινωνικός κόσμος, ο οποίος κατασκευάζεται πάντοτε μέσω της διασταύρωσης πολιτισμικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διαδικασιών» (Dwyer and Limb, 2001: 6). Αυτό που αναζητά η ποιοτική μεθοδολογία δεν είναι να παράσχει μία στατιστική περιγραφή και να κάνει γενικεύσιμες προβλέψεις αλλά να κατανοήσει με υποκειμενικό τρόπο τόσο τη βιωμένη εμπειρία των ατόμων όσο και τα νοήματα των καθημερινών πραγματικοτήτων τους (ό.π.). Ειδικότερα, τα συλλεχθέντα κατά τη διάρκεια της έρευνας στοιχεία ρίχνουν φως σε γεγονότα και σε ατομικές στάσεις, στις διεργασίες σχηματισμού τους, στις μεταξύ τους αλληλεξαρτήσεις, καθώς και σε πρακτικές, διαδικασίες ή σχέσεις οι οποίες είναι δύσκολο να ανιχνευθούν. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι οι εμπειρίες των ατόμων και τα νοήματα που αυτά αποδίδουν σε τόπους και σε γεγονότα δεν είναι αναγκαστικά γενικεύσιμες αλλά αποτελούν μέρος μιας πολύπλευρης και ρευστής πραγματικότητας. Στόχος της ποιοτικής ανθρωπογεωγραφικής έρευνας είναι ακριβώς να «δώσει έμφαση στα πολλαπλά νοήματα και στις πολλαπλές ερμηνείες παρά να προσπαθεί να επιβάλει οποιαδήποτε κυρίαρχη ή ορθή ερμηνεία» (Winchester, 2000: 6). Σκοπός μας είναι η διερεύνηση των ατομικών στρατηγικών και των δομικών αιτιοτήτων που διέπουν τις εμπειρίες ή τις βιωμένες πραγματικότητες του υπό μελέτη πληθυσμού, ήτοι ο «προσδιορισμός των στοιχείων ενός όλου από τη δομή του όλου» (Αλτουσέρ, 2003: 438) καθώς και τυχόν μοτίβων συμπεριφοράς του. Σύμφωνα με τον Τσιώλη (2011): «Η εμπειρική έρευνα θα πρέπει να εστιάζει και στο μακρο-επίπεδο των καθημερινών διαδράσεων και πρακτικών και να επιχειρεί να ανασυγκροτεί τύπους δράσης που προσιδιάζουν σε συγκεκριμένες καταστάσεις ή σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Αυτό προϋποθέτει εξηγήσεις ερμηνευτικού τύπου, που εστιάζουν στους λόγους της δράσης και αποσκοπούν στη συγκρότηση μιας τυπολογίας των τρόπων με τους οποίους τα δρώντα υποκείμενα οργανώνουν τα σχέδια και τους 99

112 προσανατολισμούς της δράσης τους, αφού αποτιμήσουν τα περιθώρια και τους περιορισμούς που ορίζουν τόσο οι κοινωνικές συνθήκες όσο και ο κοινωνικά και πολιτισμικά διαθέσιμες προδιαγραφές και κανόνες. Αυτό είναι εφικτό με την πραγματοποίηση της ποιοτικής έρευνας.» Ο συγγραφέας περιγράφει με σαφήνεια το περιεχόμενο μιας ποιοτικά προσανατολισμένης βιογραφικής έρευνας (biographical research): «εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους τα υποκείμενα της έρευνας ανασυγκροτούν μέσα από τη δική τους οπτική την ιστορία της ζωής τους σε αυθόρμητες αφηγήσεις, που παράγονται στο πλαίσιο μιας οργανωμένης διάδρασης, της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης. Στη βιογραφική έρευνα ο ερευνητής ενδιαφέρεται για τη βιωματική εμπλοκή του φορέα της βιογραφίας στα γεγονότα, τις ερμηνείες του, τους προσανατολισμούς της δράσης του, τους εκφερόμενους λόγους και τρόπους λήψης των αποφάσεων καθώς και τους αναδρομικούς απολογισμούς και αποτιμήσεις σημαντικών γεγονότων της ζωής τους.» (ό.π.) Επιπρόσθετα, επιχειρήθηκε να διεξαχθεί συμπληρωματικά μία ποσοτική έρευνα με τη συμπλήρωση ενός δυναμικού online ανώνυμου ερωτηματολογίου που συντάξαμε στην αγγλική γλώσσα με τη βοήθεια του λογισμικού QuestionPro. Ειδικότερα, ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες στην ποιοτική έρευνα να προωθήσουν σε ομοεθνείς τους, φίλους και γνωστούς, που κατοικούν στο νησί, τον σχετικό σύνδεσμο καθώς και ένα σύντομο επεξηγηματικό σημείωμα για τον σκοπό της έρευνας. Ωστόσο, υπήρξε χαμηλός βαθμός απόκρισης και συνεπώς, εγκαταλείφθηκε η προσπάθεια. 4.2 Αντιληπτικό περίγραμμα της ποιοτικής έρευνας Το αντιληπτικό περίγραμμα που θα ενημερώσει την έρευνά μας, δηλαδή «το σύνολο των πεποιθήσεων και αντιλήψεων του ερευνητή αναφορικά με την πραγματικότητα, την αλήθεια και τη γνώση» (Μαντζούκας, 2007: 239), είναι το ερμηνευτικό/σχετικιστικό/ κονστρουκτιβιστικό περίγραμμα (interpretive/ relativist/ constructivist paradigm). Οι υποστηρικτές αυτού του περιγράμματος θεωρούν ότι η πραγματικότητα είναι εσωτερική, δηλαδή η γνώση είναι κάτι που κατασκευάζεται και συν-δημιουργείται και ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να κατανοηθεί μόνο όταν μελετηθούν το συγκείμενο (περιβάλλον) μέσα στο οποίο πραγματοποιείται καθώς και οι διαδικασίες σκέψης οι οποίες το δημιουργούν. Εστιάζονται στην υποκειμενική εμπειρία, 100

113 αντίληψη και γλώσσα ώστε να κατανοήσουν την πρόθεση και τα κίνητρα που μπορούν να εξηγήσουν αυτή τη συμπεριφορά. Το είδος των δεδομένων που συλλέγονται είναι κυρίως συνομιλίες ή αφηγήσεις, οι οποίες δεν αναλύονται στατιστικά και συνεπώς, τα ευρήματα της έρευνας έχουν περιορισμένη γενίκευση και δεν αναμένεται να οδηγήσουν στη διατύπωση παγκόσμιων νόμων όπως γίνεται στις φυσικές επιστήμες. Και τούτο διότι τα ευρήματα σχετίζονται με το εκάστοτε ισχύον συγκείμενο, ήτοι με τους συγκεκριμένους ερευνητές και ερευνώμενους και τη σχέση που έχει αναπτυχθεί ανάμεσά τους, σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή και με τις συγκεκριμένες επικρατούσες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες. Υπό το πρίσμα των προλεχθέντων, η επιστημολογική προσέγγισή μας στην παρούσα έρευνα βασίζεται σε μία κονστρουκτιβιστική κοσμοθεωρία που αντιλαμβάνεται τις κοινωνικές ομάδες ως ενεργούς δημιουργούς μιας αντίληψης της πραγματικότητας. Ο κονστρουκτιβισμός (εποικοδομητισμός) δίνει έμφαση στον κόσμο της εμπειρίας όπως τον βιώνουν και τον αισθάνονται τα κοινωνικά υποκείμενα, δηλαδή αυτό που θεωρούμε αντικειμενική γνώση και αλήθεια είναι το αποτέλεσμα μιας οπτικής, που σημαίνει ότι η γνώση και η αλήθεια κατασκευάζονται, δεν ανακαλύπτονται από το μυαλό. Όσον αφορά στην εφαρμογή του στην ανθρώπινη γεωγραφία, αυτό σημαίνει ότι ενώ τα φυσικά και τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του εξωτερικού κόσμου επηρεάζουν σίγουρα την ανθρώπινη εμπειρία μας από αυτό τον κόσμο και το τι σημαίνει αυτός για μας (π.χ. ως τόπος, τοπίο), τελικά το νόημα και οι εμπειρίες αποτελούν ανθρώπινες δημιουργίες που βρίσκονται μέσα μας. Οι κοινωνικές ομάδες που συμμετέχουν στη δημιουργία μιας κοινής πραγματικότητας μοιράζονται μία κοινή οπτική και μία κοινή ιδεολογική θέση στον κόσμο (ταυτότητα). Ως τέτοιος, ο κονστρουκτιβισμός επιτρέπει όχι μόνο πολλαπλές ερμηνείες ενός συγκεκριμένου τόπου αλλά και πολλαπλές βιωμένες πραγματικότητες ενός συγκεκριμένου τόπου. Ωστόσο, εάν λάβουμε υπ όψιν ότι τα κοινωνικά φαινόμενα και η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πολύπλοκα, δυναμικά και ευμετάβλητα, ότι οι συμμετέχοντες και οι ερευνητές μεταφέρουν τις δικές τους προκαταλήψεις στην ερευνητική διαδικασία και ότι τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε μπορούν να αναλύσουν διαφορετικές πτυχές του ίδιου φαινομένου, τότε είναι εύκολο να κατανοήσουμε ότι η ποιοτική έρευνα δεν παρέχει πάντοτε σαφή και μη αμφισβητήσιμα αποτελέσματα. 101

114 4.3 Αναστοχασμός (reflexivity) 113 Ο κοινωνικά και βιογραφικά τοποθετημένος ερευνητής, ανάλογα με την εκπαίδευσή του, την εμπειρία του και το υπόβαθρό του εμπλέκεται στη διαδικασία της ποιοτικής έρευνας ως ένας ενεργός συμμετέχων (DeLyser et al. 2010: 4). Αυτό αποτελεί μία σημαντική συνιστώσα του ερευνητικού εγχειρήματος, δεδομένου ότι η κονστρουκτιβιστική κοσμοθεωρία εμπλέκει τον ερευνητή ως κοινωνικό υποκείμενο που βοηθά να διαμορφωθούν οι πραγματικότητες ή οι κοσμοθεάσεις μέσα στις οποίες διεξάγεται και παρουσιάζεται η έρευνα (Denzin & Lincoln, 2005). Η ταυτότητα του ερευνητή ως λευκού Έλληνα άνδρα όχι μόνο επηρεάζει την αρχική μας θέση από την οποία αντιλαμβανόμαστε, ερμηνεύουμε και συμμετέχουμε αλλά επιδρά αδιαμφισβήτητα στον τρόπο με τον οποίο οι ερωτώμενοι σχετίζονται με τον ερευνητή και απαντούν στα ερωτήματα που τους τίθενται. Η προσωπική ταυτότητα του ερευνητή ως Έλληνα αγγλόφωνου άνδρα και η επαγγελματική του ταυτότητα (μεταπτυχιακός φοιτητής σε Πανεπιστήμιο της Αθήνας, στέλεχος της ελληνικής δημόσιας διοίκησης) βοήθησαν να δικτυωθούμε και να έρθουμε σ επαφή σχετικά εύκολα και γρήγορα με τους Βρετανούς που ζουν στο νησί. Το γεγονός ότι μας σύστησε σε αυτούς κάποιο γνωστό τους, έμπιστο άτομο, εξηγώντας τους παράλληλα τον σκοπό της έρευνάς μας, συνέβαλε στο να δεχτούν να τους πάρουμε συνέντευξη είτε στο σπίτι τους είτε σε κάποιο μέρος όπου ένιωθαν άνετα. Επίσης, η έρευνά μας διευκολύνθηκε ίσως επειδή ένιωσαν ότι μπορούσαν να εμπιστευθούν ένα άτομο στη θέση μας, ή επειδή είχαν μία αληθινή επιθυμία να συμμετάσχουν από ενδιαφέρον σε αυτή την έρευνα που αφορούσε τις ζωές τους και τις εμπειρίες τους ή επειδή κανείς δεν τους είχε ρωτήσει ποτέ πριν για τις τυχόν δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή ζώντας σε έναν ανοίκειο γι αυτούς τόπο, χωρίς οι περισσότεροι εξ αυτών να γνωρίζουν έστω και κάποια 113 Η έννοια του αναστοχασμού έχει την αφετηρία της στη συμβολική ανθρωπολογία που αποτελεί κλάδο της αμερικανικής πολιτισμικής παράδοσης και χρησιμοποιείται κυρίως στην εθνογραφική έρευνα. Η προσέγγιση αυτή αμφισβήτησε τον ισχυρισμό ότι μόνο ο «εαυτός» δημιουργεί γνώση για τον «άλλο». Αποτέλεσμα της κριτικής αυτής υπήρξε η αναγνώριση εκ μέρους των ανθρωπολόγων ότι η κοινωνική πραγματικότητα καθώς και τα εθνογραφικά δεδομένα διαμορφώνονται κυρίως από τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ερευνητή και τους «ερευνώμενους», τους πληροφορητές του, κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας (Hymes 1969, Scholte 1969). Μελετώντας τους «άλλους», οι ανθρωπολόγοι γίνονται αναστοχαστικοί για το δικό τους συλλογικό εαυτό, το δικό τους πολιτισμό (Γκέφου-Μαδιανού 1998). Με άλλα λόγια, ο αναστοχασμός εισηγείται τον επαναπροσδιορισμό και την «αντικειμενοποίηση» του «εαυτού» μέσα από τη μελέτη του «άλλου». Πηγή: < πρόσβαση στις

115 στοιχειώδη ελληνικά για να επικοινωνήσουν με τους ντόπιους κατοίκους. Μάλιστα τους προξενούσε έκπληξη ότι ένας Έλληνας ερευνητής ενδιαφερόταν να συζητήσει μαζί τους αν και ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν ότι οι απόψεις τους δεν θα λαμβάνονταν υπ όψιν από την ελληνική κεντρική και τοπική δημόσια διοίκηση αφού επρόκειτο απλά για μία πανεπιστημιακή επιστημονική μεταπτυχιακή εργασία, τα ευρήματα της οποίας το πιθανότερο είναι να μην αξιοποιηθούν από την πολιτεία για το σχεδιασμό μεταγενέστερων δημόσιων πολιτικών που επηρεάζουν, μεταξύ άλλων, και τη ζωή των υπηκόων της ΕΕ που διαβιούν μόνιμα ή ημιμόνιμα στην Ελλάδα. Από την άλλη μεριά, το γεγονός ότι ο ερευνητής δεν ήταν ομοεθνής τους αλλά Έλληνας, νιώσαμε ότι δημιουργούσε σε μερικές περιπτώσεις μία απόσταση μεταξύ μας καθώς δεν ένιωθαν άνετα να ασκήσουν κριτική ή να εκφράσουν πιθανά αρνητικά σχόλια για τους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα από φόβο μήπως θεωρηθούν αγενείς καθώς και για τον πρόσθετο λόγο ότι ένιωθαν φιλοξενούμενοι σε αυτή τη χώρα και συνεπώς, αυτό δεν θα ήταν προσήκον. Για το λόγο αυτό τους δινόταν συχνά η παρότρυνση να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους όποια κι αν ήταν αυτή, γνωρίζοντας ότι αυτό ίσως να έφερνε τον ερευνητή σε δύσκολη θέση ή να μην τον ευχαριστούσε που το άκουγε. Από την άλλη μεριά, το ότι στα μάτια τους ήμαστε εξωτερικοί παρατηρητές ( outsider ) ωφέλησε την έρευνα καθώς αν ήμαστε Βρετανοί ίσως να δίσταζαν να μιλήσουν σχετικά με την προηγούμενη ζωή τους στο Ηνωμένο Βασίλειο και τους λόγους που τους ώθησαν να αφήσουν τη χώρα τους καθώς και να εκφράσουν τη γνώμη τους για τους συμπατριώτες τους που κατοικούν στο νησί Κύριο ερευνητικό ερώτημα Το κύριο ερευνητικό ερώτημα είναι το εξής: α) Πώς περιγράφουν οι Βρετανοί μετανάστες τα κίνητρα, τους λόγους και τις αιτίες που τους ώθησαν αφενός, να λάβουν την απόφαση να μετοικήσουν στο εξωτερικό και αφετέρου, να επιλέξουν το νησί της Κέρκυρας ως τόπο μόνιμης εγκατάστασής τους; β) Πώς το στάδιο ζωής στο οποίο βρίσκονταν τα άτομα, η κοινωνικο-οικονομική τους και η οικογενειακή τους κατάσταση, οι συνθήκες και οι περιστάσεις της ζωής τους και συγκεκριμένα κρίσιμα γεγονότα επέδρασαν στην απόφασή τους να μετοικήσουν στην Κέρκυρα; 103

116 Μέσα από τη διεξαχθείσα εμπειρική έρευνα θα επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε το νεωτερικό αυτό είδος μεταναστευτικών ροών ως μία προσπάθεια του ατόμου να κατασκευάζει την ίδια του τη βιογραφία και να επινοεί στρατηγικές για να αντιμετωπίζει τις εκάστοτε κοινωνικο-οικονομικές, πολιτικές και γεωπολιτικές μεταβολές που συμβαίνουν γύρω του και που έχουν επίπτωση στη ζωή του. Δηλαδή τα άτομα επιχειρούν να θέτουν και να ανανεώνουν στόχους ζωής και να επιλέγουν κάθε φορά τα κατάλληλα μέσα για την επίτευξή τους. Συγκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι η επιλογή των Βρετανών να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα και δη στην ύπαιθρο της Κέρκυρας εντάσσεται στις πολιτικές ζωής (life politics) 114 του Γκίντενς, νοούμενες ως μία προσπάθεια για χειραφέτηση μέσω της επιλογής ή της κατασκευής μιας κοινωνικής ταυτότητας ή ως ένας αναστοχασμός με στόχο την αυτο-εκπλήρωση του ατόμου (Giddens, 1991, 1994). 115 Στο πλαίσιο των πολιτικών ζωής που χαρακτηρίζουν την ύστερη νεωτερικότητα, τα άτομα, εκκινώντας από τις προσωπικές τους αξίες και προδιαγραφές, είναι ολοένα και περισσότερο σε θέση να λαμβάνουν στρατηγικές αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές τους καθώς και για διάφορα ζητήματα που τα απασχολούν, να στοχάζονται για την κατάστασή τους, να διαπραγματεύονται τη διαδρομή της ζωής τους, να χειρίζονται τις ευκαιρίες ζωής που τους παρουσιάζονται με το δικό τους τρόπο και να αντιλαμβάνονται περισσότερο τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των πράξεών τους, δίχως την στήριξη που προσέφεραν στις ατομικές επιλογές η παράδοση και οι συλλογικές ιδεολογίες της πρώιμης νεωτερικότητας (Roos, 1999). Οι πολιτικές ζωής του Γκίντενς περιλαμβάνουν τις εξής πτυχές: Οι πολιτικές αποφάσεις που απορρέουν από την ελευθερία της επιλογής και τη γενετική δύναμη (δύναμη ως μετασχηματιστική ιδιότητα). 114 Ο Roos (1999) αναφέρει ότι η έννοια των «πολιτικών ζωής» σχετίζεται στενά ή είναι εναλλακτική των εννοιών της «υποπολιτικής» (subpolitics) του Beck (1997), της ανθρωπονομικής (anthroponomics) του Bertaux (1994), του ελέγχου ζωής και της εμπειρίας ζωής (vécu) του Ricoeur, της νέας ηθικής τάξης του Bauman (1993), της έξης (habitus) του Bourdieu (2006), του τρόπου ζωής (life style) των Sicinski και Roos (1987). 115 Ωστόσο, ο Μουζέλης (2001) θεωρεί ότι αν και ο αναστοχασμός του Γκίντενς είναι ορθός, είναι μονομερής, αφού προσδιορίζεται λανθασμένα ως μια εργαλειακή σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του, ο οποίος καθίσταται χειραγώγιμο αντικείμενο. Πηγή: Δ. Α. Σωτηρόπουλος, (2002). «Η αναζήτηση της Κεντροαριστεράς. Το ανθρώπινο μέλλον του καπιταλισμού», Το Βήμα, 30 Μαρτίου. < πρόσβαση στις

117 Η δημιουργία ηθικά αιτιολογημένων μορφών ζωής που θα προωθήσουν την αυτο-εκπλήρωση στο πλαίσιο της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης. Η ανάπτυξη μιας δεοντολογίας σχετικά με το ζήτημα για το «πώς θα έπρεπε να ζούμε» σε μία μετα-παραδοσιακή τάξη Ερευνητικά υποερωτήματα Τα ερευνητικά υποερωτήματα στα οποία προσπαθεί να απαντήσει η παρούσα έρευνα είναι τα εξής: α) Ποιοι είναι οι μηχανισμοί δόμησης σχέσεων των Βρετανών με τον ντόπιο κερκυραϊκό πληθυσμό (δια-κοινοτική συνεκτικότητα) και κατασκευής δικτύων με ομοεθνείς τους ή άλλους αλλοδαπούς (ενδο-κοινοτική συνεκτικότητα) και ποιος είναι ο βαθμός της κοινωνικής ένταξής τους στην τοπική κοινότητα; β) Πόσο πολιτικοποιημένοι είναι οι Βρετανοί που ζουν μόνιμα στο νησί της Κέρκυρας και σε ποιο βαθμό αισθάνονται ως πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης; γ) Ποια είναι τα πιθανά προβλήματα και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Βρετανοί στην καθημερινή τους ζωή και ποιος είναι ο βαθμός ικανοποίησής τους από τις παρεχόμενες υπηρεσίες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας στο νησί της Κέρκυρας; δ) Ποιες είναι οι στρατηγικές των Βρετανών που ζουν μόνιμα στο νησί της Κέρκυρας σχετικά με την επιλογή της κατοικίας τους και του οικιστικού περιβάλλοντος και με ποια κριτήρια τα επέλεξαν; Ενοικιάζουν ή έχουν αγοράσει ακίνητο; Έχουν δεύτερη κατοικία στο Ηνωμένο Βασίλειο και εάν ναι, ποια θεωρούν κύρια και ποια δευτερεύουσα; Έχουν εγκατασταθεί σε αστικές ή αγροτικές περιοχές; Για ποιους λόγους; Υποθέσεις Οι Βρετανοί που κατοικούν μόνιμα στην Κέρκυρα: 1. είναι στην πλειοψηφία τους ηλικιωμένοι και/ή συνταξιούχοι όπως και στις άλλες χώρες της νότιας Ευρώπης και δεν διαφοροποιούνται ως προς τις επιδιώξεις, τους στόχους ζωής και τη συμπεριφορά τους από τη μια πλευρά, από τους Βρετανούς που κατοικούν σε παράκτιες τουριστικές περιοχές άλλων χωρών και σε άλλα νησιά της Μεσογείου (π.χ. νότια παράλια Ισπανίας και Πορτογαλίας, Μάλτα), και από την άλλη πλευρά, από τους Βρετανούς που ζουν στην ύπαιθρο, στην ενδοχώρα σε άλλες χώρες 105

118 (π.χ. κεντρική Πορτογαλία, ενδοχώρα Τοσκάνης και Ούμπρια στην Ιταλία, ενδοχώρα Aquitaine, Midi Pyrenées στη Γαλλία). 2. έχουν ενταχθεί σε μεγάλο βαθμό στην τοπική κοινότητα. 3. είναι πολιτικοποιημένοι και αισθάνονται σε μεγάλο βαθμό Ευρωπαίοι (πολίτες της ΕΕ). 4. δεν είναι ικανοποιημένοι από την παρεχόμενη ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη στο νησί. 5. Η επιλογή του τύπου της κατοικίας και της συγκεκριμένης περιοχής αντανακλά σε κάποιο βαθμό ένα πρότυπο ζωής και διαβίωσης ( lifestyle ) και καθορίζεται τόσο βάσει των χαρακτηριστικών του ακινήτου και της περιοχής όσο και βάσει των προσωπικών προτιμήσεων και αξιών Στόχοι Τα αποτελέσματα της έρευνας αναμένεται να συνεισφέρουν στην υφιστάμενη επιστημονική έρευνα στον ευρωπαϊκό ακαδημαϊκό χώρο αναφορικά με την ενδοευρωπαϊκή χωρική και κοινωνική κινητικότητα των πολιτών της ΕΕ και να βοηθήσουν όσους χαράσσουν πολιτική τόσο στην ΕΕ όσο και σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο στην Ελλάδα: α) να αντιληφθούν τα πιθανά προβλήματα που συναντούν οι πολίτες της ΕΕ που είναι εγκατεστημένοι μόνιμα σε ένα άλλο κράτος μέλος, β) να ανταποκριθούν στις ανάγκες αυτών των ομάδων πολιτών, βελτιώνοντας τόσο τη σχετική νομοθεσία όσο και την παροχή υπηρεσιών προς τα άτομα αυτά και διευκολύνοντας την κοινωνική και την πολιτική ένταξή τους, γ) να λαμβάνουν αποφάσεις με πλήρη επίγνωση σχετικά με την εισδοχή αυτών των μεταναστών και να σχεδιάζουν την πολιτική τους αναλόγως Όρια και περιορισμοί της έρευνας Η παρούσα έρευνα αφορά σε Βρετανούς μετανάστες που βρέθηκαν να διαμένουν στο νησί της Κέρκυρας κατά τη χρονική περίοδο Μαρτίου Ιουνίου Υπήρξαν οικονομικοί και χρονικοί περιορισμοί καθώς αφενός, η έρευνα ήταν αυτοχρηματοδοτούμενη και ιδιαίτερα δαπανηρή (αεροπορικά εισιτήρια, διαμονή σε ξενοδοχείο, διατροφή, έξοδα ενοικίασης αυτοκινήτου και κίνησης), και αφετέρου, έπρεπε να διεξαχθεί εντός ενός ορισμένου χρονικού πλαισίου, δεδομένου ότι ο 106

119 ερευνητής, ο οποίος έχει πλήρη απασχόληση στην Αθήνα, χρειάστηκε να προγραμματίσει τη χορήγηση κανονικής άδειας από την εργασία του, σε συνδυασμό και με τη διαθεσιμότητα των συνεντευξιαζόμενων, προκειμένου να διεξαγάγει την έρευνα πεδίου. Επιπλέον, παρουσιάστηκαν πρακτικά προβλήματα λόγω της γεωμορφολογίας του νησιού. Και αυτό γιατί ο πληθυσμός είναι διασκορπισμένος σε ένα μεγάλης έκτασης νησί (592 τ. χλμ.) με ορεινό όγκο στο βόρειο τμήμα, όπου έπρεπε να διανυθούν μεγάλες αποστάσεις με αυτοκίνητο από το βορρά μέχρι το νότο, σε ένα μη καλοδιατηρημένο επαρχιακό οδικό δίκτυο, με τις οικίες των μεταναστών να είναι συχνά δύσκολο να εντοπιστούν, αφού στα χωριά δεν υπάρχουν ονόματα οδών. Αν και το τελικό δείγμα μας καλύπτει το βόρειο, το κεντρικό και το νότιο τμήμα του νησιού, με συνολικά δέκα αγροτικές περιοχές και μία αστική περιοχή, δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστούν Βρετανοί που κατοικούν στην πόλη της Κέρκυρας, την πολυπηθέστερη αστική περιοχή του νησιού. Επιπρόσθετα, κατά την έρευνά μας, μέσω της χρησιμοποιούμενης τεχνικής της χιονοστιβάδας, δεν κατέστη δυνατό, πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της έρευνας, να αποκτήσουμε πρόσβαση σε νεότερους σε ηλικία (κάτω των 40 ετών) έγγαμους ή άγαμους Βρετανούς. Ειδικότερα, το δείγμα μας περιλαμβάνει μόνο έγγαμους ή ζευγάρια που συζούν (με ή χωρίς παιδιά) και μία διαζευγμένη ενώ οι ηλικιακές κοόρτες 116 (age cohorts) που αντιπροσωπεύονται στο δείγμα εμφαίνονται στον πίνακα Όπως παρατηρούμε, στο δείγμα μας υπερεκπροσωπείται η μεταπολεμική γενιά ενώ δεν περιλαμβάνεται καθόλου η «Γενιά της Χιλιετίας» ή «Γενιά Υ» ( ). 116 Η Rosow (1978) ορίζει την κοόρτη ως εξής: 1) αποτελείται από άτομα που μοιράζονται μία δεδομένη εμπειρία ζωής, 2) αυτή η εμπειρία είναι κοινωνικά ή ιστορικά δομημένη, 3) πραγματοποιείται σε ένα κοινό γενεακό πλαίσιο, 4) οι επιδράσεις της διακρίνουν τη μία γενιά από την άλλη, και 5) αυτές οι επιδράσεις παραμένουν σχετικά σταθερές μέσα στην πορεία της ζωής. 117 Οι ηλικιακές κοόρτες προτείνονται από τη Σχολή Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπστημίου της Αϊόβα στις ΗΠΑ. University of Iowa, School of Social Work (2009), Supervision of Intergenerational Dynamics, National Resource Center for Family Centered Practice, The University of Iowa. 107

120 Γενιά Χρονική περίοδος Αριθμός ερωτώμενων 1. Σιωπηλή γενιά 118 (Silent Generation) Μεταπολεμική γενιά (Baby boomers) 119 α. Πρώιμη (Leading-edge baby boomers) β. Ύστερη (Late/Trailing-edge boomers) ( ) ( ) 16 (8) (8) 3. Γενιά «Χ» (Generation X) Πίνακας 20. Οι ηλικιακές κοόρτες του ερευνητικού δείγματος Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης Επιπλέον, στο δείγμα μας περιλαμβάνονται οι δύο από τις τέσσερις κατηγορίες μεταναστών βιοτικού ύφους στην τυπολογία της O Reilly (2000: 52) για τους Βρετανούς μετανάστες στην Costa del Sol στην Ισπανία. Συγκεκριμένα, οι ερωτώμενοι του δείγματός μας ανήκουν στις κατηγορίες: Μόνιμοι κάτοικοι (Full) [15] και (Returning) 121 [4]. Κατέστη δύσκολος ο εντοπισμός και η στρατολόγηση των Εποχιακών 122 (Seasonal) και Περιπατητικών 123 (Peripatetic) επισκεπτών διότι αφενός, βρίσκονται στο νησί για πολύ σύντομα χρονικά διαστήματα κάθε χρόνο, ιδίως το καλοκαίρι, και αφετέρου, δεν συναναστρέφονται με τις άλλες δύο ομάδες, οι οποίες τους αντιμετωπίζουν κυρίως ως τουρίστες. Τέλος, θα μπορούσε να διεξαχθεί συνδυαστικά/συμπληρωματικά ποσοτική έρευνα (τριγωνισμός ή μεθοδολογική σύγκλιση), αφού: «διαφορετικές μέθοδοι συμπληρώνουν η μια την άλλη με διαφορετικούς τρόπους: είτε αλληλοενισχύονται απαντώντας στα ίδια ερευνητικά ερωτήματα με τον ίδιο τρόπο επιβεβαιώνοντας την ορθότητα των ερευνητικών ευρημάτων είτε συνηθέστερα, απαντούν σε ερευνητικά 118 Ονομάστηκε έτσι επειδή δεν υπήρξαν πολιτικοί αρχηγοί με επιρροή που να γεννήθηκαν μέσα σε αυτή τη γενιά. 119 Άτομα που γεννήθηκαν στα χρόνια της μεταπολεμικής δημογραφικής έκρηξης, που σημειώθηκε κατά τα έτη , ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες. 120 Η τυπολογία αυτή αναπτύχθηκε βάσει ενός συνδυασμού του αισθήματος αφοσίωσης ή προσανατολισμού του ατόμου προς τη μία ή την άλλη χώρα (προέλευσης και υποδοχής) και του χρονικού διαστήματος που περνάει το άτομο στον ένα ή στον άλλο τόπο κατοικίας. 121 Η ομάδα αυτή επιστρέφει σε τακτά χρονικά διαστήματα στη χώρα προέλευσης και σε μερικές περιπτώσεις διατηρεί κατοικία και στις δύο χώρες. 122 Η ομάδα αυτή ζει στη χώρα προέλευσης (στην προκειμένη περίπτωση στο Ηνωμένο Βασίλειο) και μετακινείται εποχιακά στην Ισπανία. 123 Η ομάδα αυτή πηγαινοέρχεται ανάμεσα στις δύο χώρες και συχνά διατηρεί κατοικία σε περισσότερους από έναν τόπο.

121 ερωτήματα που αναφέρονται σε διαφορετικές πλευρές ή διαστάσεις του ίδιου φαινομένου αυξάνοντας την κατανόηση και την ερμηνεία του.» (Ιωσηφίδης, 2004: 18) Προβλήματα και δυσκολίες κατά την έρευνα Κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς μας, παρατηρήθηκε αφενός, έλλειψη αξιόπιστων επικαιροποιημένων στοιχείων και αφετέρου, αδυναμία πρόσβασης του απλού ερευνητή σε στατιστικά δεδομένα εθνικών και τοπικών αρχών. Πολλοί ερευνητές έχουν αναγνωρίσει τις δυσκολίες και τα προβλήματα συλλογής αξιόπιστων και επικαιροποιημένων στατιστικών στοιχείων σχετικά με τις διεθνείς μεταναστευτικές ροές προς και από μία χώρα, γεγονός που δυσχεραίνει κάθε ερευνητική απόπειρα καθώς και τη σύγκριση παρόμοιων ερευνών σε διάφορες χώρες. Στην Ελλάδα, επίσημες πηγές δεδομένων για τον αριθμό των υπηκόων κρατών μελών της ΕΕ που ζουν μόνιμα στη χώρα μας είναι: α) η Απογραφή Πληθυσμού της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, η οποία διεξάγεται κάθε δέκα έτη και β) ο αριθμός των Βεβαιώσεων Εγγραφής Πολιτών της Ε.Ε. 124 και των Εγγράφων Πιστοποίησης Μόνιμης Διαμονής πολίτη της Ε.Ε. 125 που χορηγεί η Ελληνική Αστυνομία σε όλη τη χώρα. Παρόλα αυτά, καμία από αυτές τις δύο πηγές δεδομένων δεν μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική για ερευνητικούς σκοπούς. Ειδικότερα, τα αποτελέσματα της γενικής απογραφής πληθυσμού συνήθως αργούν να δημοσιοποιηθούν, με αποτέλεσμα όταν τελικά αυτά γίνουν διαθέσιμα να μην είναι επικαιροποιημένα. Μόλις στις ανακοινώθηκαν από την Ελληνική Στατιστική Αρχή μερικά μόνο από τα δημογραφικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του μόνιμου πληθυσμού της Χώρας (φύλο, ομάδες 124 Με το υπ αριθ. 106/2007 Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 135/Α/ ) ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο η Οδηγία 2004/38/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 29ης Απριλίου 2004, σχετικά με το δικαίωμα της κινητικότητας των πολιτών της Ένωσης και των μελών των οικογενειών τους. Το άρθρο 8 του ΠΔ προβλέπει ότι: «Πολίτες της Ένωσης που πρόκειται να διαμείνουν στην Ελλάδα για χρονικό διάστημα που υπερβαίνει τους τρεις μήνες από την ημερομηνία άφιξής τους, υποχρεούνται πριν τη λήξη του τριμήνου να εμφανίζονται αυτοπροσώπως, στις αρμόδιες για το χειρισμό θεμάτων αλλοδαπών αστυνομικές αρχές του τόπου κατοικίας τους, για καταγραφή. Οι ανωτέρω υπηρεσίες ενεργούν σχετική εγγραφή και χορηγούν άμεσα βεβαίωση για την πράξη τους, στην οποία αναγράφονται το ονοματεπώνυμο και η διεύθυνση του εγγραφέντος και η ημερομηνία εγγραφής. Η μη συμμόρφωση με την απαίτηση εγγραφής τιμωρείται.» 125 Σύμφωνα με το άρθρο 13 του ΠΔ 106/2007: «Οι πολίτες της Ένωσης οι οποίοι έχουν διαμείνει νομίμως για συνεχές χρονικό διάστημα πέντε ετών στην Ελλάδα και τα [ ] μέλη οικογένειας που διαμένουν νομίμως με τον πολίτη της Ένωσης για συνεχές χρονικό διάστημα πέντε ετών έχουν δικαίωμα μόνιμης διαμονής.» ενώ το άρθρο 16 προβλέπει ότι: «[α]φού εξακριβωθεί η διάρκεια παραμονής των πολιτών της Ένωσης που είναι δικαιούχοι μόνιμης διαμονής, με την προσκόμιση της βεβαίωσης εγγραφής, οι αρμόδιες για το χειρισμό θεμάτων αλλοδαπών αστυνομικές αρχές του τόπου κατοικίας τους χορηγούν, κατόπιν αιτήσεώς τους που υποβάλλεται αυτοπροσώπως, έγγραφο που πιστοποιεί τη μόνιμη διαμονή τους.» 109

122 ηλικιών, μέγεθος και μέλη νοικοκυριών) ενώ τα στοιχεία δεν θα είναι διαθέσιμα σε διοικητικό επίπεδο κατώτερο της Περιφέρειας, γεγονός που καθιστά δυσχερή οποιαδήποτε σύγκριση με τα αποτελέσματα της Απογραφής πληθυσμού του 2001 σε επίπεδο Δήμων και Κοινοτήτων. Όσον αφορά στα στοιχεία που διαθέτει η Ελληνική Αστυνομία ως προς τον αριθμό των χορηγηθεισών βεβαιώσεων εγγραφής, υπάρχουν οι εξής περιορισμοί: Δεν υπάρχει κεντρική βάση δεδομένων στο Αρχηγείο της Ελληνικής Αστυνομίας στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη στην Αθήνα ως προς το συνολικό αριθμό των βεβαιώσεων που έχουν χορηγηθεί σε πολίτες της Ε.Ε., ανά εθνικότητα και ανά έτος, από τις κατά τόπους Διευθύνσεις Αλλοδαπών των Υποδιευθύνσεων Ασφαλείας. Τα στοιχεία αυτά είναι διαθέσιμα μόνο τοπικά, χορηγούνται μόνο κατόπιν σχετικής έγκρισης της Διεύθυνσης Αλλοδαπών του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας και δεν δημοσιοποιούνται ποτέ. Σε περίπτωση που δοθεί η σχετική έγκριση, η συλλογή των συγκεντρωτικών στοιχείων θα πρέπει να γίνει χειρωνακτικά, από υπάλληλο της τοπικής Διεύθυνσης Αλλοδαπών, και θα απαιτήσει χρόνο καθώς δεν υπάρχει σχετικό μηχανογραφικό σύστημα. Κατά την έρευνά μας, αν και ζητήσαμε εγγράφως το Μάρτιο του 2012 από το Αρχηγείο της Ελληνικής Αστυνομίας, με συστημένη επιστολή και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, να δοθεί η σχετική έγκριση χορήγησης στοιχείων στη Διεύθυνση Αλλοδαπών της Υποδιεύθυνσης Ασφαλείας Κερκύρας, όπου επίσης υποβάλαμε αίτηση, για τους σκοπούς της έρευνάς μας, δεν εστάλη ποτέ καμία απάντηση στο αίτημά μας. Ωστόσο, και στην περίπτωση που μας παρέχονταν τελικά αυτά τα στοιχεία, γνωρίζουμε ότι πολλοί πολίτες της ΕΕ αν και διαμένουν στη χώρα μας για περισσότερους από τρεις μήνες συνήθως δεν εγγράφονται μέσα στην προβλεπόμενη προθεσμία αν και είναι υποχρεωτικό, και αυτό για διάφορους λόγους: - από αμέλεια, - από άγνοια της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, - από φόβο μήπως απορριφθεί η αίτησή τους και αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τη χώρα, - διότι θεωρούν τη διαδικασία της αίτησης εγγραφής ακριβή, χρονοβόρα και γραφειοκρατική, ειδικά όταν δεν μιλάνε καθόλου ελληνικά, - διότι η κινητικότητά τους χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, καθώς δεν είναι σίγουροι για τη διάρκεια της παραμονής τους, 110

123 - διότι δεν έχουν πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ασθενείας στην Ελλάδα, - διότι δεν μπορούν να αποδείξουν ότι διαθέτουν επαρκείς πόρους για τους ίδιους και τα μέλη της οικογένειάς τους, ούτως ώστε να μην επιβαρύνουν, κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Ελλάδα, το εθνικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας της Χώρας, - διότι γνωρίζουν ότι ακόμη και να τους γίνει έλεγχος από τις αρμόδιες αρχές δεν μπορεί να αποδειχθεί από το διαβατήριό τους η τελευταία ημερομηνία εισόδου τους στην Ελλάδα και συνεπώς, η συνολική διάρκεια συνεχούς παραμονής τους στη χώρα μέχρι εκείνη την στιγμή. Αυτοί που αιτούνται σίγουρα βεβαίωση εγγραφής είναι όσοι έχουν δική τους επιχείρηση στην Κέρκυρα, όσοι εργάζονται επίσημα, οι συνταξιούχοι με επαρκείς πόρους, όσοι θέλουν να τους παρέχεται ιατροφαρμακευτική περίθαλψη από τον εθνικό ασφαλιστικό φορέα και όσοι θέλουν να αγοράσουν ακίνητο και αυτοκίνητο στην Ελλάδα. 4.5 Καθορισμός του ερευνητικού δείγματος Μελέτη περίπτωσης-λόγοι επιλογής Το πεδίο έρευνας της παρούσας εργασίας είναι η νήσος της Κέρκυρας (επίπεδo NUTS 3, γεωκωδικός EUROSTAT: EL222). Οι λόγοι που επιλέξαμε να διεξαγάγουμε τη συγκεκριμένη έρευνα πεδίου, ήτοι στο συγκεκριμένο τόπο με τη συγκεκριμένη εθνικότητα μεταναστών, είναι συνοπτικά οι εξής: - Η εξοικείωση του ερευνητή με τη φυσική γεωγραφία του νησιού της Κέρκυρας και με τον τοπικό πληθυσμό και την κουλτούρα, λόγω της προηγηθείσας φοίτησής του σε προπτυχιακό επίπεδο στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου και της συνεπακόλουθης άριστης γνώσης της αγγλικής γλώσσας, γεγονός που επέτρεψε την ευχερή επικοινωνία του ερευνητή με τα ερευνητικά υποκείμενα καθώς οι συνεντεύξεις διεξήχθησαν στη μητρική τους γλώσσα Θεωρούμε ότι στο πλαίσιο μιας ποιοτικής έρευνας, οι συνεντεύξεις με τα ερευνητικά υποκείμενα θα ήταν σκόπιμο να γίνονται αποκλειστικά στη μητρική γλώσσα των ερωτώμενων καθώς αυτό αφενός, διασφαλίζει ότι όλοι έχουν ίσες πιθανότητες να συμμετάσχουν στην έρευνα και αφετέρου, επιτρέπει στους ερωτώμενους να εκφραστούν με μεγαλύτερη άνεση και να κατανοήσουν καλύτερα τα ερωτήματα που τους θέτει ο ερευνητής. Επιπλέον, σε περίπτωση που ο ερευνητής/η ερευνήτρια έχει διαφορετική εθνικότητα από αυτή των ερευνητικών υποκειμένων, θεωρούμε ότι θα πρέπει να έχει μία ευχέρεια στην παραγωγή και στην κατανόηση του προφορικού λόγου στην ξένη γλώσσα στην οποία θα πάρει τις συνεντεύξεις. 111

124 - Η Κέρκυρα είναι ένα πολυπολιτισμικό και κοσμοπολίτικο νησί και αποτελεί συνάμα έναν πολύ δημοφιλή μαζικό τουριστικό προορισμό για τους Ευρωπαίους. Συνολικά διαβιεί σήμερα στην Κέρκυρα αλλοδαπός πληθυσμός από 93 εθνικότητες! - Τα νησιά της Μεσογείου (π.χ. Μάλτα, Κύπρος, Μαγιόρκα, Κρήτη, Κορσική) αποτελούν συχνά ιδανικούς τόπους μόνιμης εγκατάστασης αλλοδαπών, ιδιαίτερα υπηκόων από βορειο-ευρωπαϊκές χώρες. Η παρούσα έρευνα θα επιτρέψει τη σύγκριση του φαινομένου (ομοιότητες και διαφορές) της μετανάστευσης lifestyle μεταξύ αυτών των νησιών. - Στα Ιόνια νησιά και ιδιαίτερα στην Κέρκυρα παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση Βρετανών μεταναστών (βλ. σελ. 61). Επιπλέον, η βρετανική επιρροή στην κουλτούρα του νησιού, στην αρχιτεκτονική, στον πολιτισμό και στις συνήθειες των Κερκυραίων είναι διάχυτη παντού, γεγονός πού πιθανόν να εξηγεί γιατί οι Βρετανοί έλκονται υποσυνείδητα από το συγκεκριμένο νησί. - Η μελέτη του φαινομένου της μετανάστευσης lifestyle στην Ελλάδα έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών σχετικά πρόσφατα, κυρίως κατά την τελευταία πενταετία και συνεπώς, είναι πολύ περιορισμένη. Επιπλέον, οι έρευνες αυτές είναι κυρίως ποσοτικές και αφορούν σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές της χώρας και σε συγκεκριμένες εθνικότητες ή ηλικιακές ομάδες (κυρίως συνταξιούχων) μεταναστών lifestyle. Επίσης, θα μας επιτραπεί να συγκρίνουμε εν μέρει τα ευρήματά μας με αυτά αντίστοιχης έρευνας, η οποία διεξήχθη το 1997, σε Βρετανούς συνταξιούχους στην Κέρκυρα (Lazaridis et al. 1999). - Δεδομένου του πολύ μεγάλου αντίστοιχου αριθμού ερευνών σε άλλες χώρες της Μεσογείου, όπως στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη Γαλλία, στην Τουρκία και στη Μάλτα, οι οποίες είναι χώρες υποδοχής τουριστών αλλά και μεταναστών lifestyle, μέσω της παρούσας έρευνας θα μπορέσουμε να συγκρίνουμε τα ευρήματά μας με αυτά αντίστοιχων ποιοτικών ερευνών, να διερευνήσουμε τυχόν κανονικότητες και μοτίβα που προκύπτουν και να επιβεβαιώσουμε ή να απορρίψουμε υφιστάμενες θεωρίες σχετικά με το υπό μελέτη κοινωνικό φαινόμενο. - Τέλος, οι Βρετανοί αποτελούν αφενός, μία από τις πολυπληθέστερες εθνικότητες μεταναστών lifestyle στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο και αφετέρου, έχουν μελετηθεί από τους ερευνητές εκτεταμένα εδώ και πολλά χρόνια σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες όπου έχουν εγκατασταθεί με έμφαση στην ομάδα των συνταξιούχων και/ή ηλικιωμένων. 112

125 Αν και η έρευνα πεδίου μπορεί να συλλάβει μία πυκνή βιωματική περιγραφή, παραμένει, ωστόσο, ένα μικρό μέρος μιας μεγαλύτερης εμπειρίας ή πραγματικότητας. Σύμφωνα με την Hyndman (2001: 267), «[τ]α ευρήματα από έρευνα πεδίου ποτέ δεν συλλαμβάνουν την πλήρη εικόνα. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει πλήρης εικόνα». Επιπλέον, αναμένεται ότι οι εμπειρίες και τα νοήματα των κατοίκων σχετικά με τον τόπο όπου ζουν, την Κέρκυρα, θα εξελιχθούν με το πέρασμα του χρόνου και συνεπώς, ότι η τωρινή ταυτότητα του τόπου θα μεταβληθεί. 4.6 Μεθοδολογία-Συλλογή δεδομένων Οι ερευνητικές μέθοδοι που ακολουθήσαμε είναι ο τριγωνισμός δεδομένων, ήτοι ένας συνδυασμός διαφόρων ποιοτικών τεχνικών: συμμετοχική παρατήρηση, ημιδομημένες ατομικές συνεντεύξεις, μελέτη ιστολογίων, ηλεκτρονικών forum αποδήμων που ζουν στην Κέρκυρα, ελληνικού και διεθνούς ηλεκτρονικού τύπου και απομνημονευμάτων (memoirs) Βρετανών που έζησαν στην Κέρκυρα. Η έρευνά μας ξεκίνησε εξ αποστάσεως το φθινόπωρο του 2011, όταν αρχίσαμε να συγκεντρώνουμε πληροφοριακό υλικό μέσω Διαδικτύου για την ιστορία του νησιού και για την παρουσία αλλοδαπών, ιδιαίτερα υπηκόων της Ε.Ε, κατά τις τελευταίες δεκαετίες στο νησί της Κέρκυρας Επιλογή των ερευνητικών υποκειμένων-δειγματοληψία Για την έρευνά μας κρίθηκε σκόπιμη η χρήση της τεχνικής της «χιονοστιβάδας». Αρχικά, εντοπίσαμε δύο Έλληνες πληροφορητές που ζουν στο νησί στους οποίους εξηγήσαμε τον σκοπό της έρευνάς μας. Στη συνέχεια, αυτοί ήλθαν σε επαφή και στρατολόγησαν, μέσω γνωστών και φίλων, άτομα της ομάδας που ανήκαν στον υπό έρευνα πληθυσμό, ήτοι που πληρούσαν τα απαιτούμενα από το σχεδιασμό της έρευνας δημογραφικά, ψυχογραφικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Τα άτομα αυτά, αφού ενημερώθηκαν συνοπτικά για τον σκοπό της έρευνας, δέχτηκαν να συμμετάσχουν σε αυτή και στη συνέχεια, οι πληροφορητές τα έφεραν σε επαφή μαζί μας. Αυτά τα νέα μέλη στρατολόγησαν με τη σειρά τους επιπλέον συμμετέχοντες που πληρούσαν τα ερευνητικά κριτήρια, έως ότου συμπληρώθηκε ένα ικανοποιητικό μέγεθος δείγματος. Η τεχνική της χιονοστιβάδας είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη συγκρότηση δειγμάτων σε κρυφούς πληθυσμούς, ήτοι δυσχερούς ερευνητικής πρόσβασης. Για να 113

126 περιορίσουμε τον κίνδυνο της μη αντιπροσωπευτικότητας του ερευνητικού δείγματος, το στρώμα του δείγματος συγκροτήθηκε διαμέσου πέντε διαφορετικών διαύλων (βλ. εικ. 35). Συγκεκριμένα: - μέσω προσωπικών επαφών με τους επικεφαλής δύο θεσμοθετημένων κοινωνικών δικτύων Βρετανών μεταναστών που ζουν στο νησί: α) της τοπικής Αγγλικανικής Εκκλησίας της Αγίας Τριάδος (Holy Trinity Anglican Church of Corfu) 127 και β) του Διεθνούς Τμήματος του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας (Rotary Club of Corfu- International) μέσω προσωπικών γνωριμιών και επαφών με δύο Έλληνες πληροφορητές-κλειδιά (έναν στο βόρειο μέρος και έναν στο νότιο τμήμα του νησιού), - μέσω ανάρτησης (post) στο αγγλόφωνο τοπικό κοινωνικό και επιχειρηματικό διαδικτυακό forum The Ionian Club 129 (πρώην «The Corfu Club») στο οποίο εγγραφήκαμε ως μέλη. Αγγλικανική Εκκλησία της Αγίας Τριάδας (Άγγλος πάστορας) Διεθνές Τμήμα του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας Έλληνας πληροφορητής στη βόρεια Κέρκυρα Έλληνας πληροφορητής στη νότια Κέρκυρα Διαδικτυακό forum «The Ionian Club» 8 άτομα (5 συνεντ.) 2 άτομα (1 συνέντ.) 2 άτομα (1 συνέντ.) 5 άτομα (3 συνεντ.) 2 άτομα (1 συνέντ.) Εικόνα 35. Τα δίκτυα άντλησης των ερευνητικών υποκειμένων Επεξεργασία σχήματος: Σπ. Παρθένης 127 < 128 Ο συγκεκριμένος Όμιλος ιδρύθηκε ανεπίσημα τον Ιούνιο 2011 από το ελληνόφωνο παράρτημα του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας (που εόρτασε το 2012 τα 50 έτη από την ίδρυσή του) και αποτελεί μέλος του Διεθνούς Ρόταρυ στην Περιφέρεια 2484 (Βόρεια Ελλάδα, Σερβία, FYROM, Μαυροβούνιο, Κόσσοβο). Τα μέλη του προέρχονται από διάφορες εθνικότητες κατοίκων που ζουν στο νησί, μεταξύ των οποίων και αρκετοί Έλληνες. Η βασική προϋπόθεση για να γίνει κάποιος μέλος είναι να είναι αγγλόφωνος και να ασπάζεται τις αξίες που πρεσβεύει ο Ροταριανός Όμιλος. Η ιστοσελίδα του τοπικού παραρτήματος ξεκίνησε να λειτουργεί στις < 129 Το εν λόγω διαδικτυακό φόρουμ δεν υφίσταται πλέον. Ο λογαριασμός καταργήθηκε μέσα στο καλοκαίρι του 2013, πιαθνώς λόγω της μη ενεργής συμμετοχής των μελών σε αυτό. Ο ιστοτόπος ήταν 114

127 4.6.2 Το προφίλ της έρευνας Από το Μάρτιο έως τον Ιούνιο του 2012, μεταβήκαμε από την Αθήνα στην Κέρκυρα αεροπορικώς συνολικά τρεις φορές, με συνολική διάρκεια παραμονής περίπου δύο εβδομάδες. Διεξήχθησαν 11 επίσημες εις βάθος συνεντεύξεις πρόσωπο με πρόσωπο και συγκεκριμένα, 8 συνεντεύξεις με ζευγάρια και 3 ατομικές. Οι ερωτώμενοι προέρχονταν από επτά διαφορετικές δημοτικές ενότητες του νησιού: Εσπερίων [A], Παρελίων [B, K], Φαιάκων [I], Μελιτειέων [C, D, J], Αχιλλείων [E], Κορισσίων [H] και Κερκυραίων [F, G]) (βλ. εικόνα 36). Η διάρκεια των συνεντεύξεων κυμάνθηκε από 45 λεπτά έως και μιάμιση ώρα, με συνολικό χρόνο εγγραφής 10 ώρες και 48 λεπτά. Τα κριτήρια εισαγωγής της μελέτης περιελάμβαναν Βρετανούς και Βρετανίδες ανεξαρτήτως ηλικίας, οικονομικά ενεργούς και μη, που διέμεναν σε αστικές και σε αγροτικές περιοχές τα τελευταία δύο χρόνια τουλάχιστον για έξι μήνες το χρόνο. Εικόνα 36. Το πεδίο έρευνας στο νησί της Κέρκυρας Επεξεργασία εικόνας: Σπ. Παρθένης Με βάση τα παραπάνω, το δείγμα διαμορφώθηκε τελικά από 19 συνολικά άτομα. Επρόκειτο για Βρετανούς υπηκόους και ειδικότερα, 15 Άγγλους, 3 Σκοτσέζους και μία 115

128 Ιρλανδή/Βρετανίδα. Η αναλογία ανδρών-γυναικών ήταν 8:11 με μέση ηλικία τα 57,7 έτη (οι ηλικίες κυμαίνονταν από 47 έως 71 ετών). Η μέση ηλικία για τους άνδρες ήταν 59,3 έτη ενώ για τις γυναίκες τα 56,6 έτη. Δύο από τις γυναίκες ήταν Βρετανίδες παντρεμένες με Έλληνες. Όσον αφορά την επαγγελματική τους απασχόληση, οι 11 ήταν συνταξιούχοι, οι δύο ήταν νοικοκυρές, οι δύο επιστάτες, ο ένας μηχανικός Η/Υ (με τηλε-εργασία), μία εργάτρια σε κουζίνα εστιατορίου και δύο γυναίκες επιχειρηματίες. Η μέση διάρκεια παραμονής των συνεντευξιαζόμενων στην Κέρκυρα ήταν τα 12 έτη (που κυμαίνονταν από 2 έως 30 έτη). Οι συνεντεύξεις έγιναν είτε στις κατοικίες των συνεντευξιαζόμενων είτε σε κάποιον ουδέτερο χώρο επιλογής τους, όπως καφέ-μπαρ, προαύλιος χώρος της αγγλικανικής εκκλησίας ή κοινοτικό κέντρο. Λόγω χρονικών περιορισμών έγινε μόνο μία συνέντευξη με κάθε ζευγάρι/άτομο, με μέση διάρκεια συνέντευξης τη μία ώρα. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι συνεντευξιαζόμενοι τις περισσότερες φορές είχαν περιορισμένο χρόνο στη διάθεσή τους για την παραχώρηση της συνέντευξης ενώ κατά τη διάρκειά της έδειχναν σημάδια κόπωσης, απαντώντας μονολεκτικά στις ερωτήσεις μετά από κάποιο σημείο, ένδειξη ότι επιθυμούσαν να τερματιστεί σύντομα η συνομιλία μας. Όλες οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν με ψηφιακό καταγραφέα φωνής (Olympus VN-8500PC), με τη συγκατάθεση των συνεντευξιαζόμενων, και στο τέλος, μεταφέρθηκαν στον Η/Υ ως ηχητικά αρχεία.wma (Windows Media Audio). Πριν ή μετά από τις συνεντεύξεις υπήρξαν ανεπίσημες, πιο χαλαρές συζητήσεις χωρίς ηχογράφηση καθώς και ξεναγήσεις στο σπίτι ή/και στο κτήμα τους, ώστε να αναπτυχθεί μία καλή σχέση και επικοινωνία ανάμεσα στον ερευνητή και στους συνεντευξιαζόμενους. Οι συνεντεύξεις στη συνέχεια απομαγνητοφωνήθηκαν με βαθμό πιστότητας 90-95%. Η απομαγνητοφώνηση κάθε συνέντευξης αριθμήθηκε και αποθηκεύτηκε σε ξεχωριστά αρχεία Word ενώ σε κάθε αρχείο απομαγνητοφώνησης αντιστοιχούσε ένα πληροφοριακό φύλλο συνέντευξης με τα δημογραφικά στοιχεία των συνεντευξιαζόμενων και άλλες χρήσιμες πληροφορίες. 4.7 Τεχνικές Οι κύριες τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή ποιοτικών στοιχείων ήταν «ζωντανές» τεχνικές και προϋπέθεταν στενή διαπροσωπική επαφή με τα υποκείμενα της έρευνας. Συγκεκριμένα, διεξήχθησαν: α) ημικατευθυνόμενες 116

129 συνεντεύξεις σε συνδυασμό με αφηγήσεις ζωής, β) συμμετοχική παρατήρηση στους χώρους όπου κατοικούν και όπου συχνάζουν οι Βρετανοί στην Κέρκυρα και γ) ανάλυση περιεχομένου, η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση γραπτών τεκμηρίων όπως είναι τα ιστολόγια (blogs) και τα τοπικά ηλεκτρονικά forum αποδήμων (π.χ. The Ionian Club, Agni Travel Holiday Forum), απομνημονεύματα (memoirs) Βρετανών που έζησαν στο νησί και η αρθρογραφία του ελληνικού και του διεθνούς ηλεκτρονικού τύπου Συνεντεύξεις Βασικό εργαλείο για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων ήταν ένας αναλυτικός οδηγός συνέντευξης (interview guide), ο οποίος συντάχθηκε κατόπιν εκτενούς μελέτης της σχετικής εγχώριας και διεθνούς βιβλιογραφίας και ο οποίος χωρίστηκε σε οχτώ μέρη. Το πρώτο μέρος αφορούσε στα κοινωνικο-δημογραφικά στοιχεία των ερωτώμενων πριν και μετά από τη μετανάστευση, το δεύτερο στους λόγους της μετανάστευσης και επιλογής της Κέρκυρας (και κατ επέκταση της Ελλάδας) ως τόπου μετανάστευσης, το τρίτο στο καθεστώς ιδιοκτησίας και στους λόγους επιλογής της συγκεκριμένης κατοικίας στη συγκεκριμένη τοποθεσία, το τέταρτο στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις των ερωτώμενων με τη χώρα προέλευσης, το πέμπτο στις κοινωνικές σχέσεις που έχουν αναπτύξει οι συνεντευξιαζόμενοι στον τόπο διαμονής τους με τους ντόπιους και με τους ομοεθνείς τους καθώς και με μετανάστες άλλων εθνικοτήτων, το έκτο στο βαθμό της κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικής ένταξής τους και στα τυχόν προβλήματα και δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή, το έβδομο σε θέματα ευρωπαϊκής ιθαγένειας και το όγδοο στη μέτρηση της ικανοποίησής τους από τη ζωή 130 (Diener et al. 1985, Pavot & Diener 1993). Ο οδηγός συνέντευξης ήταν ταυτόχρονα αναλυτικός και ευέλικτος και επέτρεψε τη διερεύνηση των ερευνητικών ερωτημάτων σε βάθος, μέσα από τις εμπειρίες, τις στάσεις και τις αντιλήψεις των Βρετανών μεταναστών στην Κέρκυρα. Οι ερωτήσεις ήταν μεν δομημένες αλλά το γεγονός ότι είχαμε τη δυνατότητα να τις αλλάξουμε ή να τις προσαρμόσουμε στην πορεία της συνέντευξης, ανάλογα με τις απαντήσεις των ερωτώμενων σε προηγούμενες ερωτήσεις που τους ετίθεντο, μας επέτρεψε να έχουμε μία περισσότερο προσωπική προσέγγιση σε κάθε συνέντευξη. Οι ερωτώμενοι μπόρεσαν να ερμηνεύσουν και να απαντήσουν στις ερωτήσεις που τους ετέθησαν ελεύθερα ενώ εδόθησαν διευκρινίσεις-διασαφηνίσεις 130 Satisfaction with Life Scale (SWLS) [Κλίμακα Ικανοποίησης από τη Ζωή] 117

130 όποτε αυτό ζητήθηκε. Επιπλέον, τους δόθηκε η δυνατότητα να κατευθύνουν κατά κάποιον τρόπο τη συνέντευξη, παρεκκλίνοντας μερικές φορές από αυτό που ερωτήθηκαν ή πλατειάζοντας, πάντα όμως μέσα σε προκαθορισμένα όρια. Αυτή η ευέλικτη και ανοιχτή συζήτηση «επέτρεψε στα άτομα να περιγράψουν και να μιλήσουν για τη ζωή τους με δικά τους λόγια» (Eyles 1988: 8) Συμμετοχική παρατήρηση «Η συμμετοχική παρατήρηση επιτρέπει τη συστηματική παρατήρηση κοινωνικών συμπεριφορών, φαινομένων και διαδικασιών στο πραγματικό, φυσικό κοινωνικό περιβάλλον με συμμετοχή του ερευνητή στις κοινωνικές διαδικασίες και διεργασίες που ερευνά και με συνεχή αλληλεπίδραση ερευνητή και ερευνώμενων» (Ιωσηφίδης 2003: 52). Ο βαθμός συμμετοχής μας στην υπό έρευνα κοινωνική ομάδα κατατάσσεται στην κατηγορία της «συμμετοχής ως παρατήρησης», αφού η συλλογή των δεδομένων δεν έγινε μόνο μέσω της παρατήρησης αλλά και μέσω της ενεργούς συμμετοχής μας σε δραστηριότητες της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας (π.χ. συμμετοχή σε εβδομαδιαία συνάντηση του Διεθνούς Τμήματος του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας, συμμετοχή σε κυριακάτικη Θεία Λειτουργία, σε κατήχηση και σε βάπτιση στη Αγγλικανική εκκλησία της Αγίας Τριάδας). Στην περίπτωση αυτή, η ταυτότητά μας ήταν γνωστή στην υπό έρευνα ομάδα. Με βάση το κριτήριο της δόμησης και της αυστηρότητας της παρατήρησης, η παρατήρηση ήταν μη ελεγχόμενη που προέκυψε στα πλαίσια του πεδίου. 4.8 Θέματα αξιοπιστίας και εγκυρότητας της έρευνας Η χρήση των εννοιών που περιγράφουν την αξιοπιστία (trustworthiness) μίας έρευνας διαφέρει ανάμεσα στην ποσοτική και στην ποιοτική ερευνητική προσέγγιση, αφού η καθεμία απ αυτές βασίζεται σε διαφορετικό αξίωμα και συνεπώς, ακολουθεί διαφορετική μεθοδολογία, τρόπο ανάλυσης των δεδομένων και τεχνικές. Ειδικότερα, οι μεν ποσοτικές έρευνες βασίζονται σε μετρήσεις και έλεγχο των μεταβλητών και αποσκοπούν στη μεμονωμένη ανάλυση των στοιχείων ενός φαινομένου ενώ αντίθετα, οι ποιοτικές έρευνες εστιάζουν στην παρατήρηση στο φυσικό περιβάλλον μίας κοινωνικής ομάδας ή ενός κοινωνικού φαινομένου και έχουν ως στόχο αφενός, την κατανόηση της εμπειρίας ενός ατόμου σε ένα δεδομένο περιβάλλον και αφετέρου, την αλληλεπίδραση των επιμέρους στοιχείων για το σχηματισμό του όλου (Χασάνδρα και Γούδας, 2003). 118

131 Όσον αφορά στις ποιοτικές-ερμηνευτικές έρευνες, αμφισβητείται συχνά η αξιοπιστία τους από τους θετικιστές, διότι τα κριτήρια της εγκυρότητας, 131 της αντιπροσωπευτικότητας, 132 της αξιοπιστίας 133 και της αντικειμενικότητας 134 που πρέπει να πληροί μία ποσοτική έρευνα δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο σε μία ποιοτική-ερμηνευτική έρευνα, λόγω του διαφορετικού αξιώματος στο οποίο βασίζονται. Γι αυτό το λόγο πολλοί νατουραλιστές ερευνητές χρησιμοποιούν διαφορετική ορολογία για να αποστασιοποιηθούν από το θετικιστικό παράδειγμα. Ένας απ αυτούς είναι ο Αμερικανός καθηγητής Guba (1981), ο οποίος προτείνει τέσσερις έννοιες που αντιστοιχούν στα κριτήρια που χρησιμοποιούν οι θετικιστές ερευνητές και που θεωρεί ότι θα πρέπει να λαμβάνουν υπ όψιν τους οι ποιοτικοί ερευνητές για να είναι η έρευνά τους αξιόπιστη (Shenton, 2004: 64). Αυτές είναι: α) η αξιοπιστία-φερεγγυότητα [credibility] (αντί για την εσωτερική εγκυρότητα), β) η μεταβιβασιμότητα [transferability] (αντί για την εξωτερική εγκυρότητα/ γενικευσιμότητα), γ) η βασιμότητα [dependability] (αντί για την αξιοπιστία), δ) η επιβεβαιωσιμότητα [confirmability] (αντί για την αντικειμενικότητα). Οι τεχνικές που αυξάνουν την πιθανότητα για την εξαγωγή αξιόπιστων ευρημάτων είναι για κάθε κριτήριο οι εξής: I. Αξιοπιστία-φερεγγυότητα Η έννοια αυτή προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα «Πόσο ταιριαστά είναι τα ευρήματα με την πραγματικότητα;» - Υιοθέτηση κατάλληλων, αναγνωρισμένων ερευνητικών μεθόδων - Τακτική για τη διασφάλιση ειλικρίνειας εκ μέρους των ερευνητικών υποκειμένων Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιλογή των συνεντευξιαζόμενων ήταν τα άτομα αυτά να είναι πραγματικά πρόθυμα να συμμετάσχουν στην έρευνα και να παράσχουν 131 «Συνδέεται με τη διασφάλιση ότι η τεχνική της έρευνας είναι ενδεδειγμένη για το συγκεκριμένο αντικείμενο μελέτης.» (Τσιώλης, 2011: 60) 132 «Συνδέεται με τη διασφάλιση ότι οι επιλεγμένες περιπτώσεις μπορούν να θεωρηθούν επαρκώς ενδεικτικές του ερευνώμενου πληθυσμού.» ό.π. 133 «Αναφέρεται στη συνέπεια και τη σταθερότητα της ερευνητικής τεχνικής. Μια μέτρηση, για παράδειγμα, είναι αξιόπιστη αν δίνει αξιόπιστα αποτελέσματα όσες φορές κι αν επαναληφθεί σε παρόμοιες συνθήκες.» ό.π. 134 «Αναφέρεται στην ελαχιστοποίηση της προσωπικής ανάμειξης και της υποκειμενικής κρίσης του ερευνητή.» ό.π. 119

132 πληροφορίες ελεύθερα. Ειδικότερα, ορισμένα άτομα που προσέγγισε ο ερευνητής ως πιθανά ερευνητικά υποκείμενα είτε αρνήθηκαν εξ αρχής να συμμετάσχουν στην έρευνα, για διαφόρους λόγους, είτε ενώ εξέφρασαν αρχικά ένα ενδιαφέρον, στη συνέχεια αποσύρθηκαν ή και ακύρωσαν και προγραμματισμένες συνεντεύξεις. Ο ερευνητής ενθάρρυνε από την αρχή τους συμμετέχοντες να εκφράζουν τη γνώμη τους με ειλικρίνεια, διευκρινίζοντάς τους ότι δεν υπάρχουν σωστές απαντήσεις στις ερωτήσεις που επρόκειτο να τους τεθούν. - Περιγραφή υποβάθρου, προσόντων και εμπειριών του ερευνητή Σύμφωνα με τον Patton (1990, στο Shenton, 2004: 68), η φερεγγυότητα του ερευνητή είναι ιδιαίτερα σημαντική στην ποιοτική έρευνα αφού το άτομο είναι το κύριο εργαλείο συλλογής δεδομένων και ανάλυσης. - Πυκνή περιγραφή του υπό μελέτη φαινομένου Η λεπτομερής περιγραφή τού υπό εξέταση φαινομένου και της κοινωνικής πραγματικότητας συμβάλλει στη φερεγγυότητα της έρευνας καθώς ρίχνει φως στα άτομα και στις καταστάσεις που διερευνήθηκαν, στο περιβάλλον που τα περιβάλλει και στις ισχύουσες κοινωνικο-οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξήχθη η έρευνα και επιτρέπει να αναδειχθούν οι σημασιοδοτήσεις δράσεων και πρακτικών. - Εξέταση προηγούμενης έρευνας για την οριοθέτηση των ευρημάτων Γίνεται προκειμένου να αξιολογηθεί ο βαθμός στον οποίο τα αποτελέσματα της έρευνας είναι ανάλογα με αυτά παλαιότερων ερευνών. Ο Silverman (2001, στο Shenton, 2004: 68), θεωρεί ότι η ικανότητα του ερευνητή να σχετίζει τα ευρήματά του με την υφιστάμενη γνώση αποτελεί βασικό κριτήριο για την αξιολόγηση των ποιοτικών ερευνών. - Η παρατεταμένη ενασχόληση. Πριν τη διεξαγωγή της έρευνας, διεξήχθη πολύμηνη βιβλιογραφική έρευνα, μέσω διαφόρων πηγών, για το υπό εξέταση ζήτημα ενώ ο ερευνητής πραγματοποίησε προκαταρκτική δευτερογενή έρευνα, η οποία αύξησε τη γνώση για το πεδίο πριν επιχειρηθεί η πρόσβαση σε αυτό. Συγκεκριμένα, ο ερευνητής πραγματοποίησε ταξίδι γνωριμίας στην Κέρκυρα και αφιέρωσε χρόνο μέσα στο υπό μελέτη περιβάλλον, μέσω διαπροσωπικών επαφών, προκειμένου να εξοικειωθεί με αυτό, να αποβάλει τυχόν λανθασμένες προϊούσες πληροφορίες ή να επιβεβαιώσει τα 120

133 στοιχεία που συνέλεξε και να εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη των υποκειμένων που θα μελετήσει. - Ο τριγωνισμός δεδομένων. Διασταύρωση πηγών και πληροφοριών από άλλες πηγές όπως οι παρατηρήσεις του ερευνητή, παρόμοιες μελέτες που έχουν γίνει για το θέμα και η ανάλυση ελληνικού και διεθνούς ηλεκτρονικού τύπου, ιστολογίων και ηλεκτρονικών χώρων συζήτησης (forum). - Η καταλληλότητα των αναφορών. Είναι η συλλογή επιπλέον στοιχείων, όπως οπτικοακουστικό υλικό (π.χ. φωτογραφίες), τα οποία φυλάσσονται για πιθανό (εξωτερικό) επανέλεγχο. Τέλος, η αξιοπιστία-φερεγγυότητα των ερευνητικών ευρημάτων εξαρτάται από το πόσο καλά οι κατηγορίες και τα θέματα καλύπτουν τα δεδομένα, δηλαδή να μην έχουν αποκλειστεί ακούσια ή συστηματικά σχετικά δεδομένα ή να έχουν συμπεριληφθεί άσχετα δεδομένα (Graneheim & Lundman, 2004: 110). II. Μεταβιβασιμότητα Μέσω της λεπτομερούς περιγραφής των σταδίων της ερευνητικής διαδικασίας (συλλογή και ανάλυση δεδομένων, επιλογή και χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων), του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διεξήχθη η έρευνα και των αποτελεσμάτων, και με τις κατάλληλες παραθέσεις αποσπασμάτων από τις συνεντεύξεις, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να αποφασίσει σχετικά με το εάν τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο ερευνητής μπορούν να μεταβιβαστούν ή όχι σε άλλα περιβάλλοντα ή ομάδες. «Η αξιοπιστία μίας έρευνας θα αυξηθεί εάν τα ευρήματα παρουσιαστούν με τέτοιον τρόπο που θα επιτρέψουν στον αναγνώστη να αναζητήσει εναλλακτικές ερμηνείες» (Graneheim & Lundman 2004: 110). III. Βασιμότητα Περιορίζοντας το χρονικό διάστημα κατά το οποίο διεξήχθη η έρευνα πεδίου (4 μήνες με ενδοάμεσες διακοπές), προσπαθήσαμε να περιορίσουμε τον κίνδυνο της αντίφασης ή της ασυνέπειας που μπορεί να προκύψει αφού τα δεδομένα μπορούν να αλλάξουν σε βάθος χρόνου καθώς επίσης και οι αποφάσεις του ερευνητή κατά τη διαδικασία της ανάλυσης (Graneheim & Lundman 2004: 110). 121

134 Επιπλέον, κρατήθηκαν: α) Μεθοδολογικές σημειώσεις, β) σημειώσεις εμπιστευσιμότητας και γ) πρόταση εργασίας. IV. Επιβεβαιωσιμότητα Κρατήθηκαν και είναι διαθέσιμα: α) ηχητικά αρχεία συνεντεύξεων, απομαγνητωφωνημένα αρχεία, σημειώσεις ερευνητή (από τις συνεντεύξεις), β) κατηγορίες και κατάλογος θεμάτων κωδικοποίησης (θεματικής ανάλυσης), γ) εξήγηση εννοιών, αποτελέσματα, συμπεράσματα και εξήγηση δομής αυτών (αρχεία για έλεγχο από άλλα άτομα). Ορισμένες από τις στρατηγικές που υιοθετήσαμε, προκειμένου η έρευνά μας να είναι ακαδημαϊκά αποδεκτή και να πληροί σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό τα προαναφερθέντα κριτήρια, παρουσιάζονται στον πίνακα 21: Κριτήριο ποιότητας Αξιοπιστία - φερεγγυότητα (Credibility) Μεταβιβασιμότητα (Transferability) Βασιμότητα (Dependability) Επιβεβαιωσιμότητα (Confirmability) Στρατηγική του ερευνητή - Υιοθέτηση κατάλληλων, αναγνωρισμένων ερευνητικών μεθόδων - Τριγωνισμός δεδομένων -Τακτική για τη διασφάλιση ειλικρίνειας εκ μέρους των ερευνητικών υποκειμένων - Περιγραφή υποβάθρου, προσόντων και εμπειριών του ερευνητή - Πυκνή περιγραφή του υπό μελέτη φαινομένου -Εξέταση προηγούμενης έρευνας για την οριοθέτηση των ευρημάτων Παράθεση στοιχείων σχετικά με το περιβάλλον μέσα στο οποίο διεξάγεται η έρευνα (γεωγραφία, ιστορία, οικονομία, κοινωνία, πολιτισμός) και λεπτομερής περιγραφή του υπό εξέταση θέματος που θα επιτρέψει να γίνουν συγκρίσεις Εις βάθος μεθοδολογική περιγραφή που θα επιτρέψει να επαναληφθεί η έρευνα - Τριγωνισμός για τη μείωση της επίδρασης της προκατάληψης του ερευνητή - Αποδοχή των πεποιθήσεων και των υποθέσεων/παραδοχών εκ μέρους του ερευνητή -Αναγνώριση των μειονεκτημάτων των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα καθώς και των ορίωνπεριορισμών της έρευνας και των πιθανών επιπτώσεών τους -Εις βάθος μεθοδολογική περιγραφή που θα επιτρέψει να ελεγχθεί η ακεραιότητα των ερευνητικών αποτελεσμάτων - Χρήση διαγραμμάτων για την επίδειξη της «διαδρομής- ίχνους ελέγχου» που ακολουθήθηκε στην πορεία της έρευνας Πίνακας 21. Κριτήρια ποιότητας και ερευνητική στρατηγική Πηγή: Shenton 2004: 73 Ωστόσο, άλλοι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι η συνεχιζόμενη αδυναμία συμφωνίας των ακαδημαϊκών στην Ευρώπη και στη Βόρειο Αμερική μέχρι σήμερα να προκαθορίσουν κάποια καθολικά κριτήρια για να μπορεί να προσδιοριστεί ο βαθμός 122

135 εγκυρότητας μιας ποιοτικής έρευνας υποδεικνύει μία αδυναμία να εντοπιστεί ένα συνεπές ποιοτικό παράδειγμα και ότι ένα τέτοιο ενοποιημένο παράδειγμα δεν υφίσταται εκτός των ερευνητικών εγχειριδίων και ως εκ τούτου, η διάκριση μεταξύ των ποιοτικών και των ποσοτικών παραδειγμάτων δεν βοηθά αφού και η ποσοτική έρευνα αντιμετωπίζει από τη μεριά της διάφορα εξίσου μεθοδολογικά προβλήματα (Rolfe, 2006: 308). *** 123

136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ Ίσως να το βρείτε παράξενο που ήρθαμε από τη μακρινή Αγγλία σ αυτό το όμορφο ελληνικό ακρωτήρι, όπου για μόνη συντροφιά έχουμε τα βράχια, τους αέρηδες και τον ουρανό- κι όλα τα στοιχεία της φύσης.( ) Δεν υπάρχει εξήγηση. Λώρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας πεδίου θα ακολουθήσει τη σειρά των οχτώ επιμέρους τμημάτων του οδηγού συνέντευξης (βλ. Παράρτημα Ι). Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθενται οι απαντήσεις και οι απόψεις των ερευνητικών υποκειμένων επί των ερωτημάτων και των θεμάτων που τους τέθηκαν αντίστοιχα από τον ερευνητή. Χρησιμοποιείται πλάγιος και ευθύς λόγος, όπου τούτο κρίθηκε σκόπιμο. Στο παρόν τμήμα της εργασίας δεν γίνεται ερμηνεία και συζήτηση επί των ευρημάτων ούτε και σύγκριση με τα ευρήματα παρόμοιων ερευνητικών εργασιών, καθώς αυτές θα ακολουθήσουν στο επόμενο κεφάλαιο. Επιχειρήθηκε να αποδοθούν στα ελληνικά όσο το δυνατόν πιστότερα και φυσικότερα τα λεγόμενα/φραστικές διατυπώσεις των ομιλητών, δεδομένου του ελλειπτικού προφορικού λόγου, των δισταγμών, των false starts, της αργκό και των ιδιωματισμών που συχνά χρησιμοποιούνται. Στον ευθύ λόγο, οι τελείες μέσα σε παρενθέσεις σημαίνει ότι παραλείπονται λεγόμενα του ομιλητή ενώ λέξεις και φράσεις εντός αγκυλών σημαίνει ότι αυτές είτε εννοούνται από τον ομιλητή είτε έχουν προστεθεί από τον ερευνητή για την καλύτερη κατανόηση από τον αναγνώστη. Έχουν χρησιμοποιηθεί ανδρικά και γυναικεία αγγλικά ψευδώνυμα για να διατηρηθεί η ανωνυμία των ερευνητικών υποκειμένων. Μετά από τα αγγλικά ψευδώνυμα, αναφέρεται σε παρένθεση η ηλικία του κάθε ερωτώμενου, όπως την ανέφερε την ημέρα της συνέντευξης. Όσον αφορά τα ξένα τοπωνύμια στα οποία γίνεται μνεία, έχουν αποδοθεί στα ελληνικά μόνο αυτά των οποίων η χρήση έχει παγιωθεί στη γλώσσα μας και έχει διατηρηθεί η ορθογραφία μόνο με το λατινικό αλφάβητο για εκείνα των οποίων η προφορά ή η ορθογραφία δεν είναι παγιωμένη ή είναι λανθασμένη στα ελληνικά. Για παράδειγμα, πώς γράφεται το Yorkshire; Γιορκσίρ ή Γιορκσάιρ; Επιπλέον, για άλλα τοπωνύμια υιοθετήθηκε η διπλή ορθογραφία (ελληνικά και λατινικά) ώστε αφενός να προφερθούν σωστά στα ελληνικά και αφετέρου, να μπορούν να εντοπιστούν εύκολα από τον αναγνώστη σε μία πιθανή αναζήτηση στο διαδίκτυο. Η μετάφραση-απόδοση 124

137 των απομαγνητοφωνημένων παραθεμάτων από τα αγγλικά στα ελληνικά έγινε από τον ερευνητή χρησιμοποιώντας τη μεταφραστική θεωρία της λειτουργικής ή δυναμικής ισοδυναμίας (functional/dynamic equivalence) (Nida and Taber 1969), η οποία διέπεται από την αρχή του ισοδυνάμου αποτελέσματος. Ειδικότερα, προσπαθήσαμε τα αγγλικά παραθέματα να δημιουργούν στον ακροατή στα ελληνικά- καθώς πρόκειται για προφορικό λόγο - την ίδια εντύπωση που δημιουργούν τα παραθέματα στον ακροατή στα αγγλικά, να ακούγoνται δηλαδή όσον το δυνατό φυσικότερα. Επιπρόσθετα, όπου δεν γίνεται ρητή αναφορά σε μετάφραση όσον αφορά στα ξενόγλωσσα έργα που αναφέρονται στη βιβλιογραφία, αυτή έγινε από τον ερευνητή, βάσει της προαναφερθείσας θεωρίας. 5.1 Διαδρομές ζωής πριν από τη μετανάστευση στην Κέρκυρα 135 Στην εικόνα 37 εμφαίνονται οι τόποι κατοικίας των ερωτώμενων της έρευνάς μας στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν από τη μετανάστευσή τους στο νησί της Κέρκυρας. Εικόνα 37. Οι τόποι κατοικίας των ερωτώμενων στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν από τη μετοίκησή τους στην Κέρκυρα και σε άλλα μέρη Επεξεργασία εικόνας: Σπύρος Παρθένης 135 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Α του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 125

138 Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) γεννήθηκαν, έζησαν και εργάστηκαν σε αστικό κέντρο της Σκωτίας. Ο Έρικ έχει τελειώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και η Τζούλι τη μεταδευτεροβάθμια επαγγελματική εκπαίδευση. Είναι μαζί από το 1985 ενώ παντρεύτηκαν το Έχουν από τρία παιδιά ο καθένας τους από τον προηγούμενο γάμο τους. Το μεγαλύτερο παιδί του Έρικ είναι 39 και της Τζούλι 40 ετών. Ο Έρικ εργάστηκε στην ίδια εταιρεία τηλεπικοινωνιών επί σχεδόν σαράντα χρόνια σε διάφορες θέσεις. Η Τζούλι ήταν μαία σε διάφορα νοσοκομεία. Είχαν ένα σπίτι με τέσσερα υπνοδωμάτια όπου ζούσαν με τα παιδιά τους επί δεκαεννέα χρόνια. Τα τελευταία πέντε με έξι χρόνια της ζωής του έμεινε μαζί τους ο πατέρας του Έρικ, ο οποίος απεβίωσε το 2007 σε ηλικία 85 ετών. Ήταν πολύ ευτυχισμένοι όλοι μαζί και χαίρονται που του έδωσαν την ευκαιρία να ζήσει μαζί τους αυτό το χρονικό διάστημα. Τα παιδιά τους εν τω μεταξύ είχαν αρχίσει να φεύγουν από το σπίτι για να ακολουθήσουν τη δική τους ζωή. Το 2009 αποφάσισαν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα, όντας και οι δύο τους συνταξιούχοι, σε ηλικία 56 και 58 ετών αντίστοιχα. Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) ζούσαν πριν σε μια αστική περιοχή στην κομητεία του Lancashire στη ΒΔ Αγγλία. Είναι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ο Πάτρικ έχει τρία παιδιά και τέσσερα εγγόνια από τον πρώτο του γάμο ενώ για τη Σάρα είναι ο πρώτος της γάμος. Δεν έχουν παιδιά μαζί. Ο Πάτρικ προέρχεται από μία οικογένεια με 11 παιδιά. Εργάστηκε στην αρχή στην εμπορία οικοδομικών υλικών και όταν ατόνησε ο κλάδος μετακινήθηκε σε μια διεθνή μεταφορική εταιρεία όπου εργάστηκε επί δεκαπέντε χρόνια. Η Σάρα εργαζόταν σε εργοστάσιο κατασκευής σιλανσιέ αυτοκινήτων επί είκοσι χρόνια. Όταν πέθανε ο πατέρας της, δεν είχε άλλους συγγενείς στην Αγγλία. Το συζήτησε με τον Πάτρικ και αποφάσισαν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα το 1997, σε ηλικία 50 και 39 ετών αντίστοιχα. Ήταν μια πολύ δύσκολη απόφαση για το σύζυγό μου επειδή έχει την οικογένειά του εκεί. Αλλά το επιχειρήσαμε και όλα είναι εντάξει.», μας λέει η Σάρα. Ο Πάτρικ συνέχισε να εργάζεται στην Κέρκυρα σε μία μεταφορική εταιρεία για δώδεκα χρόνια και πήρε σύνταξη πριν από τρία χρόνια. Η Σάρα από την αρχή που ήρθε στην Κέρκυρα εργάζεται συνεχώς, σε εποχιακή βάση, ως βοηθός στην κουζίνα διαφόρων εστιατορίων. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) ζούσαν αρχικά σε μία αστική περιοχή στην κομητεία του Κεντ στη ΝΑ Αγγλία. Η Κλερ κατατάχθηκε στο βρετανικό στρατό σε ηλικία 17 ετών. Συνάντησε τον Μαρκ το 1978 όταν υπηρετούσαν και οι δύο στο Βερολίνο και 126

139 παντρεύτηκαν το Η Κλερ έκανε μετάταξη από στρατιωτικό σε πολιτικό προσωπικό γιατί έτσι θα ήταν ευκολότερο να ακολουθεί το σύζυγό της στις μεταθέσεις του. Συνταξιοδοτήθηκε κανονικά από τον στρατό το 1991 σε ηλικία 38 ετών. Έπειτα απασχολήθηκε σε διάφορες θέσεις: ως διοικητικός υπάλληλος σε μία βιβλιοθήκη και ως γραμματέας σε διάφορα γραφεία. Επίσης, εργάστηκε στο τοπικό συμβούλιο της εκκλησίας και της ενορίας της. Ο Μαρκ κατετάγη επίσης στο βρετανικό στρατό σε ηλικία 17 ετών. Υπηρέτησε σε διάφορες χώρες όπως στη Γερμανία, στη Βόρειο Ιρλανδία, στα νησιά Φώκλαντ και στην Κύπρο. Μετά το γάμο τους, το 1980 επέστρεψαν με την Κλερ στο Λονδίνο όπου μετατέθηκε. Συνταξιοδοτήθηκε κανονικά το 1993 σε ηλικία 39 ετών, στο βαθμό του ανθυπασπιστή έπειτα από 22 χρόνια συνεχούς υπηρεσίας. 136 Από το 1994 έως το 2000 που μετοίκησαν στην Κύπρο, εργάστηκε με πλήρη απασχόληση ως διευθυντής του γραφείου ενός γιατρού ενώ παράλληλα έφτιαξαν μια μικρή φάρμα με ζώα σε ένα οικόπεδο που είχαν στη βρετανική ύπαιθρο. Το 2000 αγόρασαν ένα οικόπεδο στην Κύπρο ώστε να χτίσουν εκεί ένα σπίτι και να μετοικήσουν επειδή εν τω μεταξύ η υγεία της Κλερ είχε επιδεινωθεί και η ίδια είχε κουραστεί από την καθημερινή της ενασχόληση με τη φάρμα. Ο Μαρκ δεν είχε καθόλου χρόνο για να ασχοληθεί με τη φάρμα και χρειαζόταν να εργάζεται και στο σπίτι τα σαββατοκύριακα. Τότε αποφάσισαν να πουλήσουν το κτήμα τους και να μετοικήσουν στην Κύπρο για μια διαφορετική ζωή και επειδή η υγεία της Κλερ απαιτούσε ένα θερμότερο κλίμα. «Επειδή υπηρετήσαμε και οι δύο στο στρατό στην Κύπρο, έμοιαζε σαν να ήταν το φυσικό μέρος για να πάμε», μας λέει ο Μαρκ. Αλλά και τα προηγούμενα δέκα χρόνια επισκέπτονταν το νησί για διακοπές κι έτσι τους ήταν πολύ οικείο. Όταν μετοίκησαν τελικά στην Κύπρο, η υγεία της Κλερ άρχισε να βελτιώνεται σταδιακά, γεγονός που της επέτρεψε να αρχίσει πάλι να εργάζεται. «Δεν περίμενα να εργαστώ ποτέ ξανά όταν πήγαμε εκεί. Αλλά εργάστηκα επί οχτώ χρόνια εκεί μέχρι που ήρθαμε εδώ [στην Κέρκυρα]. Δυσκολεύομαι να φανταστώ τον εαυτό μου να μη συνεχίζει να εργάζεται στη Βρετανία [ ] και πώς θα ήταν η ζωή μου αν είχαμε παραμείνει στην Αγγλία. Γιατί οι ζωές μας τώρα έχουν πάρει μία εντελώς διαφορετική πορεία», μας λέει. 136 Σύμφωνα με το συνταξιοδοτικό πλάνο του Βρετανικού Στρατού, όποιος στρατιωτικός είναι άνω των 40 ετών και έχει υπηρετήσει για τουλάχιστον 18 χρόνια, έχει το δικαίωμα να αιτηθεί άμεσης σύνταξης καθώς και ενός αφορολόγητου εφάπαξ ποσού, ενώ όταν φθάσει στην ηλικία των 65 ετών δικαιούται να λάβει ένα δεύτερο εφάπαξ ποσό. Πηγή: < πρόσβαση στις

140 Η Ελίζαμπεθ (69) γεννήθηκε στην Ιρλανδία και στην ηλικία των 9 ετών μετοίκησε με την οικογένειά της στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου έζησε τριάντα χρόνια πριν μετοικήσει στην Κέρκυρα το Τελείωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και εργάστηκε στη Βρετανία επί 22 χρόνια πριν έρθει στην Κέρκυρα. Ξεκίνησε να εργάζεται σε ηλικία 15 ετών. Είχε τρεις διαφορετικούς εργοδότες ως διοικητική υπάλληλος. Το τελευταίο πόστο της πριν φύγει από τη Βρετανία ήταν σ έναν όμιλο εταιρειών ψυχαγωγίας, που διηύθυνε ένας Βρετανός μ έναν Έλληνα. Η ίδια ήταν υπεύθυνη για διάφορες εταιρείες με διαφορετικά αντικείμενα σε διάφορα μέρη της Αγγλίας. Εν τω μεταξύ παντρεύτηκε και αργότερα χώρισε. Σε ηλικία 49 ετών αποφάσισε ν αλλάξει επάγγελμα. Της έκαναν δύο πολύ καλές επαγγελματικές προτάσεις αλλά σκέφτηκε ότι αν ήθελε ν αλλάξει απασχόληση, αυτό έπρεπε να γίνει εκτός Ηνωμένου Βασιλείου. Τότε σκέφτηκε να μετοικήσει στην Κέρκυρα αν και δεν την είχε επισκεφθεί ποτέ πριν, μην έχοντας καμία επαγγελματική προοπτική και χωρίς να γνωρίζει κανέναν. Άφησε το σπίτι της σε ένα αστικό κέντρο στην κομητεία του Staffordshire στην κεντρική Αγγλία άδειο και πήγε στην Κέρκυρα. Στην αρχή, μέχρι να βρει εργασία, έμεινε για λίγους μήνες στο σπίτι μιας ντόπιας οικογένειας. Τελικά, μπόρεσε και βρήκε μόνιμη δουλειά όπου εργάστηκε επί 24 χρόνια και συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 62 ετών. Η Έμμα μεγάλωσε σε μία μικρή πόλη με κατοίκους που παρήγε βαμβάκι στη ΒΔ Αγγλία. Τελείωσε εκεί το Λύκειο και συνέχισε τις σπουδές της στη νοσηλευτική (επίπεδο National Diploma), με ειδίκευση στην ψυχιατρική νοσηλευτική. Άσκησε αυτό το επάγγελμα επί πέντε χρόνια. Κατά τη διάρκεια των διακοπών της στην Κέρκυρα, γνώρισε τον Έλληνα μελλοντικό σύζυγό της και σε ηλικία 22 ετών πήγε να ζήσει στην Κέρκυρα. Η Τζέιν (48) γεννήθηκε στο Μπέρμιγχαμ αλλά έζησε κυρίως σ ένα αστικό κέντρο στην κομητεία του Staffordshire. Παρακολούθησε μαθήματα κέτερινγκ στην Ουαλία και στα 18 της άνοιξε τη δική της επιχείρηση, ανακαινίζοντας ένα παλιό ξενοδοχείο. Έπειτα από επτά χρόνια, πούλησε την επιχείρηση και «εξαφανίστηκε», όπως λέει η ίδια, στην Αυστραλία για να εργαστεί σε ηλικία 25 ετών. Εκεί επί δέκα χρόνια ταξίδεψε σε διάφορα μέρη και εργάστηκε στον κτηνοτροφικό και στο γεωργικό τομέα, κυρίως στην πολιτεία της Δυτικής Αυστραλίας. «Πολύ μεγάλη διαφορά, μεγάλη αλλαγή», μας είπε. Ασχολήθηκε κυρίως με το κούρεμα του μαλλιού των προβάτων και το θέρισμα του σιταριού στην ευρύτερη περιοχή του Περθ. Της άρεσε πολύ αυτή η ενασχόληση, μας λέει, και συνήθισε σε αυτόν τον τρόπο ζωής. Όταν αργότερα επέστρεψε στη Βρετανία σε 128

141 ηλικία 35 ετών δεν της άρεσε ο γρήγορος τρόπος ζωής και δυσκολεύτηκε να προσαρμοστεί. Ασχολήθηκε πάλι στον τομέα της τροφοδοσίας και της διαχείρισης μπαρ και εστιατορίων για μία εταιρεία και τότε συνάντησε τον Ντέρεκ. Ο Ντέρεκ (48) γεννήθηκε στη Σκωτία. Έχει δύο παιδιά 20 και 18 ετών από τον πρώτο του γάμο. Σε ηλικία 16 ετών, άφησε το σχολείο και ασχολήθηκε με την εκτροφή θηραμάτων, και συγκεκριμένα με την εκτροφή φασιανών στο υποστατικό ενός λόρδου, όπου πήγαιναν πλούσιοι για να κυνηγήσουν. Εργάστηκε επί δύο χρόνια εκεί. Όταν ο λόρδος απεβίωσε, έκαναν περικοπές στο προσωπικό εξαιτίας του φορολογικού συστήματος που ίσχυε τότε στο Ηνωμένο Βασίλειο και χρειάστηκε να φύγει. Μεταπήδησε στο εμπόριο αυτοκινήτων, στον τομέα των επισκευών όπου εργάστηκε επί δεκατρία χρόνια και έφθασε σε υψηλή θέση. Έγιναν περικοπές και οι πρώτοι που απολύθηκαν ήταν τα διευθυντικά στελέχη, μας λέει. Σε ηλικία 31 ετών πήγε σε μία σχολή επαγγελματικής κατάρτισης για ηλεκτρονικά και κομπιούτερ κι έπειτα άνοιξε μία μικρή δική του επιχείρηση, η οποία λειτούργησε για κάποια χρόνια αλλά δεν πήγε πολύ καλά. Τότε ήταν που γνώρισε την Τζέιν. Έπειτα από λίγο καιρό, το 2000, σε ηλικία 37 ετών και οι δύο, αποφάσισαν να αλλάξουν τόπο κατοικίας και να μετοικήσουν στη Ζάκυνθο. Εργάστηκαν εκεί επί οχτώ χρόνια σε διάφορα μπαρ και εστιατόρια, κατά τη θερινή περίοδο. «Πραγματικά παλεύαμε οικονομικά για να τα βγάλουμε πέρα», θυμάται η Τζέιν. Επειδή το χειμώνα δεν υπήρχε τουρισμός, η Τζέιν επέστρεφε στην Αγγλία για να εργαστεί σε εποχιακή βάση. Ο Ντέρεκ το χειμώνα απασχολείτο περιστασιακά σε ηλεκτρολογικές και υδραυλικές εργασίες με τους ντόπιους. Τα τελευταία δύο χρόνια είχε βρει μέσω ενός φίλου του μία δωδεκάμηνη δουλειά ως οδηγός φορτηγών. Συγκεκριμένα, μετέφερε διάφορα προϊόντα (π.χ. κρέας, μπύρες, λαχανικά) από την ηπειρωτική Ελλάδα στη Ζάκυνθο και τα διένεμε σε ολόκληρο το νησί. Στο τέλος των δύο χρόνων είχε ένα σοβαρό ατύχημα και αφού νοσηλεύτηκε στην Ελλάδα, επέστρεψε στη Βρετανία για να αναρρώσει, όπου ήδη εργαζόταν η Τζέιν. Πήρε αναρρωτική άδεια για ένα μήνα κι έπειτα αποφάσισε να εργαστεί ξανά εκεί και δεν ξαναγύρισαν στη Ζάκυνθο. Ωστόσο, δεν μπορούσαν να μείνουν μακριά από την Ελλάδα και δέχτηκαν αμέσως την πρόταση που τους έγινε για να εργαστούν στην Κέρκυρα ως σεφ για το καλοκαίρι ενώ μετά τους ανατέθηκε η συντήρηση του υποστατικού σε ετήσια βάση. Από το 2009 ζουν ευτυχισμένα στην Κέρκυρα. 129

142 Η Έμιλυ (71) γεννήθηκε και μεγάλωσε στην κομητεία του Surrey στη νότια Αγγλία. Πήγε σε ιδιωτικό σχολείο. Τις απολυτήριες εξετάσεις της θυμάται ότι τις έδωσε στο Λονδίνο, που εκείνο τον καιρό ήταν πραγματικά μακριά. Έπειτα πήγε να εργαστεί στο Λονδίνο σε μία τράπεζα. «Ήταν μεγάλο βήμα να πάει κανείς να εργαστεί στο Λονδίνο τότε.», μας λέει. Εργάστηκε ανελλιπώς στο χρηματοοικονομικό τομέα. Έπειτα παντρεύτηκε μικρή, επέστρεψε στο Surrey, έκανε δυο παιδιά, αλλά χώρισε αργότερα. Σε ηλικία 32 ετών συνάντησε τον Ρότζερ και από τότε είναι μαζί. Κατόπιν, εργάστηκε στο λογιστήριο μιας δικηγορικής εταιρείας επί 26 χρόνια. Τα τελευταία χρόνια πριν συνταξιοδοτηθεί αποφάσισε να φύγει από τη δουλειά της και να αφιερώσει το χρόνο της σε δραστηριότητες της τοπικής εκκλησίας. Έτσι εργάστηκε σε μία άλλη δικηγορική εταιρεία για δεκαοχτώ μήνες μόνο επί τρεις ημέρες την εβδομάδα, γεγονός που της επέτρεπε να ασχοληθεί και με τα θέματα της εκκλησίας. «Είμαι χριστιανή. Πάντα πηγαίνω στην εκκλησία», μας λέει. Όταν τελικά συνταξιοδοτήθηκε, απασχολήθηκε στην εκκλησία σε μία ομάδα προετοιμασίας γάμου. Ήταν υπεύθυνη για τη δημιουργία και τη λειτουργία αυτών των ομάδων και γνωρίζει ότι συνεχίζουν να λειτουργούν μέχρι σήμερα και είναι πολύ χαρούμενη γι αυτό. Παράλληλα τις Κυριακές έκανε κατήχηση σε μικρά παιδιά. Ο Ρότζερ (60) γεννήθηκε και μεγάλωσε σε ένα προάστιο του Λονδίνου (Greater London). Άφησε το σχολείο σε ηλικία 15 ετών για να εργαστεί. Άλλαξε πολλούς εργοδότες και απασχολήθηκε κυρίως στον τομέα της κατασκευής αμαξωμάτων ενώ αργότερα εργάστηκε και ως ασφαλιστής. Το 2004, σε ηλικία 52 ετών, άφησε τη δουλειά που είχε και αποφάσισε με τη σύζυγό του να εγκατασταθούν στην Κέρκυρα. Η Άλις (47) γεννήθηκε και μεγάλωσε σε ένα αστικό κέντρο στο Staffordshire. Όταν τελείωσε το Γυμνάσιο σε ηλικία 15 ετών, συνέχισε τις σπουδές της στην νοσηλευτική για δύο χρόνια. Στα 15 της ξεκίνησε να εργάζεται τα Σάββατα. Αφού τελείωσε τις σπουδές της άρχισε να εργάζεται με μερική απασχόληση σε μια αλυσίδα καταστημάτων. Αργότερα μετακινήθηκε σε κατάστημα της αλυσίδας σε μια κοντινή πόλη, όπου είχε πλήρη απασχόληση και έφθασε μέχρι τη θέση της προϊσταμένης τμήματος. Εργάστηκε εκεί περίπου δύο με τρία χρόνια. Σε ηλικία 23 ετών γνώρισε τον Έλληνα μελλοντικό σύζυγό της στη διάρκεια των διακοπών της στην Κέρκυρα. Εγκατέλειψε τη δουλειά της και παντρεύτηκε ένα χρόνο αργότερα. Σήμερα έχουν δυο παιδιά ηλικίας 22 και 17 ετών. 130

143 Ο Ουίλιαμ (54) γεννήθηκε στην κομητεία του Gloucestershire στη ΝΔ Αγγλία. Είναι ο μεγαλύτερος γιος μιας οικογένειας αγροτών. Οι γονείς του γεννήθηκαν σε φάρμα. Όπως μας λέει, «ο μεγαλύτερος γιος έχει πάντα την επιλογή να γίνει αγρότης.» Ωστόσο, ο ίδιος πάντα μαστόρευε και σκάλιζε ηλεκτρονικές συσκευές, γκάτζετ και κομπιούτερ αργότερα. «Με ενδιέφερε πώς δουλεύουν τα πράγματα, όχι τα ζώα», αναφέρει. Ο αδερφός του είχε μία ιδιαίτερη συμπάθεια προς τα ζώα και τις αγροτικές εργασίες κι έτσι τώρα είναι αγρότης και καλλιεργεί τη γη του πατέρα του. Ο πατέρας του Ουίλιαμ του είπε ότι αν θέλει να γίνει μηχανικός και όχι αγρότης, θα χρειαστεί πολλά επαγγελματικά εφόδια και ότι θα απαιτηθούν χρήματα για να τα αποκτήσει. «Πλήρωσε για μία πολύ καλή μόρφωση. Μου χρηματοδότησε τις σπουδές στο πανεπιστήμιο.», τονίζει ο Ουίλιαμ. Η Μάργκαρετ (55) γεννήθηκε σε μία αστική περιοχή στην κομητεία του Leicestershire στην κεντρική Αγγλία. Ο πατέρας της ήταν ηλεκτρολόγος σ ένα ανθρακωρυχείο. Είναι το μεγαλύτερο από τα έξι παιδιά της οικογένειας. Όταν τελείωσε το Λύκειο, πήγε να εργαστεί σε μία τράπεζα. Σταμάτησε να εργάζεται όταν παντρεύτηκε με τον Ουίλιαμ σε ηλικία 24 ετών. Έχουν τρία παιδιά, ηλικίας 27, 24 και 21 ετών. Ο μεγαλύτερος γιος είναι άγαμος και ζει κι εργάζεται στην Αγγλία ενώ ο άλλος γιος ζει μαζί τους στην Κέρκυρα. Η κόρη είναι παντρεμένη, ζει στην Αγγλία και έχει δύο παιδιά. Όταν τα παιδιά της μεγάλωσαν λίγο, η Μάργκαρετ πήγαινε και προσέφερε εθελοντική εργασία στα σχολεία όπου φοιτούσαν τα παιδιά της. Συγκεκριμένα, δίδασκε χρήση Η/Υ στους δασκάλους ενώ αργότερα απασχολήθηκε στο τμήμα εκμάθησης αθλημάτων. Το 2007 αποφάσισαν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα με το ένα παιδί τους γιατί αφενός, είχαν επισκεφθεί το νησί πολλές φορές στο παρελθόν για διακοπές και τους άρεσε και αφετέρου, ο Ουίλιαμ είχε την ευχέρεια να συνεχίσει να εργάζεται με τηλε-εργασία. Ο Τζεφ (65) γεννήθηκε στο βόρειο Λονδίνο ενώ έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Λίβερπουλ στη ΒΔ Αγγλία. Έχει δυο παιδιά από τον πρώτο του γάμο, ηλικίας 34 και 26 ετών, που ζουν στην Αγγλία, και ένα εγγόνι. Όταν τελείωσε το Λύκειο, άρχισε να εργάζεται σε έναν διεθνή χρηματοοικονομικό οργανισμό με τραπεζικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες. Κατέλαβε διάφορες θέσεις εκεί. Ξεκίνησε από υπάλληλος γραφείου και από πωλητής και μεταπήδησε αργότερα στη διοίκηση και στο τμήμα κατάρτισης προσωπικού και ανάπτυξης. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια μετακινήθηκε σε διάφορες πόλεις στην Αγγλία, στη Σκωτία και στην Ιρλανδία. Εργάστηκε εκεί επί 42 συναπτά έτη και συνταξιοδοτήθηκε το 2007 σε ηλικία 60 ετών. Έπειτα από δυόμισι χρόνια αποφάσισε με 131

144 την Ρέιτσελ να μετοικήσουν στην Κέρκυρα, όπου περνούσαν συχνά τις καλοκαιρινές διακοπές τους. Η Ρέιτσελ (54) γεννήθηκε και μεγάλωσε στην κομητεία του Lancashire. Αργότερα μετακινήθηκε λόγω της δουλειάς της σε διάφορες πόλεις της βόρειας Αγγλίας, όπως το Νιουκάσλ, το Λιντς και τελευταία στο Σέφιλντ στο South Yorkshire, όπου βρίσκεται ακόμη το σπίτι τους. Ασχολήθηκε με χρηματοοικονομικές υπηρεσίες επί 28 έτη και συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 51 ετών. Σήμερα ενοικιάζουν μία μονοκατοικία στην Κέρκυρα ενώ ταξιδεύουν οδικώς στην Αγγλία μια φορά το χρόνο για να επισκεφθούν τους συγγενείς και τους φίλους τους και μένουν στο ιδιόκτητο σπίτι τους εκεί. 5.2 Αιτίες και λόγοι μετοίκησης στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα 137 Διαλέξαμε την Κέρκυρα ίσως επειδή αποτελεί τον προθάλαμο της Ελλάδας του Αιγαίου, όπου κάτω από το ταβάνι τ ουρανού επιπλέουν ηφαιστειακά γκρίζα καύκαλα χελώνας που λέγονται νησιά. Η Κέρκυρα είναι ένα μπλε βενετσιάνικο και χρυσαφί φριχτά κακομαθημένη από τον ήλιο. Σε μπουχτίζει η απλοχεριά του, σε αποχαυνώνει. ( ) Η ζωή μας σ αυτό το τερπνό τοπίο, μακριά από τις ευθύνες μιας έντονης ζωής στην Ευρώπη, μας δημιουργεί την αίσθηση ότι έχουμε αποσυρθεί από τον πραγματικό κόσμο. Λώρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου Όπως έχει επισημάνει η Anthias (1992), οι αιτίες ή οι λόγοι της μετανάστευσης, όπως τους αναφέρουν οι ίδιοι οι μετανάστες, μας επιτρέπουν αφενός, να κατανοήσουμε το ποιος μετακινείται και γιατί και αφετέρου, να αποκτήσουμε μία βαθύτερη γνώση για τις εμπειρίες και τις συμπεριφορές των μεταναστών μετά τη μετακίνησή τους. Οι λόγοι ή οι εκ των υστέρων δικαιολογίες (παρά οι πραγματικές αιτίες) τις οποίες αναφέρουν οι ερωτώμενοι σχετικά με την απόφασή τους να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό και συγκεκριμένα στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: α) παράγοντες απώθησης (push factors), όπου οι ερωτώμενοι λένε αρνητικά πράγματα για τη Βρετανία, β) παράγοντες προσέλκυσης (pull factors), όπου οι ερωτώμενοι έχουν θετικά σχόλια για την Ελλάδα και την Κέρκυρα, και γ) προσωπικούς λόγους που σχετίζονται με το στάδιο ζωής στο οποίο βρίσκονταν οι ερωτώμενοι πριν λάβουν την απόφαση να ξεκινήσουν μία νέα ζωή σε μία νέα χώρα, τις τυχόν αλλαγές που 137 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Β του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 132

145 έχουν επέλθει όσον αφορά στην οικονομικο-κοινωνική και στην οικογενειακή τους κατάσταση και στην κατάσταση της υγείας τους καθώς και τους περιορισμούς που προκύπτουν από αυτές τις αλλαγές. Α. Ως παράγοντες απώθησης αναφέρθηκαν από τους ερωτώμενους οι εξής: Η ραγδαία αλλαγή της οικονομικής και της πολιτικής κατάστασης στη Βρετανία, του καθεστώτος των εργασιακών σχέσεων αλλά και της ίδιας της φύσης της εργασίας. Οι εταιρείες και οι εργοδότες στον ιδιωτικό τομέα στη Βρετανία στο πλαίσιο εξορθολογισμού των επιχειρήσεων τους μέσω της μείωσης του εργατικού κόστους και της αναζήτησης μεγαλύτερου κέρδους εξωθούν τους εργαζόμενους είτε να παραιτηθούν είτε να συνταξιοδοτηθούν νωρίτερα, πολλές φορές παρέχοντάς τους δελεαστικά κίνητρα. Σε περίπτωση που οι εργαζόμενοι αποφασίσουν τελικά να παραμείνουν στη δουλειά μέχρι να συνταξιοδοτηθούν, γνωρίζουν εφεξής ότι μπορεί να απολυθούν ανά πάσα στιγμή χωρίς προειδοποίηση ή να τεθούν σε διαθεσιμότητα, ότι οι ευκαιρίες για εξέλιξη συρρικνώνονται, ότι ο μισθός τους είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα μειωθεί και τα πάσης φύσεως επιδόματα και προνόμια θα καταργηθούν και τέλος, ότι οι συνθήκες εργασίας θα είναι περισσότερο πιεστικές. Ο Ουίλιαμ (54), ο οποίος εργαζόταν επί είκοσι χρόνια ως μηχανικός Η/Υ στο Τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης μιας εταιρείας τηλεπικοινωνιών, μας ανέφερε ότι η εταιρεία του διέθεσε χρήματα για να ενθαρρύνει τους εργαζόμενους να φύγουν νωρίτερα, καθώς ήθελε να μειώσει το προσωπικό που εργαζόταν στο συγκεκριμένο τμήμα από σε 100 άτομα, πριν προλάβουν να συνταξιοδοτηθούν. «Έτσι, προσπάθησαν να μας δωροδοκήσουν για να φύγουμε. Έτσι κι αλλιώς σκεφτόμουν να φύγω και πήρα το φακελάκι, πήρα την αποζημίωση», μας είπε χαρακτηριστικά. Ο Έρικ (59) επίσης μηχανικός επί 40 χρόνια σε εταιρεία τηλεπικοινωνιών μας είπε: «Προσπαθούσαν να κάνουν τον κόσμο να φύγει, να τους απολύσουν, να τους δώσουν χρήματα για να αποχωρήσουν, προφανώς για οικονομικούς λόγους.» Η σύζυγός του Τζούλι (61), η οποία είχε εργαστεί επί 43 χρόνια ως νοσοκόμα και ως μαία σε διάφορα νοσοκομεία στη Σκωτία και συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 57 ετών, αν και μπορούσε να εργαστεί ακόμη, μας είπε ότι τα νοσοκομεία ήθελαν να «ξεφορτωθούν κόσμο». Οι σκληρές συνθήκες εργασίας στη Βρετανία έκαναν τον Ουίλλιαμ (54) να αναθεωρήσει κάποια πράγματα στη ζωή του και να βάλει κάποιες προτεραιότητες, εάν ήθελε να ζήσει μία κανονική ζωή. 133

146 «Έβρισκα τη ζωή αρκετά αγχωτική, δεχόμουνα πιέσεις στη δουλειά μου. Συγκεκριμένα, απογοήτευση από τη δουλειά μου, από τον τρόπο που συμπεριφέρονταν στους υπαλλήλους. ( ) Κάποια στιγμή είχα επιτρέψει να συσσωρευτεί άγχος μέσα μου σε σημείο που βγήκα εκτός δουλειάς για δύο χρόνια εξαιτίας του άγχους και υπέστην πλήρη κατάρρευση πριν από 25 χρόνια. ( ) Ναι, ήμουν νέος. Ήμουν 30 ετών τότε. Έτσι ήμουν μέρος της θεραπείας ανάρρωσης από αυτή την αρκετά οξεία ασθένεια. Μου είχαν συστήσει να σκεφθώ τον τρόπο ζωής μου, τα πράγματα που μου προκαλούσαν πίεση και να βρω τρόπους απλά να απολαμβάνω τη ζωή, να απολαμβάνω το ότι είμαι ζωντανός. Αντί για δουλειά, δουλειά, δουλειά συνέχεια.» Ο Ρότζερ (60) εγκαταστάθηκε με τη σύζυγό του Έμιλυ (71) στην Κέρκυρα το Πριν ο Ρότζερ εργαζόταν για πολλά χρόνια σε μια εταιρεία κατασκευής αμαξωμάτων ενώ η Έμιλυ ήταν αρχικά στέλεχος τράπεζας και κατόπιν λογίστρια σε μια δικηγορική εταιρεία επί 26 χρόνια πριν συνταξιοδοτηθεί σε ηλικία 62 ετών. Ο Ρότζερ μας περιγράφει πώς πήραν την απόφαση να φύγουν μόνιμα στο εξωτερικό. «Είδα τη σύζυγό μου κουρασμένη. Εγώ εργαζόμουν. Είχα βαρεθεί να δουλεύω περίεργες ώρες. Αποφασίσαμε αποφάσισα ότι δεν πήγαινε πλέον και να πώς καταλήξαμε εδώ.» Επιπλέον, σημαντικό παράγοντα που ώθησε πολλούς από τους ερωτώμενους να εγκαταλείψουν τη χώρα τους ήταν οι επικρατούσες συνθήκες διαβίωσης στο Ηνωμένο Βασίλειο και στον τόπο κατοικίας τους. Ο Ουίλιαμ (54) μας περιέγραψε έτσι την κατάσταση: «Όταν ζούσαμε στην Αγγλία είχαμε ένα μικρό κύκλο φίλων, οι οποίοι ήταν μόνο Άγγλοι, όχι άλλων εθνικοτήτων. Νιώθαμε ότι στην περιοχή όπου ήταν το σπίτι μας, όλοι ήταν σαν άλογα που φοράνε παρωπίδες. Περπατούσαν στο δρόμο αποφεύγοντας επίτηδες να πουν ένα γεια σε οποιονδήποτε ή να είναι ευγενικοί. Ήταν σαν να τριγυρίζουν οι άνθρωποι ο καθένας μόνος του μέσα σ ένα κουτί που έγραφε: Μη μ ενοχλείτε, μη. Οι άνθρωποι γινόντουσαν ατομικιστές και απομονώνονταν από τους υπόλοιπους. Και δεν μας άρεσε αυτό. Δεν λέω ότι αυτό ισχύει για όλο το Ηνωμένο Βασίλειο αλλά σίγουρα ισχύει για την περιοχή όπου βρισκόταν το σπίτι μας. Ίσως θα μπορούσαμε να είχαμε βρει άλλες περιοχές που να ήταν καλύτερες. Αλλά σε κάθε περίπτωση, θεωρούσαμε ότι η κοινότητα δεν είναι μόνο Άγγλοι αλλά και Ολλανδοί, Γερμανοί, Ρώσοι, Έλληνες, Ιταλοί.» Η Έμμα (49), παντρεμένη εδώ και είκοσι χρόνια με Κερκυραίο, τον οποίο γνώρισε όταν ήρθε στο νησί πρώτη φορά για διακοπές, μας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους δεν θα επέστρεφε στη Βρετανία για να ζήσει μόνιμα: 134

147 «Υπάρχει πολιτική ορθότητα στη Βρετανία. Δεν ήταν έτσι πριν και, δεν ξέρω, δεν θα θελα να ζω στη Βρετανία τώρα. Όχι. Η ζωή εκεί είναι πολύ υλιστική και όλοι είναι πολυάσχολοι. Μου είπαν ότι το αγγλικό Πάσχα ήταν σαν μία κανονική μέρα, σαν κάθε μέρα. Την Κυριακή και τη Δευτέρα του Πάσχα τα καταστήματα ήταν ανοιχτά. Η θρησκεία έχει χαθεί σίγουρα και ναι, όλα γυρίζουν γύρω από τα ψώνια. Ψώνια συνεχώς. Δεν θα θελα να ζω εκεί.» Ο Ντέρεκ (48) είναι Σκωτσέζος και ήρθε, σε ηλικία 36 ετών, με την Αγγλίδα σύζυγό του για να εργαστούν και για να ζήσουν μόνιμα στη Ζάκυνθο το 2000 ενώ το 2008 μετακόμισαν στην Κέρκυρα λόγω αλλαγής εργοδότη. Ο Ντέρεκ περιγράφει τη ζωή στη Βρετανία ως εξής: «Είναι αυτό που αποκαλούμε καθημερινότητα όταν προσπαθείς να φθάσεις τους ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Πρέπει να έχεις καινούριο αυτοκίνητο, πρέπει να έχεις καινούρια τηλεόραση. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο εδώ. Αν αγοράσεις κάτι καινούριο εδώ, ο κόσμος σου λέει: «Ω, μπράβο, κατάφερες να αποκτήσεις κάτι» ενώ αν δεν το έχεις στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο κόσμος σε κοιτάζει αφ υψηλού. Γιατί να υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των ανθρώπων; Ναι, γι αυτό μου αρέσει εδώ.» Η σύζυγός του Τζέιν (48) προσθέτει ότι η ζωή στη Βρετανία: «γινόταν όλο και περισσότερο αμερικανοποιημένη, στραμμένη σε μεγάλο βαθμό στον καταναλωτισμό, υλιστική και νομίζω ότι ήμασταν το λιγότερο κάπως απογοητευμένοι. ( ) Υποθέτω ότι το ίδιο συμβαίνει και στο μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού δυτικού κόσμου. Στην Αγγλία ζούσες για να δουλεύεις, και σ αυτή τη χώρα δουλεύεις για να ζήσεις.» Ο Ουίλιαμ (54) ζούσε με τη σύζυγό του και τα τρία παιδιά τους σε ένα χωριό κατοίκων στην ανατολική Αγγλία πριν έρθει να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Όπως μας είπε ο ίδιος, αν και το σπίτι τους ήταν ιδιόκτητο και αρκετά ευχάριστο, η θέση του πάνω σε κεντρικό δρόμο ήταν κακή καθώς υπήρχε θόρυβος από την κίνηση των αυτοκινήτων και επιπλέον, ο χώρος γύρω από το σπίτι ήταν μικρός και δεν υπήρχε ένας αρκετά μεγάλος κήπος για να διατηρούν κατοικίδια ζώα. Β. Στους παράγοντες έλξης περιλαμβάνονται οι ακόλουθοι: Οι προηγούμενες συχνά επαναλαμβανόμενες - επισκέψεις επί μακρόν (έως και 20 έτη) στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα για διακοπές. Οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους είχαν κάνει διακοπές προηγουμένως σε διάφορες τουριστικές περιοχές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας (Πελοπόννησο, Σκιάθο, Χαλκιδική, Πήλιο, 135

148 Ζάκυνθο, Παξούς, Κω, Ρόδο, Σαντορίνη, Κρήτη), μερικές φορές και ως πείραμα!, αλλά και σε άλλες χώρες της Μεσογείου (Κύπρο, Ισπανία, Γαλλία). Ωστόσο, επέλεξαν τελικά την Κέρκυρα ως μόνιμο τόπο εγκατάστασής τους. Κάποιοι δεν χρειάστηκε καν να επισκεφθούν άλλα μέρη στην Ελλάδα αφού η Κέρκυρα τους κέρδισε από την αρχή θεωρώντας την ιδανικό τόπο για ένα νέο ξεκίνημα στη ζωή τους. Η Ελλάδα και η Κέρκυρα φαίνεται ότι υπερτερούσαν σε πολλούς τομείς σε σύγκριση με άλλους μεσογειακούς προορισμούς. Ο Ρότζερ (60) και η Έμιλυ (71) μας είπαν ότι αγαπούν τη Γαλλία, την οποία έχουν επισκεφθεί στο παρελθόν για διακοπές. Θεωρούν ότι είναι λίγο περισσότερο οργανωμένη σε σχέση με την Ελλάδα, ωστόσο, αυτό δεν είχε γι αυτούς τόση σημασία και γι αυτό το λόγο δεν επέλεξαν να εγκατασταθούν μόνιμα εκεί. Από την άλλη, η Τζούλι (61) αν και απόλαυσε τις διακοπές της στην πολυτελή Ισπανία, δεν ήταν σαν την Ελλάδα. Ο Έρικ (59) διηγείται τις αναμνήσεις του από κάποιες διακοπές τους στην Ισπανία: «Το ξεχωριστό πράγμα για την Ελλάδα είναι ότι δεν είναι Ισπανία. Έχουμε πάει σε μέρη όπως η Τενερίφη στις Κανάριες Νήσους. Όταν πήγαμε εκεί ήταν μία μεγάλη κόλαση. Όλα τα διαμερίσματα ήταν μακριά από το δρόμο και για να πας από το ένα μέρος στο άλλο έπρεπε να περπατήσεις. Περπατούσες αλλά δεν έφθανες πουθενά. ( ) Υπήρχε ένας ένοπλος φρουρός στο συγκρότημα κατοικιών και αναρωτήθηκα: Υποτίθεται ότι βρισκόμαστε σε διακοπές και χαλαρώνουμε. Αλλά βλέποντας αυτό τον τύπο κοντά μας λέω: Όχι, αυτό δεν είναι για μας.» Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) εξηγούν τους λόγους που δεν επέλεξαν να εγκατασταθούν μόνιμα σε άλλο ελληνικό νησί: «Δεν μετοικήσαμε σε άλλο νησί γιατί σκεφθήκαμε ότι δεν θα είχαμε τις ίδιες υποδομές που έχουμε σε ένα νησί στην ηπειρωτική χώρα. Στη Σαντορίνη άτομα ζουν σε χωριά. Η Κέρκυρα είναι ένα αρκετά μεγάλο νησί, μπορείς να είσαι αυτάρκης κι έτσι ήταν καλά. Αλλά στην πραγματικότητα νομίζαμε ότι θα ζούσαμε στην Πελοπόννησο αλλά τελικά δεν έγινε. Ωστόσο, απορρίψαμε και την πλειοψηφία των νησιών που είχαμε επισκεφθεί.» Ο Τζεφ μας τόνισε ότι ένας άλλος βασικός λόγος που τους έκανε να επιλέξουν την Κέρκυρα ήταν ο σκύλος που του είχε χαρίσει η σύζυγός του Ρέιτσελ. «Είχε γίνει μέρος της οικογένειας και ο ευκολότερος τρόπος για να έρθουμε στη Ελλάδα ήταν να έρθουμε στην Κέρκυρα.», μας λέει ο Τζεφ. 136

149 Μερικοί από τους συνεντευξιαζόμενους δεν είχαν μόνο ταξιδιωτική εμπειρία αλλά είχαν ζήσει προηγουμένως επί μακρόν εκτός Βρετανίας. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59), πρώην στρατιωτικοί, γνωρίστηκαν στο Βερολίνο, και κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας τους μετακινήθηκαν σε διάφορα μέρη εντός και εκτός Βρετανίας, ένα εκ των οποίων ήταν και η Κύπρος. Ο Μαρκ και η Κλερ συνταξιοδοτήθηκαν σε νεαρή ακόμη ηλικία, κοντά στα 40, αφού τους έδινε ο στρατός αυτό το δικαίωμα. Είχαν ένα οικόπεδο στην αγγλική ύπαιθρο και αποφάσισαν να χτίσουν εκεί ένα σπίτι και μία μικρή φάρμα με χοίρους και αιγοπρόβατα. Η Κλερ ανέλαβε το δύσκολο έργο της φροντίδας των ζώων - εάν αναλογιστούμε ότι δεν είχε ποτέ πριν ασχοληθεί με αγροτικές εργασίες - ενώ ο Μαρκ είχε δουλειά πλήρους απασχόλησης. Αργότερα, η κατάσταση της υγείας της Κλερ άρχισε να επιδεινώνεται, γεγονός που δεν της επέτρεπε να συνεχίσει να φροντίζει τα ζώα και ο Μαρκ που δούλευε και τα σαββατοκύριακα δεν μπορούσε να τα φροντίζει. Τότε αποφάσισαν να μετακομίσουν στην Κύπρο, που ήταν ένα φυσικό μέρος γι αυτούς, αφού εκτός του ότι είχαν ήδη υπηρετήσει και οι δύο εκεί, πήγαιναν για διακοπές επί δέκα χρόνια περίπου. Αποφάσισαν να πουλήσουν λοιπόν το κτήμα τους στην Αγγλία και να αγοράσουν ένα οικόπεδο στην Κύπρο όπου έχτισαν μία βίλλα. Ενώ ζούσαν εκεί ένιωσαν κάποια στιγμή την ανάγκη να πάνε κάπου αλλού διαφορετικά για διακοπές. Το Μάιο του 2006 αγόρασαν ένα τουριστικό πακέτο τελευταίας στιγμής για δέκα ημέρες στις Μπενίτσες. Μέχρι τότε ήταν πολύ ευτυχισμένοι στην Κύπρο. Περιηγήθηκαν στην Κέρκυρα με το αυτοκίνητο και απόλαυσαν τις διακοπές τους. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους επέστρεψαν στην Κέρκυρα αγοράζοντας πάλι ένα τουριστικό πακέτο τελευταίας στιγμής και αυτή τη φορά έμειναν στο Μπαρμπάτι. Τη δεύτερη και την τρίτη φορά που επισκέφθηκαν το νησί άρχισαν να συγκρίνουν την Κέρκυρα με την Κύπρο. Τους άρεσε πάρα πολύ η Κέρκυρα και παράλληλα, σκέφθηκαν ότι ήταν έτοιμοι για μια αλλαγή πάλι στη ζωή τους και έτσι το 2010 εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο νησί. Ο Μαρκ περιγράφει τον κύριο λόγο που τους ώθησε να αποφασίσουν να εγκαταλείψουν την Κύπρο: «Στην περιοχή όπου επιλέξαμε να αγοράσουμε οικόπεδο, όταν τελείωσε η ανάπτυξη του [τουριστικού-παραθεριστικού] χωριού, ήταν ένα μεγάλο χωριό, αποτελούμενο σχεδόν εξ ολοκλήρου από αποδήμους στην Κύπρο. Παρόλο που ήταν μία όμορφη περιοχή και η βίλλα που είχαμε ήταν ωραία, θέλαμε να ενσωματωθούμε περισσότερο στον ντόπιο πληθυσμό. Στο χωριό όπου μέναμε, που ήταν λίγα μίλια έξω από την Πάφο, δεν ζούσαν πολλοί Έλληνες. Ήταν γεμάτο από απόδημους και ήταν λίγο σαν να ήσουν στη χώρα σου.» 137

150 Η Κλερ συμφωνεί με το σύζυγό της: «Μας αρέσει ο ελληνικός τρόπος ζωής, αν και δεν έχουμε καμία σχέση με την Ελλάδα ή με την Κύπρο. Καταλαβαίνουμε τον πολιτισμό, το φαγητό, έναν συνδυασμό πραγμάτων. Αλλά αυτό που μας άρεσε περισσότερο ήταν το ότι μπορούσαμε να έρθουμε εδώ και να ζήσουμε με έναν πιο χαλαρό τρόπο, περισσότερο μαζί με τους Έλληνες παρά να είμαστε μαζί με τους απόδημους συνέχεια.» Ωστόσο, ο Μαρκ και η Κλερ «απέφευγαν την Κέρκυρα αρχικά, γιατί είχε τη φήμη μίας πυκνοκατοικημένης από τουρίστες περιοχής, καθώς και κάποια πράγματα στα οποία δεν θα ήθελαν να είναι κοντά.» Ωστόσο, η άποψή τους αυτή άλλαξε όταν επισκέφθηκαν για πρώτη φορά το νησί, σε περίοδο σχετικά χαμηλής τουριστικής κίνησης. Σε σύγκριση με την Κύπρο η πλάστιγγα έγειρε προς την Κέρκυρα, αφού η τελευταία διέθετε, σύμφωνα με τους συνεντευξιαζόμενους, αρκετά συγκριτικά πλεονεκτήματα. Ο Μαρκ απαριθμεί ορισμένα από αυτά: «Η Κέρκυρα είναι μικρότερο νησί αλλά είναι και πιο γραφικό, έχει πιο ενδιαφέρον τοπίο. Στην Κύπρο μπορείς να οδηγείς μακρινές αποστάσεις και το τοπίο είναι πολύ γυμνό, πολύ άγονο. ( ) Εδώ το τοπίο οπουδήποτε πηγαίναμε φαινόταν πιο ενδιαφέρον, πιο ωραίο και πράσινο. Έχοντας μόλις περάσει ο χειμώνας, καταλαβαίνεις γιατί είναι πράσινο, γιατί υπάρχει μεγάλη βροχόπτωση. Το γνωρίζαμε ότι θα υπήρχε περισσότερη βροχή εδώ.» Η Κλερ προσθέτει ότι στην Κέρκυρα βρήκαν ότι είχαν περισσότερες ευκαιρίες να ταξιδέψουν στο εσωτερικό της Ελλάδας και της Ευρώπης με πλοίο και με αυτοκίνητο ενώ ήταν δύσκολο να ταξιδέψεις εκτός Κύπρου γιατί οι πτήσεις ήταν πολύ ακριβές. Η Νάνσυ (56) δεν είχε ταξιδέψει ποτέ εκτός Αγγλίας και την πρώτη φορά που επισκέφθηκε την Κέρκυρα για διακοπές «της άρεσε τόσο πολύ που ήθελε να μετακομίσει εκεί για μόνιμα». Αντίθετα, ο σύζυγός της Φίλιπ (65), συνταξιούχος στρατιωτικός, είχε ήδη ταξιδέψει στο εξωτερικό και σε περίπτωση που δεν του άρεσε η Ελλάδα, θα επέλεγε για μόνιμο τόπο μετεγκατάστασης τη Γαλλία, την οποία είχε επισκεφθεί στο παρελθόν. Η Σάρα (54), η οποία εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κέρκυρα το 1997 επίσης δεν είχε προηγούμενη ταξιδιωτική εμπειρία από το εξωτερικό. Η Κέρκυρα και η συγκεκριμένη τοποθεσία ήταν ο μοναδικός προορισμός όπου έκανε διακοπές δύο φορές το χρόνο επί μια δεκαετία περίπου προτού αποφασίσει να μεταναστεύσει εκεί. Ο σύζυγός της Πάτρικ (65) δικαιολογεί γλαφυρά αυτή την προσκόλλησή τους στην Κέρκυρα: Είναι 138

151 προτιμότερος ο διάβολος που γνωρίζεις παρά αυτός που δεν γνωρίζεις. 138 Συνεπώς, γιατί να πάμε κάπου αλλού όπου δεν γνωρίζουμε το διάβολο; Εδώ γνωρίζουμε αυτό το διάβολο.» Μερικοί ερωτώμενοι θεωρούσαν ήδη την Κέρκυρα ως δεύτερο σπίτι τους για όσο διάστημα περνούσαν εκεί τις διακοπές τους, έχοντας αναπτύξει μία σχέση εξάρτησης με το νησί. Η Τζούλι (61) μας είπε ότι με το ζόρι έβαζε κάθε φορά το σύζυγό της στο αεροπλάνο για να επιστρέψουν στο σπίτι τους στη Σκωτία. Ο σύζυγός της Έρικ (59) ήταν γλαφυρός στην περιγραφή του: «Απολαμβάνεις τις διακοπές σου και υποτίθεται ότι σε αναζωογονούν και επιστρέφεις στη δουλειά σου ανανεωμένος. Αλλά με μένα γινόταν το αντίθετο. Με έκαναν να νιώθω κατάθλιψη στο Εδιμβούργο. Μ έκαναν να λέω Ω, Θεέ μου, αντί να δουλεύω τώρα, θα μπορούσα να κάθομαι σε μια ελληνική ταβέρνα ή απλά να έχω πάει για έναν περίπατο.» Η Κέρκυρα φαίνεται ότι ασκούσε και ακόμη ασκεί στους συνεντευξιαζόμενους μία ακαταμάχητη και ασύγκριτη έλξη την οποία δεν ήταν πάντα σε θέση να εξηγήσουν, και η απόφασή τους να μετοικήσουν εκεί ήρθε φυσικά και αβίαστα, ως φυσική ροή των πραγμάτων. Ο Έρικ (59) θυμάται: «Ήταν η στιγμή που το μαργαριτάρι της Κέρκυρας μας έγνεφε. Δεν ξέρω για τους άλλους. Έχω διαβάσει διάφορες ιστοσελίδες και φαίνεται ότι είναι κάτι που δεν μπορεί να μετρηθεί, που είναι άυλο αλλά η Κέρκυρα φαίνεται ότι έχει αυτή την επίδραση πάνω σου, να προσελκύει τους ανθρώπους και τους απόδημους. ( ) Ξέρω ότι δεν θέλαμε να πάμε να ζήσουμε στη Ζάκυνθο ή κάπου αλλού. Θέλαμε να έρθουμε εδώ και είναι ακριβώς αυτό το κάτι ξεχωριστό, το οποίο δεν μπορείς να ποσοτικοποιήσεις που μας έκανε να το επιχειρήσουμε.» Το κερκυραϊκό τοπίο ασκεί μία ακατανίκητη έλξη για πολλούς αλλοδαπούς και τους αιχμαλωτίζει μόλις το αντικρίσουν, με κύριους πρωταγωνιστές τον ήλιο, τους ελαιώνες και τη θάλασσα: «Το αμυδρό φως κάτω από τα δέντρα είχε μία εξαιρετική ποιότητα, το χρυσαφί του απογευματινού ήλιου το διασπούσαν και το διέχεαν τα αμέτρητα φύλλα. Ήταν σαν ένας πίνακας του πουαντιγισμού, ένα τρισδιάστατο μωσαϊκό, ένας καθεδρικός ναός. Πίσω μας, οι κίτρινες βουνοκορφές υψώνονταν πάνω από τον ορίζοντα των ελαιοδέντρων κάτω από εμάς, το αδιάκοπο κάλυμμα των ελαιώνων λείαινε τα περιγράμματα 138 Better the devil you know than the one you don t. Πρόκειται για αγγλοσαξονική παροιμία που στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως «Παπούτσι από τον τόπο σου κι ας ειν και μπαλωμένο» ή «Δυοίν κακοίν προκειμένοιν το μη χείρον βέλτιστον». 139

152 των λόφων μέχρι να φθάσουν στη θάλασσα. ( ) Η διαύγεια, οι μεγάλες αποστάσεις, η σιωπή κάτω από τον ουρανό, το σχήμα των βουνών, το γαλάζιο καθρέφτισμα του Ιονίου ήταν σαν να πίνεις το φως, να απορροφάς ένα μαγικό φίλτρο που διέλυε τις έννοιες και το άγχος και που αναζωογονούσε την ψυχή.» (Chatto 2005: 21, 234) Η αγάπη για την Ελλάδα γενικά, για τους ανθρώπους της, το κλίμα της, τα φρούτα της!, για τα πάντα!. Στη Σάρα (54) άρεσαν οι άνθρωποι και η πολύ φιλική ατμόσφαιρα που επικρατούσε στο νησί. Αναφέρει ότι υπήρχαν πολλοί Άγγλοι τουρίστες στο νησί παλαιότερα και οι κάτοικοι ήταν εξοικειωμένοι μαζί τους. Προσθέτει ότι με τον τουρισμό προφανώς το νησί έχει αλλάξει τώρα αλλά οι άνθρωποι συνεχίζουν να είναι πολύ φιλικοί και γι αυτό το λόγο δεν θα επέστρεφε στην Αγγλία. Ο σύζυγός της ο Πάτρικ (65) έχει ταξιδέψει στην Ισπανία, στην Ιταλία και στον Καναδά. Ήρθε στο νησί πρώτη φορά μόνος του για διακοπές το 1979 και το ερωτεύτηκε. «Μου αρέσει το καλοκαίρι και νιώθουμε πολύ ευπρόσδεκτοι», μας είπε. Το ζευγάρι είχε ήδη κάνει πολλούς φίλους στην περιοχή όπου πήγαινε επανειλημμένα για διακοπές και γι αυτό το λόγο αποφάσισε να ζήσει αργότερα στο συγκεκριμένο χωριό. Ένας από τους λόγους που έκαναν τον Ντέρεκ (48) και την Τζέιν (48) να εγκατασταθούν μόνιμα στην Ελλάδα ήταν η δομή της ελληνικής κοινωνίας και το δίχτυ ασφαλείας που παρέχει: «Ο λόγος που είμαστε εδώ είναι ότι υπάρχουν κοινωνικά δίκτυα. Οι άνθρωποι έχουν πάντα το νου τους ο ένας στον άλλον. Βρίσκω ότι οι Έλληνες είναι πολύ περισσότερο εκλεπτυσμένοι, πολύ περισσότερο εξυπηρετικοί.» Όταν έφθασε στο νησί με το σύζυγό της για να εγκατασταθούν μόνιμα, η Τζούλι (61) ένιωσε αμέσως σαν να ήταν στην πατρίδα 139 της: «Κατέβηκε η πόρτα του πλοίου και βγαίνοντας με το αυτοκίνητο, άνοιξα το παράθυρο και ένιωσα υπέροχα γιατί ένιωσα σαν να ήμουν στο σπίτι μου. Ήταν πράγματι περίεργο. Είμαστε και οι δύο Σκωτσέζοι και οι δύο πολύ Γλασκώβη, αλλά το ερωτευτήκαμε το μέρος εδώ.» Επιπρόσθετα, ένας άλλος παράγοντας που συνέβαλε στο να λάβουν οι ερωτώμενοι την απόφαση να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό, ήταν η συνειδητοποίηση ότι η Ελλάδα μπορούσε να αποτελέσει μία ιδανική επιλογή διαφυγής από τη ζωή που είχαν στην πατρίδα τους ως πιθανός τόπος μετεγκατάστασης, στο στάδιο του κύκλου ζωής στο οποίο βρίσκονταν. Για τους περισσότερους ήταν ένα τολμηρό εγχείρημα, ένα όνειρο ζωής που δεν ήξεραν εάν θα είχε αίσιο τέλος. Ο Έρικ (59) και η σύζυγός του η 139 Η λέξη home έχει δύο έννοιες στα αγγλικά: «σπίτι» και «πατρίδα». 140

153 Τζούλι (61) συνταξιοδοτήθηκαν πρόωρα και ζουν εδώ και 3 χρόνια στην Κέρκυρα. Ο Έρικ αναφέρει χαρακτηριστικά: «Προσωπικά, χαρακτηρίζω [αυτή την επιλογή] ως ένα παράθυρο ευκαιρίας ( ). Σκέφθηκα ότι στην ηλικία μου, εάν την έχανα, το παράθυρο θα με προσπερνούσε κι εγώ θα εργαζόμουν ακόμη στη Σκωτία, πιθανώς για περισσότερο χρόνο. ( ) Μπορώ να το κάνω αυτό μία φορά και αν δεν το κάνω, μήπως θα έχω πάρει μία λανθασμένη απόφαση; ( ) Ακόμη και αν επιστρέφαμε στην πατρίδα αύριο, εμείς ήρθαμε και το κάναμε.» Ως προσωπικοί λόγοι αναφέρονται οι εξής: η ενεργός γήρανση, η αλλαγή πορείας ζωής, η αλλαγή επαγγέλματος, η πολλές φορές η ήδη επιβαρυμένη κατάσταση της υγείας λόγω εργασίας ή άλλων παραγόντων. Ο Έρικ (57) εντοπίζει εύστοχα τις δημογραφικές και τις κοινωνικές αλλαγές που έχουν επέλθει και που έχουν επιτρέψει πλέον τη μετακίνηση των μεγαλύτερων σε ηλικία ατόμων για διακοπές ή ακόμη και για μόνιμη μετανάστευση σε άλλη χώρα. «Ακόμα και τα άτομα με ηλικία άνω των 70 ετών πηγαίνουν τώρα για διακοπές, κάτι που δεν θα είχε συμβεί χρόνια πριν, εκτός και αν ήσουν πλούσιος. Και αυτό γιατί υπάρχουν οι συντάξεις και οι καλές συνθήκες διαβίωσης καθώς και οι υποδομές. Συνεπώς, υπάρχει μία αλλαγή που έχει επιφέρει ο σύγχρονος τρόπος ζωής.» Η Ελίζαμπεθ (69) είναι διαζευγμένη, συνταξιούχος, χωρίς παιδιά και είναι από τις πρώτες Βρετανίδες που μετοίκησαν στην Κέρκυρα. Ήρθε στο νησί σε ηλικία 39 ετών για πρώτη φορά για να αλλάξει επάγγελμα όπως λέει η ίδια, αν και είχε ήδη δύο πολύ καλές προσφορές εργασίας στη Βρετανία. Είχε ήδη εργαστεί εκεί επί 24 χρόνια, από την ηλικία των 15, σε διάφορες εταιρίες, φθάνοντας στη θέση του ανώτερου διοικητικού στελέχους. Το 1982 αποφασίζει να αφήσει το σπίτι της στην Αγγλία, όλα τα υπάρχοντά της, φίλους και συγγενείς και πηγαίνει να ζήσει στην Κέρκυρα χωρίς να γνωρίζει κανέναν εκεί και χωρίς καμία προοπτική απασχόλησης. Τους πρώτους μήνες έμεινε σε μία ελληνική οικογένεια ενώ βρήκε εργασία λίγο καιρό αργότερα. Πολλοί από τους ερωτώμενους που είχαν επισκεφθεί επανειλημμένα την Κέρκυρα για διακοπές δεν είχαν σκεφθεί ότι θα ζούσαν αργότερα μόνιμα εκεί. Το 2004 και το 2005 όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματα στο χώρο εργασίας στη Βρετανία, οι ερωτώμενοι τηρούσαν μια στάση αναμονής για να δουν πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στη χώρα τους. Σε συνομιλίες τους με φίλους τους σχετικά με το πού θα μπορούσε να 141

154 μεταναστεύσει κανείς για να αναζητήσει μία καλύτερη ποιότητα ζωής, οι φίλοι του Έρικ (59) αστειευόντουσαν λέγοντάς του: «Θα καταλήξεις στην Κέρκυρα μία μέρα» και αυτός τους απαντούσε: «Ίσως να έχετε δίκιο». Παραδέχονται ότι ο σπόρος για την απόφαση για μετανάστευση ελλόχευε καιρό πριν, σε χρόνο που δεν μπορεί να προσδιοριστεί, ωστόσο, ισχυρίζονται ότι δεν επρόκειτο για κάτι προσχεδιασμένο. Ο Έρικ (59) υπογραμμίζει ότι ο ίδιος και η σύζυγός του «δεν είχαν ένα λεπτομερές σχέδιο για το πώς θα πήγαιναν τα πράγματα» και ότι οι ίδιοι «κατασκεύασαν στην πραγματικότητα τη δική τους τύχη.» Για ορισμένους από τους ερωτώμενους η μόνιμη μετανάστευση στην Ελλάδα ήταν όνειρο ζωής που πραγματοποιήθηκε τελικά. Ο Τζεφ (65) ήρθε για πρώτη φορά με την οικογένειά του στην Ελλάδα για διακοπές το 1982 και από τότε έρχεται αδιάλειπτα. Έχει επισκεφθεί τη Χαλκιδική, τη Ρόδο, το Πήλιο, την Πελοπόννησο, τη Σαντορίνη και πολλά άλλα νησιά. Κατοικεί με τη δεύτερη σύζυγό του στη δυτική Κέρκυρα εδώ και 3 χρόνια. Εργάστηκε επί 42 χρόνια ως στέλεχος ασφαλιστικής εταιρείας σε διάφορα μέρη στη Βρετανία και συνταξιοδοτήθηκε το «Πάντα ήθελα να αποσυρθώ στην Ελλάδα και το όνειρό μου έγινε όνειρο και της Ρέιτσελ.», μας είπε. Ωστόσο, ο σπόρος προϋπήρχε εδώ και τουλάχιστον είκοσι χρόνια. «Είχα αυτό το όνειρο από αρκετά νωρίς, νομίζω, πριν γνωρίσω τη Ρέιτσελ. Πάντα έλεγα ότι θα ήθελα να ζήσω σ ένα μέρος σαν κι αυτό. Και όταν ήρθε η συνταξιοδότηση, ήμαστε αρκετά σίγουροι ότι θα το επιχειρούσαμε. Όταν λοιπόν συνταξιοδοτήθηκε και η Ρέιτσελ, το αποφασίσαμε και ήρθαμε στην Κέρκυρα μια για πάντα.» Εκτός από το κλίμα ένας άλλος παράγοντας που προσελκύει τους Βρετανούς είναι η χαμηλή εγκληματικότητα στο νησί και η αίσθηση ασφάλειας που νιώθουν εκεί, σε σύγκριση με το μέρος όπου ζούσαν πριν. Γι αυτό το λόγο, μέχρι πρόσφατα συνήθιζαν να αφήνουν την πόρτα του σπιτιού τους ξεκλείδωτη, αφού δεν φοβούνταν μήπως τους ληστέψουν. Η Νάνσυ (56) μας είπε ότι η ίδια και ο σύζυγός της «δεν ήταν πλέον ευτυχισμένοι στην Αγγλία εξαιτίας του επιπέδου της εγκληματικότητας στην περιοχή όπου ζούσαν και σκέφτηκαν ότι το να μετοικήσουν στην Κέρκυρα θα ήταν μία καλή ιδέα, για μία νέα αρχή». Η Τζέιν (48) εξέφρασε την ίδια άποψη: «Το επίπεδο εγκληματικότητας στο Ηνωμένο Βασίλειο σε σύγκριση με εδώ είναι απλά απίστευτο. Εννοώ ότι δεν θα άφηνες ποτέ ξεκλείδωτη την πόρτα και το αυτοκίνητό σου. Δεν θα άφηνες ποτέ το κινητό σου και τα χρήματά σου ακόμη κι αν ήταν μπροστά σου και τα βλεπες.» 142

155 Η Κλερ παρατηρεί ότι τελευταία υπάρχει μικρή παραβατικότητα στην Κέρκυρα, που δεν συγκρίνεται όμως με το Ηνωμένο Βασίλειο. «Ποτέ δεν ένιωθα εντελώς ασφαλής. [ ] Πάντα περίμενα ότι θα γυρίσω στο σπίτι και θα το βρω διαρρηγμένο. Δεν συνέβη ποτέ αλλά το σκεφτόμουν πάντα.», μας λέει. «Στην Κύπρο δεν ανησυχούσαμε ποτέ για το θέμα της ασφάλειας. Αλλά ακόμη κι εκεί η κατάσταση έχει αλλάξει. Υπάρχει πολλή εγκληματικότητα στην Κύπρο τώρα.» Ο Μαρκ αναφέρει ότι στην Κέρκυρα μπορείς να περπατάς ακόμη και να νιώθεις ασφάλεια ενώ η Κλερ τονίζει ότι απλά πρέπει να προσέχει κανείς να κλειδώνει τα πάντα και να μην αφήνει εκτεθειμένα τα πράγματά του. Η Σάρα (54) νιώθει ασφαλέστερη στην Κέρκυρα απ ότι στη Βρετανία: Δεν νιώθω ανήσυχη να περπατάω έξω οποιαδήποτε στιγμή τη μέρα ή τη νύχτα και κάνω πολύ περπάτημα. Μου αρέσει και είμαι συνήθως μόνη μου και ο κόσμος μού λέει: Δεν μπορείς. Μα γιατί; Η Έμμα (49) νιώθει ότι τα παιδιά της, που γεννήθηκαν στην Ελλάδα, έχουν μεγαλύτερη ασφάλεια στο νησί απ ότι θα είχαν στη Βρετανία: «Τα παιδιά πάνε στο σχολείο, παίζουν μέχρι να νυχτώσει, είναι πολύ ασφαλέστερα. Αν και βλέπω μια αλλαγή, δεν νομίζω ότι μας έχει χτυπήσει ακόμη τόσο πολύ εδώ. Γιατί νιώθεις περισσότερο ασφαλής για τα παιδιά. Εδώ είναι ασφαλέστερα απ ότι στη Βρετανία. Μπορείς να τα αφήσεις να κάνουν περισσότερα πράγματα εδώ απ ότι στη Βρετανία. Και είναι περισσότερο ελεύθερα να βγαίνουν έξω, νομίζω.» Είναι αξιοσημείωτο ότι κάποια αρνητικά σημεία των Ελλήνων και ειδικότερα, των Κερκυραίων αποτέλεσαν παραδόξως παράγοντα προσέλκυσης των Βρετανών στην Κέρκυρα. Ο Πάτρικ (65) λέει ότι «δεν εφαρμόζουν τους νόμους, είναι τόσο χαλαροί και νωχελικοί» και η σύζυγός του η Σάρα (54) προσθέτει «ότι αυτό το οποίο ερωτεύτηκαν τότε ήταν αυτή η ανεμελιά». Επιπρόσθετα, ως παράγοντας διευκόλυνσης της μετανάστευσης των Βρετανών στην Ελλάδα αναφέρθηκε η ελευθερία κυκλοφορίας και εγκατάστασης εργαζομένων στην ΕΕ. Η Τζέιν (48), η οποία είχε εργαστεί και ζήσει στη Δυτική Αυστραλία επί 10 χρόνια, μας είπε: «Γι αυτό το λόγο ήρθαμε, γιατί μπορούσαμε να μετακινηθούμε ελεύθερα στην ΕΕ. Γιατί το πρόβλημα με την επιστροφή στην Αυστραλία είναι ότι χρειάζεσαι βίζες. Σκεφθήκαμε να το προσπαθήσουμε και ήταν αρκετά εύκολο. Το μόνο πράγμα που έπρεπε να κάνουμε ήταν μια αίτηση για βεβαίωση εγγραφής εδώ, που είναι απλό. Έτσι απλά χρειάστηκε να πάμε στο αστυνομικό τμήμα και να κάνουμε αίτηση για χορήγηση βεβαίωσης εγγραφής και αυτό ήταν όλο. Και μετά, βεβαίως, χρειάστηκε να 143

156 πληρώσουμε και να ξεκαθαρίσουμε τα θέματα που είχαν να κάνουν με το ΙΚΑ, με την εφορία και τους εργοδότες μας. Λίγο πολύ κάναμε τα ίδια με αυτά που κάναμε και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μπορείς απλά να μεταφέρεις τις ασφαλιστικές και τις συνταξιοδοτικές εισφορές σου από το Ηνωμένο Βασίλειο στην Ελλάδα, το οποίο και κάναμε.» Η απόφαση κάποιων από τους ερωτώμενους να εγκατασταθούν μόνιμα στην Κέρκυρα επηρεάστηκε από Βρετανούς φίλους οι οποίοι διέμεναν μόνιμα στην Ελλάδα. Ο Ρότζερ (60) και η σύζυγός του Έμιλυ (71) επισκέπτονταν για διακοπές κάποιους φίλους τους στους Παξούς, οι οποίοι είχαν χτίσει εκεί το σπίτι τους. Τους άρεσε ο ελληνικός τρόπος ζωής και αποφάσισαν να αγοράσουν ένα σπίτι στην Κέρκυρα. Έτσι, οι Βρετανοί φίλοι τους τους έφεραν σ επαφή με ένα αγγλικό μεσιτικό γραφείο στην Κέρκυρα. Επίσης, ως καθοριστικός παράγοντας που επηρέασε την απόφαση για μετεγκατάσταση στο εξωτερικό μιας οικογένειας Βρετανών ήταν η δυνατότητα να εργάζεται το ένα εκ των μελών της εξ αποστάσεως μέσω διαδικτύου (τηλε-εργασία). Ο Ουίλιαμ, μηχανικός Η/Υ, είχε κουραστεί από την εργασία του επί 25 χρόνια σε μια εταιρεία τηλεπικοινωνιών και ήθελε να παραιτηθεί. Η απόφασή του αυτή διευκολύνθηκε από το πρόγραμμα εθελούσιας εξόδου της εταιρείας τηλεπικοινωνιών στην οποία εργαζόταν, πήρε την αποζημίωση και αποχώρησε από την εταιρεία το 2001 σε ηλικία 43 ετών. Αργότερα βρήκε δουλειά σε μια αμερικανική εταιρεία ανάπτυξης λογισμικού, η οποία του επέτρεπε να εργάζεται από το σπίτι του. Σε εκείνο το στάδιο της ζωής του αναρωτήθηκε αν ήταν αναγκαίο να παραμείνει στην Αγγλία. «Ο εργοδότης μου δεν είχε πρόβλημα να ζήσω οπουδήποτε στον κόσμο αρκεί να υπήρχαν καλές τηλεπικοινωνίες και καλή πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ετσι τελικά αυτό με βοήθησε να μετοικήσω στην Κέρκυρα», μας είπε. Τέλος, ένας καθοριστικός παράγοντας για την απόφαση για μόνιμη μετανάστευση στην Ελλάδα είναι ο έρωτας και ο γάμος με Έλληνα/Ελληνίδα. Υπάρχουν πολλοί μικτοί γάμοι στην Κέρκυρα Ελλήνων και Ελληνίδων με υπηκόους από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην πλειοψηφία τους οι γάμοι αυτοί είναι μεταξύ Ελλήνων και Βρετανίδων και λιγότερο μεταξύ Ελληνίδων και Βρετανών. Η γνωριμία στις περισσότερες περιπτώσεις γίνεται κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών. Πρόκειται συνήθως για Βρετανούς και Βρετανίδες που είτε εργάζονται στο νησί εποχιακά σε επιχειρήσεις που έχουν σχέση με τον τουρισμό (π.χ. μπαρ, εστιατόρια, ενοικιάσεις αυτοκινήτων, 144

157 εκπρόσωποι tour operators) είτε επισκέπτονται το νησί ως τουρίστες/ τουρίστριες, συνήθως με τουριστικά πακέτα Διαπολιτισμικοί γάμοι και μετανάστευση Η μετανάστευση λόγω έρωτα ( love migration ) συγκαταλέγεται στις σχετικά νέες μορφές μετανάστευσης και προκύπτει: α) είτε όταν ένα άτομο συναντά στη χώρα του τον/την αλλοδαπό/-ή σύντροφό του και στη συνέχεια μετοικεί μόνιμα στη χώρα καταγωγής του/της συντρόφου του, β) είτε όταν ένα άτομο μεταβαίνει σε μια ξένη/τρίτη χώρα, συναντά εκεί τον/τη σύντροφό του και κατόπιν το ζευγάρι αποφασίζει να εγκατασταθεί μόνιμα σε μία από τις δύο χώρες προέλευσης είτε στην τρίτη χώρα όπου γνωρίστηκαν. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας European Internal Movers Social Survey (EIMSS), που διεξήχθη το 2004 σε Ευρωπαίους, το 29,2% των Ευρωπαίων που μετοίκησαν σε άλλο κράτος μέλος της ΕΕ αναφέρθηκε σε λόγους συναισθηματικής φύσης ( για να ζήσω με το σύντροφό μου/το σύζυγό μου/τα παιδιά μου ) ενώ το 6,2% για να ζήσουν με τα μέλη της οικογένειάς τους. Εξετάζοντας την εθνικότητα των συντρόφων, το 36,2% των ερωτηθέντων οι οποίοι ανέφεραν τον έρωτα ως λόγο μετανάστευσης είχαν ομοεθνή σύντροφο ενώ το 61,6% ζούσε ή ήταν παντρεμένο με πολίτη της χώρας προορισμού (Santacreu et al. 2009: 57). Οι συγγραφείς επισημαίνουν «την πολιτισμική επίπτωση των μικτών ζευγαριών, λαμβάνοντας υπ όψιν τον στρατηγικό τους ρόλο ως εργαστήρια επανα-διεργασίας μιας διπλής εθνικής ταυτότητας και την κατασκευή νέων νοημάτων, γλωσσών και στυλ κοινωνικής διάδρασης» (ό.π.). Στην παρούσα μελέτη δύο από τις ερωτώμενες Βρετανίδες ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, δηλαδή πήγαν στην Κέρκυρα για διακοπές, γνώρισαν εκεί το μελλοντικό σύζυγό τους και αποφάσισαν να επιστρέψουν για να παντρευτούν και για να μείνουν μόνιμα εκεί. H Εμμα (49) συνάντησε τον Γιάννη σε ένα μπαρ στην Κέρκυρα το δεύτερο βράδυ όταν είχε πάει εκεί για διακοπές με άλλες τρεις φίλες της. Η Έμμα δεν είχε ταξιδέψει ποτέ πριν στο εξωτερικό. Αυτή ήταν 21 και αυτός 25 ετών. Μία φίλη τής Έμμα μίλησε σ ένα φίλο του Γιάννη και στη συνέχεια ο Γιάννης πήγε να καθίσει μαζί τους στο τραπέζι τους κι έτσι γνωρίστηκαν. Ένιωσε ότι τον γνώριζε ήδη πολλά χρόνια, μας λέει η Έμμα. Όταν αυτή έφυγε από το μπαρ εκείνο το βράδυ, ο Γιάννης τη ρώτησε αν θα του έγραφε 145

158 και αν θα επέστρεφε στο νησί. Τελικά, η Έμμα επέστρεψε στην Κέρκυρα δώδεκα φορές μέσα σε τέσσερα χρόνια ενώ ο Γιάννης την επισκέφθηκε στην Αγγλία μόνο τρεις φορές. Το 1987 η Έμμα εγκαταστάθηκε μόνιμα στο πατρικό σπίτι του συζύγου της σ ένα χωριό της Κέρκυρας και το 1992 παντρεύτηκαν με καθολικό και με ορθόδοξο γάμο που τελέστηκαν την ίδια ημέρα γιατί η Έμμα μεγάλωσε ως καθολική. Στην αρχή του έγγαμου βίου της η Έμμα χρειάστηκε να συγκατοικήσει με την Ελληνίδα πεθερά της. Στην αρχή ήταν λίγο δύσκολα τα πράγματα, μας λέει, αν και δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους λόγω του εμποδίου της γλώσσας, γεγονός το οποίο, όπως επισημαίνει, αποδείχτηκε στη συνέχεια θετικό γιατί δεν δημιουργήθηκαν τριβές και εντάσεις ανάμεσά τους. Η πεθερά της ήταν πάντα καλή μαζί της, μας λέει, αλλά λίγο επιφυλακτική γιατί ίσως να φοβόταν τι θα γινόταν εάν η Έμμα αποφάσιζε μία ημέρα να χωρίσει και να επιστρέψει στην Αγγλία. Η Έμμα δεν ξέρει αν η πεθερά της θα ήθελε Ελληνίδα νύφη. «Πάντα μου λέει ότι είμαι η καλύτερη. [ ] Βλέπω την εύθυμη πλευρά του πράγματος, την εύθυμη πλευρά της. Κι έτσι τα πηγαίνω πολύ καλά μαζί της, με την πεθερά μου, με τη νόννα 140», μας εξομολογείται. Η Έμμα μας είπε ότι γνωρίζει πολλές Βρετανίδες που παντρεύτηκαν με Έλληνες. Πολλές από τις Βρετανίδες φίλες της έχουν χωρίσει και επιστρέψει στη Βρετανία. Κατά την άποψή της, στις ηλικίες μεταξύ 20 και 40 ενώ υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να χωρίσει ένα ζευγάρι. Αναφέρει ότι σε πολλές περιπτώσεις τα πεθερικά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο χωρισμό, ιδιαίτερα οι Ελληνίδες πεθερές που έκαναν δύσκολη τη ζωή της ξένης νύφης τους. Η Έμμα συνεχίζει λέγοντας ότι αν ένα ζευγάρι φθάσει κοντά στην ηλικία των 50 και έχει αποκτήσει παιδιά, οι πιθανότητες να χωρίσει αργότερα είναι μικρότερες. Η Έμμα έχει δύο παιδιά 18 και 15 ετών. Είναι βαπτισμένα ορθόδοξα, έχουν διπλή ιθαγένεια εκ γεννήσεως και είναι δίγλωσσα. Τα διαβατήριά τους είναι ελληνικά. Πήγαν σε ελληνικό δημόσιο σχολείο. 141 Το ένα παιδί σπουδάζει σήμερα σ ένα περιφερειακό ΤΕΙ 140 Που σημαίνει γιαγιά στα ιταλικά. Οι Επτανήσιοι έχουν ενσωματώσει στα ιδιώματά τους ιταλικές λέξεις και εκφράσεις, τις οποίες χρησιμοποιούν μέχρι σήμερα. 141 Στην Κέρκυρα δεν λειτουργούν διεθνή σχολεία για τα παιδιά των πολιτών της ΕΕ που ζουν στο νησί. Τέτοια σχολεία λειτουργούν μόνο στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Αντίθετα, στην Costa del Sol στη νότια Ισπανία εκτός από τα ισπανικά δημόσια σχολεία υπάρχουν ιδιωτικά διεθνή, δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, στην πλειοψηφία τους βρετανικά (μέλη της Εθνικής Ένωσης Βρετανικών Σχολείων στην Ισπανία- NABSS), αγγλόφωνα ή δίγλωσσα, όπου η ύλη είναι ίδια με αυτή που διδάσκεται στη Βρετανία, ενώ λειτουργούν ακόμη γερμανικό, φινλανδικό, σουηδικό και νορβηγικό σχολείο για τα παιδιά των αποδήμων Βορειοευρωπαίων. 146

159 ενώ το άλλο φοιτά στο Λύκειο. Η Έμμα επισημαίνει ότι και τα δύο παιδιά της μιλάνε πολύ καλά και τις δύο γλώσσες. Επειδή ζούσαν σε χωριό, όπου οι συγγενείς ήταν Έλληνες τα ελληνικά τους είναι άριστα, μας λέει. Βέβαια τα πρώτα κρίσιμα χρόνια της ζωής των παιδιών είναι με τη μητέρα, και γι αυτό η ίδια τους μιλούσε συνέχεια αγγλικά ενώ ο πατέρας τους ελληνικά. Τώρα η συνομιλία μεταξύ των μελών της οικογένειας γίνεται πότε στη μία και πότε στην άλλη γλώσσα. Με τα χρόνια τα ελληνικά της Έμμα βελτιώθηκαν αρκετά και τα παιδιά της τώρα δεν τη διορθώνουν όταν κάνει λάθη, μας λέει. Η Έμμα αναφέρει ότι κάποιος μπορεί να καταλάβει ότι τα παιδιά της έχουν ξένες ρίζες αφενός, από την εξωτερική τους εμφάνιση και αφετέρου, από την προφορά τους όταν μιλάνε αγγλικά. Μας τονίζει ότι ο γιος της όταν ήταν στο γυμνάσιο δεν ήθελε να γνωρίζει κανείς ότι είναι κατά το ήμισυ Άγγλος. Μας εξηγεί τους πιθανούς λόγους γι αυτή τη συμπεριφορά: «Δεν ξέρω, ίσως να μην ήθελε να ξεχωρίζει σε αυτή την ηλικία. Τώρα το βλέπει ως πλεονέκτημα. Δεν ήθελε να πηγαίνω στο σχολείο να μιλάω στους καθηγητές για να μην ξέρουν ότι η μητέρα του ήταν Αγγλίδα. Αλλά πολλές φίλες μου λένε ότι το ίδιο συμβαίνει και με τα δικά τους παιδιά. Όχι τόσο πολύ η κόρη μου.» Η Έμμα λέει ότι αρέσει στο γιο της που τώρα μένει μακριά από το σπίτι του, έχει τους φίλους του εκεί και του αρέσει το αντικείμενο των σπουδών του. Τον επισκέπτεται μερικές φορές για να δει τι κάνει και για να τον φροντίσει. Η ίδια μας λέει ότι τώρα κάνει αυτά που έλεγε ότι δεν θα έκανε ποτέ: «Πηγαίνω εκεί και του μαγειρεύω. Μαγειρεύω και βάζω στην κατάψυξη φαγητά για να έχει.» Ο γιος τους δεν επισκέπτεται πολύ τακτικά την οικογένεια αλλά επικοινωνούν συχνά. Η Έμμα ως μητέρα εκφράζει τις ανησυχίες της για το μέλλον των παιδιών της: «Έχω πολλή πίστη στο Θεό. Και προσεύχομαι γι αυτό. Ο Θεός θέλει προβλέψει. 142 Φοβάμαι αρκετά για το μέλλον τους. Θέλω να έχουν μία ευκαιρία όπως είχαμε κι εμείς», λέει χαρακτηριστικά. Μας αναφέρει ότι τα παιδιά της έχουν την επιλογή να πάνε στη Βρετανία αργότερα αν δεν βρουν εργασία στην Ελλάδα, αν και η ίδια δεν το θέλει πραγματικά. Η κόρη της σκέφτεται να σπουδάσει στη Βρετανία. Η Έμμα δεν έχει αντίρρηση, ωστόσο, τα δίδακτρα είναι πολύ υψηλά και αυξάνονται συνεχώς. Όταν έρθει εκείνη η στιγμή, μας λέει ότι ίσως να μην είναι σε θέση να ανταπεξέλθουν οικονομικά σε αυτά τα έξοδα. 142 Αναφορά στο σχετικό βιβλικό απόσπασμα από τη Γένεση 22: 8 «Και είπεν ο Αβραάμ, Ο Θεός, τέκνον μου, θέλει προβλέψει εις εαυτόν το πρόβατον διά την ολοκαύτωσιν. Και επορεύοντο οι δύο ομού.» 147

160 Η Έμμα μας λέει ότι παλιότερα η κόρη της ήταν περισσότερο δεμένη με τον πατέρα της ενώ η ίδια με το γιο της αλλά ότι αυτό τώρα έχει αλλάξει πολύ. Μας εξηγεί: «Είμαι πολύ πιο κοντά στην κόρη μου. Σκέφτεται πολύ περισσότερο ως Βρετανίδα ενώ ο γιος μου περισσότερο ως Έλληνας γι αυτό αυτός και ο πατέρας του πάνε μαζί. Αλλά είμαι αρκετά κοντά και με τα δύο παιδιά μου.» Η Άλις (47) έχει μία διαφορετική ιστορία να μας διηγηθεί. Το 1987 πήγε για διακοπές στην Κέρκυρα για πρώτη φορά με την αδερφή της. Η Άλις ήταν 22 ετών τότε και η αδερφή της 24 ετών. Κατά τη διάρκεια αυτών των διακοπών η αδερφή της γνώρισε έναν Έλληνα, το μελλοντικό σύζυγό της. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, σταμάτησε τη δουλειά της, πούλησε το αυτοκίνητό της και αμέσως μετά γύρισε για να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Δύο με τρεις μήνες αργότερα το ζευγάρι παντρεύτηκε ενώ η Άλις βρισκόταν στην Αγγλία. Το επόμενο καλοκαίρι του 1988 η Άλις πήγε να επισκεφθεί την αδερφή της στην Κέρκυρα και τότε συνάντησε σ ένα μπαρ το μελλοντικό σύζυγό της, ο οποίος ήταν φίλος του Έλληνα γαμπρού της. Η Άλις επέστρεψε στο νησί το Σεπτέμβριο για δέκα ημέρες και έπειτα για μία εβδομάδα τον Οκτώβριο. Ο Μιχάλης την επισκέφθηκε στην Αγγλία πριν τα Χριστούγεννα και η Άλις πήγε για να ζήσει μόνιμα στο χωριό του συζύγου της στην Κέρκυρα τον επόμενο Μάρτιο του Παντρεύτηκαν την ίδια χρονιά μόνο με ορθόδοξο γάμο. Η Άλις εξηγεί ότι υπήρξαν και άλλοι λόγοι, εκτός από τον έρωτα, που την έκαναν να μεταναστεύσει μόνιμα στο νησί: «Δεν ήμουν λυπημένη που άφηνα την Αγγλία αλλά που άφηνα την οικογένειά μου. Προφανώς, μετοίκησα εξαιτίας του Μιχάλη αλλά ήταν επίσης θετικό το ότι ήξερα ότι θα ήταν και η αδερφή μου εδώ. Αλλά δεν νομίζω ότι θα επιστρέψω ποτέ στην Αγγλία. Αν έπρεπε, θα το έκανα.» Η αδερφή της Άλις αποφάσισε να μετακομίσει το 2006 με την οικογένειά της στην Αγγλία για να σπουδάσουν τα παιδιά τους γιατί κατάλαβαν ότι δεν θα προόδευαν στην Κέρκυρα. Και τα δύο παιδιά σήμερα σπουδάζουν σε ένα πολύ καλό βρετανικό πανεπιστήμιο. Ο Έλληνας γαμπρός της Άλις επέστρεψε αργότερα στην Κέρκυρα όπου έχει και την περιουσία του. Η Άλις έχει δύο παιδιά 22 και 17 ετών που γεννήθηκαν στη Βρετανία. Είναι δίγλωσσα και έχουν μόνο την ελληνική ιθαγένεια. 143 Ο μεγάλος γιος εργάζεται στην 143 Η απόκτηση της βρετανικής ιθαγένειας μέσω εγγραφής (registration) αφορά κυρίως παιδιά ηλικίας κάτω των 18 ετών. Η ιθαγένεια μπορεί να αποδοθεί είτε επειδή το παιδί τη δικαιούται είτε επειδή το 148

161 περιοχή όπου μένουν ενώ ο δεύτερος φοιτά στο Λύκειο. Τα ελληνικά είναι η κύρια γλώσσα τους ενώ μιλάνε άπταιστα αγγλικά τα οποία δεν διδάχτηκαν αλλά έμαθαν από τη μητέρα τους. Ακόμη και σήμερα η Άλις τους μιλάει στα αγγλικά αλλά αυτά της απαντάνε στα ελληνικά. Αν τα παιδιά της αποφάσιζαν να πάνε στην Αγγλία για να ζήσουν μόνιμα, θα τα ακολουθούσε, μας λέει. Ωστόσο, τονίζει ότι αυτό είναι δύσκολο γιατί η αδερφή της δεν έχει καθόλου περιουσία εκεί. «Δεν είναι σαν εδώ όπου έχεις την οικογένεια και δεν σε νοιάζει. Σου ανοίγουν τις αγκάλες τους και δεν έχει σημασία το πόσο θα μείνεις. Είναι διαφορετικά στην Αγγλία.», μας λέει χαρακτηριστικά. Τα παιδιά εξάλλου δεν συνοδεύουν τη μητέρα τους κάθε φορά που επισκέπτεται τους συγγενείς της στη Βρετανία γιατί όπως μας λέει η Άλις δεν τους αρέσει ο καιρός εκεί ενώ «[δ]εν υπάρχει κανένα μέρος όπου να μπορούν να πάνε να κάτσουν για καφέ, πράγματα σαν κι αυτά που είναι σημαντικά γι αυτά», μας εξηγεί. 5.3 Αυτό-απασχόληση και εξαρτημένη εργασία 144 Από τους συνολικά 19 ερωτώμενους, οι τέσσερις εργάζονται στην Κέρκυρα με εξαρτημένη εργασία και οι δύο είναι ιδιοκτήτες ατομικής επιχείρησης. Η Σάρα (54) εργάζεται ως βοηθητικό προσωπικό σε διάφορα εστιατόρια στην Κέρκυρα επί δεκαπέντε χρόνια. Έχει αλλάξει πολλά εστιατόρια αλλά η απασχόλησή της ήταν πάντα στην κουζίνα. Μας λέει ότι η δουλειά της είναι πολύ αγχωτική και κουραστική, λόγω της υπερβολικής ζέστης που επικρατεί στην κουζίνα, σε συνδυασμό με τη ζέστη του καλοκαιριού. «Συνήθως χάνω βάρος το καλοκαίρι, κατά μέσο όρο έντεκα κιλά και γι αυτό φροντίζω να έχω επιπλέον κιλά το χειμώνα», μας είπε χαρακτηριστικά. Πριν τέσσερα χρόνια που έπαθε έμφραγμα χρειάστηκε να πάει σ ένα μικρότερο εστιατόριο με λιγότερο άγχος και τώρα είναι αρκετά ικανοποιημένη. Η Σάρα εργάζεται το πολύ έξι μήνες κάθε χρόνο (Μάιο με Οκτώβριο), χωρίς ρεπό, οχτώ με δέκα ώρες την ημέρα, και τον υπόλοιπο καιρό λαμβάνει επίδομα ανεργίας. Το ημερομίσθιό της δεν υπέστη περικοπές και ήταν το ίδιο τα τελευταία δύο χρόνια. Η Σάρα έχει ένσημα και στη Βρετανία και στην Ελλάδα. Με τα σημερινά δεδομένα θα συνταξιοδοτηθεί στην ηλικία κράτος ασκεί τη διακριτική του ευχέρεια να του την αποδώσει. Υπάρχουν συγκεκριμένες υποκατηγορίες. Αν το παιδί έχει γεννηθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο από γονείς εγκατεστημένους εκεί έχει αυτομάτως δικαίωμα να λάβει ιθαγένεια. Το ίδιο συμβαίνει αν έχει γεννηθεί εκεί αλλά έχει παραμείνει στη χώρα τα πρώτα 10 χρόνια της ζωής του. Σε περίπτωση όμως που οι γονείς του δεν είναι εγκατεστημένοι στη χώρα ή δεν είναι Bρετανοί πολίτες, τότε είναι στη διακριτική ευχέρεια των κρατικών αρχών το αν θα του αποδοθεί η ιθαγένεια. 144 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Β του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 149

162 των 65 ετών. Η σύνταξή της θα βγει στην Ελλάδα και θα προσμετρηθεί και η προϋπηρεσία της στη Βρετανία. Το πρόβλημα, όπως μας λέει, είναι αφενός, αν θα μπορεί να βρίσκει εργασία όλα αυτά τα χρόνια μέχρι τη συνταξιοδότηση και αφετέρου, αν θα είναι σε θέση να εργαστεί μέχρι τότε. Η Σάρα αναφέρει ότι, επειδή δεν μιλάει ελληνικά, της είναι δύσκολο να βρει το χειμώνα μια δουλειά που να πληρώνεται ικανοποιητικά στα λιγοστά εστιατόρια που λειτουργούν κυρίως στην πόλη της Κέρκυρας. Το επίδομα ανεργίας το βρίσκει ικανοποιητικό για την ώρα και μπορούν και τα βγάζουν πέρα και με τη σύνταξη που λαμβάνει ο σύζυγός της. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) είναι επιστάτες επί τέσσερα χρόνια σε ένα υποστατικό έκτασης 100 στρεμμάτων. Πριν εργάζονταν επίσης ως επιστάτες στη Ζάκυνθο επί οχτώ χρόνια. Η δουλειά τους περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τη φροντίδα της βλάστησης (ελαιόδεντρα, εσπεριδοειδή και φυτά), κλαδέματα, κοψίματα, ποτίσματα, σκαλίσματα, καθαρισμό, ευπρεπισμό του περιβάλλοντα χώρου καθώς και συντήρηση της πισίνας και των τεσσάρων οικιών. Η Τζέιν και ο Ντέρεκ απολαμβάνουν πολύ τη δουλειά που κάνουν και μας λένε ότι θα έκαναν την ίδια ή μία παραπλήσια δουλειά (στο κέτερινγκ) αν βρισκόντουσαν στη Βρετανία. Ωστόσο, όσον αφορά το συγκεκριμένο επάγγελμα η Τζέιν επισημαίνει κάποιες σημαντικές διαφορές μεταξύ της Ελλάδας και της Βρετανίας: «Θα ήταν μία πολύ πιο τυπική δουλειά. Υπάρχει τεράστιος ανταγωνισμός στην Αγγλία μεταξύ των ανθρώπων αλλά και για δουλειές. Πιθανόν εκεί να μη βρίσκεις ασφάλεια και σταθερότητα στην εργασία. Αλλά κι αν ακόμη την βρεις, έχεις όλα τ άλλα. Είναι πάλι ένας κακός στόχος. Προσωπικά, νομίζω ότι το πράγμα έχει ξεφύγει. Κανένας δεν έχει κίνητρο να παραμείνει και να εργαστεί σε μία δουλειά, λόγω της αβεβαιότητας. Υποθέτω ότι το ίδιο συμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Αλλά εδώ νομίζω ότι αν εργαστείς σκληρά, θα ανταμειφθείς. Στην Αγγλία εργαζόμασταν έτσι πριν αλλά τώρα με τον ανταγωνισμό οι άνθρωποι έχουν χάσει τα ιδανικά τους.» Μας λένε ότι η δουλειά που κάνουν είναι πολύ κουραστική και απαιτεί μεγάλη σωματική δραστηριότητα και έκθεση σε κάθε είδους καιρικά φαινόμενα. Παρόλα αυτά αντλούν δύναμη και κίνητρο να πετύχουν, καθώς βλέπουν τους καρπούς των προσπαθειών που καταβάλλουν καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου να αποδίδουν. Επιπλέον, η δουλειά αυτή τους επιτρέπει να είναι δημιουργικοί και να λαμβάνουν πρωτοβουλίες με σκοπό τη διαρκή βελτίωση και αξιοποίηση του υποστατικού. Ο Ντέρεκ λέει χαρακτηριστικά: 150

163 «Το μέρος αυτό [κάθε Δεκέμβριο] μοιάζει με βόμβα εξαιτίας του καιρού. Και μετά, αρχές Ιουνίου όταν όλα μπαίνουν στη θέση τους και βλέπεις το τελικό αποτέλεσμα της εξάμηνης εργασίας σου, του έργου σου που έχει προηγηθεί, λες Πω πω. Και συνεχίζεις να το συντηρείς για το καλοκαίρι και ξέρεις τι θα συμβεί τον επόμενο χειμώνα. [ ] Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς που κάνουμε είναι οι δικές μας ιδέες. Λέμε στο αφεντικό Tο χειμώνα θέλουμε να κάνουμε αυτό κι εκείνος μας λέει Εντάξει. Ξέρει ότι είμαστε εδώ για να βελτιώσουμε το υποστατικό του. Έτσι, όταν έρχεται το καλοκαίρι, μας λέει: Πολύ ωραία. Μπράβο! Συνεχίστε έτσι και φεύγει.» Ο Ουίλιαμ (54) εργαζόταν ως μηχανικός σε εταιρεία τηλεπικοινωνιών στη Βρετανία πριν αποφασίσει να αποχωρήσει και να εργαστεί για μια αμερικανική εταιρεία ανάπτυξης λογισμικού, με έδρα τις ΗΠΑ, με τη μέθοδο της τηλε-εργασίας, δηλαδή από το σπίτι του. Μετά από λίγο καιρό, αποφάσισε να ρωτήσει το αφεντικό του αν ήταν απαραίτητο να συνεχίσει να ζει στην Αγγλία, εφόσον του επέτρεπαν να εργάζεται από το σπίτι του. Το αφεντικό του δεν είχε απολύτως κανένα πρόβλημα να πάει να ζήσει ο Ουίλιαμ σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου ήθελε, αρκεί να υπήρχαν καλές τηλεπικοινωνίες και καλή πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Αυτό επέτρεψε στον Ουίλιαμ να μετακομίσει με τη σύζυγό του και το ένα του παιδί στην Κέρκυρα, την οποία είχε επισκεφθεί επανειλημμένα ως τουρίστας και του άρεσε πολύ. Η Νάνσυ εργαζόταν στην Αγγλία ως διπλωματούχος καθηγήτρια αγγλικών ως ξένη γλώσσα και αποφάσισε να συνεχίσει το επάγγελμά της στην Κέρκυρα. Μόλις εγκαταστάθηκε στο νησί έκανε αίτηση για να της χορηγηθεί άδεια διδασκαλίας της αγγλικής σε φροντιστήρια ξένων γλωσσών και δίδαξε για έντεκα χρόνια με ένσημα από το ΙΚΑ. Ωστόσο, μας ανέφερε ότι πριν από επτά χρόνια σταμάτησε να διδάσκει λόγω της αλλαγής της νομοθεσίας που απαιτούσε από τους αλλοδαπούς καθηγητές ξένων γλωσσών να περάσουν κάποιες εξετάσεις στα αρχαία ελληνικά. 145 Μας είπε ότι αν οι εξετάσεις ήταν στα νέα ελληνικά θα πήγαινε να δώσει γιατί τα ελληνικά της είναι σε πολύ καλό επίπεδο σε όλες τις δεξιότητες. Η Νάνσυ δεν μπορεί να καταλάβει γιατί ενώ οι διπλωματούχοι καθηγητές έχουν το δικαίωμα να διδάσκουν ελεύθερα σε 145 Κατόπιν δικής μας σχετικής έρευνας στο διαδίκτυο, διαπιστώσαμε ότι λόγω αλλαγής στη νομοθεσία το 2007, κάθε αλλοδαπός καθηγητής που διδάσκει σε φροντιστήριο ξένων γλωσσών πρέπει απαραίτητα να κατέχει Πιστοποιητικό Ελληνομάθειας Γ επιπέδου. Το πιστοποιητικό αυτό είναι προϋπόθεση για τη χορήγηση άδειας διδασκαλίας και ελέγχεται από την τοπική Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Προφανώς, είτε η Νάνσυ δεν ενημερώθηκε σωστά από τους τοπικούς φορείς για την εν λόγω νομοθετική αλλαγή, η οποία είναι γραμμένη μόνο στα ελληνικά, είτε έγινε παρερμηνεία. 151

164 οποιαδήποτε χώρα της ΕΕ, «οι ντόπιοι στην Κέρκυρα σταματάνε τους ανθρώπους [από την εργασία τους] γιατί μπορεί να έρθουν οι επιθεωρητές.» 5.4 Καθεστώς ιδιοκτησίας: Πρώτη/Δεύτερη κατοικία Παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του τόπου και του είδους της κατοικίας Βρισκόμαστε σ ένα γυμνό ακρωτήρι, πλασμένο από όμορφα, καθαρά μεταμορφικά πετρώματα και στρωμένο μ ένα χαλί από ελιές και λιόπρινα. ( ) Αυτό είναι τώρα το σπιτικό μας και καθόλου δεν το μετανιώνουμε. Ένας ολόκληρος κόσμος. Η Κέρκυρα. Λώρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου Οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους είχαν πουλήσει όλα τα υπάρχοντά τους στη Βρετανία πριν έρθουν να εγκατασταθούν μόνιμα στην Κέρκυρα. Ωστόσο, όταν επισκέπτονται τη χώρα τους για λίγες ημέρες ή για λίγες εβδομάδες κάθε φορά μένουν στα σπίτια συγγενών και φίλων, ή στα σπίτια των παιδιών τους. Μόνο οι 4 από τους 19 ενοικιάζουν κατοικία ως κύρια/πρώτη, οι 13 έχουν αγοράσει πρώτη κατοικία στο νησί ενώ σε ένα ζευγάρι έχει παραχωρηθεί δωρεάν μία αγροικία μέσα σ ένα υποστατικό - από τον ιδιοκτήτη-εργοδότη. Το ζευγάρι είναι υπεύθυνο για τη συντήρηση του υποστατικού και η δωρεάν διαμονή αποτελεί μέρος των παροχών του εργοδότη προς τους εργαζόμενους. Επιπλέον, πριν μετοικήσουν οριστικά ορισμένοι από τους ερωτώμενους χρειάστηκε να κάνουν ένα ή περισσότερα ταξίδια στην Κέρκυρα για μία προκαταρκτική έρευνα για εξεύρεση κατοικίας, άλλοι χρειάστηκε να μείνουν σε ξενοδοχείο για ένα χρονικό διάστημα στην αρχή πριν αγοράσουν σπίτι ενώ άλλοι μετοίκησαν και ενοικίασαν αρχικά κατοικία για πολλά χρόνια και κατόπιν αποφάσισαν να αγοράσουν δικό τους σπίτι. Οι ερωτώμενοι, με εξαίρεση τις δύο Βρετανίδες που έχουν παντρευτεί με Έλληνες, χρησιμοποίησαν ένα συνδυασμό τεχνικών ώστε να εντοπίσουν το σπίτι της προτίμησής τους. Για πολλούς, η αναζήτηση κατοικίας είχε ήδη ξεκινήσει πολύ καιρό πριν τελικά μετοικήσουν. Ο Φίλιπ (65) και η Νάνσυ (56) εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα το 1994 και νοίκιασαν ένα σπίτι ως κύρια κατοικία. Χρειάστηκε να περάσουν 14 ολόκληρα χρόνια από τότε που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Κέρκυρα για να αγοράσουν το σπίτι των 146 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Γ του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 152

165 ονείρων τους στο νησί το Όλο αυτό το διάστημα έψαχναν αλλά δεν έβρισκαν ένα κατάλληλο σπίτι και σε προσιτή τιμή. Ένας Έλληνας φίλος του ζευγαριού, ιδιοκτήτης καφενείου τούς πρότεινε να πάνε να κοιτάξουν ένα παλιό διώροφο σπίτι 193 τετ. μέτρων που ήταν προς πώληση στο χωριό του στη δυτική Κέρκυρα. Μόλις το είδαν το αγάπησαν. Ήταν το καλύτερο σπίτι που είχαν δει μέχρι τότε και σε καλή τιμή αφού όπως μας είπε η Νάνσυ οι τιμές που ζητούσαν για σπίτια χαμηλής ποιότητας ήταν πολύ υψηλές. Είχαν αποταμιεύσει κάποια χρήματα, πήραν και ένα στεγαστικό δάνειο ευρώ και το αγόρασαν. Ο Φίλιπ ανέφερε κι έναν άλλο λόγο που έκανε επιτακτική την αγορά μιας κατοικίας: «Tα ενοίκια ανέβαιναν πολύ και δεν μπορούσαμε να ανταπεξέλθουμε οικονομικά. Το στεγαστικό δάνειο τώρα είναι η μισή τιμή του ποσού που πληρώναμε για ενοίκιο.» Η Νάνσυ μας είπε ότι στάθηκαν τυχεροί γιατί περιέργως είχαν επισκεφθεί πολλές φορές πριν το χωριό αυτό όπου είχαν φίλους και τους άρεσε αλλά ήταν σπάνιο να μπει ακίνητο προς πώληση γιατί αρέσει στους Έλληνες να ζουν εκεί. Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) ήρθαν στην Κέρκυρα την άνοιξη του 2008 αφού συνταξιοδοτήθηκαν για να αναζητήσουν το σπίτι που θα αγόραζαν. Έμειναν σε ένα ενοικιαζόμενο δωμάτιο στη Ρόδα για τρείς εβδομάδες, νοίκιασαν αυτοκίνητο και άρχισαν να πηγαίνουν να κοιτάνε τα ακίνητα που είχαν εντοπίσει στο διαδίκτυο αλλά δεν βρήκαν κάτι της αρεσκείας τους. Τελικά, μία τοπική κατασκευαστική εταιρεία και μεσιτικό γραφείο τους πρότεινε να πάνε να κοιτάξουν ένα κτήμα 900 τετρ. μέτρων με ένα ακίνητο 51 τετρ. μέτρων που ήταν προς πώληση σε ένα χωριό στο βόρειο τμήμα του νησιού. Τους άρεσε η θέα που είχε το κτήμα αν και το σπίτι είχε μόνο ένα υπνοδωμάτιο. Το κτήμα ανήκε για περίπου εννέα χρόνια σε ένα ζευγάρι ηλικιωμένων Άγγλων που αποφάσισε να επιστρέψει στην Αγγλία λόγω ασθένειας της συζύγου. Το ζευγάρι επέστρεψε στην Κέρκυρα για διακοπές και επισκέφθηκε τους νέους ιδιοκτήτες, με τους οποίους ανέπτυξαν μια φιλία. Αυτό που μας προκάλεσε εντύπωση ήταν ότι είχε ήδη σχηματιστεί στο νησί ένα ισχυρό δίκτυο γνωριμιών μεταξύ Ελλήνων και Άγγλων αφού οι πρώην ιδιοκτήτες του ακινήτου ήταν ήδη πολύ φίλοι με τους γονείς του Έλληνα ιδιοκτήτη της κατασκευαστικής εταιρίας ενώ οι νέοι ιδιοκτήτες γνώριζαν ένα άλλο ζευγάρι Βρετανών που είχαν εγκατασταθεί στην Κέρκυρα και που η εν λόγω κατασκευαστική εταιρία είχε αναλάβει το χτίσιμο του σπιτιού τους στο νησί. Οι νέοι ιδιοκτήτες έκαναν κάποιες μικρές μετατροπές στο σπίτι μετά από ένα χρόνο ενώ 153

166 τοποθέτησαν κι ένα ξύλινο σπιτάκι μέσα στο κτήμα για τους φιλοξενούμενούς τους από τη Βρετανία. Πρόκειται για την πρώτη κατοικία τους. Η Ελίζαμπεθ (69) ενοικίαζε σπίτι επί 22 χρόνια στην Κέρκυρα όταν στα τέλη του 2005 αποφάσισε να προβεί σε αγορά: «Στην ηλικία των 62, έπειτα από 47 συναπτά έτη εργασίας, ένα γάμο, ένα διαζύγιο και χωρίς παιδιά, θα περίμενε κανείς ότι οποιαδήποτε φυσιολογική γυναίκα θα ήθελε να ξεκουραστεί, να ηρεμήσει και να απολαύσει μία ωραία νωχελική συνταξιοδότηση. Αλλά τι έκανα εγώ; Έξι μήνες πριν βγω στη σύνταξη, αγόρασα ένα ξύλινο σπίτι με κήπο.» Δαπάνησε όλα τα χρήματα της σύνταξής της για την αγορά και την ολική ανακαίνιση του σπιτιού, με νέα πατώματα, νέες οροφές, κουφώματα και παράθυρα. Το σπίτι είναι σαν καινούριο τώρα ενώ έχει μπαλκόνι και αυλή. Τα τελευταία επτά χρόνια προσπαθεί να δαμάσει τον κήπο, έκτασης 1,5 στρέμματος, που ήταν σαν ζούγκλα αρχικά, παρόλο που η προηγούμενη ιδιοκτήτρια είχε κηπουρό. Τον περισσότερο χρόνο της τον περνά κάνοντας κηπουρική γιατί δεν μπορεί να έχει μόνιμο κηπουρό. Όταν όμως χρειάζεται να γίνουν βαριές δουλειές, όπως το κόψιμο δέντρων, πληρώνει κάποιον για να τις κάνει. Το σπίτι το αγόρασε από μία ηλικιωμένη Βρετανίδα φίλη της που της τηλεφώνησε μια ημέρα και τη ρώτησε αν ήθελε να το αγοράσει γιατί έπρεπε να επιστρέψει στη Βρετανία, αφού η κατάσταση της υγείας της ήταν άσχημη. Επιπλέον, επειδή το οικόπεδο βρίσκεται σε πλαγιά, υπήρχε ήδη εγκατεστημένο αναβατόριο από το κάτω μέρος του οικοπέδου στο επάνω, όπου βρίσκεται το σπίτι, γεγονός που το κάνει περισσότερο προσβάσιμο. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) αγόρασαν ένα ανακαινισμένο πέτρινο αρχοντικό εμβαδού 200 τετ. μέτρων, ηλικίας άνω των 100 ετών, σε ένα χωριό στο νότιο τμήμα του νησιού. Οι πρώην Βρετανοί ιδιοκτήτες, οι οποίοι το είχαν αγοράσει από Έλληνα, δεν έμεναν μόνιμα εκεί, αλλά περνούσαν τις διακοπές τους. Τελικά, πριν συνταξιοδοτηθούν, η σύζυγος αρρώστησε και επειδή κρίθηκε ότι η θεραπευτική αγωγή θα ήταν καλύτερη στη Βρετανία επέστρεψαν οριστικά εκεί. Είχαν χρειαστεί έξι χρόνια για να το ανακαινίσουν έτσι ώστε να μοιάζει με παλιό αρχοντικό, αφού είχαν κάνει προηγουμένως έρευνα και είχαν βρει φωτογραφίες για το πώς ήταν τα αρχοντικά της εποχής. Ο Μαρκ και η Κλερ είχαν ήδη κάνει μία προκαταρκτική έρευνα για πώληση ακινήτων στην Κέρκυρα στο διαδίκτυο αλλά και επιτόπια έρευνα κατά τη διάρκεια των πέντε ή έξι προηγούμενων επισκέψεών τους στο νησί για διακοπές, ωστόσο, μέχρι να πουλήσουν το 154

167 ακίνητό τους στην Κύπρο, όπου διέμεναν, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα. Όταν έφθασαν στην Κέρκυρα, νοίκιασαν ένα σπίτι και άρχισαν ταυτόχρονα να ψάχνουν στο διαδίκτυο και να περιδιαβαίνουν το νησί με το αυτοκίνητο αλλά δεν έβρισκαν κάποιο που να τους κάνει. Τελικά, απευθύνθηκαν σε ένα τοπικό ελληνικό μεσιτικό γραφείο, το οποίο τους πρότεινε διάφορα ακίνητα, μεταξύ αυτών και αυτό που το ζευγάρι αγόρασε τελικά. Ο Μαρκ μόλις το είδε το ερωτεύτηκε αμέσως, όπως μας είπε. Του άρεσαν οι χώροι του σπιτιού, το γεγονός ότι ήταν μονώροφο και δίπλα σε δρόμο και το ότι είχε έναν όμορφο κήπο έκτασης τεσσάρων στρεμμάτων, μεγαλύτερο, ωστόσο, απ όσο πραγματικά ήθελαν. Ο Μαρκ μας ανέφερε ότι κοιτάζοντας τώρα πίσω αντιλαμβάνεται ότι αφενός, ξόδεψαν τελικά εις γνώση τους βέβαια- περισσότερα χρήματα από αυτά που είχαν σχεδιάσει να δαπανήσουν αρχικά και αφετέρου, αφού το αγόρασαν συνειδητοποίησαν ότι το σπίτι δεν ήταν τέλειο αφού έπρεπε να γίνουν κάποιες επιπλέον εργασίες που θα μπορούσαν να είχαν γίνει κατά την περίοδο της ανακαίνισης. Δεν υπήρχε εγκατεστημένη κεντρική θέρμανση στο σπίτι, αφού οι πρώην ιδιοκτήτες δεν έμεναν εκεί το χειμώνα και δεν είχαν συνειδητοποιήσει πόσο κρύο ήταν, κι έτσι οι νέοι ιδιοκτήτες θα έπρεπε να εγκαταστήσουν. Επιπλέον, ο Μαρκ ανέφερε ότι όταν αγόρασαν το ακίνητο δεν εκτίμησαν το γεγονός ότι μεταξύ του οικοπέδου τους και της παραλίας, η οποία απέχει δέκα λεπτά με τα πόδια, βρισκόταν ένα ξενοδοχείο. Με αποτέλεσμα επί έξι μήνες το χρόνο η περιοχή να έχει πολλή κίνηση και θόρυβο αφού όλα τα τουριστικά λεωφορεία περνάνε υποχρεωτικά από τον παρακείμενο κύριο δρόμο μέρα νύχτα. Πρόκειται για την κύρια κατοικία τους. Δεν έχουν άλλο ακίνητο στη Βρετανία. Η Έμιλυ (71) και ο Ρότζερ (60) αγόρασαν ένα ολοκαίνουριο διώροφο σπίτι 150 τ.μ. με μπαλκόνι, σε ένα οικόπεδο 2 στρεμμάτων με ελαιόδεντρα και οπωροφόρα. Είχαν εντοπίσει το σπίτι αυτό σε προηγούμενες επισκέψεις τους στο νησί, μέσω ενός μεσιτικού γραφείου, και τους άρεσε πολύ. Μέχρι τότε δεν είχαν βρει κάτι που να τους ενδιέφερε. Ωστόσο, αρχικά ο ιδιοκτήτης, που είχε προς πώληση και άλλα τρία μικρότερα παρακείμενα σπίτια, τους είχε πει ότι τελικά δεν θα το πουλούσε αν και του έκαναν μια προσφορά. Ο δικηγόρος του μεσιτικού γραφείου συμβούλεψε το ζευγάρι να τα πουλήσουν όλα στη Βρετανία και να έρθουν να νοικιάσουν στην Κέρκυρα και να αρχίσουν να κοιτάνε ακίνητα. Τελικά, λίγο πριν φθάσουν στο νησί έλαβαν ηλεκτρονικό μήνυμα ότι τελικά θα πωλείτο το οικόπεδο με το σπίτι. Τώρα οι γείτονές τους είναι δύο νεαρά ζευγάρια ενώ το τέταρτο ακίνητο δεν είχε πωληθεί ακόμη. 155

168 Ο Ρίτσαρντ και η Βανέσα είχαν σκεφθεί αρχικά να αγοράσουν οικόπεδο στην Κέρκυρα και να χτίσουν εκεί ένα σπίτι για την πενταμελή οικογένειά τους. Ενώ βρίσκονταν σε διακοπές το 2006, απευθύνθηκαν σε μία κατασκευαστική εταιρία στην Κέρκυρα για να διερευνήσει το κόστος αγοράς οικοπέδου και οικοδομής μιας κατοικίας με τρία υπνοδωμάτια. Το συνολικό κόστος υπερέβαινε το μισό εκατομμύριο ευρώ, ποσό το οποίο δεν διέθεταν. Τότε οι γονείς του Ρίτσαρντ, που ήταν μαζί τους για διακοπές, πρότειναν να κοιτάξουν σε τοπικά μεσιτικά γραφεία. Πήγαν σε διάφορα μεσιτικά γραφεία και προμηθεύτηκαν με σχετικά φυλλάδια. Ένα από τα γραφεία τους έδειξε φωτογραφίες από μία διώροφη βίλα εμβαδού 400 τ.μ., 25 ετών με πισίνα και κήπο. Η βίλα είχε μπει προς πώληση μέσω μεσιτικού γραφείου το 2002 με αρχική τιμή πώλησης σχεδόν ένα εκατομμύριο ευρώ. Η τιμή αυτή μειώθηκε το 2005 στα ευρώ επειδή δεν είχε βρεθεί αγοραστής. Όταν άκουσε το ζευγάρι την τιμή αφενός, τη βρήκε εξωφρενικά υψηλή την τιμή και αφετέρου, ήταν πολύ εκτός του προϋπολογισμού τους. Ωστόσο, οι γονείς του Ουίλιαμ τον έπεισαν να πάνε να δουν τη βίλα από κοντά. Εκεί ήταν οι επιστάτες των Αυστριακών ιδιοκτητών. Οι ιδιοκτήτες δεν έμεναν πλέον μόνιμα στο νησί αλλά ερχόντουσαν μόνο για διακοπές. Οι γονείς του Ρίτσαρντ τον ρώτησαν τη γνώμη του για τη βίλα. Αυτός τους είπε ότι είναι πολύ όμορφη αλλά υπερβολικά ακριβή. Οι γονείς του ενθουσιάστηκαν με τη βίλα, την ερωτεύτηκαν και επειδή δεν ήθελαν ο γιος τους να χάσει αυτή την ευκαιρία να αγοράσει το σπίτι των ονείρων του πρόσφεραν στο ζευγάρι «γενναιόδωρα», όπως λέει ο Ρίτσαρντ, το ποσό των ευρώ, με την προϋπόθεση να πουληθεί το σπίτι του ζευγαριού στην Αγγλία, με μέγιστη τιμή τα ευρώ. Έτσι, έκαναν τους υπολογισμούς τους και πρότειναν στους ιδιοκτήτες την τιμή των ευρώ, ώστε να εξοικονομήσουν χρήματα για να πληρώσουν τους φόρους και τους δικηγόρους. Οι ιδιοκτήτες ζήτησαν προσωπική συνέντευξη με το ζευγάρι και τελικά δέχτηκαν τη μειωμένη τιμή, με τον όρο οι νέοι ιδιοκτήτες να τους υπόσχονταν ότι θα σεβαστούν τους τάφους των σκυλιών που ήταν θαμμένα τριγύρω από τη βίλα. Η Αυστριακή σύζυγος, που ήταν μέλος φιλοζωικών εταιριών στο νησί, φρόντιζε αδέσποτα ζώα επί 20 χρόνια, τα οποία κάποια στιγμή πέθαιναν. Τα δύο ζευγάρια ανέπτυξαν μια σχέση φιλίας και εμπιστοσύνης έκτοτε με επισκέψεις εκατέρωθεν. Ο Ουίλιαμ εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα το 2007 μόνος του αρχικά για να κάνει κάποιες επιδιορθώσεις-επισκευές στη βίλα πριν φθάσει η οικογένειά του. Γνώριζε ότι υπήρχαν κάποια τεχνικά προβλήματα αλλά όχι ότι ήταν τόσο σοβαρά και δομικά. 156

169 Χρειάστηκε να δαπανήσει αρκετά χρήματα για βάλει μεγάλα θεμέλια κάτω από την πισίνα γιατί κατέρρεε και σχεδόν την ξανάχτισε από την αρχή. Επιπλέον, έπρεπε να επισκευαστεί το αποχετευτικό-στραγγιστικό σύστημα γιατί με κάθε καταιγίδα η βίλλα πλημμύριζε όχι από την στέγη αλλά από το έδαφος. στην Ελλάδα, Ωστόσο, ο Ρίτσαρντ μας είπε ότι, δεδομένης της οικονομικής κατάστασης σήμερα θεωρεί ότι είναι απίθανο να επανέλθει η αξία του ακινήτου σε πραγματικούς όρους στο ποσό που δαπάνησαν για την αγορά και την επισκευή του για τα επόμενα δέκα χρόνια. Αν και η οικογένεια είναι εγκατεστημένη στο νησί μόλις για τέσσερα χρόνια, φαίνεται ότι έχουν μετανιώσει για την απόφασή τους να αγοράσουν ένα τόσο ακριβό ακίνητο. Ο Ρίτσαρντ μας εξηγεί τους λόγους: «Στη διάρκεια αυτών των δέκα χρόνων, δυστυχώς, δεν έχουμε καμία εύκολη διέξοδο εκτός και αν επωμιστούμε μία τεράστια χρηματοοικονομική απώλεια, βασικά να χάσουμε όλα τα λεφτά που βάλαμε. ( ) Για τους περισσότερους ανθρώπους μισό εκατομμύριο ευρώ είναι η δουλειά μιας ολόκληρης ζωής για όλη την οικογένεια και δεν είμαστε προετοιμασμένοι απλά να τα παρατήσουμε και να τα χάσουμε. Έτσι είναι πιθανόν ότι θα περάσουμε την καταιγίδα και η καταιγίδα έρχεται, είναι ήδη εδώ. [..] Αν μπορούσαμε, θα πουλούσαμε τη βίλα και θα φεύγαμε από την Ελλάδα. Αλλά είμαστε παγιδευμένοι. ( ) Ήταν ένα λάθος.» Ο Ρίτσαρντ πιστεύει ότι θα ήταν καλύτερο να είχαν βάλει στην άκρη το κεφάλαιο που είχαν αποταμιεύσει και να πλήρωναν στην αρχή ενοίκιο για 4-5 χρόνια μέχρι να δουν πώς θα διαμορφωθούν τα πράγματα και όχι να δεσμεύσουν το κεφάλαιό τους για να αγοράσουν μια ακριβή βίλα. Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα τον Οκτώβριο του Έχουν κρατήσει το σπίτι τους στο Σέφιλντ και νοικιάζουν ένα σπίτι 135 τετρ. μέτρων με κήπο σ ένα οικόπεδο 750 τ.μ. σ ένα χωριό στη δυτική Κέρκυρα. Το σπίτι αυτό το βρήκαν μέσω μιας μεσίτριας που γνώρισαν σε μια εκδρομή. Όταν πρωτοήρθαν στο νησί, νοίκιασαν ένα σπίτι στην Παλαιοκαστρίτσα αλλά ένα χρόνο αργότερα μετακόμισαν στο σπίτι όπου ζουν τώρα. Έχουν γίνει φίλοι με την Ελληνίδα ιδιοκτήτρια, η οποία προσέχει το σπίτι τους όταν αυτοί λείπουν στη Βρετανία. Όπως μας είπε ο Τζεφ, στην αρχή είχαν μπει στη διαδικασία να αγοράσουν ένα συγκεκριμένο ακίνητο αλλά οι τίτλοι ιδιοκτησίας αποδείχτηκε ότι δεν ήταν νόμιμοι και ο δικηγόρος τούς συμβούλεψε 157

170 να μην προχωρήσουν στην αγορά του αν και, όπως τους είπε, ένας Έλληνας θα το έκανε χωρίς να ανησυχεί. Ο Πάτρικ (65) με τη Σάρα (54) νοικιάζουν επίσης σπίτι σ ένα χωριό στη νότια Κέρκυρα επί 15 χρόνια, δηλαδή από τότε που εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί. Έχουν πουλήσει όλα τα υπάρχοντά τους στη Βρετανία. Το σπίτι το βρήκαν με τη βοήθεια Ελλήνων φίλων που είχαν γνωρίσει τα προηγούμενα χρόνια που έκαναν διακοπές σε αυτό το μέρος. Δεν σκέφτηκαν ποτέ να αγοράσουν δικό τους σπίτι, γιατί αφενός τους αρέσει το σπίτι αυτό και αφετέρου, έχουν συνάψει ένα συμβόλαιο ενοικίασης μακράς διαρκείας με καλή τιμή. Η Έμμα (49), παντρεμένη με Έλληνα και με δύο παιδιά, 15 και 18 ετών, όταν ήρθε στην Κέρκυρα πριν από 25 χρόνια έμεινε σε ένα διώροφο σπίτι που είχε χτίσει ο σύζυγός της με τα αδέρφια του. Στον επάνω όροφο έμενε ο ένας αδερφός με την οικογένειά του και στον κάτω όροφο, στο ίδιο σπίτι έμεναν τα άλλα δύο αδέρφια με τις συζύγους τους, τα δύο παιδιά της μιας οικογένειας και τα πεθερικά της Έμμα για 4 χρόνια. Έπειτα, ο άλλος αδερφός έχτισε το δικό του σπίτι και μετακόμισε και η Έμμα έκανε κάποιες βασικές αλλαγές στο σπίτι, μεταξύ των οποίων και ένα διαμέρισμα για τα πεθερικά της, με δική του είσοδο και κουζίνα. Σήμερα ζει μόνο η πεθερά της, με την οποία τα πηγαίνουν πολύ καλά. Είναι αρκετά δραστήρια γυναίκα και δεν χρειάζεται ακόμη βοήθεια. Έχει ένα αγρόκτημα και πηγαίνει εκεί κάθε πρωί. Η Άλις (47), παντρεμένη επίσης με Έλληνα και με δύο παιδιά, 22 και 17 ετών, έμενε επί 16 χρόνια σ ένα χωριό, στον κάτω όροφο τα πεθερικά της και στον πάνω όροφο η οικογένειά της. Το 2006 μετακόμισαν σε ένα κοντινό χωριό όπου ο σύζυγός της έχτισε μια τριώροφη οικοδομή, σε οικόπεδο ιδιοκτησίας του. Στο ισόγειο βρίσκεται το μίνι μάρκετ το οποίο διατηρεί η Άλις εδώ και έξι χρόνια, η οικογένεια μένει στον τρίτο όροφο ενώ σκέφτονταν να ενοικιάσουν το δεύτερο όροφο. Επιπλέον, ο σύζυγος αγόρασε από έναν ξάδερφό του το διπλανό οικόπεδο για να επεκτείνει το μίνι μάρκετ. 158

171 5.4.2 Κίνητρα εγκατάστασης στην κερκυραϊκή ύπαιθρο 147 Τα δεκαοχτώ άτομα του δείγματός μας ζουν σε αγροτικές περιοχές 148 του νησιού ενώ μόνο ένα άτομο ζει σε αστική περιοχή. Επιπλέον, οι περισσότεροι από τους συνεντευξιαζόμενους, πριν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα, ζούσαν σε αστικές ή αγροτικές περιοχές στη Βρετανία. Συνεπώς, η ύπαιθρος φαίνεται ότι ήταν γι αυτούς μάλλον ο φυσικός τόπος εγκατάστασής τους στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα. Η Νάνσυ (56) και ο Φίλιπ (65) ήξεραν ότι τους άρεσε η ζωή του χωριού: καθόλου θόρυβος, καθόλου ρύπανση, ευκολότερος ρυθμός ζωής, λιγότερο άγχος ενώ θεωρούν ότι οι άνθρωποι είναι πολύ φιλικοί στα χωριά. Η Νάνσυ μάλιστα παρατήρησε ότι πολλοί άνθρωποι επιστρέφουν πάλι στη γη, στην κτηνοτροφία, στις ελιές, το οποίο βρίσκει θετικό γιατί τώρα η νέα γενιά θα πρέπει να επιστρέψει στις ρίζες της και να μάθει νέες δεξιότητες. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι έχουν μια μη ρεαλιστική ιδέα για το πώς είναι η ζωή στο χωριό. «Το κόψιμο των ξύλων και η μετακίνηση των φιαλών υγραερίου είναι το τελευταίο πράγμα που έχουν στο μυαλό τους όταν μετακομίζουν σ ένα χωριό», μας είπε χαρακτηριστικά, αναφερόμενη στους ξένους που αποφασίζουν να εγκατασταθούν στο νησί επειδή τους άρεσε ως τόπος διακοπών. Η Νάνσυ, όσο προχωρά η οικονομική κρίση, σκέφτεται πλέον όλο και περισσότερο ν αποκτήσει ένα μικρό κομμάτι γης για να βάλει εκεί μερικά ζώα και να καλλιεργήσει τα δικά της λαχανικά. Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) ζούσαν στα περίχωρα της πόλης του Λάνκαστερ πριν έρθουν στην Κέρκυρα και απεχθάνονται τη ζωή στην πόλη. Στον Πάτρικ αρέσει η εξοχή γιατί του θυμίζει την παλιά πόλη όπου έμεναν, όπου έβγαινες από το διαμέρισμα και σε πέντε με δέκα λεπτά βρισκόσουν στην ύπαιθρο. Στη Σάρα αρέσει η ηρεμία, η γαλήνη και τα πράσινα δέντρα, η ύπαιθρος είναι γι αυτήν «ο παράδεισός» της. Το ζευγάρι επισημαίνει ότι μερικοί Βρετανοί που έρχονται για να μείνουν μόνιμα στο νησί δεν μπορούν να προσαρμοστούν και παραπονιούνται ότι δεν μπορούν να έχουν ή να κάνουν κάτι εδώ. Ο λόγος, κατά τη γνώμη τους, είναι ότι προέρχονται από πόλεις και ότι δεν φαίνεται να αντιλαμβάνονται ότι ο τρόπος ζωής εδώ δεν είναι τόσο σύγχρονος όσο στη Βρετανία. Η Σάρα έχει εργαστεί στο παρελθόν στο μάζεμα των ελιών, το οποίο γίνεται κάθε δύο χρόνια στο νησί. Κάποιοι ντόπιοι ηλικιωμένοι χρειάζονταν άτομα για να 147 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Γ του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 148 Σύμφωνα με το βαθμό αστικότητας των Δημοτικών και των Τοπικών Κοινοτήτων στην Ελλάδα, η Ελληνική Στατιστική Αρχή κατατάσσει τις περιοχές α) σε αστικές, με πληθυσμό πάνω από κατοίκους και β) σε αγροτικές, με πληθυσμό μέχρι κατοίκους. 159

172 τους βοηθήσουν. Της έδειξαν πώς γινόταν η διαδικασία και καθώς η Σάρα ήταν επιμελής, στην ώρα της και τους άρεσε ο τρόπος που δούλευε, την καλούσαν για να πάει να τους βοηθήσει. Αυτό έγινε για τρία με τέσσερα χρόνια. Η Σάρα δεν έχει δει κανέναν Άγγλο/καμία Αγγλίδα να κάνει αυτή τη δουλειά, εκτός κι αν είναι παντρεμένος/-η με Ελληνίδα ή Έλληνα. Αλλά και ο Πάτρικ βοήθησε ένα φίλο του στο μάζεμα των ελιών και το βρήκε εξουθενωτικό και πολύ σκληρό, και πιστεύει ότι θα πρεπε να δοκιμάσουν να την κάνουν και οι άλλοι Βρετανοί που μένουν στην περιοχή. Ο Πάτρικ και η Σάρα έχουν πάντα ελαιόλαδο στο σπίτι τους που τους δίνουν οι φίλοι τους και οι γνωστοί τους. Η Κλερ (59) μας είπε ότι θεωρεί τον εαυτό της άνθρωπο της υπαίθρου καθώς μεγάλωσε σε μία ημι-αγροτική περιοχή στη ΝΑ Αγγλία ενώ ο σύζυγός της Μαρκ (58) έγινε άνθρωπος της υπαίθρου όταν έφυγε από τον στρατό. Στην Αγγλία εξάλλου διατηρούσαν επί δεκαπέντε χρόνια ένα μικρό αγρόκτημα στην ύπαιθρο με γουρούνια και αιγοπρόβατα και είχαν φτιάξει οι ίδιοι τα σπιτάκια των ζώων. Δεν έμεναν εκεί αλλά η περίοδος αυτή ήταν από τις πιο ευτυχισμένες στη ζωή τους. Στην Κύπρο όπου έμεναν πριν δεν επιτρεπόταν να αγοράσεις μεγάλο οικόπεδο αν δεν ήσουν Κύπριος, ενώ στην Κέρκυρα είχαν αυτή τη δυνατότητα και το έκαναν. Στον κήπο του σπιτιού τους υπάρχει τώρα γρασίδι, μία λεμονιά, λίγα ελαιόδεντρα και πολλά φοινικόδεντρα από τους προηγούμενους ιδιοκτήτες αλλά θέλουν να τον αλλάξουν. Όπως μας είπαν δεν θα προσλάβουν κηπουρό αλλά θα κάνουν οι ίδιοι την κηπουρική γιατί και ξέρουν και τους αρέσει. Στην Κλερ της αρέσει που το σπίτι τους είναι κοντά στην παραλία και μπορούν να πάνε οπουδήποτε τριγύρω περπατώντας. Στην Έμμα (49) αρέσει που ζει σε χωριό, δεν θα θελε να ζει στην πόλη αλλά να βρίσκεται σε κοντινή απόσταση. Η Ελληνίδα πεθερά της φροντίζει τώρα μόνη της ένα αγρόκτημα με ελαιόδεντρα, αμπέλια και μια αγελάδα την οποία εκτρέφουν για το γάλα της και το κρέας της. Ο πεθερός της, που δεν ζει πια, ήταν αγρότης. Πουλούσε γάλα με το γαϊδουράκι του στους πελάτες του και ήταν μάλλον ο τελευταίος γαλατάς στο νησί. Είχε και κοτόπουλα πριν, δεν τα πουλούσε κι έτσι η οικογένεια ήταν αυτάρκης. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) είναι επιστάτες επί τέσσερα χρόνια σε ένα μεγάλο υποστατικό στο νότιο τμήμα του νησιού καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Το υποστατικό, ελληνικής ιδιοκτησίας, περιλαμβάνει πολλά ελαιόδεντρα και οπωροφόρα, τέσσερις κατοικίες προς ενοικίαση και μία μικρή εκκλησία. Τους έχει παραχωρηθεί ένα σπιτάκι μέσα στο υποστατικό για να ζουν ενώ η δουλειά τους συνίσταται κυρίως στη 160

173 συνεχή φροντίδα και τη συντήρηση της βλάστησης και των κατοικιών και την προετοιμασία όλου του χώρου για τη θερινή περίοδο όταν υποδέχονται τους ενοικιαστές, τους οποίους και φροντίζουν προσωπικά καθ όλη τη διάρκεια της παραμονής τους εκεί. Η Τζέιν θεωρεί ότι είναι τυχεροί γιατί διαθέτουν γη και μπορούν να καλλιεργήσουν εκεί ελεύθερα τα δικά τους τρόφιμα και να έχουν τα δικά τους ζώα και ότι έχουν επιλογές που πιθανόν να μην είχαν σε κάποιες άλλες πόλεις στην Ελλάδα ή στη Βρετανία. Αυτή και ο σύζυγός της, όπως μας ανέφερε δεν είναι και ποτέ δεν ήταν άνθρωποι της πόλης. Αυτό που τους αρέσει εκεί είναι η γενικότερη στάση καθώς η ζωή είναι πιο στοιχειώδης και τα πράγματα δεν έρχονται τόσο εύκολα. Αυτός είναι ο λόγος που βρίσκει τους ντόπιους περισσότερο προσανατολισμένους προς την τοπική κοινότητα απ ότι στη Βρετανία. Σήμερα ο καθένας κοιτάζει τον εαυτό του χωρίς να νοιάζεται για τους άλλους ενώ εκεί οι άνθρωποι ακόμη βοηθούν ο ένας τον άλλον. «Μας αρέσει εδώ γιατί είναι ένα είδος παραδείσου. Γι αυτό είμαστε πολύ τυχεροί. Έχουμε τα σκυλιά, τις κότες μας και τα κουνέλια μας», μας λέει χαρακτηριστικά ο Ντέρεκ. Στην Έμιλυ (71) αρέσει η εξοχή γιατί μπορεί και ακούει τα πουλιά και βλέπει τα αιγοπρόβατα που βόσκουν τριγύρω και τα ελαιόδεντρα ενώ αγαπά τους κήπους και τα λουλούδια ενώ παράλληλα δεν θέλει να μένει μακριά από την πόλη. Αγαπά ιδιαίτερα την πόλη της Κέρκυρας, τη βρίσκει όμορφη και θέλει να ξέρει ότι είναι αρκετά κοντά για να πηγαίνει όποτε θέλει. Η Μάργκαρετ (55) προτιμά τις πόλεις γιατί μεγάλωσε σε πόλη στη Βρετανία. Θεωρεί ότι το μέρος όπου βρίσκεται το σπίτι τους στην Κέρκυρα, στην ύπαιθρο, είναι απομονωμένο. Αντίθετα, ο σύζυγός της Ουίλιαμ (54) θεωρεί ότι η περιοχή όπου βρίσκεται το σπίτι τους είναι λιγότερο απομονωμένο από την αγροικία στη Βρετανία στην οποία μεγάλωσε. Στον κήπο υπάρχουν ελαιόδεντρα, οπωροφόρα, θάμνοι, μπουκαμβίλιες και τον φροντίζει ο γιος της οικογένειας. Του αρέσει που δεν υπάρχει θόρυβος από την κυκλοφορία των αυτοκινήτων γιατί τον αποσπά από την εργασία του. Ο Ουίλιαμ, χρειάζεται ησυχία και ηρεμία γιατί εργάζεται πολλές ώρες στο σπίτι του (τηλε-εργασία) για μία αμερικανική εταιρεία πληροφορικής. Όταν συνταξιοδοτηθεί, σκέφτεται να πουλήσουν το σπίτι αυτό και να μετακομίσουν στην πόλη, κοντά σε καταστήματα ή να επιστρέψουν στην Αγγλία. Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) ήθελαν από πάντα να ζήσουν σ ένα χωριό και να ενταχθούν στη ζωή του χωριού. Ο Τζεφ μας είπε ότι η πλατεία του χωριού απέχει ένα 161

174 λεπτό με το αυτοκίνητο και έχουν όλα όσα θέλουν. Έγινε άνθρωπος της υπαίθρου μετά από τη συνταξιοδότησή του. Του αρέσει ο τρόπος ζωής στην εξοχή, η ησυχία και ο θόρυβος της εξοχής, ωστόσο, τα καλοκαίρια το χειρότερο πράγμα κατά τη γνώμη του, είναι η κίνηση των οχημάτων. Ασχολείται με την κηπουρική και φροντίζει τον κήπο όπου υπάρχουν και δύο ελαιόδεντρα. Δεν είχαν κάνει λάδι την προηγούμενη χρονιά και θα του άρεσε να μπορέσει να βγάλει έστω λίγο λάδι απ αυτά κάποια στιγμή. Στη Ρέιτσελ αρέσουν τα δέντρα, η πρασινάδα, οι ανοιχτοί χώροι, το φως και το ότι μπορούν να πάνε τον σκύλο τους βόλτα γιατί είναι πολύ σημαντικός στην οικογένειά της. Νιώθει μεγάλη ασφάλεια στο χωριό. Όταν λείπουν, η σπιτονοικοκυρά τους προσέχει το σπίτι και όλοι γνωρίζουν τι συμβαίνει στο χωριό κάθε στιγμή. Αλλά και στην πόλη της Κέρκυρας νιώθει ασφάλεια όταν περπατάει μόνη της τα βράδια. 5.5 Οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις με τη Μεγάλη Βρετανία Κοινωνικά δίκτυα 149 Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) παντρεύτηκαν για δεύτερη φορά ο καθένας τους το Ο Έρικ έχει τρεις γιους, ηλικίας 39, 35 και 34, από τον πρώτο του γάμο και η Τζούλι τρεις γιους επίσης, ηλικίας 40, 37 και 34, από τον πρώτο της γάμο και ένα εγγόνι. Όλοι ζουν στη Σκωτία. Η Τζούλι πηγαίνει κατά διαστήματα στη Σκωτία για να επισκεφθεί τα παιδιά της αλλά και για να φροντίσει τον άρρωστο πατέρα της, ηλικίας 84 ετών. Την τελευταία φορά η Τζούλι έμεινε δέκα εβδομάδες στο σπίτι του πατέρα της. Τον υπόλοιπο καιρό ο πατέρας της αυτοεξυπηρετείται. Την ημέρα που έγινε η συνέντευξη το ζευγάρι φιλοξενούσε τον ένα γιο της Τζούλι με τη γυναίκα του, οι οποίοι είχαν πάει για διακοπές μιας εβδομάδας, με απευθείας πτήση της Ryanair από τη Γλασκόβη. Το ζευγάρι επικοινωνεί με τα παιδιά τους τακτικά τηλεφωνικά και μέσω διαδικτύου. Ο Φίλιπ (65) και η Νάνσυ (56) έχουν τρία παιδιά και πέντε εγγόνια, που ζουν όλα στην Αγγλία. Επισκέπτονται τα παιδιά τους μία με δυο φορές το χρόνο, και μένουν σε κάποιο από τα σπίτια των παιδιών τους, ενώ βλέπουν και τους φίλους τους και τη μητέρα του Φίλιπ. Αλλά και τα παιδιά τούς επισκέπτονται μερικές φορές και τους αρέσει πολύ η Κέρκυρα. Επίσης, μιλάνε στο τηλέφωνο και στο facebook με τα παιδιά τους και με τα εγγόνια τους και γενικά, βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία μαζί τους. Ο Πάτρικ (65) έχει τρεις κόρες και τέσσερα εγγόνια από τον πρώτο του γάμο. Όλα ζουν στην Αγγλία. Στα δεκαπέντε χρόνια που έχει εγκατασταθεί στην Κέρκυρα έχει πάει 149 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Δ του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 162

175 στην Αγγλία μόνο τρεις φορές και μένει στο σπίτι των παιδιών του. Η πρώτη φορά ήταν για δύο εβδομάδες μετά από οχτώ χρόνια ανελλιπούς διαμονής στην Κέρκυρα. Οι γείτονές του, που ζούσαν παρακάτω στον ίδιο δρόμο, όταν τον είδαν του είπαν: «Ω, μια χαρά είσαι, μαυρισμένος. Ήσουν διακοπές;». Όλο αυτό το διάστημα δεν είχαν αντιληφθεί ότι δεν έμενε πλέον μόνιμα στον ίδιο δρόμο. Ο Πάτρικ ένιωσε εντελώς ξένος στην ίδια την πόλη όπου μεγάλωσε. «Οι άνθρωποι απλά σε ξεχνούν εντελώς», μας είπε με παράπονο. Τη δεύτερη φορά πήγε για τα βαφτίσια του παιδιού της μεγάλης του κόρης. Έκλεισε ένα πακέτο για δύο εβδομάδες αλλά έμεινε δέκα ημέρες γιατί βαριόταν. Η τρίτη φορά ήταν πριν από δύο χρόνια για να παραστεί στο γάμο της άλλης του κόρης και επέστρεψε αμέσως στην Κέρκυρα. Βρήκε τα πράγματα στην πόλη του τελείως διαφορετικά, δεν αναγνώριζε τα περισσότερα μέρη στα οποία πήγαινε, ενώ κάποια δεν υπήρχαν πλέον. Νοίκιασε αυτοκίνητο και χάθηκε οδηγώντας στην αριστερή πλευρά του δρόμου γιατί οδηγούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη δεξιά πλευρά του δρόμου στην Ελλάδα. Ο Πάτρικ και η Σάρα χρησιμοποιούν την τεχνολογία skype στο διαδίκτυο για να μιλήσουν με τους φίλους τους και τους συγγενείς τους στην Αγγλία αλλά και με τον αδερφό του Πάτρικ που ζει στην Αυστραλία. Η μία από τις κόρες τους επισκέπτεται κάθε χρόνο και μένει μαζί τους στο σπίτι τους. Ο Μαρκ (58) μέχρι πριν από έξι χρόνια, όταν πέθανε η μητέρα του, την επισκεπτόταν δύο φορές το χρόνο από την Κύπρο όπου έμενε με τη σύζυγό του. Δεν έχουν παιδιά. Τα τελευταία τρία χρόνια πηγαίνουν στην Αγγλία μία φορά το χρόνο για να δουν τους συγγενείς τους τους γονείς της Κλερ και την αδερφή του Μαρκ, την οποία μάλιστα περίμεναν στην Κέρκυρα για διακοπές μία εβδομάδα μετά από τη συνέντευξη. Η Ελίζαμπεθ (69), διαζευγμένη, χωρίς παιδιά, έχει δύο αδελφές που ζουν στην Αγγλία ενώ οι δύο αδελφοί της είχαν πεθάνει τον προηγούμενο χρόνο. Όταν εργαζόταν τους επισκεπτόταν τακτικά, ενώ τώρα που είναι συνταξιούχος πηγαίνει τουλάχιστον μια φορά το χρόνο. Οι συγγενείς της Έμμα (49) ο πατέρας της, οι δύο αδελφές της, ο αδελφός της και τα ανίψια της που είναι παντρεμένα ζουν στην Αγγλία και όπως μας είπε η ίδια: «Έχω ακόμη ένα πολύ καλό δίκτυο συγγενών και φίλων στη Βρετανία». Τους επισκέπτεται μόνη της ή με τα παιδιά της μία φορά το χρόνο ή μια φορά κάθε δύο χρόνια και εκείνοι την επισκέπτονται επίσης αρκετά συχνά και τους αρέσει πολύ η Κέρκυρα. Στα δύο παιδιά της, 18 και 15 ετών, αρέσει πολύ να πηγαίνουν για διακοπές 163

176 και για ψώνια στην Αγγλία, ιδιαίτερα στο Λονδίνο ενώ διατηρούν επαφή με τα ξαδέρφια τους μέσω skype. H Έμμα ήταν πάντα πολύ κοντά με τη μία αδελφή της, «το οποίο είναι πολύ καλό, γιατί ένας από τους φόβους μου όταν ήρθα να ζήσω εδώ ήταν ότι είχα πολύ μικρά ανίψια και σκέφτηκα ότι δεν θα με γνώριζαν. Αλλά αυτό δεν συνέβη. Είμαστε τόσο κοντά όσο θα ήμαστε στην ίδια χώρα.» Ο Ντέρεκ (48) έχει δύο παιδιά, ηλικίας 20 και 18 ετών από τον πρώτο του γάμο, που ζουν στη Βρετανία και η Τζέιν (48) έχει τους γονείς της και τους φίλους της εκεί. Επικοινωνούν συνεχώς μαζί τους τηλεφωνικώς ή μέσω skype. Στα δώδεκα χρόνια που βρίσκονται στην Ελλάδα έχουν πάει στην Αγγλία τρεις φορές ενώ οι συγγενείς τούς επισκέπτονται συχνά και τους αρέσει πολύ το νησί. Η Έμιλυ (71) έχει από τον πρώτο της γάμο μία κόρη που ζει στη Βρετανία και την επισκέπτεται μία φορά το χρόνο για μία εβδομάδα. Ο σύζυγός της Ρότζερ (60) πηγαίνει λιγότερο συχνά γιατί απεχθάνεται τα αεροπλάνα. Διατηρούν επαφή με φίλους και συγγενείς τους στη Βρετανία ενώ συχνά τους επισκέπτονται φίλοι τους από τη Βρετανία, οι οποίοι απολαμβάνουν τις διακοπές τους στο νησί. Η Άλις (47), παντρεμένη με Έλληνα, μητέρα δύο παιδιών, ηλικίας 22 και 17 ετών, δεν έχει δικό της σπίτι στη Βρετανία. Εκεί ζουν ο αδελφός και αδελφή της ενώ οι γονείς της έχουν πεθάνει. Τους επισκέπτεται μια φορά το χρόνο ενώ τα αδέλφια της και η θεία της την επισκέπτονται επίσης μία φορά το χρόνο και τους αρέσει πολύ η Κέρκυρα. Ο Ουίλιαμ (54) και η Μάργκαρετ (55) έχουν τρία παιδιά. Πούλησαν το σπίτι όπου έμεναν στην Αγγλία αφού είχαν ήδη εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Ο μεγάλος τους γιος, ηλικίας 27 ετών, και η κόρη τους, 21 ετών, μένουν στη Βρετανία, ενώ ο δεύτερος γιος τους, ηλικίας 24 ετών, μένει μαζί τους στην Κέρκυρα. Ο μεγάλος τους γιος, μηχανικός τηλεπικοινωνιών, ζει μόνος του σε μια μικρή πόλη στο East Midlands, όπου νοικιάζει ένα σπίτι. Επισκέπτεται την οικογένειά του στην Κέρκυρα μία με δύο φορές το χρόνο. Η κόρη τους ζει στην ανατολική Αγγλία και είναι παντρεμένη με δυο παιδιά. Η μητέρα της μας είπε ότι η ζωή της εκεί είναι δύσκολη γιατί ο σύζυγός της είναι χαμηλά αμειβόμενος. Ο Ουίλιαμ μας ανέφερε ότι πριν μετακομίσει στην Κέρκυρα δεσμεύτηκε ότι θα πλήρωνε ο ίδιος τα αεροπορικά εισιτήρια των παιδιών του, των συζύγων τους και των εγγονών του για να τους επισκέπτονται μία φορά το χρόνο. Έτσι πέρσι το Πάσχα η κόρη τους, ο σύζυγός της και τα δυο τους παιδιά πέρασαν δέκα ημέρες στην Κέρκυρα. Επιπλέον, ο Ουίλιαμ δεσμεύτηκε να πληρώνει τα αεροπορικά εισιτήρια για Αγγλία για τη σύζυγό του 164

177 μία φορά το χρόνο, για να πηγαίνει να βλέπει τα παιδιά και τα εγγόνια τους για όσο διάστημα θέλει. Ο ίδιος ο Ουίλιαμ δεν πηγαίνει στην Αγγλία γιατί το σπίτι της κόρης τους είναι πολύ μικρό και δεν θα μπορούσε να εργαστεί εκεί. Τέλος, ο Τζεφ (65) έχει από τον πρώτο του γάμο δύο κόρες, ηλικίας 34 και 26 ετών, και ένα εγγόνι, οι οποίες ζουν στο South Yorkshire στην Αγγλία. Αυτός και η Ρέιτσελ (54) πηγαίνουν στην Αγγλία δυο φορές το χρόνο με το αυτοκίνητό τους για να δουν τους συγγενείς τους και τους φίλους τους. Συνήθως μένουν εκεί για τρεις με τέσσερις εβδομάδες. Επικοινωνούν μαζί τους τηλεφωνικώς και μέσω skype. Αλλά και οι συγγενείς και οι φίλοι τούς επισκέπτονται συχνά στην Κέρκυρα. Μάλιστα την περίοδο που έγινε η συνέντευξη η μία κόρη ήταν εκεί με το μωρό της. Ο Τζεφ επισήμανε ότι τώρα που δεν εργάζεται και μένει στην Κέρκυρα, βλέπει τα παιδιά του για τρεις με τέσσερις εβδομάδες στην Αγγλία και άλλο τόσο στην Κέρκυρα ενώ πριν, όταν ζούσε στην Αγγλία, τους έβλεπε μόνο για μισή ημέρα τα σαββατοκύριακα. «Τώρα περνάμε περισσότερο ποιοτικό χρόνο μαζί τους», μας είπε χαρακτηριστικά Κοινωνική ένταξη Διακοινοτική συνεκτικότητα: Σχέσεις των Βρετανών με τους ντόπιους Σήμερα τα παιδιά των ψαράδων ανακάλυψαν την παραλιούλα μας. Σ ένα βράχο έγραψαν με κάρβουνο «Άγγλοι». Ανταποκριθήκαμε γράφοντας «Έλληνες». Λώρενς Ντάρελ, Η σπηλιά του Πρόσπερου Ο Τζεφ (65) μας είπε ότι παρόλο που αυτός και η Ρέιτσελ (54) γνωρίζουν ότι ποτέ δεν θα έχουν Έλληνες στενούς φίλους εξαιτίας του γλωσσικού εμποδίου και της διαφορετικής κουλτούρας, μπορούν και επικοινωνούν τώρα μαζί τους και αν και βρίσκονται μόλις τρία χρόνια στο νησί έχουν αρκετούς Έλληνες φίλους. Στην ερώτηση πώς θα περιέγραφε τους Έλληνες γείτονές τους, ο Τζεφ απαντά: «Νομίζω, αρκετά ειλικρινά, ότι είναι πολύ γενναιόδωροι. Γνωρίζουμε τα προβλήματα που έχουν. Μας δίνουν αυγά, λαχανικά, ντομάτες, οτιδήποτε. Και δεν θέλουν τίποτα σε ανταπόδοση. Εγώ φτιάχνω κρέμα λεμονιού σε βάζα και τους δίνω. Και δεν καταλαβαίνουν γιατί πιστεύω ότι είναι αναγκαίο να το κάνω. Αυτό έχει πάλι να κάνει με την κουλτούρα.» 150 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Ε του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 165

178 Η Ρέιτσελ βρίσκει τους συγχωριανούς της πολύ φιλικούς. Αυτοί χαίρονται που το ζευγάρι επέλεξε το χωριό τους για να εγκατασταθούν μόνιμα. Πριν από λίγες ημέρες η Ρέιτσελ είχε την ακόλουθη στιχομυθία με μία συγχωριανή της: «Είστε εδώ όλο το χρόνο; Μου είπε στα ελληνικά. Κι εγώ απάντησα: Ναι, όλη τη χρονιά. Και είστε από την Αγγλία; Ναι. Σας αρέσει που ζείτε εδώ στην Κέρκυρα; Ήταν τόσο χαρούμενη για το γεγονός ότι θέλαμε να είμαστε εδώ.» Και συμπληρώνει η Ρέιτσελ: «Γενικά είμαστε ευτυχισμένοι. Ανησυχούσαμε λίγο για τον σκύλο, για το πώς θα του φερόντουσαν, επειδή μερικές φορές ακούγαμε ιστορίες ότι στην Ελλάδα δεν φέρονται πολύ καλά στα σκυλιά. Αλλά όλοι τον έχουν αγαπήσει, είναι τόσο φιλικοί. Και όλοι του φωνάζουν όταν βγαίνουμε για περίπατο.» Επίσης, εκτός από την αγγλικανική εκκλησία η Ρέιτσελ και ο Τζεφ πηγαίνουν τακτικά και στην ορθόδοξη εκκλησία του χωριού. «Αυτό που μου αρέσει είναι το γεγονός ότι οι ντόπιοι εκτιμάνε το ότι πηγαίνουμε. Δεν είναι απλά το ότι θέλουμε να είμαστε μέρος της κοινότητας αλλά υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που μας ευχαριστούν που ερχόμαστε.», αναφέρει ο Τζεφ. Η Ρέιτσελ και ο Τζεφ κάνουν παρέα και με την καθηγήτρια που τους κάνει μαθήματα ελληνικών. Όπως τονίζει η Ρέιτσελ, η καθηγήτριά τους είναι πολύ φιλική και πηγαίνουν τακτικά στην ταβέρνα που έχει η οικογένειά της. Είναι από την Αθήνα και δεν έχει πολλούς φίλους στην Κέρκυρα. Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) διαμένουν και αυτοί στο νησί επί τρία χρόνια. Μας λένε ότι έχουν κάνει αρκετούς Έλληνες φίλους και τα πηγαίνουν πολύ καλά μαζί τους, ωστόσο, θέλουν να κρατήσουν την εθνική τους ταυτότητα. Ο Έρικ εξηγεί: «Δεν θέλουμε να γίνουμε Έλληνες. Γνωρίζουμε ότι ποτέ δεν θα μάθουμε τη γλώσσα σωστά αλλά θα το προσπαθήσουμε. [ ] Είμαστε αλλοδαποί και είμαστε ικανοποιημένοι με αυτό. [ ] Οι άνθρωποι που έχουμε γνωρίσει είναι όλοι τους πολύ εξυπηρετικοί, ακριβώς όπως θα ήμαστε κι εμείς στην πατρίδα μας. Έτσι νομίζω ότι πρόκειται για μία περίπτωση όπου προσπαθείς να είσαι κι εσύ μέρος του συνόλου, να μην είσαι ένας παρείσακτος, αλλά ταυτόχρονα γνωρίζεις ότι ποτέ δεν θα γίνεις πραγματικά Έλληνας και πραγματικά δεν θα πρεπε να προσπαθήσεις να γίνεις.» Ο Έρικ και η Τζούλι μας μιλάνε για τους γείτονές τους, με τα μικρά τους ονόματα με πολλή οικειότητα. Ο αδερφός και ο πατέρας της γειτόνισσάς τους της Ειρήνης, οι οποίοι ήταν οικοδόμοι, ανέλαβαν να κάνουν κάποιες μικροεπισκευές στο σπίτι. Ένας άλλος φίλος τους, εργάτης, που ζει στο διπλανό χωριό με τη Βρετανίδα φίλη του, τους σύστησε 166

179 ένα νεαρό ξυλουργό για να τους φτιάξει τα ντουλάπια στην κουζίνα και ένα τραπέζι για το σαλόνι, το οποίο δείχνουν με θαυμασμό. Ο Έρικ, όπως μας είπε, θα σύστηνε ανεπιφύλακτα σε οποιονδήποτε Έλληνα ή Άγγλο όλους όσους εργάστηκαν στις επισκευές στο σπίτι τους. Εμπιστεύτηκαν πλήρως την Ειρήνη, η οποία τους σύστησε τον αδερφό της για χτίστη. Ωστόσο, ο Έρικ και η Τζούλι δεν παρέμειναν σε αυτό αλλά έκαναν κι ένα γύρο στο χωριό για να δουν άλλες δουλειές του μάστορα και να διαπιστώσουν αν όντως κάνει καλή δουλειά. Τους άρεσαν αυτά που είδαν και τελικά έκλεισαν τη συμφωνία μαζί του. Δεν μετάνιωσαν καθόλου γι αυτή την επιλογή τους. «Έχω ακούσει τρομερές ιστορίες. [ ] Σταθήκαμε πολύ τυχεροί. [ ] Ακούς ανθρώπους να σου λένε ότι ο τάδε είχε να εμφανιστεί στη δουλειά επί τρεις εβδομάδες χωρίς να σου εξηγήσει το γιατί», μας λέει ο Έρικ χαρακτηριστικά. «Κρατάμε ακόμη επαφή μαζί τους. Δεν είναι απλά μια εταιρία που ήρθε κι έχτισε. Ακόμη τους βλέπουμε και τους χαιρετάμε», συμπληρώνει ο Έρικ. Η Τζούλι και ο Έρικ εκτίμησαν το γεγονός ότι όλοι οι εργάτες κράτησαν το λόγο τους και τελείωσαν και παρέδωσαν τη δουλειά άρτια εκτελεσμένη μέσα στο συμφωνημένο χρόνο. Μερικοί από τους Έλληνες εργάτες μιλάνε αγγλικά, άλλοι όχι. Ο Έρικ και η Τζούλι μιλάνε πολύ λίγο ελληνικά, ωστόσο, συνεννοούνται περισσότερο ή λιγότερο με τους Έλληνες φίλους τους όταν τους συναντούν στο καφενείο. «Είναι φίλοι στους οποίους μπορείς να μιλήσεις, να τους ρωτήσεις πράγματα και να τους ανοιχτείς», μας λέει η Τζούλι, η οποία πηγαίνει συχνά στο σπίτι της Κατερίνας για καφέ ενώ ο Έρικ βγαίνει με τον Πέτρο, το σύζυγο της Κατερίνας, για ένα κρασί. Η Τζούλι και ο Έρικ πηγαίνουν στα τοπικά πανηγύρια που διοργανώνονται το καλοκαίρι εφόσον το μάθουν από κάποια ανακοίνωση. Πήγαν και στους εορτασμούς του Πάσχα μια φορά στην πόλη. Το καλοκαίρι πηγαίνουν τακτικά με τους φίλους τους στο εμπορικό κέντρο στις παρυφές της πόλης της Κέρκυρας, όπου υπάρχουν πολλά μπαρ και καφετέριες. Εκεί ο Έρικ διαβάζει στα ελληνικά όλες τις αναρτημένες ανακοινώσεις και ενημερώνεται για τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται στο νησί. Μας λέει ότι κάθε φορά που πηγαίνουν εκεί όλο και περισσότεροι Έλληνες, άγνωστοι σε αυτούς, τους απευθύνουν το λόγο, αν και καταλαβαίνουν ότι είναι αλλοδαποί, και τους ρωτάνε «Πώς είστε;». Στον Έρικ και στη Τζούλι τους αρέσει που οι Έλληνες αρχίζουν να τους αναγνωρίζουν στα μέρη όπου συχνάζουν και ζητάνε να μαθαίνουν περισσότερα γι αυτούς. Ο Έρικ μας διηγείται ότι μια φορά που ήταν στο καφενείο του χωριού με τον Πέτρο, ένας άντρας ρώτησε τον Πέτρο στα ελληνικά ποιος ήταν αυτός που καθόταν δίπλα του. Και εκείνος του απάντησε 167

180 ότι ήταν ο γείτονάς του. Ο Έρικ ένιωσε υπερήφανος εκείνη την στιγμή: «Ήταν σαν μία αποδοχή. Αυτός είναι ο γείτονάς μου». Ο Φίλιπ (65) μας λέει ότι τα πάνε πολύ καλά με τους Έλληνες και τους Κερκυραίους ιδιαίτερα. «Έχουμε περισσότερους Έλληνες φίλους απ ότι Άγγλους φίλους, κατά πολύ [ ] περισσότερους Έλληνες φίλους απ ότι άλλες εθνικότητες. Τα πηγαίνουμε υπέροχα μαζί τους. Οι ντόπιοι μας έκαναν πραγματικά να νιώσουμε ευπρόσδεκτοι από την πρώτη ημέρα. Πραγματικά χτύπησαν την πόρτα και μας είπαν παρακαλώ», λέει η Νάνσυ, η οποία μένει μόνιμα στο νησί με το σύζυγό της επί δεκαοχτώ χρόνια. Ο Φίλιπ, ο οποίος παίζει κιθάρα, μας μιλάει για το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου που λειτουργεί στην Κέρκυρα: «Είναι πολύ καλή πανεπιστημιακή σχολή. Αν μιλούσα ελληνικά, θα πήγαινα εκεί. Παίζουν φανταστικά.» Η Νάνσυ τονίζει ότι αυτό που δεν περίμεναν ήταν να υπάρχει στο χωριό μπάντα πνευστών. «Είναι πραγματικά μία πολύ ωραία παράδοση. Πολλοί τουρίστες εκπλήσσονται όταν την βλέπουν και την ακούνε. Γιατί η κομητεία του Yorkshire απ όπου κατάγομαι είναι διάσημη για τα χάλκινα και τα πνευστά της», προσθέτει η Νάνσυ. Μάλιστα σε ένα παλιό κτίριο στο χωριό διοργανώνονται συναυλίες και εκθέσεις ενώ υπάρχουν πέντε εκκλησίες τριγύρω, αφιερωμένες σε διαφορετικούς αγίους. Η Νάνσυ αναφέρει ότι κάθε φορά που γιορτάζει κάποια από αυτές γίνονται λιτανείες στο χωριό με τη συνοδεία της φιλαρμονικής και της χορωδίας ενώ της αρέσει ο τρόπος με τον οποίο τραγουδάνε οι χορωδοί. Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) είναι εγκατεστημένοι μόνιμα στο νησί επί δεκαπέντε χρόνια και νοικιάζουν ένα σπίτι στη νότια Κέρκυρα. «Είναι πολύ φιλικό νησί. Οι περισσότεροι φίλοι μας είναι Έλληνες με τους οποίους προτιμώ να πηγαίνω για ένα ποτό παρά με τους Άγγλους που ζουν εδώ», μας λέει ο Πάτρικ. «Όλοι μας γνωρίζουν στο χωριό», συμπληρώνει. Οι γείτονές τους είναι οι σπιτονοικοκύρηδες με τους οποίους επικοινωνούν τακτικά. Στο χωριό τους, όπως μας είπαν, ζουν και άλλες εθνικότητες όπως Αλβανοί, Βούλγαροι και Τσέχοι. Με τους Αλβανούς έχουν πολύ καλές σχέσεις. «Μιλάνε ελληνικά και λίγα αγγλικά. Την Κυριακή του Πάσχα είχαμε χορούς εδώ με τους Έλληνες και με τους Αλβανούς. Ψήσαμε αρνί και τους προσκαλέσαμε. Στρώσαμε τραπέζι με το αρνί πρώτα και περάσαμε ένα υπέροχο απόγευμα», μας αφηγείται ο Πάτρικ, ο οποίος προσθέτει ότι η πλειοψηφία των Αλβανών που ζουν στην περιοχή εργάζονται πολύ σκληρά ενώ υπάρχουν και μερικοί που δεν είναι και τόσο καλοί, όπως σε οποιαδήποτε εθνικότητα. Η Σάρα αναφέρει ότι οι Έλληνες άντρες τώρα παντρεύονται πολλές 168

181 αλλοδαπές γυναίκες, μεταξύ των οποίων και Βουλγάρες. «Παντρεύονται γυναίκες απ όλες τις εθνικότητες. Όχι μόνο Αγγλίδες. Παλιά ήταν Αγγλίδες αλλά τώρα αυτό έχει αλλάξει. [ ] Είστε πολύ φιλικός λαός! Απλώνεστε σε όλο τον κόσμο.», μας λέει χαρακτηριστικά η Σάρα. Ο Πάτρικ παρατηρεί ότι όταν μιλάνε οι Έλληνες άντρες μεταξύ τους συχνά δεν καταλαβαίνει αν καυγαδίζουν ή αν έχουν μία κανονική συζήτηση: «Αν δεν γνωρίζεις τα άτομα, όταν οι κύριοι μιλάνε ο ένας στον άλλον, υψώνουν τόσο πολύ τις φωνές τους που νομίζεις ότι μέσα στα επόμενα λεπτά κάποιος θα πυροβοληθεί!» Η Σάρα μας είπε ότι μαγειρεύει κυρίως ελληνικά φαγητά, όπως μπιφτέκια και μουσακά (χωρίς κιμά) και τοπικές σπεσιαλιτέ όπως το σοφρίτο και χρησιμοποιεί τοπικό ελαιόλαδο. Ο Πάτρικ, όπως μας είπε, κάνει κάτι μικροεπισκευές στο σπίτι μιας ηλικιωμένης Ελληνίδας στο χωριό, δεν της ζητάει χρήματα αλλά αυτή τον πληρώνει δίνοντάς του ελαιόλαδο. Στον Πάτρικ αρέσει πολύ το σουβλιστό αρνί του Πάσχα, το κοκορέτσι και το κοντοσούβλι. Για τρόφιμα ψωνίζουν από το τοπικό σούπερ μάρκετ και μερικές φορές πηγαίνουν και σε γνωστή γερμανική αλυσίδα σούπερ μάρκετ, που έχει πολλά υποκαταστήματα στο νησί. Για είδη κρεοπωλείου πηγαίνουν συνήθως στην πόλη της Κέρκυρας ενώ βρίσκουν τις τιμές καλές. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) ψωνίζουν μερικές φορές από το British Corner shop στο Πέραμα γιατί πουλάνε κάποια προϊόντα που τους αρέσουν και τα οποία δεν μπορούν να βρουν αλλού. Επίσης, πηγαίνουν και ψωνίζουν σε μία κερκυραϊκή και σε μία γερμανική αλυσίδα σούπερ μάρκετ. Όσον αφορά στα ρούχα, ο Μαρκ θεωρεί ότι δεν υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία ενώ η Κλερ αγοράζει ρούχα αν της αρέσει κάτι. Πηγαίνουν στους εορτασμούς του Πάσχα και των Επιφανίων αλλά και σε συναυλίες της φιλαρμονικής στην πόλη. «Πηγαίνουμε αν μάθουμε ότι γίνεται κάπου ένα πανηγύρι. Δεν γνωρίζουμε πάντα τι εκδηλώσεις γίνονται», μας λέει ο Μαρκ. Δεν έχουν πολλούς γείτονες. Αυτοί που μένουν δίπλα τους είναι ένα ζευγάρι Ελλήνων γύρω στα 70, οι οποίοι δεν μιλάνε καθόλου αγγλικά. Η Κλερ, όποτε τους συναντά, όπως πριν από λίγες ημέρες στο σούπερ μάρκετ, προσπαθεί να τους μιλήσει στα ελληνικά. «Θέλουν να μιλήσουν αλλά επειδή τα ελληνικά μου είναι περιορισμένα, αν δεν καταλάβουν τις πρώτες φράσεις από αυτά που τους λέω, τα παρατάνε. Δεν προσπαθούν να με βοηθήσουν», μας λέει με παράπονο. «Δεν τους βλέπουμε πολύ συχνά. Ζουν δίπλα μας αλλά προφανώς ενδιαφέρονται μόνο γι αυτό που κάνουν. Οι περισσότεροι από αυτούς που ζουν γύρω μας εργάζονται στη γη τους και φροντίζουν τα ζώα τους. Εμείς τους γνέφουμε και τους 169

182 λέμε καλημέρα», συμπληρώνει. «Δεν προχωράμε παραπέρα. Απλά λέμε καλημέρα», μας λέει και ο Μάρκ. Η Κέλλυ ζει στο νησί κοντά στα τριάντα χρόνια. Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι φίλοι της είναι Βρετανοί και από άλλες εθνικότητες και λιγότερο Έλληνες. Δεν έχει σχηματίσει την καλύτερη γνώμη για τους Κερκυραίους από την εμπειρία της και από αυτά που ακούει κατά καιρούς από τους συμπατριώτες της. Κατά τη γνώμη της, οι Κερκυραίοι είναι τοπικιστές γιατί ειδικά οι επιχειρηματίες δεν δίνουν δουλειά σε ανθρώπους από άλλα μέρη. «Εγκαθίστασαι σε ένα τόσο κοσμοπολίτικο νησί και πολλοί άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου του εαυτού μου, δεν μπορούσαμε να θωρήσουμε τους Κερκυραίους Έλληνες», μας λέει χαρακτηριστικά. «Αν κοιτάξει κανείς τριγύρω σε όλη την Κέρκυρα, θα διαπιστώσει ότι στις περισσότερες από τις επιτυχημένες επιχειρήσεις εδώ οι ιδιοκτήτες είναι Κερκυραίοι, όχι από την Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη», συμπληρώνει. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια παρατηρεί μια αλλαγή προς το καλύτερο στη συμπεριφορά τους προς τους ξένους. Τα πρώτα χρόνια που είχε έρθει στην Κέρκυρα τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Θυμάται τι είχε συμβεί πολλά χρόνια πριν σε μία Βρετανίδα φίλη της, παντρεμένη με Έλληνα, που ζούσε στην Κέρκυρα: «Είχε πάει μια φορά να ψωνίσει σε ένα κατάστημα, ιδιοκτήτης του οποίου ήταν ο ξάδερφος του συζύγου της, και όταν ήταν να φύγει ο ξάδερφος την αποκάλεσε στα ελληνικά αγελάδα. Εκείνη την στιγμή δεν το κατάλαβε βέβαια γιατί δεν μιλούσε ελληνικά αλλά το έγραψε [και της είπαν τι σήμαινε.]» Αυτό το περιστατικό δεν ήταν το μοναδικό. Μας διηγήθηκε και ένα άλλο το οποίο εκτυλίχθηκε πάλι σ ένα κατάστημα, όπου ο ιδιοκτήτης ήταν Έλληνας, παντρεμένος με Βρετανίδα: «Πριν από χρόνια, κάποιες Βρετανίδες είχαν μπει για να ψωνίσουν και καθώς έφευγαν μια από αυτές άκουσε μία από τις υπαλλήλους να κάνει κάποια υβριστικά σχόλια. Η κοπέλα πήγε αμέσως στο αφεντικό και το ανέφερε. Η υπάλληλος το αρνήθηκε αρχικά αλλά τελικά απολύθηκε γιατί ο ιδιοκτήτης ήταν από τους καλούς που δεν ανεχόταν τέτοιου είδους συμπεριφορά.» Η Κέλλυ γνωρίζει από προσωπικές μαρτυρίες πολλές περιπτώσεις διαζευγμένων Βρετανίδων, οι οποίες ήταν παντρεμένες με Έλληνες. Θυμάται χαρακτηριστικά μία περίπτωση όπου οι γονείς της Βρετανίδας της είχαν δώσει χρήματα για να χτίσει ένα σπίτι με πισίνα για την οικογένειά της. Το οικόπεδο ήταν αρκετά μεγάλο και οι γονείς της αποφάσισαν να χτίσουν ένα σπίτι για τους ίδιους δίπλα στο δικό της. Ο γάμος όμως 170

183 διαλύθηκε και οι γονείς επέστρεψαν στη Βρετανία όπου είχαν ήδη σπίτι. Η κόρη τους ήταν απελπισμένη γιατί ήθελε να φύγει με τα παιδιά της και αυτή στη Βρετανία, ωστόσο, αυτό δεν ήταν δυνατόν γιατί έπρεπε να ζητήσει την άδεια του Έλληνα συζύγου της, ειδάλλως θα θεωρείτο απαγωγή. 151 Ο σύζυγός της τότε, για να της επιτρέψει να επιστρέψει στη Βρετανία μαζί με τα δύο ανήλικα παιδιά της, έθεσε όρο να του γράψει το μερίδιό της στο σπίτι τους καθώς και το σπίτι των γονιών της. «Αυτή έφυγε και αυτός πήρε δύο σπίτια. Παζάρεψε τα δύο παιδιά του για δύο σπίτια», συμπεραίνει η Κέλλυ. Επιπλέον, γνωρίζει άλλες περιπτώσεις όπου οι Βρετανίδες σύζυγοι επέστρεφαν μόνες τους στη χώρα τους γιατί οι πρώην άντρες τους επέμεναν να κρατήσουν τα παιδιά μαζί τους για να έχουν αυτοί την επιμέλειά τους αλλά τελικά τα φρόντιζε η μητέρα τους, δηλαδή η γιαγιά των παιδιών. Η Κέλλυ παρατηρεί ότι οι γάμοι μεταξύ Βρετανίδων και Ελλήνων ήταν ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο τις δεκαετίες του 80 και του 90 λόγω του μαζικού τουρισμού των Βρετανών που έφθαναν αεροπορικώς στην Κέρκυρα κάθε καλοκαίρι με φθηνά πακέτα διακοπών. Τόσα χρόνια που διαμένει στην Κέρκυρα η Κέλλυ έχει έρθει σ επαφή με αρκετές Βρετανίδες που τελικά χώρισαν λόγω των αρχικών εσφαλμένων αντιλήψεών τους για τους Έλληνες άντρες και τον τρόπο ζωής στο νησί, όπως εξηγεί η ίδια: «Ερχόντουσαν για διακοπές και γνώριζαν ένα σερβιτόρο. [ ] Επέστρεφαν μέσα στη χρονιά και το επόμενο καλοκαίρι και έπειτα προσκαλούσαν το σερβιτόρο στην Αγγλία. Τελικά, έρχεται εδώ, φέρνει τα χρήματά της, παντρεύεται και δεν ξέρει ότι ο σερβιτόρος μένει σ ένα χωριό ψηλά στο βουνό όπου δεν υπάρχει τρεχούμενο νερό. Αυτός ίσως βρίσκεται σε αυτό το επίπεδο εδώ και αυτή σε εκείνο το επίπεδο εκεί. Και περιμένουν από αυτήν να έρθει να εγκατασταθεί, να πέσει ένα ή δέκα επίπεδα, να τους δώσει τα χρήματά της και να ενσωματωθεί στη ζωή του χωριού ενώ την αποκαλούν όλη την ώρα ξένη. 152 Και όταν το λένε αυτό οι άνθρωποι, είναι σαν βασανιστήριο.» Η Κέλλυ γνωρίζει επίσης περιπτώσεις όπου οι Βρετανίδες είχαν πέσει θύματα κακοποίησης από τους Έλληνες συζύγους τους. Μας εξηγεί τους πιθανούς λόγους γι 151 Σχετικά με αυτό το θέμα, βλέπε τη Σύμβαση της Διάσκεψης της Χάγης του 1980 για τα αστικά θέματα της διεθνούς απαγωγής παιδιών, την οποία η Ελλάδα κύρωσε με το Ν. 2102/1992 (ΦΕΚ Α/193/ ), τη Σύμβαση του 1996 για τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση, την εκτέλεση και τη συνεργασία σε θέματα γονικής μέριμνας και μέτρων προστασίας των παιδιών καθώς και τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό αριθμ. 2201/2003 για τη διεθνή δικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας για τις χώρες της ΕΕ. 152 Στη συνέντευξη η λέξη «ξένη» λέγεται στα ελληνικά. 171

184 αυτή την κατάσταση: «Κατά τη διάρκεια των θερινών μηνών οι σύζυγοι εργάζονται με τους τουρίστες, είναι συνέχεια εκτός σπιτιού και η σύζυγος δεν τους βλέπει ποτέ. Έπειτα το χειμώνα οι σύζυγοι δεν βρίσκουν δουλειά κι έτσι επιστρέφουν στο χωριό και στη σύζυγο με την απογοήτευση και μετά ξεσπούν πάνω τους χτυπώντας τες.» Η Έμμα (49), παντρεμένη με Έλληνα, δεν έχει Έλληνες φίλους και δεν κάνει παρέα με Έλληνες, παρά μόνο με τις κουνιάδες της. Όπως μας είπε, γνωρίζει τις κοπέλες που δουλεύουν στο γραφείο αλλά δεν βγαίνει μαζί τους. Μερικές φορές την επισκέπτονται στο σπίτι της για καφέ αλλά κι αυτές έχουν τους φίλους τους. Πριν αποκτήσουν παιδιά συχνάζανε με τον άντρα της σε βρετανικά στέκια, ειδικά το χειμώνα αλλά τώρα πηγαίνουν σε ελληνικά στέκια. Ψωνίζει μερικές φορές από τα δυο βρετανικά καταστήματα τροφίμων που υπάρχουν στο νησί. «Η γεύση μου έχει γίνει ίσως περισσότερο ελληνική κι έτσι δεν μου λείπουν [τα βρετανικά προϊόντα]. Δεν γίνεται ν αγοράζεις κρέας σε κονσέρβα, είναι αηδιαστικό.», μας λέει χαρακτηριστικά. Ωστόσο, αγοράζει αγγλικό ψωμί για τοστ από ένα κατάστημα στο Κοντόκαλι που το έχει μία Αυστραλή. Μαγειρεύει κυρίως ελληνικά πιάτα, παστιτσάδα, μουσακά αλλά και βρετανικά φαγητά γιατί ο σύζυγός της είναι εύκολος στο φαγητό, όπως μας λέει. Τα ελληνικά φαγητά τα έμαθε από την πεθερά της, από την κουνιάδα της και από βιβλία μαγειρικής. Όταν τα παιδιά ήταν ακόμη μικρά πηγαίνανε στα τοπικά πανηγύρια. Ωστόσο, παρακολουθούν κάθε χρόνο τον εορτασμό του Πάσχα στην πόλη της Κέρκυρας ενώ πηγαίνει και στην τοπική εκκλησία, στην ορθόδοξη και στην αγγλικανική. Έχει ταξιδέψει λίγο στην Ελλάδα: στην Αθήνα μερικές φορές, στη Λευκάδα και στα Γιάννενα για ψώνια. Τα καλοκαίρια συνήθως πηγαίνουν στην Αγγλία όταν θέλουν να πάνε. Ωστόσο, θεωρεί ότι «είναι ανόητο να φεύγει κανείς από την Κέρκυρα το καλοκαίρι για να πάει να πληρώσει να μείνει κάπου αλλού.» Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) γνωρίζουν τέσσερα ζευγάρια με τα οποία βγαίνουν πότε πότε. Τα τρία ζευγάρια είναι Έλληνες ενώ το ένα ζευγάρι είναι Έλληνας με Βρετανίδα. Μας τους αναφέρουν με τα μικρά ονόματά τους. Στην ερώτηση πώς θα περιέγραφε τους Έλληνες γείτονές της, η Τζέιν απαντά: «Τρελοί! [γελώντας] Είναι πολύ ανοιχτοί και ζεστοί. Έχουμε υπέροχους γείτονες, έχουμε σπουδαίους φίλους. Και πάλι αυτό είναι κάτι που δεν βρίσκεις στο Ηνωμένο Βασίλειο.» «Ζεις στο σπίτι σου στο Ηνωμένο Βασίλειο και δεν γνωρίζεις το γείτονά σου γιατί δεν μιλάνε, ούτε εσύ μιλάς κι έτσι δεν υπάρχει επικοινωνία. Συνεπώς, δεν κοιτάει ο ένας τον άλλον», λέει ο Ντέρεκ. 172

185 Της Τζέιν της αρέσει που οι συγχωριανοί της νοιάζονται γι αυτήν, που υπάρχει συλλογικό πνεύμα στην κοινότητα, κάτι που δεν φαίνεται να εκτιμάνε ιδιαίτερα, κατά τη γνώμη της, οι συμπατριώτες της: «Μερικοί Άγγλοι μου λένε: Δεν ξέρω αν μου αρέσει εδώ γιατί όλοι γνωρίζουν τι κάνω. Κι εσύ πρέπει να τους πεις: Για μια στιγμή. Αυτό είναι καλό. Γιατί, ξέρεις, στην Αγγλία μπορεί να έχεις πεθάνει και να κείτεσαι στο κρεβάτι σου επί τρεις εβδομάδες χωρίς να το αντιληφθεί κανείς. Εδώ, αν λείψεις μία ώρα, κάποιος θα πει: Πού είναι; Τι του συνέβη;. Και το γεγονός ότι οι άνθρωποι γνωρίζουν τι συμβαίνει ανά πάσα στιγμή είναι προφανώς αυτό που κρατά την εγκληματικότητα σε χαμηλά επίπεδα. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον, το οποίο ευτυχώς δεν θα χάσετε ποτέ στην Ελλάδα.» Η Τζέιν και ο Ντέρεκ πηγαίνουν σε διάφορες γιορτές και πανηγύρια που γίνονται στο νησί το χειμώνα, γιατί το καλοκαίρι εργάζονται πιο εντατικά. Πηγαίνουν στον εορτασμό του Πάσχα και στην τοπική ορθόδοξη εκκλησία. Ο Ντέρεκ δεν είναι Αγγλικανός. Ωστόσο, θέλει να βαπτιστεί χριστιανός ορθόδοξος και γι αυτό χρειάζεται την άδεια του τοπικού ιερέα. 153 Θεωρεί ότι η αγγλικανική εκκλησία στην Αγγλία είναι πολύ αυστηρή ως προς το τελετουργικό: «Πηγαίνεις να κάτσεις σε μια σειρά θέσεων και μετά πρέπει πότε να σηκώνεσαι και πότε να κάθεσαι. Εδώ βρίσκω την εκκλησία πιο χαλαρή, πιο κοινωνική και πιο ανοιχτή. Το απολαμβάνω ενετελώς», μας λέει με χαρά ο Ντέρεκ. «Αυτό μου το είπε όταν πρωτοπήγαμε στην εκκλησία εδώ στην Ελλάδα. Είπε ότι αν η εκκλησία ήταν έτσι στην Αγγλία, θα είχα πάει», μας αναφέρει η Τζέιν. Η Έμιλυ (71) άρχισε να μαγειρεύει ελληνικά φαγητά πολύ προτού εγκατασταθούν αυτή και ο σύζυγός της στην Κέρκυρα πριν έξι χρόνια. Ερχόντουσαν για διακοπές τακτικά 153 Στην περίπτωση που ετερόδοξος ή αλλόθρησκος θελήσει να ενταχθεί στην Ορθόδοξη Εκκλησία ισχύουν τα εξής: 1. Εάν είναι Ρωμαιοκαθολικός, χρίεται διά του Αγίου Μύρου. 2. Εάν είναι Προτεστάντης και έχει Τριαδικό Βάπτισμα, χρίεται διά του αγίου Μύρου. 3. Εάν είναι Προτεστάντης και δεν έχει Τριαδικό Βάπτισμα, τότε βαπτίζεται κανονικά. 4. Εάν είναι αλλόθρησκος (Μουσουλμάνος, Βουδιστής, κλπ.) ή άθρησκος βαπτίζεται. Για την εν λόγω βάπτιση ετεροδόξων ή αλλοθρήσκων ενηλίκων οι διαδικασίες και τα δικαιολογητικά που απαιτούνται είναι: Ο ετερόδοξος ή αλλόθρησκος συμπληρώνει αίτηση βαπτίσεως, στην οποία καταγράφει όλα τα προσωπικά στοιχεία του (όνομα, διεύθυνση, θρήσκευμα, χώρα προέλευσης κλπ) και στην οποία αναφέρει ότι επιθυμεί να γίνει Χριστιανός Ορθόδοξος "αβιάστως και ελευθέρως". Η αίτηση υποβάλλεται στον ενοριακό Ναό της περιοχής κατοικίας του. Ακολούθως, ο εφημέριος διαβιβάζει την αίτηση στην Ιερά Μητρόπολη, δηλώνοντας ότι ο αιτών επιθυμεί να ενταχθεί στην Ορθόδοξη Εκκλησία και εισηγείται να κατηχηθεί και να βαπτισθεί. Η Ι. Μητρόπολη εγκρίνει την αίτηση και καθορίζει τον κατηχητή. Ο κατηχητής καθορίζει το χρόνο της κατήχησης και ο εφημέριος της ενορίας το χρόνο της βάπτισης. Μετά την τέλεση του βαπτίσματος ο Νεοφώτιστος αλλοδαπός κρατά τη βεβαίωση βαπτίσματος προς πιστοποίηση του θρησκεύματος όπου θα χρειαστεί. Πηγή: 173

186 σε φίλους τους που διέμεναν μόνιμα στους Παξούς κι εκεί είχε αγοράσει ένα βιβλίο με συνταγές ελληνικής μαγειρικής. Της αρέσει πολύ η ελληνική κουζίνα και μαγειρεύει πολλά ελληνικά πιάτα όπως το στιφάδο. Οι φίλοι τους είναι και Έλληνες και Άγγλοι. Έχουν μία Αγγλίδα φίλη, παντρεμένη με Έλληνα και με παιδιά, που ζει στο νησί τριάντα χρόνια και όταν μιλάνε μαζί της αυτή ξεχνιέται και μιλάει ελληνικά. Οι γείτονές τους είναι δύο ζευγάρια Ελλήνων. Το ένα εξ αυτών μιλάει αγγλικά γιατί η μητέρα του ενός είναι Ιρλανδή. Γενικά, δεν αντιμετωπίζουν κανένα πρόβλημα με τους Έλληνες αν και το γλωσσικό εμπόδιο υπάρχει πάντα και τους εμποδίζει να εμβαθύνουν τις σχέσεις τους με τους ντόπιους, οι οποίες μένουν πολλές φορές σε επιφανειακό επίπεδο. Η Έμιλυ μας εξηγεί: «Πρέπει να τους κοιτάξεις [τους Έλληνες] ως μία κουλτούρα. Εγώ το προσπαθώ. Σέβομαι τη χώρα στην οποία ζούμε και δεν θα πω στους φίλους μου κάτι κακό. Όχι, όχι, ζω στην Ελλάδα και το σέβομαι αυτό. Γι αυτό το λόγο με πειράζει πολύ που δεν μιλάω τη γλώσσα. Αλλά βέβαια όσον αφορά στα υπόλοιπα, μας αρέσει να ζούμε εδώ. Όταν κατεβαίνω στο δρόμο και βλέπω κάποιον Έλληνα αρχίζω και του μιλάω μπλα μπλα μπλα. Μια φορά συνάντησα έναν Έλληνα στο δρόμο και τον πέταξα με το αυτοκίνητό μου μέχρι τη στάση του λεωφορείου. Δεν μιλούσε αγγλικά. Κι εγώ δε μιλάω λέξη ελληνικά.» Η Άλις (47), είναι παντρεμένη με Έλληνα, και μένει σ ένα χωριό στη νότια Κέρκυρα επί είκοσι τρία χρόνια. Έχει μόνο δυο τρεις φίλες Αγγλίδες ενώ οι περισσότεροι φίλοι της είναι Έλληνες. Η γνώμη της για τους γείτονές της και τους συγχωριανούς της δεν είναι καλή: «Θα σου μιλήσω ειλικρινά. Όταν πρωτοήρθα εδώ για διακοπές νόμιζα ότι οι Έλληνες ήταν οι πιο ευγενικοί, αξιαγάπητοι άνθρωποι στον κόσμο, αλλά μόλις τους γνωρίσεις καλά αλλάζεις γνώμη.» Και γίνεται πιο συγκεκριμένη: «Είναι πολύ ζηλιάρηδες. Όταν βλέπουν άλλους ανθρώπους να προσπαθούν να κάνουν κάτι στη ζωή τους, προσπαθούν να τους υποβιβάσουν. Δεν ανέχονται να βλέπουν κάποιον να κάνει κάτι καλύτερο. Υπάρχει πολλή ζήλεια, πολύ κουτσομπολιό και πολλή κακία. Το έχω δει αυτό με τη ζωή μου. Το έχω βιώσει, ναι, ναι, με δύο άτομα με τα οποία [ο σύζυγός μου] εργάζεται στον ίδιο χώρο και έχει βοηθήσει πολλούς ανθρώπους.» Ο Ουίλιαμ (54) και η Μάργκαρετ (55) έχουν αρκετούς Έλληνες και Βρετανούς φίλους αλλά και από άλλες εθνικότητες. Ο Ουίλιαμ έχει χόμπι το μοτοσικλετισμό και τρεις στενοί Έλληνες φίλοι του προέρχονται από αυτό το χώρο. Οι δύο από τους τρεις μιλάνε 174

187 καλά αγγλικά. Ο πρώτος είναι ξεναγός και διοργανώνει περιηγήσεις για έναν βρετανικό tour operator, ο δεύτερος είναι ιδιοκτήτης ενός καταστήματος με είδη κιγκαλερίας και ο τρίτος είναι διευθυντής εστιατορίου ξενοδοχείου. «Ακόμα και όταν εργάζονται, χαίρονται που με βλέπουν όταν πηγαίνω να τους πω ένα γεια. Πίνουμε έναν καφέ μαζί και απλά συζητάμε. Θα μπορούσα να τους θεωρήσω ως καλούς φίλους που θα σου δώσουν μία καλή συμβουλή, πολύ ρεαλιστικοί άνθρωποι. Μου αρέσουν οι Έλληνες.», μας λέει χαρακτηριστικά Ενδοκοινοτική συνεκτικότητα: Σχέσεις των Βρετανών με τους ομοεθνείς τους Η Τζούλι (61) μας είπε ότι αυτή και ο Έρικ (59) συναντούν μερικές φορές άλλους Βρετανούς που ζουν στο νησί, ότι δεν είναι εναντίον τους αλλά ότι δεν είναι και συνέχεια μαζί. Θα τους πουν ένα γεια, θα πιουν μια μπύρα, αλλά μέχρι εκεί. «Δεν τους αποφεύγω αλλά δεν θέλω και να είμαι μαζί τους κάθε φορά που βγαίνουμε. [ ] Δεν θέλω να ζω σε μία βρετανική παροικία», αναφέρει ο Έρικ. Κι αυτό, όπως μας εξήγησε, γιατί οι ίδιοι έχουν τις δουλειές τους κι έναν κήπο που χρειάζεται πολλή δουλειά για να τον συντηρήσεις. «Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους που γνωρίζουμε δεν έχουν κήπους, νοικιάζουν σπίτια, δεν κάνουν αυτές τις μικροδουλειές που κάνουμε εμείς στο σπίτι και που μας κρατάνε συνέχεια απασχολημένους», συμπληρώνει. Όταν προσκαλούν τον Έρικ και την Τζούλι οι συμπατριώτες τους για να πάνε να πιουν ένα ποτό σ ένα μπαρ και να ξενυχτίσουν, αυτοί δέχονται αλλά δεν είναι αυτό που πραγματικά θέλουν. Πρόσφατα είχαν γνωρίσει ένα ζευγάρι στο αεροδρόμιο της Κέρκυρας, περιμένοντας το γιο τους με τη νύφη τους. Άρχισαν να μιλάνε μαζί τους ίσως γιατί ήταν Σκωτσέζοι, από μια πόλη κοντά στη Γλασκόβη, όπως και οι ίδιοι. Το ζευγάρι έμενε σ ένα γειτονικό χωριό στην Κέρκυρα για έξι μήνες το χρόνο. Η Τζούλι και ο Έρικ επρόκειτο να τους επισκεφθούν στο σπίτι τους για να πιουν ένα καφέ και να συζητήσουν για το πώς περνάνε. Δεν γνωρίζουν και πολλούς Σκωτσέζους που να μένουν στο νησί, όπως μας είπε η Τζούλι, η οποία τονίζει ότι η έναρξη της απευθείας αεροπορικής πτήσης της Ryanair από Γλασκόβη προς Κέρκυρα είχε βοηθήσει πολλούς Σκοτσέζους να επισκεφθούν το νησί, με φθηνές, μειωμένες τιμές. Τις προάλλες η Τζούλι εκεί που περπατούσε στο δρόμο στο χωριό και μιλούσε με έναν κύριο, το αυτί της έπιασε ένα ζευγάρι να μιλάει αγγλικά με σκοτσέζικη προφορά. Βρέθηκαν να είναι και αυτοί από την Γλασκόβη. Είχαν έρθει στην Κέρκυρα για να 175

188 επισκεφθούν το γιο τους που είχε παντρευτεί με Ελληνίδα και είχαν αποκτήσει τρεις γιους. «Μικρός που είναι ο κόσμος», τους είπε η Τζούλι. Στο νησί, όπως μας είπαν, λόγω του τουρισμού, έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν και άτομα από άλλες εθνικότητες όπως Ολλανδούς, Ανατολικοευρωπαίους, Ρώσους, Ισπανούς και βέβαια Ιταλούς που κατακλύζουν την Κέρκυρα τον Αύγουστο. Παρ όλα αυτά, δεν τους αρέσει να συμμετέχουν σε εκδηλώσεις που οργανώνουν οι ομοεθνείς τους, και να πηγαίνουν σε λέσχες, εστιατόρια και μπαρ όπου συχνάζουν άλλοι Βρετανοί στο νησί. Ο Έρικ μας διηγήθηκε ότι κάποτε που η Τζούλι είχε πάει στη Σκωτία για να δει τα παιδιά της και τον πατέρα της, και αυτός ήταν μόνος του στο σπίτι, απολάμβανε την παρέα του εαυτού του. Όπως μας τόνισε «Ποτέ δεν ήμουν τύπος που πρέπει να πάει στη λέσχη του γκολφ ή σε κάποια άλλη λέσχη. Δεν χρειάζομαι τέτοιου είδους παρέα». Ο Φίλιπ (65) και η Νάνσυ (56) μας είπαν ότι στο χωριό όπου μένουν ζουν δεκαπέντε οικογένειες Βρετανών. Αυτοί γνωρίζουν τις δύο οικογένειες εξ αυτών πολύ καλά αλλά οι υπόλοιπες πηγαίνουν στο νησί μόνο το καλοκαίρι. Μερικές απ αυτές αποτελούνται από Βρετανίδες που έχουν παντρευτεί με Έλληνες. Περιστασιακά προσκαλούν στο σπίτι τους έναν νεοφερμένο στην περιοχή Άγγλο για ένα ούζο ή για δείπνο που θέλει να μάθει για το μέρος για να δει αν είναι σωστή η επιλογή τους. «Γιατί πολλοί άνθρωποι φθάνουν εδώ και περιμένουν ότι θα έχουν έναν πολυτελή τρόπο ζωής που δεν υπάρχει. [ ] Περιμένουν ότι η θερμοκρασία θα είναι πάντα τριάντα βαθμοί», μας είπε ο Φίλιπ. «Νομίζω ότι είναι πολύ διαφορετικά από αυτό που περιμένει κανείς όταν εγκαθίσταται εδώ και δεν νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι μπορούν να το αντιμετωπίσουν αυτό. Οι ξένοι υπήκοοι δεν μπορούν. Προσδοκούν ότι θα είναι σαν τις δεκαπενθήμερες διακοπές τους, κάτι το οποίο απλά δεν υπάρχει», τονίζει η Νάνσυ. Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) ανέφεραν ότι είναι οι μόνοι Άγγλοι στο χωριό τους που διαμένουν στο νησί όλο το χρόνο. Οι υπόλοιποι Βρετανοί έχουν αγοράσει ακίνητα εκεί και έρχονται μόνο για διακοπές για δύο με τρεις εβδομάδες το καλοκαίρι. Μετά όλο και κάποιοι φίλοι τους έρχονται να μείνουν. Τον υπόλοιπο καιρό τα σπίτια τους παραμένουν κλειστά. Με εξαίρεση τις Βρετανίδες που έχουν παντρευτεί με Έλληνες από τις δεκαετίες του 80 και του 90 και ζουν στο χωριό τους, η Σάρα και ο Πάτρικ είναι οι μόνοι από τους Βρετανούς που ζουν εκεί για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα [15 χρόνια], ενώ σε ένα διπλανό χωριό ζουν δύο με τρεις οικογένειες μόνιμα εδώ και τρία χρόνια. 176

189 Όσον αφορά στον τρόπο ζωής των Άγγλων, ο Πάτρικ και η Σάρα σχολίασαν ότι ο δικός τους τρόπος ζωής δεν μοιάζει καθόλου με αυτόν των περισσοτέρων Άγγλων που ζουν στο χωριό τους, οι οποίοι τρώνε έξω κάθε βράδυ και πίνουν έως τις 3 με 4 το πρωί. «Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους το καλοκαίρι συμπεριφέρονται σαν να είναι τουρίστες αλλά ξεχνούν ότι ζουν εδώ. Εμείς δεν το κάνουμε αυτό. Δεν πηγαίνουμε έξω κάθε βράδυ για να πιούμε. Έχουμε σπίτι, η σύζυγος μαγειρεύει και τρώμε στο σπίτι. [ ] Νομίζουν ότι είναι εκατομμυριούχοι αλλά δεν είναι», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Πάτρικ. Και συμπληρώνει ότι πολλοί από αυτούς τους Άγγλους τώρα τα βγάζουν πέρα πολύ δύσκολα στην Ελλάδα και αναγκάζονται να πουλήσουν τα ακίνητά τους ή να τα ενοικιάσουν και να επιστρέψουν στην Αγγλία, όπου το ποσοστό ανεργίας είναι επίσης υψηλό. Αυτό το είχαν ήδη κάνει πολλοί φίλοι τους τον προηγούμενο χειμώνα και επρόκειτο να κάνουν και κάποιοι άλλοι εκείνο το καλοκαίρι [2012]. Και αυτό γιατί δεν μπορούν πλέον να ανταπεξέλθουν στο κόστος διαβίωσης, λόγω του τρόπου με τον οποίο είχαν μάθει να ξοδεύουν τα χρήματά τους. «Δεν τους έχει μείνει τίποτα», λέει η Σάρα, η οποία προσθέτει: «Όλοι θέλουν να συνεχίσουν να φέρονται σαν Άγγλοι. Πηγαίνουν σε όλα τα αγγλικά καταστήματα και αγοράζουν όλα τα ακριβά τρόφιμα, αγοράζουν όλα τα αγγλικά ρούχα. Δεν θέλουν να είναι Έλληνες. Δεν θέλουν να ενσωματωθούν με τους Έλληνες». Τέλος, δεν πηγαίνουν στην αγγλικανική εκκλησία στην πόλη της Κέρκυρας αλλά στην ορθόδοξη εκκλησία του χωριού τους. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) είναι μέλη του Διεθνούς Τμήματος του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας. Οι συναντήσεις των μελών γίνονται κάθε Δευτέρα στην πόλη της Κέρκυρας και οι συζητήσεις γίνονται στα αγγλικά. Εκεί συναντούν τα μέλη του Ομίλου, που προέρχονται από διάφορες εθνικότητες. Η Κλερ εξηγεί τα πλεονεκτήματα που προσφέρει, κατά τη γνώμη της, η ιδιότητα μέλους: «Δυστυχώς, με τους απόδημους συναντάς ορισμένους ανθρώπους με τους οποίους δεν θέλεις να συναναστραφείς. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις κοινότητες αποδήμων. Αλλά στο Ροταριανό Όμιλο συναναστρεφόμαστε με ανθρώπους του δικού μας επαγγελματικού επιπέδου. Τα πηγαίνουμε πολύ καλά με όλους τους. Συναντιόμαστε σε κοινωνική βάση και όχι μόνο στο πλαίσιο του Ομίλου. Ταυτόχρονα μπορούμε να κάνουμε και κάποια καλά έργα για την τοπική κοινότητα.» Η Ελίζαμπεθ (69) κάνει παρέα περισσότερο με Βρετανούς ενώ οι περισσότεροι φίλοι της Έμμα (49) και του Έλληνα συζύγου της είναι μικτά ζευγάρια όπου η σύζυγος είναι 177

190 συνήθως Αγγλίδα και ο σύζυγος είναι Έλληνας. Έχει πολλές Αγγλίδες φίλες ενώ δεν έχει καθόλου Έλληνες φίλους. Η Τζέιν (48) και ο Ντέρεκ (48) γνωρίζουν στην ευρύτερη περιοχή τρία ζευγάρια Ελλήνων και ένα ζευγάρι Έλληνα με Βρετανίδα, με τους οποίους μιλάνε τακτικά. Δεν τους αρέσει να πηγαίνουν στα μπαρ όπου συχνάζουν οι Άγγλοι το καλοκαίρι. Ζουν λίγο απομονωμένα στο υποστατικό όπου εργάζονται και γενικά, όπως μας ανέφεραν, δεν έρχονται σε επαφή με τους Άγγλους που ζουν στο νησί. Η Τζέιν είναι επικριτική με τους Άγγλους που έρχονται για να ζήσουν στην Κέρκυρα μ ένα ιδεώδες στο μυαλό τους, ότι δηλαδή πρόκειται για μια όμορφη χώρα και ότι έτσι θα ήθελαν να είναι και η χώρα τους. Ωστόσο, όταν τελικά μετοικήσουν, θέλουν να αλλάξουν τα πάντα για να μην τους λείψουν αυτά που είχαν στην πατρίδα τους. Προσπαθούν να μετατρέψουν παραδοσιακές ελληνικές ταβέρνες σε στέκια για Άγγλους, όπου θέλουν να τραγουδήσουν καραόκε και να παίξουν μπίνγκο. «Ξεχνούν άπαξ και φθάσουν εδώ, πώς είναι η πραγματική κατάσταση στη χώρα τους και τους λόγους για τους οποίους έφυγαν», τονίζει η Τζέιν. Θεωρεί ότι αυτό συμβαίνει με κάθε λαό που φέρνει μαζί του και λίγη από την κουλτούρα του. Όπως μας είπε δεν έχει την υπομονή να ακούει τους Άγγλους να της λένε «Ξέρεις, δεν έχουμε αυτό, δεν έχουμε εκείνο. [ ] Είναι απαίσια το χειμώνα. Δεν υπάρχουν αρκετά μπαρ, δεν έχεις πουθενά να πας και είναι ακριβά». Και αυτή τους απαντά: «Αν θέλετε όλα αυτά, τότε πρέπει να γυρίσετε πίσω. [ ] Τα πράγματα είναι ακριβώς τα ίδια και στην πατρίδα. Γι αυτό το λόγο δεν φύγατε, έτσι δεν είναι; [ ] Αν θέλετε να ζήσετε εδώ, τότε να δεχτείτε τα πράγματα όπως είναι και να προσπαθήσετε να προσαρμοστείτε.» Ο Ντέρεκ υπογραμμίζει ότι οπουδήποτε και να πάει κάποιος στον κόσμο, δεν μπορεί να περιμένει παντού να είναι ακριβώς το ίδιο με τη χώρα του. «Αν θέλεις τη χώρα σου, μείνε εκεί. Αν δεν θες, τότε βρες οποιαδήποτε χώρα που σου ταιριάζει και πήγαινε να εγκατασταθείς εκεί», μας λέει χαρακτηριστικά. Ο Ντέρεκ σχολιάζει τον επιπόλαιο τρόπο με τον οποίο σκέφτονται οι Βρετανοί πριν αποφασίσουν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα: «Έρχονται για δύο με τρεις εβδομάδες κάθε καλοκαίρι επί πέντε, έξι, δέκα χρόνια και λένε: Αυτό είναι, υπέροχα. Εντάξει, ας μετακομίσουμε. Και όταν τελικά εγκατασταθούν και έρθει ο χειμώνας αρχίζουν να παραπονιούνται. Εντάξει, βρέχει αλλά και στη Βρετανία βρέχει το 178

191 μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. ( ) Δεν είναι δώδεκα μήνες το χρόνο διακοπές. Αν θέλουν κάτι τέτοιο, να επισκεφθούν την Κρήτη ή να αρχίσουν να μετοικούν σε μέρη όπως η Κύπρος όπου το χειμώνα έχει ελαφρύ καλοκαίρι.» Θεωρεί τον εαυτό του και την Τζέιν τυχερούς που βρήκαν ότι τους ταιριάζει η Ελλάδα και οι κάτοικοί της. Γι αυτό το λόγο αποφάσισαν να ζήσουν σε αυτή τη χώρα και να προσπαθήσουν να προσαρμοστούν στον ελληνικό τρόπο ζωής και να ενσωματωθούν με τους ντόπιους. Η Έμιλυ (71) και ο Ρότζερ (60) αν και έχουν πολλούς Άγγλους φίλους από την αγγλικανική εκκλησία στην οποία πηγαίνουν τακτικά, δεν συχνάζουν στα μέρη όπου πάνε οι συμπατριώτες τους. Προτιμάνε να πηγαίνουν για φαγητό σε ελληνικές ταβέρνες. Η Άλις (47), παντρεμένη με Έλληνα, δεν ενδιαφέρεται καθόλου να συμμετάσχει σε οργανωμένες δραστηριότητες Βρετανών ή σε λέσχες αποδήμων. Δεν βλέπει το νόημα. Έχει δυο τρεις Αγγλίδες φίλες και αυτό είναι όλο. «Έχω τη ζωή μου εδώ, έχω τα παιδιά μου», μας είπε. Ο Πίτερ και η Σάντρα πηγαίνουν και αυτοί τακτικά στην αγγλικανική εκκλησία. Ωστόσο, εκτός του κύκλου της εκκλησίας, δεν κάνουν παρέα με άλλους Βρετανούς. Ο Πίτερ μας εξηγεί τους λόγους: «Η εμπειρία μας είναι ότι η κύρια κοινωνική δραστηριότητα των αποδήμων που δεν συμμετέχουν στην εκκλησία επικεντρώνεται σε εξόδους για ποτό και φαγητό. Εξάλλου, έχουμε πρόβλημα στον έλεγχο του βάρους μας. Δεν μου αρέσει να πίνω αλκοόλ. Και βέβαια δεν μου αρέσει να μεθάω και δεν μου αρέσει να κάνω παρέα με άλλα άτομα που μεθάνε. Και πρέπει να πω ότι μας αρέσουν οι προσωπικές φιλίες, αλλά εκτός εκκλησίας δεν μας αρέσουν οι κοινωνικές λέσχες, οι οποίες είναι μεγάλες ομάδες ατόμων που συναντιούνται για να μεθύσουν.» Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) συναντιούνται με τους συμπατριώτες τους τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα. Πότε πηγαίνουν για δείπνο στο σπίτι κάποιου φίλου ή γείτονα που τους προσκαλεί και πότε τους προσκαλούν και αυτοί στο σπίτι τους για δείπνο. «Υπάρχουν πολλοί περισσότεροι εδώ απ όσους νομίζαμε ότι θα υπήρχαν. Συνεπώς, το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνικής μας ζωής είναι μέρος αυτού», μας λέει ο Τζεφ. «Έχουμε μια αρκετά καλή κοινωνική ζωή εδώ», προσθέτει η Ρέιτσελ. Ωστόσο, όταν βγαίνουν έξω δεν συχνάζουν σε εστιατόρια και μπαρ όπου πάνε οι ομοεθνείς τους. Προσπαθούν να μένουν μακριά απ οτιδήποτε δεν είναι αυθεντικό. Αντ αυτών 179

192 προτιμάνε να πηγαίνουν σε παραδοσιακές ελληνικές ταβέρνες. «Όσο πιο παραδοσιακά, τόσο το καλύτερο», αναφέρει η Ρέιτσελ Εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας Ο Έρικ (59) μας λέει ότι αυτός και η Τζούλι (61) γνωρίζουν ότι δεν θα μάθουν ποτέ την ελληνική γλώσσα όπως πρέπει αλλά θα το προσπαθήσουν. Είναι μόνο τρία χρόνια στην Κέρκυρα και μιλάνε πολύ λίγο ελληνικά, ωστόσο, συνεννοούνται όπως μπορούν με τους Έλληνες φίλους τους όταν τους συναντούν στο δρόμο ή στο καφενείο. Η Τζούλι ξεκίνησε μαθήματα ελληνικών σε γκρουπ με μία Ελληνοαγγλίδα καθηγήτρια σε ένα τοπικό φροντιστήριο όταν πρωτοήρθε στην Κέρκυρα. Πλήρωνε τριάντα ευρώ την εβδομάδα. Της άρεσε πάρα πολύ αλλά δεν επαναλήφθηκαν τα μαθήματα την επόμενη χρονιά γιατί δεν υπήρχαν αρκετά άτομα είχαν φύγει για άλλα μέρη. Αργότερα, της πρότειναν να πηγαίνει να παρακολουθεί μαθήματα δωρεάν στο φροντιστήριο αλλά δεν της αρέσει το ότι θα πρέπει να κάνει συνέχεια ασκήσεις και τεστ. «Δεν θέλω να κάνω ελληνικά με τυπικό τρόπο. Θέλω να τα μάθω μόνη μου.», μας είπε. Ο Έρικ τονίζει ότι το εισόδημα των κατοίκων της Κέρκυρας προέρχεται επί πολλά χρόνια από τους αλλοδαπούς που είτε πηγαίνουν εκεί ως τουρίστες είτε ζουν μόνιμα. Συνεπώς, θα περίμενε όλες οι οδηγίες όσον αφορά στις δημόσιες υπηρεσίες και τα διοικητικά έγγραφα να είναι μεταφρασμένα τουλάχιστον στα αγγλικά και εξηγεί: «Ίσως ένας Έλληνας να πει Αυτή δεν είναι η χώρα σας, τα χρειαζόμαστε στα ελληνικά, αλλά υπάρχουν τόσοι Άγγλοι εδώ και συμβάλλουμε στην οικονομία. ( ) Αλλά δεν νομίζω πραγματικά ότι στην εποχή μας όπου τα κομπιούτερ μπορούν να κάνουν αυτόματες μεταφράσεις και στο επίπεδο επικοινωνιών που έχουμε φθάσει, αυτό μπορεί να θεωρείται πρόβλημα.» Η Νάνσυ (56) ζει επί δεκαοχτώ χρόνια στην Κέρκυρα και μιλάει, διαβάζει και γράφει αρκετά καλά στα ελληνικά. Τα έμαθε από τους ντόπιους και στο διαδίκτυο. «Κάθε φορά που έβγαινα, μάθαινα νέο λεξιλόγιο που θα χρειαζόμουν για να ζητάω πράγματα.», μας λέει. Τη γραμματική και το συντακτικό τα έμαθε από το διαδίκτυο ενώ οι ντόπιοι τη διόρθωναν στον προφορικό λόγο. Ωστόσο, η Νάνσυ παρατηρεί ότι μερικές φορές, ειδικά σε δημόσιες υπηρεσίες, ενώ τους μιλάει στα ελληνικά αυτοί κάνουν ότι δεν καταλαβαίνουν τι τους λέει, γεγονός που την στενοχωρεί. Μας εξηγεί: «Παρόλο που τα ελληνικά μου είναι αρκετά καλά - διαβάζω και γράφω στα ελληνικά πολύ καλά - ακόμη μερικές φορές βλέπω ότι [οι άλλοι] προσποιούνται επίτηδες ότι δεν καταλαβαίνουν τα ελληνικά μου. Και οι 180

193 συγχωριανοί μου με διαβεβαιώνουν ότι μιλάω πολύ καλά ελληνικά, όπως μιλάνε στο χωριό, και ότι με καταλαβαίνουν τέλεια.» Αντίθετα, ο σύζυγός της ο Φίλιπ (65) δεν γνωρίζει καθόλου ελληνικά αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα γι αυτόν, όπως μας είπε, γιατί όλοι του μιλάνε στα αγγλικά και συνεπώς, δεν χρειάστηκε ποτέ να μπει στη διαδικασία για να μάθει ελληνικά. Η Σάρα (54) γνωρίζει ελάχιστα ελληνικά, απλά για να συνεννοείται. Μπορεί ευκολότερα να καταλάβει παρά να μιλήσει. Ωστόσο, οι Έλληνες γείτονές της και τα παιδιά τους μιλάνε αγγλικά κι έτσι δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα στην καθημερινότητά της. Δεν σκέφτηκε ποτέ να παρακολουθήσει μαθήματα ελληνικών, αν και γνωρίζει ότι υπάρχουν τμήματα εκμάθησης ελληνικής για ξένους σε φροντιστήρια, γιατί, όπως λέει, όσο κι αν προσπαθεί δεν μπορεί να τα συγκρατήσει ο εγκέφαλός της. Αντίθετα, ο Πάτρικ (65) μιλάει σχετικά καλά αλλά σπαστά ελληνικά γιατί εργαζόταν στο νησί για μία ελληνική εταιρεία για δώδεκα χρόνια. «Τις περισσότερες λέξεις τις λέω λάθος και γελάνε αλλά δεν με πειράζει. [ ] Καταλαβαίνουμε και όταν κάποιος λέει άσχημες λέξεις γιατί τις χρησιμοποιούν πολύ εδώ», μας λέει χαμογελώντας. Ο Μαρκ (58) είχε ξεκινήσει πριν από έξι μήνες να μαθαίνει ελληνικά σε γκρουπ σ ένα διπλανό χωριό με μία Αγγλίδα καθηγήτρια που ζει στην Κέρκυρα επί είκοσι χρόνια. Ξεκίνησαν να μαθαίνουν το αλφάβητο και τα χρώματα, πηγαίνουν αργά και γνωρίζει ότι θα χρειαστεί καιρός για να φθάσει σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο. Στο μάθημα δίνουν έμφαση περισσότερο στη συνομιλία και όχι τόσο στη γραμματική. «Πιθανόν να μην αναγνωρίζαμε τις περισσότερες από τις λέξεις τις οποίες λέμε, εάν τις βλέπαμε γραμμένες στα ελληνικά.», αναφέρει χαρακτηριστικά. Ο Μαρκ επισημαίνει ότι το γλωσσικό εμπόδιο δεν του επιτρέπει στην παρούσα φάση να ενσωματωθεί περισσότερο στην τοπική κοινωνία αν και θα το ήθελε πολύ. Μας εξηγεί: «Αυτό που με απογοητεύει περισσότερο είναι ότι δεν μπορώ να ενσωματωθώ περισσότερο εδώ, εξαιτίας της γλώσσας. Γι αυτό το λόγο τελικά μετά από τόσο καιρό στην Κύπρο δεν χρειάστηκε να μάθω ελληνικά γιατί όλοι μιλούσαν αγγλικά. Εδώ τα χρειάζεσαι. Μακάρι να είχα ξεκινήσει να τα μαθαίνω πριν από εννέα χρόνια. Έτσι, μερικές φορές νιώθω άβολα. Γίνονται τόσες γιορτές και πανηγύρια και οι άνθρωποι συναντιούνται και μιλάνε όλοι ελληνικά μεταξύ τους κι εμείς δεν νιώθουμε μέρος αυτού. [ ] Αν ποτέ φτάσω στο επίπεδο όπου θα μπορώ να συνομιλώ άνετα στα ελληνικά, τότε θα χαρώ περισσότερο γι αυτό.» 181

194 Η σύζυγός του η Κλερ (59) είχε ξεκινήσει να μαθαίνει ελληνικά στην Κύπρο όπου ζούσαν πριν και συνεχίζει και στην Κέρκυρα. Ωστόσο, δεν μιλάει ακόμη ελληνικά άνετα. Παρατηρεί ότι ειδικά οι μεγαλύτεροι σε ηλικία Έλληνες, οι οποίοι δεν μιλάνε αγγλικά, δεν την ενθαρρύνουν να μιλήσει μαζί τους στα ελληνικά και αυτό αφενός, την απομονώνει και αφετέρου, την αποθαρρύνει από το να συνεχίσει να προσπαθεί να μαθαίνει και να μιλάει ελληνικά. Η Κλερ μας λέει με παράπονο: «Θέλουν να μιλήσουν αλλά επειδή τα ελληνικά μου είναι περιορισμένα, αν δεν καταλάβουν τις πρώτες φράσεις από αυτά που τους λέω, τα παρατάνε. Δεν προσπαθούν να με βοηθήσουν. [ ] Προφανώς, τα νεότερα σε ηλικία άτομα θα με βοηθούσαν. Αν τους έλεγα Δεν καταλαβαίνω, θα έλεγαν μία διαφορετική λέξη ή θα προσπαθούσαν να μιλήσουν με τέτοιον τρόπο ώστε να καταλάβω τι λένε.» Η Έμμα (49), παντρεμένη με Έλληνα, ζει επί 25 χρόνια στην Κέρκυρα και μιλάει πολύ καλά τα ελληνικά. Στην αρχή παρακολούθησε μαθήματα επί τέσσερα χρόνια. Μας είπε ότι της πήρε πολύ χρόνο για να τα μάθει και τη θεωρεί πολύ δύσκολη γλώσσα. «Έχω ευχέρεια, υποθέτω. Μπορώ να πω ό,τι θέλω και να με καταλάβουν. Υπάρχουν πολλές λέξεις που δεν ξέρω. [ ] Κάνω πολλά λάθη», μας λέει. Παρόλα αυτά, βρίσκει ακόμη πολύ δύσκολο να διαβάσει κάποιο έγγραφο ή εφημερίδα και χρειάζεται να χρησιμοποιήσει λεξικό. Ο Έλληνας σύζυγός της μιλάει πολύ καλά αγγλικά. Και οι δύο ανάλογα με την περίσταση και το θέμα της συζήτησης χρησιμοποιούν μεταξύ τους και τις δύο γλώσσες. Αυτός μπορεί να της πει κάτι στα ελληνικά και αυτή να του απαντήσει στα αγγλικά. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν μιλάνε πολύ λίγα σπαστά ελληνικά. Καταλαβαίνουν περισσότερα απ όσο μπορούν να μιλήσουν. Τα καταφέρνουν όμως και συνεννοούνται με τους ντόπιους αν και το 90% των ντόπιων μιλάνε πολύ καλά αγγλικά. Η Τζέιν μας εξηγεί: «Αυτό το παρατηρήσαμε περισσότερο εδώ στην Κέρκυρα απ ότι στη Ζάκυνθο. Κι εκεί μιλούσαν αλλά δεν τα χρησιμοποιούσαν τόσο πολύ. Νομίζω ότι οι Κερκυραίοι είναι περισσότερο κοσμοπολίτες σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα γιατί είναι από τα πρώτα νησιά που δέχτηκε τουρισμό. Είναι πολύτιμο προσόν να μπορείς να μιλάς ιδίως αγγλικά, γερμανικά ή οποιαδήποτε άλλη ξένη γλώσσα γιατί από εκεί προέρχεται το εισόδημά σου.» 182

195 Η Έμιλυ (71) ζει έξι χρόνια στην Κέρκυρα. Μιλάει πολύ λίγο ελληνικά. Προσπάθησε δύο φορές να μάθει, την πρώτη σε φροντιστήριο και τη δεύτερη με ιδιαίτερα μαθήματα αλλά τελικά δεν προχώρησε. Αφενός, γιατί διάφοροι απρόβλεπτοι οικογενειακοί παράγοντες δεν της επέτρεπαν να συγκεντρωθεί στη μελέτη της και αφετέρου, τα έβρισκε πολύ δύσκολα και δεν μπορούσε να τα συγκρατήσει. «Έχω πολύ καλή μνήμη αλλά δεν μπορώ να τα θυμηθώ και δεν μπορώ να τα πω πολύ καλά. Αυτό είναι το πρόβλημα. Αν τα δω γραμμένα και τα μάθω, τότε μπορώ να διαβάσω. Δεν είμαι πολύ καλή, δυστυχώς.», μας λέει με παράπονο. Οι ντόπιοι δεν μιλάνε πάντα αγγλικά, οπότε συχνά χρειάζεται να χρησιμοποιεί τη νοηματική γλώσσα. Βρίσκει ενοχλητικό και αγενές το να μη μιλάει ένας ξένος τη γλώσσα της χώρας στην οποία ζει ενώ θεωρεί ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν χάρισμα να μαθαίνουν και να μιλάνε ξένες γλώσσες γιατί τις προσλαμβάνουν εύκολα. Παραδέχεται ότι και στα αγγλικά μερικές φορές δυσκολεύεται να μάθει νέες λέξεις και να τις προφέρει, γεγονός που δεν τη βοηθά στην εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Η Αλις (47) είναι παντρεμένη με Έλληνα και ζει στην Κέρκυρα επί 23 χρόνια. Πριν αρχίσει να πηγαίνει το πρώτο της παιδί στο δημοτικό, χρειάστηκε να μάθει αρκετά ελληνικά από μόνη της για να επικοινωνεί με τους ντόπιους γιατί ζούσε σε χωριό όπου δεν υπήρχαν τουρίστες ή άλλοι Άγγλοι. Ωστόσο, άρχισε να μαθαίνει σε βάθος τη γλώσσα και απέκτησε την αίσθηση της ελληνικής γλώσσας όταν άρχισε να μελετά μαζί με τα παιδιά της για τις ασκήσεις που είχαν να κάνουν για το σχολείο τους. Τώρα μιλάει με ευχέρεια τα ελληνικά και μπορεί να συνομιλήσει με οποιονδήποτε. Μας λέει ότι κάποιοι Βρετανοί που ζουν στην Κέρκυρα περισσότερα χρόνια από αυτήν δεν μπορούν να μιλήσουν ελληνικά. Η Μάργκαρετ (55) έκανε κάποια μαθήματα όταν πρωτοήρθε στην Κέρκυρα πριν από πέντε χρόνια αλλά τα παράτησε γιατί τα βρήκε δύσκολα. Επιπλέον, μας ανέφερε ότι οι περισσότεροι από τους ντόπιους μιλάνε καλά αγγλικά, οπότε δεν είχε κίνητρο για να μάθει καλά ελληνικά για να μπορεί να συνεννοείται. Συνήθως μπορεί να καταλάβει τι της λέει κάποιος αλλά δεν μπορεί να του απαντήσει. Ο σύζυγός της ο Ουίλιαμ (54) παρακολούθησε και αυτός μαθήματα ελληνικών στην αρχή αλλά δεν συνέχισε γιατί, όπως μας λέει, η μνήμη του έχει αρχίσει να φθίνει και δεν μπορεί να συγκρατήσει πλέον άλλο λεξιλόγιο, γεγονότα, αριθμούς και ημερομηνίες και γι αυτό βασίζεται στο ηλεκτρονικό ημερολόγιό του για τα πάντα. Μας εξηγεί: 183

196 «Η πιθανότητα να συγκρατήσω αρκετό λεξιλόγιο για να κάνω μία συνομιλία στα ελληνικά, σε αυτό το στάδιο της ζωής μου, είναι πολύ χαμηλή. Έχω καταφέρει να συγκρατήσω τόσο όσο χρειάζεται για να είμαι φιλικός με τους ανθρώπους όπως Καλημέρα. Καλησπέρα. Τι κάνετε; Τι κάνεις; Καλά, ευχαριστώ. Έτσι κι έτσι. Αυτά είναι ασήμαντα, δεν δείχνουν κατανόηση της ελληνικής γλώσσας ή του ελληνικού λεξιλογίου. Είναι απλά επιφανειακά, απλά για να είμαι ευγενικός και να περνάει η ημέρα, αλλά δεν μπορώ να κάνω μία σε βάθος συνομιλία.» Η Ρέιτσελ (54) παρακολουθεί με το σύζυγό της μαθήματα ελληνικών και έχει αρχίσει να μιλάει λίγο. Της είναι χρήσιμα γιατί πολλές φορές στα καταστήματα οι υπάλληλοι δεν μιλάνε αγγλικά. Όπως μας λέει, τη βοηθάει το γεγονός ότι ζει στο χωριό όπου ελάχιστοι μιλάνε αγγλικά. Από την άλλη, υπάρχουν πολλοί Έλληνες που ξέρουν και θέλουν να μιλήσουν αγγλικά κι έτσι η Ρέιτσελ και ο Τζεφ (65) δεν μπορούν να εξασκήσουν όσο θα ήθελαν τα ελληνικά τους Δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο Ο Στίβεν και η Πατρίσια είναι μέλη του τοπικού παραρτήματος του Διεθνούς Ροταριανού Ομίλου. Οι συναντήσεις είναι εβδομαδιαίες ενώ τα δείπνα γίνονται μια φορά το μήνα. Επιπλέον, ο Στίβεν στηρίζει και συμμετέχει στις δραστηριότητες του ελληνόφωνου Rotary Active, του παραρτήματος νέων του Ροταριανού Ομίλου. Πρόκειται για ελληνόφωνη λέσχη, αρκετά μέλη του οποίου μιλάνε αγγλικά. Οι συναντήσεις και τα δείπνα γίνονται κάθε Πέμπτη σε ένα μπαρ στα Μοραΐτικα. Η ιδιοκτήτρια είναι Βρετανίδα, η οποία ζει εκεί πάνω από είκοσι χρόνια. Το μπαρ λειτουργεί κυρίως το καλοκαίρι για τους τουρίστες ενώ το χειμώνα ανοίγει περιστασιακά μόνο για τις εκδηλώσεις του Rotary Active ενώ παίζουν κουίζ, σκραμπλ, μπίνγκο και κάνουν μαθήματα χορού. Ωστόσο, ο Στίβεν και η Πατρίσια βγαίνουν περιστασιακά μόνοι τους και πηγαίνουν σε ελληνικές ταβέρνες που έχουν εντοπίσει για το καλό και νόστιμο φαγητό τους. Η Τζούλι (61) μαγειρεύει και ακούει στο ipod της τα αγαπημένα της βιβλία που της έχει φορτώσει ο γιος της. Ο Έρικ (59) διαβάζει ιστορία και πρόσφατα ξεκίνησε να κάνει ως χόμπυ τη γενεαλογία ή αλλιώς Οικογενειακή Ιστορία. Επίσης, του αρέσει πολύ το ποδόσφαιρο. Έχει φίλους στη Ρόδα που προπονούνται κάθε Τετάρτη και παίζουν ερασιτεχνικά κάθε Σάββατο. Ωστόσο, το ζευγάρι δεν θέλει να δεσμεύεται με αυτό το 184

197 πρόγραμμα και ο Έρικ δεν θέλει να πηγαίνει κάθε Τετάρτη για προπόνηση και μετά να πηγαίνουν όλοι μαζί από την ομάδα για να πιουν. Ο Φίλιπ (65), πρώην στρατιωτικός, συνήθως κάθεται στο καραόκε του και παίζει με την κιθάρα του. Επιπλέον, είναι μέλος της αγγλόφωνης τεκτονικής στοάς που εδρεύει στην Κέρκυρα. Ο Φίλιπ μας είπε ότι οι τέσσερις τεκτονικές στοές της Κέρκυρας αναγνωρίζονται από την Ηνωμένη Μεγάλη Στοά της Αγγλίας και γι αυτό όταν επιστρέφει στη Βρετανία μπορεί να πηγαίνει και στις συναντήσεις της Στοάς εκεί. Το χειμώνα πηγαίνει μία φορά το μήνα στις συναντήσεις της, όπου είναι μόνο Βρετανοί, ενώ το καλοκαίρι δεν γίνονται συναντήσεις γιατί τα περισσότερα από τα μέλη της εργάζονται, όπως μας ανέφερε. Το καλοκαίρι το ζευγάρι πηγαίνει μερικές φορές στο θερινό κινηματογράφο του χωριού καθώς και σε μουσικές συναυλίες όπου παίζουν φίλοι τους μουσικοί. Επίσης, τους αρέσει να τραγουδάνε καραόκε. Η Νάνσυ (56) πηγαίνει στο γυμναστήριο και προπονείται για να συμμετάχει σε αγώνες φυσικής κατάστασης. Τη δεκαετία του 80 συμμετείχε ως διαγωνιζόμενη σε αγώνες μπόντι μπίλντινγκ. Είχε διακόψει τις προπονήσεις για πολλά χρόνια και επανήλθε πριν από μερικά χρόνια. Επιπλέον, έχει γίνει κριτής της Διεθνούς Ομοσπονδίας Body Building and Fitness σε διεθνείς αγώνες. Της αρέσει να εφευρίσκει νέες συνταγές. Είναι αλλεργική στα σιτηρά και γι αυτό το λόγο ετοιμάζει σπιτικές πίτσες, σπιτικό ψωμί και κέικ. Συμμετέχει επίσης σε πολλές άλλες ομάδες. Στη Σάρα (54) αρέσει να κάνει μεγάλους περιπάτους γύρω από το χωριό ενώ ο Πάτρικ (65) ασχολείται με τη συντήρηση του σπιτιού, με μικροεπισκευές. Αγοράζουν πολύ σπάνια προϊόντα από βρετανικά καταστήματα στο νησί, με εξαίρεση τα Χριστούγεννα. Ο Στίβεν και η Πατρίσια όταν ήρθαν στην Κέρκυρα το 2010 διάβασαν κάπου ότι γινόταν προσπάθεια να ιδρυθεί στο νησί ένα αγγλόφωνο παράρτημα του Ροταριανού Ομίλου Κέρκυρας, από τα υφιστάμενα ελληνόφωνα παραρτήματα. Το Rotary Club of Corfu-International αναγνωρίστηκε επίσημα από το Rotary International το 2012 και είναι μέλος της Περιφέρειας Βορείου Ελλάδος Σε αυτό συμμετέχουν άτομα από διάφορες εθνικότητες, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων που ομιλούν την αγγλική. Οι συναντήσεις γίνονται μία φορά την εβδομάδα ενώ μία φορά το μήνα παρατίθεται δείπνο και υπάρχει προσκεκλημένος ομιλητής σε θέματα που ενδιαφέρουν τον Όμιλο. Ο Στίβεν και η Πατρίσια δεν είχαν συμμετάσχει ποτέ πριν σε συναντήσεις του Ομίλου. Πήγαν στη 185

198 δεύτερη άτυπη συνάντηση απλά για να ενημερωθούν για την αποστολή και τις δραστηριότητες του Ομίλου. Εκεί τους εξήγησαν τη φιλοσοφία και τους σκοπούς του Ομίλου. Αυτό τους κέντρισε το ενδιαφέρον και πήγαν και σε άλλες τρεις συναντήσεις. Τελικά έγιναν ιδρυτικά μέλη αν και ο Στίβεν πιστεύει ότι θα πρεπε να περιμένουν ακόμη ένα χρόνο, γιατί η ιδιότητα του μέλους σημαίνει συνεχή δέσμευση χρόνου, πέρα από τις προγραμματισμένες συναντήσεις και δεν είχε τελειώσει ακόμη κάποιες επισκευές στο σπίτι που είχαν αγοράσει. Ο Στίβεν εξηγεί τους λόγους που τον έκαναν να εγγραφεί ως μέλος: «Προσωπικά, πάντα ένιωθα ότι τελικά θα βοηθούσα την τοπική κοινότητα με κάποιον τρόπο. [ ] Παλιά πήγαινα σε οίκους ευγηρίας και μου άρεσε να κάνω τους ηλικιωμένους να περνάνε καλά. Πάντα ένιωθα ότι είχα πράγματα να δώσω. Ποτέ δεν ήξερα όμως πραγματικά τι ή πότε θα το έκανα.» Την προηγούμενη χρονιά ο Όμιλος είχε συγκεντρώσει πάνω από ευρώ, τα οποία διατέθηκαν σε τοπικές φιλανθρωπικές οργανώσεις. «Είναι ωραίο το συναίσθημα να κάνεις αυτό. Και δεν είναι πραγματικά εργασία. Εννοώ ότι πρέπει να βρεις χρόνο και να τον αφιερώσεις σε αυτό τον σκοπό», μας εξηγεί ο Στίβεν. Η Ελίζαμπεθ (69), βρετανικής και ιρλανδικής υπηκοότητας, είναι ενεργό μέλος σε τρεις φιλανθρωπικές οργανώσεις. Αρχικά είναι μέλος του φιλοζωικού σωματείου «Κιβωτός», που φροντίζει τα αδέσποτα ζώα στο νησί και πρόεδρός του είναι μία Βρετανίδα. Η Ελίζαμπεθ βοηθά στο να συγκεντρωθούν χρήματα για τη φροντίδα των αδέσποτων ζώων, μέσω της πώλησης διάφορων μεταχειρισμένων ειδών που χαρίζονται στο σωματείο. Επιπλέον, ως καθολική είναι μέλος του συμβουλίου της Καθολικής Εκκλησίας και του φιλανθρωπικού ιδρύματος Caritas της τοπικής καθολικής εκκλησίας, το οποίο διοργανώνει διάφορα μπαζάρ για τη συγκέντρωση χρημάτων. Η Ελίζαμπεθ είναι επίσης η τοπική εκπρόσωπος του φιλανθρωπικού σκοπού Poppy Appeal της Βασιλικής Βρετανικής Λεγεώνας, η οποία πουλάει μια φορά το χρόνο χάρτινες παπαρούνες σε όλο τον κόσμο όπου ζουν Βρετανοί για να συγκεντρώσει χρήματα για τους βετεράνους του Β Παγκοσμίου Πολέμου. 154 Η Ελίζαμπεθ συμμετέχει τακτικά τις 154 Οι παπαρούνες αποτελούν σύμβολο μνήμης ήδη από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ανθούσαν στα πεδία των μαχών. Στις χώρες της Κοινοπολιτείας από τα τέλη Οκτωβρίου ως και την 11η Νοεμβρίου, ημέρα λήξης του Α Παγκοσμίου Πολέμου, είθισται να φορούν στο στήθος χάρτινη παπαρούνα προς τιμήν των πεσόντων. Στον πόλεμο αυτόν των 9 εκατομμυρίων νεκρών οι συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ (Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία και άλλες χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα) υπερίσχυσαν των κεντρικών δυνάμεων της Ευρώπης υπό τη Γερμανική Αυτοκρατορία. Πηγή: 186

199 Κυριακές στις Θείες Λειτουργίες στην καθολική εκκλησία, οι οποίες το καλοκαίρι που υπάρχουν επισκέπτες γίνονται στα αγγλικά, στα ελληνικά, στα ιταλικά και στα λατινικά. Επιπρόσθετα, παρακολουθεί ενίοτε και τις Θείες Λειτουργίες στην αγγλικανική εκκλησία. Η Τζούντι παίζει τένις δυο φορές την εβδομάδα στο γήπεδο ενός ξενοδοχείου στο Κανόνι και μία φορά στο γήπεδο ενός ξενοδοχείου στη Δασιά. Παίζει με διαφορετικά άτομα κάθε φορά. Δεν πηγαίνει στο τένις κλαμπ στην πόλη της Κέρκυρας γιατί το βρίσκει υπερβολικά ακριβό. Επίσης, ως μέλος της ομάδας χειροτεχνίας της τοπικής αγγλικανικής εκκλησίας φτιάχνει ευχετήριες κάρτες οι οποίες διατίθενται από την εκκλησία προς πώληση στο κοινό. Μάλιστα η ίδια διατηρεί επιχείρηση δημιουργίας καρτών (για επαγγελματίες, γάμους, βαφτίσια, γιορτές και άλλες). Η Τζούντι ήταν παλαιότερα ταμίας και γραμματέας στην αγγλικανική εκκλησία αλλά τώρα, όπως μας είπε, δεν είναι τόσο ενεργή όσο παλιά. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) είναι επιστάτες και όπως μας είπαν δεν είναι άνθρωποι της διασκέδασης και δεν τους λείπουν οι έξοδοι για κινηματογράφο και παρόμοιες μορφές ψυχαγωγίας. Αν θέλουν να βγουν κάπου πιο κοσμικά έχουν την επιλογή να πάνε στην πόλη αλλά δεν το κάνουν. Απολαμβάνουν ο ένας την παρέα του άλλου και την παρέα των πολλών ντόπιων φίλων τους στο σπίτι τους. Πότε πότε βγαίνουν για φαγητό ή ποτό με ένα ζευγάρι - Αγγλίδα με Έλληνα - αλλά αυτό είναι όλο. Πηγαίνουν για βαρκάδα αν τους παρουσιαστεί η ευκαιρία και για κολύμπι στη θάλασσα. Η δουλειά είναι το χόμπι τους. «Είμαστε τυχεροί που κάνουμε μια δουλειά που απολαμβάνουμε και οι δυο μας», μας λέει χαρακτηριστικά η Τζέιν. «Μπορούμε να είμαστε αυτάρκεις αλλά είμαστε και αφεντικά του εαυτού μας, το οποίο βοηθάει. Έχουμε να φροντίσουμε το υποστατικό αλλά αν πούμε ότι θέλουμε μία ημέρα ρεπό, μπορούμε να σταματήσουμε», αναφέρει ο Ντέρεκ. Η Έμιλυ (71) μας είπε ότι αυτή και ο Ρότζερ (60) κάνουν μια φυσιολογική ζωή που θα έκαναν και στην Αγγλία. Η Έμιλυ συμμετέχει μία φορά το μήνα στις συναντήσεις μιας λέσχης βιβλίου. Σκέφτηκαν να ιδρύσουν αυτή τη λέσχη η ίδια και μια Αγγλίδα φίλη της, γειτόνισσά της, που ήταν υπεύθυνη για μία βιβλιοθήκη και η οποία διευθύνει και τη λέσχη τώρα. Όλα τα μέλη της λέσχης, Βρετανοί και Ολλανδοί, συμφωνούν και διαβάζουν από πριν ένα συγκεκριμένο βιβλίο κάθε φορά και στις συναντήσεις που κάνουν συζητάνε γι αυτό και εκφράζουν τη γνώμη τους. Τα βιβλία είτε τα δανείζονται από τη βιβλιοθήκη 187

200 της τοπικής αγγλικανικής εκκλησίας είτε τα αγοράζουν μεταχειρισμένα από το φιλοζωικό σωματείο «Κιβωτός» είτε τα παραγγέλνουν στο ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο Amazon και τους αποστέλλονται ταχυδρομικά. Η Έμιλυ είναι και μέλος σε μια λέσχη κηπουρικής, η οποία λειτουργεί πολύ καιρό. Μία φορά την εβδομάδα ή μια φορά το δεκαπενθήμερο τα μέλη συγκεντρώνονται στο σπίτι ενός μέλους, όπου πίνουν καφέ, θαυμάζουν τον κήπο του και ανταλλάσσουν φυτά. Επιπλέον, η Έμιλυ και ο σύζυγός της πηγαίνουν για κολύμπι, διοργανώνουν βραδιές μπάρμπεκιου ή βγαίνουν για φαγητό με φίλους. Η Άλις (47), ιδιοκτήτρια μίνι μάρκετ, δεν κάνει πολλά πράγματα στον ελεύθερο χρόνο της γιατί είναι κουρασμένη με το μαγαζί. Βγαίνει με τον Έλληνα σύζυγό της για φαγητό περισσότερο το καλοκαίρι αλλά όχι τόσο συχνά όσο παλαιότερα. Οι μόνες διακοπές που κάνει είναι μία εβδομάδα όταν αποφασίζει να πάει στην Αγγλία. Ο Ουίλλιαμ γράφει ένα προωθητικό άρθρο για ένα αγγλικό περιοδικό για μοτοσικλέτες, σχετικά με την ιστορία και τα τοπία της Ελλάδας και της Κέρκυρας. Το άρθρο θα περιέχει φωτογραφίες και έχει στόχο να προσελκύσει τουρίστες που θέλουν να κάνουν το γύρο της Ελλάδας με μοτοσικλέτα. Η Μάργκαρετ συμμετέχει στην ομάδα χειροτεχνίας της αγγλικανικής εκκλησίας. Εκεί φτιάχνουν διάφορα αντικείμενα τα οποία έπειτα διατίθενται προς πώληση. Ασχολείται επίσης με τη γενεαλογία στο διαδίκτυο, επισκεπτόμενη αγγλικούς ιστοτόπους. Ο Ουίλλιαμ και η Μάργκαρετ είναι εθελοντές στο πνευματικό κέντρο «Ο Φάρος» της τοπικής ευαγγελικής εκκλησίας, έναν πολυχώρο, ο οποίος εγκαινιάστηκε τον Ιανουάριο του «Νιώσαμε ότι αυτό το κέντρο που ίδρυσαν Έλληνες ευαγγελικοί ήταν κάτι που χρειαζόταν στήριξη για να παραμείνει ανοιχτό. Ζητούσαν εθελοντές και ο πάστορας και η σύζυγός του μας γνώριζαν. Μας ήταν ευγνώμονες όταν είπαμε ότι θα βοηθούσαμε ένα πρωινό την εβδομάδα», μας λέει ο Ίαν, ο οποίος είναι και μουσικός. Στον ελεύθερο χρόνο του ασχολείται με τη μουσική ως διάλειμμα από τη δουλειά του. «Αλλά και μέσω της πίστης, το πιστεύω μου είναι ότι το χάρισμα της μουσικής είναι από το Θεό και πρέπει να επιστρέφεται στο Θεό. Αυτό και προσπαθώ να κάνω. Κι έτσι είμαι μουσικός στην αγγλικανική εκκλησία», προσθέτει ο Ουίλλιαμ, ο οποίος παίζει πλήκτρα και συνοδεύει το ποίμνιο στους ύμνους που ψέλνονται. Η Μάργκαρετ είναι επίσης υπεύθυνη για την έκδοση των ενημερωτικών δελτίων της εκκλησίας και για τη διαφήμιση και για τη δημοσιοποίηση των μουσικών εκδηλώσεων που διοργανώνει η αγγλικανική εκκλησία. Τέλος, κάθε Τετάρτη φιλοξενούν 188

201 στο σπίτι τους τις συναντήσεις της Ομάδας Μελέτης της Βίβλου της τοπικής Αγγλικανικής εκκλησίας. Η Ρέιτσελ (54) δύο φορές την ημέρα κάνει μεγάλους περιπάτους με τον σκύλο της, καθώς αυτός χρειάζεται πολλή άσκηση. Επίσης, πηγαίνει και σε μία χορευτική ομάδα μία φορά την εβδομάδα όπου η δασκάλα είναι Βρετανίδα. Έξι μήνες αφότου εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα, αυτή και ο σύζυγός της άρχισαν να πηγαίνουν στην αγγλικανική εκκλησία, όπου συνάντησαν πολύ αξιόλογα άτομα, όπως μας λέει η Ρέιτσελ, ενώ πηγαίνουν και πολλοί φίλοι τους. Τέλος, βγαίνουν για φαγητό με φίλους, πάνε στην παραλία και φροντίζουν τον κήπο τους. 5.7 Πρακτικά προβλήματα στην καθημερινή ζωή Βαθμός ικανοποίησης από τις παρεχόμενες υπηρεσίες φροντίδας υγείας (Φεβρουάριος 1983, στο τελωνείο στο λιμάνι της Κέρκυρας) -Μπορείτε να κρατήσετε εδώ το ρυμουλκό για τρεις μήνες. Μετά από αυτό το διάστημα, δεν θα είναι πλέον νόμιμο. -Γιατί; -Πρόκειται για εμπορικό όχημα χωρίς άδεια. Σοβαρό θέμα. -Πόσο κοστίζει μία άδεια; -Δεν προβλέπεται. Δεν αγοράστηκε στην Ελλάδα. -Τότε πρέπει να το πάω στην Ιταλία και να το φέρω πίσω; - Δεν επιτρέπεται να ξαναμπεί στη χώρα. -Τότε θα πρέπει να το πουλήσω; -Αυτό θα ήταν παράνομο. -Τότε τι μπορώ να κάνω; (Ο τελωνειακός) σήκωσε τους ώμους αδιάφορα. Θα πρέπει να το αφήσετε εδώ σε εμάς. Ως δώρο στον ελληνικό λαό. (Chatto 2005: 123) Ο Έρικ (59) και η Τζούλυ (61) ζουν επί τρία χρόνια στην Κέρκυρα, ωστόσο, δεν έχουν κάνει ακόμη αίτηση για χορήγηση βεβαίωσης εγγραφής πολιτών Ε.Ε., ενώ διατηρούν το δικαίωμα υγειονομικής περίθαλψης στο Ηνωμένο Βασίλειο. 156 Έχουν 155 Αντιστοιχεί στο Τμήμα ΣΤ του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 156 Ο Έρικ και η Τζούλι θα μπορούσαν να έχουν λάβει τη βεβαίωση εγγραφής πολιτών Ε.Ε. όταν μετοίκησαν στην Κέρκυρα και κατόπιν να ζητήσουν βεβαίωση δικαιώματος υγειονομικής περίθαλψης, δηλαδή το έντυπο S1, από τον ασφαλιστικό τους φορέα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το έγγραφο αυτό θεμελιώνει το δικαίωμά τους σε πλήρη υγειονομική κάλυψη στη χώρα διαμονής, δηλαδή στην Ελλάδα και θα πρέπει να υποβληθεί στον αρμόδιο ασφαλιστικό φορέα. Στην περίπτωση αυτή δικαιούνται πλήρη ιατρική φροντίδα μόνο στη χώρα στην οποία διαμένουν, δηλαδή στην Ελλάδα και όχι στο ΗΒ. Μόνο 15 χώρες της ΕΕ-27 προσφέρουν στους συνταξιούχους που ζουν στο εξωτερικό, αλλά υπάγονται στο δικό τους σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, πλήρη υγειονομική κάλυψη και στο δικό τους έδαφος. Πηγή: < 189

202 εκδώσει την Ευρωπαϊκή Κάρτα Ασφάλισης Ασθενείας 157 στο Ηνωμένο Βασίλειο ενώ έχουν κάνει ετήσια ταξιδιωτική ασφάλιση που περιλαμβάνει και ασφάλεια για έκτακτη υγειονομική περίθαλψη. Μας είπαν ότι δεν χρειάστηκαν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη μέχρι τώρα, «χτύπα ξύλο», αλλά ότι θα το κάνουν σύντομα γιατί ξέρουν ότι θα το χρειαστούν. Γι αυτόν το λόγο μας ανέφεραν ότι βρίσκονταν ήδη στη διαδικασία αναζήτησης ενός ετήσιου προγράμματος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης που προσφέρουν ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες στη Βρετανία. Ο Φίλιπ (65) είναι ασφαλισμένος στον Ε.Ο.Π.Υ.Υ. (πρώην ταμείο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ) λόγω της σύνταξής του από το πολεμικό ναυτικό όπου υπηρέτησε στη Βρετανία ενώ η Νάνσυ (56) είναι προστατευόμενο μέλος του Φίλιπ μέχρι να της απονεμηθεί η σύνταξη από το Ηνωμένο Βασίλειο. Ωστόσο, μας λένε ότι δεν βλέπουν κάποιο όφελος γιατί εάν θέλουν να δουν ένα γιατρό επειγόντως ή να ακολουθήσουν μία συγκεκριμένη θεραπευτική αγωγή αναγκάζονται να πηγαίνουν στο ιδιωτικό ιατρείο των γιατρών του Ε.Ο.Π.Υ.Υ., καταβάλλοντας συνήθως το ποσό των 40 ευρώ, ή να πληρώνουν εξ ολοκλήρου για δαπάνες για παρακλινικές εξετάσεις, που δεν δικαιολογεί ο Ε.Ο.Π.Υ.Υ., σε ιδιωτικά διαγνωστικά εργαστήρια. Επίσης, πηγαίνουν σε ιδιώτη οδοντογιατρό γιατί η λίστα αναμονής στο ΙΚΑ είναι πολύ μεγάλη. Η Νάνσυ παραπονιόταν στον τοπικό γιατρό του ΙΚΑ ότι κάτι έτρεχε με το θυρεοειδή της αδένα επί δυο χρόνια αλλά εκείνος δεν της συνταγογραφούσε την εξέταση. Τελικά, της έγραψε παραπεμπτικό σημείωμα για αιματολογική εξέταση, συμπεριλαμβανομένης της μέτρησης των θυρεοειδικών ορμονών. Η Νάνσυ προσπαθούσε επί μία εβδομάδα να κλείσει τηλεφωνικό ραντεβού στο ΙΚΑ για τη λήψη αίματος αλλά μάταια αφού δεν απαντούσε κανείς στο τηλέφωνο. Αναγκάστηκε να πάει να στηθεί στην ουρά από τις 7 το πρωί για να βρει μία από τις είκοσι διαθέσιμες θέσεις για λήψη αίματος. Τελικά, έκανε την εξέταση μετά από εννέα 157 Οι πολίτες χώρας της ΕΕ μπορούν να προμηθεύονται δωρεάν την Ευρωπαϊκή Κάρτα Ασφάλισης Ασθενείας από τον οργανισμό υγειονομικής σας ασφάλισης προτού να ταξιδέψουν σε άλλη χώρα της ΕΕ για σύντομη παραμονή, για διακοπές, δουλειές ή σπουδές. Με τον τρόπο αυτό θα έχουν υγειονομική περίθαλψη αν χρειαστεί κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους. Η Ευρωπαϊκή Κάρτα Ασφάλισης Ασθενείας επιβεβαιώνει ότι δικαιούνται υγειονομική περίθαλψη, καθώς αποδεικνύει ότι είστε ασφαλισμένος σε μια χώρα της ΕΕ. Αν αρρωστήσουν εκτάκτως κατά την παραμονή τους στο εξωτερικό, η Ευρωπαϊκή Κάρτα Ασφάλισης Ασθενείας τους δίνει τα ίδια δικαιώματα με τους ασφαλισμένους πολίτες της χώρας όπου βρίσκονται, και κατά συνέπεια μπορούν να επισκεφθούν τοπικό γιατρό. Η κάρτα δεν καλύπτει τα έξοδα ιδιωτικής υγειονομικής περίθαλψης ή τα έξοδα προγραμματισμένης υγειονομικής περίθαλψης σε άλλη χώρα της ΕΕ, για τα οποία ισχύουν διαφορετικοί κανόνες. Πρέπει να εκδίδεται νέα κάρτα κάθε ημερολογιακό έτος. Πηγή: < 190

203 εβδομάδες ενώ χρειάστηκαν άλλες εννέα για να πάρει τα αποτελέσματα. Όταν τα πήρε στα χέρια της, διαπίστωσε ότι δεν είχαν μετρηθεί οι θυρεοειδικές ορμόνες και όταν το ανέφερε της είπαν ότι είχαν σταματήσει πλέον να κάνουν αυτή την εξέταση στο ΙΚΑ. Κι έτσι, μετά από ταλαιπωρία δεκαοχτώ εβδομάδων, αναγκάστηκε να πάει την ίδια ημέρα να κάνει ιδιωτικά την εξέταση, φυσικά πληρώνοντας. Μας είπαν ότι στη Βρετανία δεν θα πλήρωναν για τις επισκέψεις στο γιατρό και για τις παρακλινικές εξετάσεις ενώ εδώ συχνά πρέπει να πληρώνουν και μετά να ζητάνε την επιστροφή των χρημάτων από το ΙΚΑ. Ακόμα και για τα φάρμακά τους πρέπει να πληρώνουν ολόκληρη τη συμμετοχή και μετά να ζητάνε επιστροφή από το ΙΚΑ του 75% του ποσού, λόγω της άρνησης των φαρμακοποιών να χορηγούν με πίστωση φάρμακα στους ασφαλισμένους. Σε ερώτηση εάν σκεφτόντουσαν να κάνουν ιδιωτική ασφάλιση για νοσοκομειακή και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στην Ελλάδα ή στη Βρετανία, ανέφεραν ότι ένα τέτοιο πρόγραμμα στη Βρετανία θα στοίχιζε τουλάχιστον 500 λίρες το μήνα, ποσό που αδυνατούσαν να καταβάλλουν. Αντίθετα, έχουν διαφορετική άποψη για την παρεχόμενη νοσοκομειακή περίθαλψη στην Κέρκυρα. Ο Φίλιπ χρειάστηκε να εισαχθεί πριν από δέκα χρόνια στο παλιό Γενικό Νοσοκομείο του νησιού για ένα επείγον περιστατικό μετά από ένα ατύχημα και βρήκε τις υπηρεσίες άριστες. Αλλά και πριν από πέντε χρόνια χρειάστηκε πάλι να νοσηλευτεί στο παλιό νοσοκομείο στο κέντρο της πόλης. «Οι γιατροί είναι έξοχοι. Εντελώς. Πολύ καλοί στη δουλειά τους. Δεν παραπονιέμαι για την ιατρική πλευρά, τα παράπονα είναι στην πραγματικότητα για το ΙΚΑ. Είναι απλά υπερβολικά αγενείς και μπορούν να θυμώσουν τόσο πολύ που σε κάνουν να φύγεις.», μας λέει ο Φίλιπ. Δεν έχουν νοσηλευτεί στο νέο Γενικό Νοσοκομείο Κερκύρας «Αγία Ειρήνη» που στεγάζεται σε σύγχρονο κτίριο που ανεγέρθηκε στο Κοντόκαλι και ξεκίνησε να λειτουργεί το Δεκέμβριο του Μία φίλη τους που έτυχε να νοσηλευτεί εκεί τους είπε πολύ καλά λόγια για το νοσοκομείο και τους γιατρούς ενώ οι κριτικές του κόσμου είναι πολύ καλές. 158 Το έργο παραδόθηκε το Σεπτέμβριο του Είναι δυναμικότητας 321 κλινών, εξοπλισμένο με την τελευταία λέξη της βιοϊατρικής τεχνολογίας, το οποίο διαθέτει μεταξύ άλλων: 11 χειρουργικές αίθουσες, Μονάδα Εντατικής Θεραπείας 6 κλινών, Μονάδα Αυξημένης Φροντίδας 5 κλινών, Μονάδα Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών και Μαγνητικό Τομογράφο. Εκτός από το Γ.Ν. Κερκύρας λειτουργούν και τρία Κέντρα Υγείας στο νησί: στον Αγρό-Άγιο Αθανάσιο, στον Άγιο Μάρκο και στη Λευκίμμη. Επίσης, στην πόλη της Κέρκυρας λειτουργεί και η ιδιωτική Γενική Κλινική Κερκύρας «Αλέξανδρος Μάστορας», η οποία διαθέτει τμήμα αλλοδαπών ασθενών, με τεχνικό προσωπικό στη γραμματεία και το λογιστήριο καθώς και νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό που απασχολείται ειδικά σε αυτό τον τομέα. 191

204 Η Σάρα (54) είναι πολύ ικανοποιημένη από την παρεχόμενη νοσοκομειακή περίθαλψη. Χρειάστηκε να νοσηλευτεί στο παλιό νοσοκομείο πριν από λίγα χρόνια όταν έπαθε έμφραγμα και κατόπιν τη μετέφεραν με ασθενοφόρο στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Δεν αντιμετώπισε κανένα πρόβλημα κατά τη νοσηλεία της στα δύο νοσοκομεία. Αλλά και ο Πάτρικ (65) χρειάστηκε να υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο στα Ιωάννινα και παρέμεινε νοσηλευόμενος επί τρεις εβδομάδες. Ο Έλληνας γιατρός μάλιστα που τον χειρούργησε πηγαίνει στην Κέρκυρα για διακοπές. Από την άποψη της ιατρικής φροντίδας ο Πάτρικ δεν είχε κανένα παράπονο εκτός από το ότι ορισμένοι γιατροί και νοσοκόμες μιλούσαν ελάχιστα αγγλικά και το ότι οι απαιτούμενες διοικητικές διαδικασίες προκαλούν λίγη σύγχυση. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59), αν και λαμβάνουν σύνταξη από τη Βρετανία, μας είπαν ότι δεν δικαιούνται ακόμη πλήρη ιατρική φροντίδα στην Ελλάδα από το ΙΚΑ επειδή δεν έχουν ακόμη την απαιτούμενη ηλικία. Γι αυτό το λόγο έχουν κάνει ιδιωτικό ασφαλιστικό πρόγραμμα υγείας σε μία ασφαλιστική εταιρεία στην Ελλάδα. Η Κλερ μας εξηγεί: «Είναι ακριβό αλλά αν χρειαστείς νοσηλεία ή οτιδήποτε, είναι εκεί για εμάς. ( ) Όσο μεγαλώνεις, αρχίζεις να έχεις προβλήματα με την υγεία σου. Αν χρειάζεσαι νοσοκομειακή περίθαλψη, θα ήταν πολύ ακριβό. Αν δεν έχεις αποταμιεύσει αυτό το ποσό, τότε χρειάζεσαι μία ασφάλεια για να σε καλύψει για τα πάντα. Γι αυτό το κάναμε.» Και ο Μαρκ συμπληρώνει: «Μερικοί άνθρωποι ρισκάρουν να μην ασφαλιστούν αλλά τίποτα δεν αξίζει το ρίσκο.» Δεν είχε χρειαστεί να νοσηλευτούν στο παλιό ή στο νέο νοσοκομείο αλλά από φίλους τους άκουσαν ότι δεν υπάρχουν καθόλου σημάνσεις στα αγγλικά ενώ οι σημάνσεις στα ελληνικά ήταν λιγοστές. Η Ελίζαμπεθ (69) δεν είναι πολύ ικανοποιημένη από το δημόσιο σύστημα υγείας. Έχει βιβλιάριο ΙΚΑ. Όταν χρειάστηκε να επισκεφθεί έναν ιατρό ΩΡΛ στο τοπικό ΙΚΑ, αυτός δεν μιλούσε αγγλικά. Όταν τον ρώτησε στα ελληνικά αν θα πρέπει να λάβει κάποιο φάρμακο, αυτός της έγραψε μία συνταγή χωρίς να της δώσει περισσότερες εξηγήσεις, λέγοντάς της ότι θα της πουν στο φαρμακείο. Πριν από ένα χρόνο περίπου χρειάστηκε να κάνει μία ψηφιακή εξέταση αλλά στο ΙΚΑ δικαιολογούσαν μόνο απλή, οπότε χρειάστηκε να πάει σε ιδιωτικό διαγνωστικό κέντρο για να την κάνει. Όταν πήγε τα αποτελέσματα της εξέτασης για να τα δει ο γιατρός της στο ΙΚΑ, την παρέπεμψε σε γιατρό στα Ιωάννινα 192

205 ή στην Αθήνα γιατί δεν είχε εμπιστοσύνη στους τοπικούς γιατρούς, όπως της είπε. Η Ελίζαμπεθ δεν το δέχτηκε αυτό κι έκλεισε ραντεβού με γιατρό του ΙΚΑ, ο οποίος την παρέπεμψε στα εξωτερικά ιατρεία του νέου νοσοκομείου για μία καλύτερη γνώμη. Ωστόσο, όταν πήγε στο νοσοκομείο, μία υπάλληλος, η οποία μιλούσε ελληνικά πολύ γρήγορα της είπε ότι στο νοσοκομείο δεν δεχόντουσαν πλέον για εξέταση ασφαλισμένους του ΙΚΑ. Η Ελίζαμπεθ απελπίστηκε και επέστρεψε στο γιατρό της, ο οποίος της είπε «Έτσι είναι τα πράγματα» και αυτή του απάντησε: «Με συγχωρείτε, δεν είναι έτσι τα πράγματα». Μας είπε ότι έμαθε ότι οι γιατροί του νοσοκομείου δεν είχαν πληρωθεί τις εφημερίες τους επί πέντε μήνες, γεγονός το οποίο θεωρεί απαράδεκτο. Η Ελίζαμπεθ δεν καταλαβαίνει γιατί πρέπει να πληρώνει συμμετοχή 25% στα φάρμακα που της συνταγογραφούν και εξηγεί την αντίδρασή της: «Στο Ηνωμένο Βασίλειο όταν κάποιος φθάνει σε αυτή την ηλικία, και είμαστε κράτος μέλος της ΕΕ, δεν πληρώνει τίποτα. Εδώ είναι από αυτά τα πράγματα που δεν σε κάνουν και τόσο ευτυχισμένο, γιατί ακόμη κι αν πηγαίνω σε ιδιωτικό γιατρό και πληρώνω, γιατί πρέπει να πληρώνω; Έχω εργαστεί 47 χρόνια, σχεδόν έναν αιώνα και πλήρωνα τα πάντα. ( ) Δεν είμαι Ελληνίδα. Δεν έχω προκαλέσει κανένα πρόβλημα σε αυτή τη χώρα.» Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ επί δώδεκα χρόνια και δεν είχαν κανένα πρόβλημα όσον αφορά τη νοσοκομειακή περίθαλψη, τουλάχιστον από την εμπειρία τους μέχρι να αρχίσουν οι περικοπές στον τομέα της υγείας πριν λίγα χρόνια. «Η ιατρική φροντίδα ήταν απίστευτη. Η φροντίδα στα επείγοντα περιστατικά σε αυτή τη χώρα είναι εκπληκτική.», μας λέει ενθουσιασμένη η Τζέιν. Ο Ντέρεκ χρειάστηκε να νοσηλευτεί στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Πατρών, μετά από ένα ατύχημα που είχε στη Ζάκυνθο όταν ζούσαν και εργαζόντουσαν εκεί, και ήταν σε μηχανική υποστήριξη επί δέκα ημέρες. Η Τζέιν μας εξηγεί τις διαφορές μεταξύ Ελλάδας και Αγγλίας στον τομέα υπηρεσιών υγείας: «Πιστεύω το ότι ήταν εδώ [στην Ελλάδα] του έσωσε τη ζωή. ( ) Ήταν εκπληκτικοί. Ο κόσμος λέει ότι τα νοσοκομεία δεν μοιάζουν με ξενοδοχεία όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αλλά το πρόβλημα εκεί είναι ότι πρέπει να περιμένεις δύο ημέρες για να δεις ένα γιατρό ή απίστευτο, ακόμα κι αν είσαι σε κρίσιμη κατάσταση. Αλλά εδώ όταν είναι ένα επείγον περιστατικό το αντιμετωπίζουν ενώ στην Αγγλία έχουν πολλά προβλήματα στην ιατροφαρμακευτική και στη νοσοκομειακή περίθαλψη. ( ) Αν χρειάζεσαι ιατρική φροντίδα [στην Ελλάδα], την έχεις. Δεν είναι πάντα αισθητικά ευχάριστα. Δεν έχουμε τηλεοράσεις και ωραία άνετα καθίσματα αλλά 193

206 έχουμε γιατρούς. Στο Ηνωμένο Βασίλειο είχαμε πολλές τηλεοράσεις και άνετα καθίσματα αλλά όχι γιατρούς.» Ο Ρότζερ (60) και η Έμιλυ (71) έχουν βιβλιάριο του ΙΚΑ και είναι σχετικά ευχαριστημένοι με τις παρεχόμενες υπηρεσίες στην πρωτοβάθμια περίθαλψη. Όσον αφορά στη δευτεροβάθμια περίθαλψη, παρατήρησαν ότι τα νοσοκομεία ήταν παραμελημένα και υποστελεχωμένα σε νοσηλευτικό προσωπικό. Ο Ρότζερ αντιμετώπιζε ένα πρόβλημα με τα αυτιά του ήδη από την Αγγλία όπου είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση, η οποία όμως δεν πέτυχε και η κατάστασή του είχε αρχίσει να επιδεινώνεται. Οι γιατροί του νοσοκομείου της Κέρκυρας δεν μπορούσαν να του παράσχουν την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή και γι αυτό τον παρέπεμψαν στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Η Έμιλυ μας λέει ότι στην Αγγλία ο κάθε ασθενής έχει έναν γενικό παθολόγο (GP) που τον παρακολουθεί και τον οποίο δεν αλλάζει εκτός και αν μετοικήσει. «Κρατάς αυτόν το γιατρό και σε γνωρίζει και όλα βρίσκονται στον Η/Υ.» ενώ στην Ελλάδα μπορεί να πάει κάποιος σε όποιο γιατρό θέλει. Το μεγαλύτερο πρόβλημα μας ανέφερε ότι είναι όταν θέλει να της συνταγογραφήσει ο γιατρός στο ΙΚΑ φάρμακα. Δεν υπάρχει τηλεφωνική εξυπηρέτηση για κλείσιμο ραντεβού κι έτσι πολλές φορές χρειάζεται να πηγαίνει στο ΙΚΑ από νωρίς το πρωί για να πάρει αριθμό προτεραιότητας και να περιμένει πολλές ώρες μέχρι να έρθει η σειρά της. Και ούτε γράφουν επαναλαμβανόμενες συνταγές. Και όταν τελικά πηγαίνει να αγοράσει τα φάρμακα στο φαρμακείο, είτε έχουν έλλειψη και πρέπει να περιμένει είτε πρέπει να πληρώνει ολόκληρη τη συμμετοχή όταν τα φαρμακεία αρνούνται να κάνουν πίστωση στους ασφαλισμένους γιατί δεν έχουν πληρωθεί. «Δεν παραπονιέμαι γι αυτό γιατί είμαστε στην Ελλάδα αυτή την στιγμή», μας λέει με στωικότητα. Η Άλις (47) χρειάστηκε να υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων πριν από μερικά χρόνια και όλα πήγαν πολύ καλά. Έχει εμπιστοσύνη στους Έλληνες γιατρούς. «Δεν σκέφτηκα καν να πάω στην Αγγλία», μας λέει. Επιπλέον, ανέφερε ότι φοβόταν να υποβληθεί σε επέμβαση στην Αγγλία λόγω της επιδημίας του MRSA. 159 Προφανώς αναφερόταν στα περιστατικά 159 Tο υπερβακτήριο MRSA (Μethicillin Resistant Staphylococcus aureus, χρυσίζων σταφυλόκοκκος ανθεκτικός στη μεθικιλλίνη) είναι υπαίτιο σε ευρωπαϊκό επίπεδο για το 44% επί του συνόλου των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων που καταγράφονται κατά μέσο όρο ετησίως. Πηγή: Τσώλη, Θ., «Ένας serial killer ανάμεσά μας», Το Βήμα Science, 10 Ιουνίου 2012, < science/article/?aid=461346>, πρόσβαση στις

207 ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων από το MRSA, που είχαν σημειωθεί σε νοσοκομεία της Αγγλίας και της Ουαλίας το 2011, όταν πέθαναν 364 συνολικά ασθενείς. 160 Ο Ουίλιαμ (54) και η Μάργκαρετ (55) έχουν οικογενειακό νοσοκομειακό πρόγραμμα σε μία ελληνική ιδιωτική ασφαλιστική εταιρεία. Αν και είναι ακριβό, όπως μας λένε, τους καλύπτει μόνο σε περίπτωση νοσηλείας τους σε οποιοδήποτε νοσοκομείο στην Ελλάδα. Εάν χρειαστεί να πάνε σε ιδιωτικό γιατρό για μια εξέταση, πρέπει να πληρώσουν. Ο εργοδότης του Ουίλιαμ δεν είναι ελληνική εταιρεία, και συνεπώς, ούτε αυτός ούτε η σύζυγός του ούτε το παιδί του δικαιούνται ασφάλιση από το ΙΚΑ, αφού ο ίδιος δεν καταβάλλει εισφορές υπέρ του ΙΚΑ. Παράλληλα, το δικαίωμά τους για παροχή πλήρους ιατρικής φροντίδας στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει ήδη λήξει γιατί ισχύει μέχρι ένα χρόνο αφού κάποιος μετοικήσει σε άλλη χώρα της ΕΕ. Ο Ουίλιαμ έχει επισκεφθεί το νέο νοσοκομείο. Θεωρεί ότι είναι ένα «πρώτης τάξεως, θαυμάσιο νοσοκομείο», «ένα φανταστικό έργο υποδομής» για το νησί. Ωστόσο, πιστεύει ότι είναι ακριβή η συντήρησή του και ότι υπολειτουργεί λόγω της οικονομικής κρίσης που έχει οδηγήσει σε περικοπές δαπανών αφού χρειάζεται περισσότερο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και περισσότερα φάρμακα από το εξωτερικό. «Νομίζω απ όσα μαθαίνω από φίλους αλλά και από τις δικές μας εμπειρίες ότι οι υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα είναι πολύ καλύτερες απ ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο. Είναι πολύ μπροστά από το ΗΒ και κανείς δεν το γνωρίζει. Όταν ήρθα εδώ, νόμιζα ότι ήταν τριτοκοσμικά», μας λέει χαρακτηριστικά. Η Ρέιτσελ (54) δεν έχει η ίδια εμπειρία από το νοσοκομείο της Κέρκυρας αλλά ξέρει ότι πολλοί γνωστοί της είναι πολύ ικανοποιημένοι από τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Μια φίλη της υπεβλήθη εκεί σε χειρουργική επέμβαση και ο σύζυγός της υπέθεσε ότι θα της παρείχε ο ίδιος όλη τη νοσηλευτική φροντίδα καθώς και το καθημερινό φαγητό της. Νοσηλεύτηκε μόνο για τέσσερις ημέρες και της παρείχαν τα πάντα, κάτι που δεν περίμεναν από δημόσιο νοσοκομείο. «Έτσι δεν έχω κανένα φόβο αν χρειαστεί να νοσηλευτώ]. Δεν θα σκεφτόμουν ότι πρέπει να επιστρέψω στην Αγγλία [για να νοσηλευτώ», αναφέρει η Ρέιτσελ χαρακτηριστικά. Ο σύζυγός της ο Τζεφ (65) είχε σπάσει το χέρι του και η εμπειρία του από μία ιδιωτική κλινική ήταν πολύ καλή. Τον προηγούμενο χρόνο η κόρη τους, που ήταν έγκυος, είχε πάει για διακοπές στην Κέρκυρα 160 Πηγή: The Guardian, 22 Αυγούστου 2012, < πρόσβαση στις

208 και χρειάστηκε να πάνε σε μια ιδιωτική κλινική. Εκεί της συνέστησαν να δει άμεσα έναν ιδιώτη γυναικολόγο, τον οποίο και επισκέφθηκε δύο ώρες αργότερα. Δεν χρειάστηκε να πληρώσει καθώς είχε ταξιδιωτική ασφάλεια από τη Βρετανία. Έμειναν απόλυτα ικανοποιημένοι από τον επαγγελματικό τρόπο που τους συμπεριφέρθηκε ο γιατρός, ο οποίος μιλούσε αγγλικά, καθώς και από τις πληροφορίες και τις οδηγίες που τους έδωσε. Η Ρέιτσελ εξηγεί: «Ήταν φανταστικός, καθησυχαστικός. Στην πραγματικότητα μας έδωσε περισσότερες πληροφορίες για τον υπέρηχο που έκανε σε σχέση με αντίστοιχες περιπτώσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ήταν πιο ολοκληρωμένη η εξέταση και της αφιέρωσε περισσότερο χρόνο. Πραγματικά εντυπωσιαστήκαμε με αυτό.» Άλλα προβλήματα και δυσκολίες Η Νάνσυ (56) επισημαίνει ότι το πρόβλημα με τους ξένους που μετοικούν στην Κέρκυρα είναι ότι δεν υπάρχει καθόλου ενημέρωση και πληροφόρηση για οτιδήποτε ούτε στα ελληνικά ούτε στα αγγλικά, γεγονός που δυσκολεύει πολύ τη ζωή τους. «Σε κρατάνε στο σκοτάδι. Αν έχεις γνώση, έχεις δύναμη. Νομίζω ότι αυτό είναι», μας εξηγεί ο Φίλιπ (65). Και συνεχίζει: «Στο Ηνωμένο Βασίλειο αν πήγαινα στην υπηρεσία κοινωνικής ασφάλισης, οι πληροφορίες θα ήταν αναρτημένες στον τοίχο σε πέντε ή έξι διαφορετικές γλώσσες». Η Νάνσυ αναφέρει ότι πλέον η ιστοσελίδα του ΙΚΑ είναι εν μέρει μεταφρασμένη στα αγγλικά αλλά ο κόσμος δεν το γνωρίζει αυτό. Η Νάνσυ ξέρει εκ των προτέρων ότι θα αντιμετωπίσει πρόβλημα κατά την υποβολή της αίτησης για απονομή σύνταξης γήρατος από το ΙΚΑ σε λίγα χρόνια. 161 Προς το παρόν είναι προστατευόμενο μέλος στο βιβλιάριο του IKA του συζύγου της. Αρχικά εργάστηκε στη Βρετανία για κάποια χρόνια και έπειτα όταν ήρθε στην Ελλάδα εργάστηκε ως καθηγήτρια αγγλικών για πάνω από δέκα χρόνια. Εδώ και κάποια χρόνια δεν εργάζεται πλέον. Η Νάνσυ ανησυχεί μήπως δεν συνυπολογιστούν από τον ασφαλιστικό της φορέα στη Βρετανία οι περίοδοι εισφορών της στην Ελλάδα. Μας εξηγεί: «Πολλοί [Βρετανοί] φίλοι μου διαπιστώνουν ότι το ΙΚΑ δεν παρέχει στην υπηρεσία British 161 Η αίτηση γίνεται στη χώρα όπου ο υπήκοος χώρας της ΕΕ εργάστηκε για τελευταία φορά, δηλαδή στην περίπτωση αυτή στην Ελλάδα. Η χώρα αυτή είναι υπεύθυνη για τη διεκπεραίωση της αίτησης και για τη συγκέντρωση όλων των αρχείων των εισφορών που κατέβαλε σε όλες τις χώρες όπου εργάστηκε. Η αίτηση συνταξιοδότησης μπορεί να υποβληθεί στη χώρα όπου ζει μόνον εφόσον έχει συμπληρώσει τη νόμιμη ηλικία συνταξιοδότησης στη συγκεκριμένη χώρα. Αν έχει συνταξιοδοτικά δικαιώματα από άλλες χώρες, το μέρος αυτό της σύνταξης θα το λάβει μόνον όταν συμπληρώσει τη νόμιμη ηλικία συνταξιοδότησης που προβλέπεται σ αυτές τις χώρες. Πηγή: 196

209 Pensions λεπτομέρειες [για τις εισφορές του ασφαλισμένου] και μερικοί απ αυτούς περιμένουν δεκαπέντε χρόνια [για να γίνει αυτό].» Για να δικαιούνται κρατική σύνταξη (State Pension), οι γυναίκες πρέπει να έχουν καταβάλει πλήρεις εργατικές εισφορές για 9 έτη τουλάχιστον στη Βρετανία. Ωστόσο, η Νάνσυ υπογραμμίζει ότι ίσως χάσει το δικαίωμα για την αναλογική παροχή από τη Βρετανία σε περίπτωση που το ΙΚΑ καθυστερήσει να διαβιβάσει τα στοιχεία στο βρετανικό ασφαλιστικό φορέα πέραν της δεκαετίας. 162 Η Νάνσυ επισημαίνει το γεγονός ότι μερικές φορές, ειδικά σε δημόσιες υπηρεσίες, αν και τους μιλάει σε πολύ καλά ελληνικά, οι υπάλληλοι είναι πολύ αγενείς και προσποιούνται ότι δεν καταλαβαίνουν τι τους λέει. Πιστεύει ότι αυτό γίνεται για να την αποθαρρύνουν να σταματήσει να ζητάει διάφορα πράγματα, όπως επιστροφή χρημάτων από το ΙΚΑ. Αντίθετα, βρίσκει το προσωπικό στην εφορία πολύ εξυπηρετικό. Όσον αφορά στη συμπεριφορά των υπαλλήλων στο τοπικό ΚΕΠ, η Νάνσυ και ο Φίλιπ μας λένε ότι η στάση τους απέναντί τους έχει αλλάξει ριζικά τον τελευταίο ένα με ενάμιση χρόνο. Προηγουμένως ήταν απότομοι και αγενείς με το κοινό και απαιτούσαν από τους αλλοδαπούς να γνωρίζουν τέλεια ελληνικά για να συνεννοηθούν. Η Νάνσυ υποστηρίζει ότι αυτή η αλλαγή στάσης οφείλεται, κατά τη γνώμη της, στο γεγονός ότι οι υπάλληλοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι οι θέσεις τους δεν είναι ασφαλείς για την υπόλοιπη ζωή τους. Τώρα είναι πολύ ευγενικοί με το κοινό και αν ένας αλλοδαπός δεν καταλαβαίνει κάτι προσπαθούν να βρουν διαφορετικές λέξεις στα ελληνικά για να εξηγήσουν αυτό που θέλουν. Η Νάνσυ θεωρεί ότι ένα από τα μεγάλα προβλήματα στην Ελλάδα είναι η γραφειοκρατία. «Όχι ότι η γραφειοκρατία είναι καλύτερη στην Αγγλία είναι διαφορετική», μας εξηγεί. Για να πάρουν τον ΑΜΚΑ, η Νάνσυ και ο Φίλιπ χρειάζονταν ένα χαρτί στα ελληνικά και στα αγγλικά με τα ονόματα των γονιών τους. 163 Αυτό ήταν 162 Για τον υπολογισμό της σύνταξης ακολουθούνται δύο βήματα: 1. Εθνικός συντελεστής. Αν ο αιτών έχει εργαστεί σε διάφορες χώρες της ΕΕ, ο συνταξιοδοτικός φορέας κάθε χώρας θα υπολογίσει τη σύνταξη χρησιμοποιώντας πρώτα τους δικούς του κανόνες, με βάση τις εισφορές που κατεβλήθησαν εκεί ( αυτοτελής παροχή ). 2. Ισοδύναμος συντελεστής ΕΕ. Εν συνεχεία, κάθε χώρα συνυπολογίζει τις περιόδους εισφορών σε όλες τις χώρες και υπολογίζει πόση σύνταξη θα λάμβανε αν όλες αυτές οι εισφορές είχαν καταβληθεί στο δικό της ασφαλιστικό σύστημα. Κατόπιν, το ποσό αυτό αναπροσαρμόζεται ώστε να αντανακλά τον πραγματικό χρόνο κάλυψης του ασφαλισμένου στη χώρα αυτή ( αναλογική παροχή ). Αυτά τα δύο ποσά συγκρίνονται και ο ασφαλισμένος λαμβάνει το υψηλότερο από τα δύο. Η απόφαση κάθε χώρας σε σχέση με την αίτηση επεξηγείται σε ειδικό σημείωμα που θα λάβει, στο έντυπο P1. Πηγή: ό.π. 163 Προφανώς στα βρετανικά διαβατήρια και στα πιστοποιητικά οικογενειακής κατάστασης δεν αναγράφεται το πατρώνυμο και το μητρώνυμο. 197

210 μεγάλο πρόβλημα γι αυτούς γιατί σε κανένα πιστοποιητικό ή βεβαίωση στην Αγγλία, όπως μας λένε, δεν αναγράφεται αυτή η πληροφορία γιατί δεν χρειάζεται. Τελικά, η λύση ήρθε από αλλού. Ο Φίλιπ θυμήθηκε ότι η σύμβαση για το στεγαστικό δάνειο που είχε υπογράψει σε ελληνική τράπεζα ήταν γραμμένη στα ελληνικά και στα αγγλικά και περιελάμβανε τα ονόματα των γονιών τους. Ωστόσο, η Νάνσυ επισημαίνει ότι σε καμία άλλη περίπτωση, εξ όσων γνωρίζει, στην Ελλάδα δεν συντάσσονται (τα ιδιωτικά και δημόσια) έγγραφα και στις δύο γλώσσες (στα ελληνικά και στη γλώσσα του ενδιαφερόμενου) αν και θεωρεί ότι αυτό προβλέπεται από την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Η Νάνσυ μας ανέφερε ότι πολλές τράπεζες, οι ίδιες ή μέσω εταιριών, συνάπτουν με αλλοδαπούς πολίτες που δεν γνωρίζουν ελληνικά δανειακές συμβάσεις, οι οποίες είναι γραμμένες μόνο στα ελληνικά, με αποτέλεσμα αν αυτοί αποφασίσουν να υπογράψουν να μην ξέρουν στην πραγματικότητα το περιεχόμενο και τους όρους της σύμβασης. Η Νάνσυ μάς διηγείται μία προσωπική της εμπειρία πάνω σε αυτό το θέμα. Κάποτε πήγε να εγγραφεί σ ένα γυμναστήριο. Για να εγγραφεί της ζήτησαν να καταβάλει μία ετήσια συνδρομή και της έδωσαν να υπογράψει στα ελληνικά μια δανειακή σύμβαση, χωρίς όμως να της εξηγήσουν τη φύση του εγγράφου. Της είπαν ότι αν δεν το έκανε δεν θα μπορούσε να γίνει μέλος του γυμναστηρίου. Η Νάνσυ, η οποία μιλάει πολύ καλά ελληνικά, το αντιλήφθηκε και τους είπε ότι αρνείται να πάρει τραπεζικό δάνειο και δεν έκανε την εγγραφή. Η Νάνσυ παρατηρεί ότι ενώ μέχρι και πριν από έξι μήνες αναρτούσαν στο χωριό ανακοινώσεις στα ελληνικά ότι θα υπάρχει διακοπή νερού ή ηλεκτρικού ρεύματος λόγω τεχνικών εργασιών, αυτό σταμάτησε να γίνεται με αποτέλεσμα να κόβεται απροειδοποίητα το νερό ή το ηλεκτρικό. Αν μπορούσαν να εκδίδονται οι σχετικές ανακοινώσεις στα ελληνικά και στα αγγλικά, μας λέει η Νάνσυ, αυτό θα ήταν πολύ καλό για όλους, συμπεριλαμβανομένων των τουριστών το καλοκαίρι οι οποίοι δεν γνωρίζουν τι συμβαίνει. Ο Φίλιπ είναι πολύ δυσαρεστημένος με τις παρεχόμενες υπηρεσίες του ΟΤΕ. «Η χειρότερη εταιρεία στον κόσμο. [ ] Είναι αλήθεια. Έχω ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο. Δεν έχω δει ποτέ τηλεφωνική εταιρεία σαν κι αυτή», μας λέει χαρακτηριστικά. Η Νάνσυ μας είπε ότι όταν ήρθαν να εγκαταστήσουν την σταθερή τηλεφωνική γραμμή τους είπαν να συνδέσουν μόνοι τους το κεντρικό κουτί του τηλεφώνου ενώ επί επτά μήνες τους χρέωναν 75 ευρώ το μήνα για υπηρεσίες τηλεφωνίας και σύνδεσης Internet ADSL για μία 198

211 γραμμή που δεν δούλεψε ποτέ. Απευθύνθηκαν στον ΟΤΕ και χρειάστηκε να πληρώσουν για να μπορέσουν να ακυρώσουν το συμβόλαιο. Ωστόσο, ο ΟΤΕ συνέχισε να τους χρεώνει κάθε μήνα για μία ανύπαρκτη υπηρεσία. Η Νάνσυ τους είπε ότι αν δεν αφαιρούσαν από το ποσό αυτό τον ΦΠΑ θα τους έκανε καταγγελία. Τελικά, η Νάνσυ πήρε πίσω μόνο τα χρήματα που αντιστοιχούσαν στον ΦΠΑ και έπειτα υπέγραψαν συμβόλαιο με μία άλλη εταιρεία τηλεφωνίας. Τώρα έχουν δωρεάν τηλεφωνικές κλήσεις για τα πρώτα 500, wi-fi και υπηρεσίες διαδικτύου με είκοσι ευρώ το μήνα. Μας λένε ότι με αυτό τον τρόπο εξοικονόμησαν αρκετά χρήματα κάθε μήνα σε σχέση με πριν, και με τη διαφορά μπορούν να πληρώνουν ευκολότερα τη δόση του στεγαστικού δανείου. Επίσης, ανέφεραν ότι στο σπίτι στο οποίο έμεναν πριν με ενοίκιο, σ ένα άλλο χωριό, τους είχαν χρεώσει στο λογαριασμό του ΟΤΕ, χωρίς να ερωτηθούν, την τοποθέτηση ενός τηλεφωνικού στύλου. Ο Έρικ (59) δεν είναι ικανοποιημένος από τις παρεχόμενες υπηρεσίες κοινής ωφελείας, δηλαδή τηλέφωνο, ηλεκτρικό και νερό. Παρατηρεί ότι «έχουν εκσυγχρονιστεί έως ένα βαθμό με υπέροχες ιστοσελίδες αλλά είναι ακόμη σαράντα χρόνια πίσω στα βασικά για το πώς πρέπει να γίνονται τα πράγματα». Ως πρώην εργαζόμενος σε εταιρεία τηλεπικοινωνιών στη Βρετανία, μας λέει ότι έχει δει πολλές αλλαγές, όχι όλες προς το καλό. Θεωρεί ότι «το να βάζεις τον πελάτη πάνω απ όλα, να κάνεις πραγματικά δικό σου το πρόβλημά του και να τον ενημερώνεις είναι κάτι που δεν βρίσκεται στην ελληνική νοοτροπία! Ακόμη!! Στην Ελλάδα είναι πάντα αύριο. Στην Ισπανία ήταν mañana [αύριο]!! Αλλά το αύριο δεν ερχόταν ποτέ!!!» Τα λόγια του Έρικ μας θυμίζουν αυτά του Τζέιμς που εγκαταστάθηκε με τη σύζυγό του σ ένα ορεινό χωριό στην Κέρκυρα το 1983: «Αλλά οι ξυλουργοί δεν ήρθαν. Ήταν η πρώτη μας υποψία ότι η ελληνική λέξη αύριο δεν σήμαινε αύριο όπως υπόσχονταν τα λεξικά αλλά στην πραγματικότητα αναφέρονταν σε μία περισσότερο αφηρημένη έννοια του μέλλοντος. Σε σύγκριση με το αύριο το ισπανικό mañana ήταν περιγραφή ελβετικής ακρίβειας. Όσο για το μεθαύριο, αυτός ήταν ένας τόσο ευρύς όρος που έφτανε μέχρι το ποτέ κατά τη διάρκεια της ζωής μου, φίλε.» (Chatto 2005: 133) Το βασικό πρόβλημα της Σάρα (54) είναι ότι δεν μιλάει καλά ελληνικά και πρέπει να βρίσκει κάθε φορά κάποιον Έλληνα που να γνωρίζει αγγλικά για να τη βοηθήσει να κατανοήσει και να συμπληρώσει διάφορα έγγραφα που απαιτούνται σε δημόσιες 199

212 υπηρεσίες. Ωστόσο, ο Πάτρικ και η Σάρα τα καταφέρνουν και με τη βοήθεια του Έλληνα λογιστή τους. Η Σάρα είναι ικανοποιημένη από τις δημόσιες συγκοινωνίες. Παίρνει συχνά το λεωφορείο για να πάει στην πόλη. Όσον αφορά το νερό και το ηλεκτρικό, η κατάσταση έχει βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια και δεν έχουν τόσο συχνές διακοπές κάθε φορά που φύσαγε ο άνεμος και «ένα ελαιόδεντρο έπεφτε πάνω σε κολώνα της ΔΕΗ», μας λένε. Επίσης, είναι ικανοποιημένοι από το wi fi και τις υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας ενώ δεν έχουν εγκαταστήσει σταθερή τηλεφωνική γραμμή. Η Σάρα πιστεύει ότι η συμπεριφορά των υπαλλήλων προς τους αλλοδαπούς στις δημόσιες υπηρεσίες βελτιώνεται συνεχώς γιατί έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των αλλοδαπών που ζουν μόνιμα στην Κέρκυρα. «Προσπαθούν σκληρότερα. Όχι ότι δεν προσπαθούσαν πριν αλλά είναι πολύ ευκολότερα τώρα», μας λέει η Σάρα η οποία είναι ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες των ΚΕΠ. Ο Πάτρικ (65) αντιμετώπισε πρόβλημα με το αυτοκίνητο που είχε φέρει από τη Βρετανία στην Κέρκυρα. Όταν ήρθαν για να εγκατασταθούν μόνιμα πριν από δεκαπέντε χρόνια του είπαν ότι μπορεί να το κρατήσει με τις βρετανικές πινακίδες κυκλοφορίας ενώ πλήρωνε κάθε χρόνο κανονικά την ασφάλεια του αυτοκινήτου. Έπειτα από λίγα χρόνια, η ασφαλιστική εταιρεία του έστειλε μία επιστολή με την οποία τον ενημέρωνε ότι δεν μπορούσε να τον ασφαλίσει πλέον επειδή το αυτοκίνητο είχε βρετανικές πινακίδες αν και η εταιρεία το γνώριζε ήδη. 164 Τελικά, ο Πάτρικ αναγκάστηκε να το πουλήσει σ έναν Αλβανό φίλο του και να αγοράσει καινούριο αυτοκίνητο με ελληνικές πινακίδες κυκλοφορίας. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) δεν αντιμετώπισαν ιδιαίτερα προβλήματα κατά τη μετοίκησή τους στην Κέρκυρα αν και όταν έφθασαν, οι Άγγλοι που συνάντησαν, οι οποίοι ζουν στο νησί τους είπαν ότι είναι δύσκολη η προσαρμογή. «Υπερβάλλουν νομίζω για το πόσο δύσκολα είναι», μας λέει ο Μαρκ. Και συνεχίζει: «Γνωρίζαμε ότι το κυπριακό σύστημα ήταν διαφορετικό από το αντίστοιχο αγγλικό αλλά και ότι το ελληνικό ήταν διαφορετικό από το κυπριακό αλλά το κυπριακό ήταν κάπου ενδιάμεσα». Βέβαια δεν 164 Κανονικά εφόσον ο κάτοχος ενός οχήματος είναι μόνιμος κάτοικος Ελλάδος δεν δικαιούται να κυκλοφορεί με αλλοδαπές πινακίδες στη χώρα. Προφανώς, η εταιρία ασφάλισε αρχικά το όχημα με το καθεστώς της προσωρινής εισαγωγής Ι.Χ. αυτοκινήτων (Υ.Α. Δ2/1988), αφού δεν γνώριζε αν η συνήθης κατοικία του κατόχου επρόκειτο να είναι στην Ελλάδα. Αργότερα, διαπιστώνοντας ότι ο κάτοχος συνέχισε να ζει μόνιμα στην Ελλάδα, δηλαδή πάνω από 185 ημέρες το δωδεκάμηνο, του σύστησαν να αλλάξει πινακίδες κυκλοφορίας για να είναι νόμιμη η ασφάλιση και για να προστατεύσει και τον πελάτη καθώς η ασφαλιστική εταιρεία δικαιούται να μην αποζημιώσει, σε περίπτωση ατυχήματος, εφόσον κριθεί ότι κακώς το όχημα βρίσκεται, κατά παράβαση των όρων, εκτός της γεωγραφικής περιοχής της. 200

213 ήταν όλα εύκολα αλλά ήταν τυχεροί γιατί τους βοήθησαν αρκετά αφενός, το αγγλόφωνο προσωπικό ενός τοπικού μεσιτικού γραφείου, μέσω του οποίου αγόρασαν την οικία τους, και αφετέρου, ο Έλληνας αγγλόφωνος δικηγόρος που τους μετέφρασε το συμβόλαιο προφορικά ενώπιον του συμβολαιογράφου ώστε να το υπογράψουν. Ωστόσο, αντιμετώπισαν στην αρχή και αντιμετωπίζουν ακόμη και σήμερα διάφορα προβλήματα στην καθημερινή τους ζωή. Για παράδειγμα, υπήρχε πρόβλημα με την εγκατάσταση σταθερής τηλεφωνικής γραμμής στο σπίτι που αγόρασαν γιατί οι προηγούμενοι ένοικοι δεν είχαν. Χρειάστηκε να περιμένουν τέσσερις μήνες γιατί υπήρχε έλλειψη σε στύλους και έπρεπε να περιμένουν για να εισαχθούν από το εξωτερικό. Επιπλέον, πλήρωσαν για την τοποθέτηση στύλων για την επέκταση του δικτύου μέχρι την αγροικία τους. Όλο αυτό το χρονικό διάστημα ο Μαρκ μάς λέει ότι έπρεπε να πηγαίνει σχεδόν κάθε μέρα σ ένα καφενείο σ ένα κοντινό χωριό για να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Αφού τελικά έβαλαν τηλέφωνο και σύνδεση ADSL Internet, διαπίστωσαν ότι ακόμη και μέχρι σήμερα η τηλεφωνική γραμμή κόβεται πολύ συχνά σε όλη την περιοχή απροειδοποίητα, πιθανώς λόγω της γεωγραφικής του θέσης, ενώ η ταχύτητα ποτέ δεν ξεπερνά τα 1,2 Mbps ενώ η μέγιστη δυνατή που δίνει ο πάροχος είναι 2 Mbps. Η Κλερ επισημαίνει ότι οι πληροφορίες, οι οδηγίες και οι πινακίδες σε δημόσιες υπηρεσίες θα έπρεπε να είναι γραμμένες και στα αγγλικά, γιατί δεν ζουν μόνο Βρετανοί στο νησί αλλά και άλλοι αγγλόφωνοι αλλοδαποί όπως Πολωνοί, Γερμανοί ή Σουηδοί. «Όλοι χρειαζόμαστε βοήθεια για να διαβάσουμε αλλά οι πληροφορίες που μπορεί να βρει κανείς στα αγγλικά είναι ελάχιστες. Κι εδώ είναι και βασικό τουριστικό κέντρο», μας λέει. Για παράδειγμα, όταν πήγαν στο τοπικό υποκατάστημα της ΔΕΗ για να αλλάξουν το όνομα στον αριθμό παροχής δεν ήξεραν πού ν απευθυνθούν και δεν υπήρχε κάποιος που να τους κατευθύνει. Δεν υπήρχε καμία πινακίδα στ αγγλικά αλλά μόνο στα ελληνικά. Τους έστελναν πάνω κάτω, περίμεναν άσκοπα σε ουρές έξω από γραφεία και μετά από αρκετή ώρα ανακάλυψαν ότι υπήρχε κάπου κρυμμένο ένα μηχάνημα έκδοσης αριθμών σειράς προτεραιότητας. Όταν τελικά ήρθε η σειρά τους, ο υπάλληλος που τους εξυπηρέτησε ήταν εντελώς απρόσωπος «χωρίς οπτική επαφή, χωρίς χαμόγελο», μας λέει η Κλερ. Και συνεχίζει: «Νομίζω ότι συμπεριφέρονται έτσι σε όλους. [ ] Γνωρίζουμε ότι ζούμε στην Ελλάδα και προσπαθούμε σκληρά να μάθουμε ελληνικά αλλά είναι πολύ δύσκολα για εμάς! Και τα αγγλικά είναι μία διεθνής γλώσσα.» Ο Μαρκ και η Κλερ μας είπαν ότι δεν γνώριζαν για τη χρέωση του ΕΕΤΗΔΕ στο λογαριασμό της ΔΕΗ και το 201

214 έμαθαν από φίλους τους στο σκραμπλ. Καθώς δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι έγραφε ο λογαριασμός στα ελληνικά, ρώτησαν τον Έλληνα λογιστή τους αν το τέλος αυτό έπρεπε να καταβληθεί εφάπαξ και αυτός τους είπε ότι θα καταβαλλόταν σε δόσεις κάθε δίμηνο. Ο Μαρκ μας εξηγεί ότι δεν έχουν άμεση ενημέρωση για το τι συμβαίνει στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα γιατί αφενός, δεν μιλάνε ελληνικά και αφετέρου, δεν χρησιμοποιούν τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης: Είμαι σίγουρος ότι όλοι όσοι καταλαβαίνουν ελληνικά το γνώριζαν αυτό [για την επιβολή του ΕΕΤΗΔΕ]. Μαθαίνουμε πολλά πράγματα από τους απόδημους με τους οποίους ερχόμαστε σ επαφή. Οι περισσότεροι από αυτούς επικοινωνούν μέσω Facebook. Εμείς δεν έχουμε λογαριασμό στο Facebook και ίσως θα πρεπε να έχουμε. Δεν μαθαίνουμε πολλά από τα πράγματα που συμβαίνουν και κατά κάποιον τρόπο αυτό με κάνει να αντιστέκομαι γιατί πριν δεν υπήρχε Facebook. Σίγουρα υπήρχε ένας τρόπος που θα σου έλεγαν τι συνέβαινε. Μας ανέφεραν επίσης ότι το ηλεκτρικό ρεύμα διακόπτεται μερικές φορές λόγω τεχνικών εργασιών ή του καιρού αλλά αυτό δεν τους ανησυχεί τόσο πολύ γιατί είναι συνηθισμένοι από την Κύπρο όπου αυτό συνέβαινε συχνά. Ο Μαρκ και η Κλερ έχουν κάνει ιδιωτικό πρόγραμμα υγείας σε μία ελληνική ασφαλιστική εταιρεία. Το αντίγραφο του συμβολαίου που έχουν είναι γραμμένο μόνο στα ελληνικά. Ο Μαρκ επισημαίνει ότι ο ασφαλιστής τους όταν τους παρέδωσε το πολυσέλιδο συμβόλαιο τους εξήγησε λεπτομερώς στα αγγλικά τις παροχές και τους όρους που περιέχονταν σε αυτό. Ωστόσο, καθώς περνάει ο καιρός, μας λέει, χρειάζεται να ανατρέξουν σε ορισμένα τμήματά του αλλά δεν μπορούν να το κάνουν λόγω του γλωσσικού εμποδίου. Ευτυχώς μπορούν να τηλεφωνήσουν στον ασφαλιστή τους 24 ώρες το 24ωρο 7 ημέρες την εβδομάδα και να ζητήσουν οποιαδήποτε πληροφορία ή διευκρίνιση σχετικά με το συμβόλαιό τους. Ο Μαρκ μας είπε ότι ήθελε να απευθυνθεί στα ΚΕΠ για να ρωτήσει τι δικαιολογητικά χρειάζονται για να μετατρέψει την ισχύουσα άδεια οδήγησης που του έχει χορηγηθεί στη Βρετανία σε αντίστοιχη ελληνική. Έχει αγοράσει αυτοκίνητο με ελληνικές πινακίδες. Μια φορά είχε χρειαστεί να του σφραγίσουν κάποια χαρτιά στο ΚΕΠ αλλά επειδή δεν μπορούσαν τότε ο Μαρκ απευθύνθηκε στην τουριστική αστυνομία. Όσον αφορά στα φορολογικά θέματα, έχουν Έλληνα λογιστή που τους τακτοποιεί τις υποθέσεις τους χωρίς να χρειάζεται να πηγαίνουν οι ίδιοι στην εφορία. Υποβάλλουν την ετήσια φορολογική τους δήλωση μέσω του λογιστή, ο οποίος τους δίνει οδηγίες για 202

215 τα δικαιολογητικά που απαιτούνται να υποβληθούν κάθε χρόνο. Ο Μαρκ τονίζει ότι το ελληνικό φορολογικό σύστημα είναι τελείως διαφορετικό από το βρετανικό. Για παράδειγμα, στη σύνταξη που του καταβάλλεται κάθε μήνα σε λογαριασμό σε ελληνική τράπεζα 165 έχει ήδη αφαιρεθεί ο νόμιμος φόρος, δηλαδή πληρώνει φόρους πριν καν ξεκινήσει, μας λέει. Ωστόσο, κάθε χρόνο κατά την υποβολή της δήλωσης φόρου εισοδήματος, για να μην κληθούν να πληρώσουν φόρο, πρέπει να αποδεικνύουν, όπως κάθε Έλληνας φορολογούμενος, ότι εισάγουν στην Ελλάδα ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ποσό το οποίο ο Μαρκ θεωρεί ότι είναι αρκετά υψηλό - που θα καλύπτει τις ελάχιστες δαπάνες διαβίωσης και τα έξοδα για τη χρήση και τη συντήρηση της κατοικίας τους και του αυτοκινήτου τους (τεκμαρτό εισόδημα). Σε αντίθετη περίπτωση, θα κληθούν να πληρώσουν φόρο. Ο Μαρκ βρίσκει το ισχύον φορολογικό καθεστώς παράλογο. Μας εξηγεί τους λόγους: Όπως είναι τα πράγματα τώρα, αν έχεις υψηλή σύνταξη και εισάγεις αυτό το χρηματικό ποσό στη χώρα, δεν πληρώνεις φόρο. Αν έχεις χαμηλή σύνταξη, και δεν καλύπτεις τις απαιτήσεις [για το τεκμαρτό εισόδημα], πρέπει να πληρώσεις φόρο. Ωστόσο, για μένα πρέπει να ισχύει το αντίθετο: είτε έχεις μία πολύ χαμηλή σύνταξη και δεν είσαι σε θέση να πληρώσεις φόρο είτε έχεις μία υψηλή σύνταξη και είσαι σε θέση να πληρώσεις φόρο αλλά δεν πληρώνεις. Η Κλερ θεωρεί ότι όσοι μετοικούν σε μία ξένη χώρα θα πρέπει να γνωρίζουν ότι υπάρχουν δυσκολίες και ότι θα πρέπει να είναι έτοιμοι για να προσαρμοστούν στη νέα ζωή τους, στην κουλτούρα και στη νοοτροπία της χώρας υποδοχής. «Νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι έχουν αυτό το όνειρο να θέλουν να ζήσουν κάπου όπου πέρασαν υπέροχες διακοπές, περιμένοντας ότι θα είναι έτσι για την υπόλοιπη ζωή τους. Ξεχνούν ότι πρέπει να υποστείς όλη αυτή τη γραφειοκρατία.», μας λέει. Και ο Μαρκ συμφωνεί με αυτό και παρατηρεί ότι μόλις οι άνθρωποι εγκατασταθούν σε μία νέα χώρα, «ξαφνικά θέλουν να αλλάξουν το μέρος σε αυτό που νομίζουν ότι θα πρεπε να είναι. [ ] Μερικές φορές πηγαίνουν εκεί νομίζω με μία λανθασμένη στάση. Και δεν προσπαθούν να προσαρμοστούν.» Η Κλερ φαίνεται συνειδητοποιημένη για το τι σημαίνει να μετοικείς σε μία ξένη χώρα: 165 Η καταβολή της σύνταξης γίνεται με έμβασμα σε τραπεζικό λογαριασμό που έχει ανοίξει ο δικαιούχος, αφού μετατραπούν οι λίρες στερλίνες σε ευρώ, που σημαίνει ότι κάθε φορά το ποσό είναι λίγο διαφορετικό λόγω των συναλλαγματικών διακυμάνσεων, μέσω του συστήματος International Pensions Direct Payment της Υπηρεσίας Συντάξεων (The Pension Service) του Department of Work and Pensions, που εδρεύει στο Νιουκάσλ της Αγγλίας. 203

216 «Κάνουν πολύ γρήγορα κριτική για το πώς είναι το σύστημα σε μία ξένη χώρα. [ ] Είσαι προσκεκλημένος ανεξάρτητα από το γεγονός ότι είμαστε όλοι Ευρωπαίοι και είμαστε ελεύθεροι να ταξιδεύουμε οπουδήποτε. [ ] Δεν είναι άντε φεύγω από την Αγγλία και πάω να ζήσω στην Ελλάδα και τέλος. Πρέπει να κάνεις αίτηση για να γίνεις μόνιμος κάτοικος, πρέπει να πας στη Διεύθυνση Αλλοδαπών της Αστυνομίας και να εγγραφείς. Εντάξει, μερικές φορές δεν είναι μία πολύ ευχάριστη εμπειρία αλλά αν είσαι ευγενικός και έχεις όλα τα χαρτιά σου τακτοποιημένα όταν πας εκεί, δεν είναι πρόβλημα.» Η Κλερ προτείνει την ύπαρξη ενός ευρωπαϊκού διαβατηρίου ή πάσου με το οποίο θα μπορούσε να ταξιδεύει, να ζει και να εργάζεται κανείς σε οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα επιλέξει. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση, παρατηρεί ότι θα πρέπει να συμμορφώνεται με τους τοπικούς κανονισμούς που ισχύουν κάθε φορά και να ακολουθεί τις προβλεπόμενες διαδικασίες. Για παράδειγμα, για να εγγραφεί στην αστυνομία, για να αποκτήσει Α.Φ.Μ. και για να μεταβιβάσει τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού στο όνομά του. Η Ελλάδα είναι η τρίτη χώρα στην οποία μετοικούν, έπειτα από τη Γερμανία και την Κύπρο όπου έζησαν για πολλά χρόνια, και μας λένε ότι είναι συνηθισμένοι στη γραφειοκρατία, ξέρουν τι να περιμένουν κάθε φορά και γι αυτό δεν έχουν συναντήσει ιδιαίτερα προβλήματα μέχρι σήμερα. Η Κλερ τονίζει ότι ιδιαίτερα οι Βρετανοί έχουν μία τάση να εναντιώνονται στην τήρηση των εθνικών κανόνων όταν μετοικούν στο εξωτερικό με την πρόφαση ότι είναι υπήκοοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Ω, είμαστε Ευρωπαίοι. Δεν οφείλουμε να το κάνουμε αυτό. Και έχουν την τάση να παραπονιούνται και να κάνουν φασαρία για τα πάντα.» Η Κλερ υπογραμμίζει ότι πολλοί άνθρωποι έχουν πλάσει στο μυαλό τους μία ιδεατή, ξέγνοιαστη ζωή στη νέα χώρα όπου θα μετοικήσουν και δεν είναι διατεθειμένοι να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της ζωής τους, με αποτέλεσμα να απογοητεύονται αργότερα και να εγκαταλείπουν τη χώρα. Η Κλερ εξηγεί: «Το όνειρό τους έχει καταστραφεί. Νόμιζαν ότι θα ερχόντουσαν σε αυτό το υπέροχο νησί και ότι το μόνο που θα είχαν να κάνουν ήταν να κάθονται σ ένα μπαλκόνι και να πίνουν κρασί κάθε μέρα. Ξεχνάνε παρόλα αυτά ότι πρέπει να κάνουν τα ίδια πράγματα που έπρεπε να κάνουν στη χώρα τους. Αλλά σε μια ξένη χώρα δεν καταλαβαίνουν πραγματικά την κουλτούρα, τη γλώσσα, το ότι πρέπει να οδηγούν στην άλλη πλευρά του δρόμου, τα πάντα. Είναι πρόβλημα για ορισμένα άτομα, γι αυτό πολλοί απ αυτούς δεν μένουν, επιστρέφουν. Δεν θεωρούν ότι φταίνε οι ίδιοι αλλά η χώρα και οι άνθρωποι οι οποίοι θα πρέπει ν αλλάξουν.» 204

217 Η Ελίζαμπεθ (69) είναι πολύ ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες των ΚΕΠ, που είναι διάσπαρτα σε όλο το νησί, 166 και πιστεύει ότι είναι ένας από τους καλύτερους θεσμούς στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Το προσωπικό, μας λέει, είναι πολύ εξυπηρετικό, ευχάριστο και ευγενικό. Είναι πολύ δυσαρεστημένη από τις παρεχόμενες υπηρεσίες του ΟΤΕ και επισημαίνει ότι ακόμη κι αν αλλάξει τηλεφωνική εταιρεία, η κατάσταση δεν θα διορθωθεί γιατί οι υπόλοιπες τηλεφωνικές εταιρείες ενοικιάζουν το δίκτυο του ΟΤΕ. Επιπλέον, είχε πρόβλημα με την υδροδότηση του σπιτιού της γιατί το νερό δεν είχε πίεση. Κάλεσε υδραυλικό ο οποίος της είπε ότι για το πρόβλημα ευθυνόταν το τοπικό δίκτυο και ότι έπρεπε να αλλαχθούν οι σωλήνες και η αντλία του νερού. Τελικά πλήρωσε 340 ευρώ για τη νέα αντλία και τώρα δεν έχει κανένα πρόβλημα ενώ η ποιότητα του νερού είναι πολύ καλή. Η Ελίζαμπεθ ανέφερε ότι το ηλεκτρικό ρεύμα κόβεται μερικές φορές αλλά δεν την πειράζει. Μια φορά ο λογαριασμός του ηλεκτρικού ήρθε 300 ευρώ, ποσό πολύ υψηλότερο από αυτό που πλήρωνε συνήθως. Απευθύνθηκε στο τοπικό υποκατάστημα για να διορθωθεί το λάθος και «ξαφνιάστηκε ευχάριστα γιατί στο παρελθόν θα έλεγαν: Όχι, πρέπει να το πληρώσετε. Υπήρχε αλλαγή στη στάση τους γιατί είπαν Εντάξει, συγγνώμη, θα το τακτοποιήσουμε. Συγγνώμη για την αναστάτωση. Και το έκαναν,», μας λέει. Και συνεχίζει: «Είναι πολύ ευχάριστο ότι επιτέλους μπορείς να μπεις σ ένα γραφείο όπου θα σε ακούσουν και θα κάνουν κάτι για το θέμα σου. Γιατί η συμπεριφορά τους απέναντί μου κάθε φορά που έμπαινα σε κάποιο από αυτά τα γραφεία ήταν ότι δεν μου έδινε κανείς σημασία. Και στεκόμουν εκεί στο γραφείο του Δήμου έως ότου έρθει κάποιος [να με εξυπηρετήσει]. Δεν το κούναγα από εκεί. Άλλες φορές σου πετάνε πράγματα και φωνάζουν.» Της Ελίζαμπεθ δεν της άρεσε ούτε η συμπεριφορά των υπαλλήλων στις τράπεζες. Θυμάται ότι πριν που νοίκιαζε σπίτι και οι ιδιοκτήτες έμεναν στην Αθήνα πήγαινε στο ίδιο τραπεζικό υποκατάστημα επί τεσσεράμισι χρόνια κάθε μήνα για να καταθέσει το ποσό του ενοικίου. Καθ όλο αυτό το χρονικό διάστημα την εξυπηρετούσαν δύο άντρες υπάλληλοι και ενώ η ίδια τους έλεγε κάθε φορά «Καλημέρα, ευχαριστώ πολύ», ούτε μία φορά στα τεσσεράμισι χρόνια δεν την ευχαρίστησαν και αυτοί. «Επειδή είμαι ξένη», μας λέει με παράπονο. Την τελευταία φορά που πήγε για να πληρώσει το τελευταίο ενοίκιο 166 Λειτουργούν 13 ΚΕΠ σε όλο το νησί. 205

218 σκέφτηκε να πάει στο διευθυντή και να του πει κάτι αλλά «καθώς άρχισε να περπατάει προς το μέρος του, άλλαξε γνώμη γιατί αυτός είχε το ίδιο βλέμμα [με τους υπαλλήλους].» «Έχουν ένα ύφος. Νομίζουν ότι είναι καλύτεροι από οποιονδήποτε άλλον», παρατηρεί. Η Ελίζαμπεθ αντιμετωπίζει και αυτή το ίδιο πρόβλημα με τον Μαρκ και την Κλερ. Δεν μπορεί να κατανοήσει γιατί πρέπει να αποδεικνύει κάθε χρόνο ότι τα χρήματα που εισπράττει από τη σύνταξή της πρέπει να καλύπτουν τις ελάχιστες δαπάνες διαβίωσης και τα έξοδα για τη χρήση και τη συντήρηση της κατοικίας της και του αυτοκινήτου της. Επειδή η σύνταξή της είναι χαμηλή, μας λέει ότι κανονικά θα έπρεπε να πληρώσει πρόστιμο 500 ευρώ, συν 50% προκαταβολή για το επόμενο έτος, ήτοι 750 ευρώ συνολικά. Ωστόσο, επειδή η σύνταξή της προήλθε από υπηρεσίες που παρασχέθηκαν «κατά την εκτέλεσιν Kυβερνητικής υπηρεσίας» απαλλάσσεται του φόρου κι έτσι, δεν χρειάστηκε τελικά να πληρώσει πρόστιμο, επικαλούμενη τη Σύμβαση Αποφυγής Διπλής Φορολογίας μεταξύ Ελλάδας και Ηνωμένου Βασιλείου, 167 την οποία ανακάλυψε τυχαία. Η Έμμα αναφέρει ότι τα τελευταία πέντε με επτά χρόνια έχει αυξηθεί η παραβατικότητα στο νησί. «Πηγαίναμε για ύπνο με την πόρτα ορθάνοιχτη. Δεν είχαμε κλιματιστικά μηχανήματα και οι πόρτες του σπιτιού ήταν ανοιχτές και το αυτοκίνητο ξεκλείδωτο. [ ] Μαθαίνω ότι είναι ολοένα και συχνότερες οι διαρρήξεις σε σπίτια. Ευτυχώς, δεν μας έχει συμβεί ποτέ. Αλλά έχουμε το νου μας», μας λέει. Η Έμμα επισημαίνει ότι το νέο νοσοκομείο είναι αρκετά καλό σε σχέση με το παλιό όπου δεν υπήρχε νερό στις τουαλέτες, ωστόσο, λείπουν τα μισά μηχανήματα απ όσα χρειάζονται να έχουν. Μας εξηγεί: «Χρειαζόμαστε ένα πλήρως εξοπλισμένο νοσοκομείο. Δεν γίνεται να πηγαίνουμε συνέχεια στα Γιάννενα. Γιατί; Ζουν τόσοι πολλοί άνθρωποι εδώ και δεν έχουμε την κατάλληλη υγειονομική περίθαλψη. ( ) Δεν θα ήθελα να εμπιστευτώ τη ζωή μου στα χέρια τους [των γιατρών]. Θα προτιμούσα στα Γιάννενα ή στην Αθήνα. Αλλά και πάλι πώς να αφήσεις την οικογένειά σου και να πας εκεί και ποιος θα έρθει να σε δει; Αυτό είναι που πραγματικά πρέπει ν αλλάξει εδώ.» Η Έμμα (49) είναι γενικά ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες κοινής ωφελείας. Θυμάται ότι όταν πρωτοήρθε στο νησί πριν από 25 χρόνια, δεν μπορούσες να βρεις εύκολα 167 Ν.Δ. 2732/1953 (Φ.E.K. 329/ /τ. Α ), άρθρο VIII (1). 206

219 τηλέφωνο στο χωριό και το μοιραζόντουσαν με κάποιον. «Χρειαζόσουν δύο ώρες για να πιάσεις γραμμή για την Αγγλία», μας λέει χαρακτηριστικά. Η Άλις (47) που ζει στη Κέρκυρα επί 23 χρόνια επισημαίνει και αυτή ότι υπάρχει παραβατικότητα στο νησί τα τελευταία χρόνια. «Όταν πρωτοήρθα ήταν πολύ διαφορετικά απ ότι είναι τώρα. Αφήναμε τις πόρτες ανοιχτές, το κλειδί πάνω στην πόρτα, όταν βγαίναμε. Τώρα για μένα είναι το ίδιο άσχημα με την Αγγλία. Είχαμε λίγα προβλήματα ακόμη κι εδώ, με ναρκωτικά», μας λέει. Η Άλις δεν έχει καλή εικόνα για τους ντόπιους διότι, κατά τη γνώμη της, αγνοούν τις απόψεις των αλλοδαπών που ζουν στο νησί και τους υποτιμάνε. «Το παρατήρησα όταν πρωτοήρθα. Αν έλεγα τη γνώμη μου, έλεγαν: Ακούστε! Μιλάει η Αγγλίδα», θυμάται. Παρατηρεί ότι τέτοιου είδους νοοτροπία είχαν και συνεχίζουν να έχουν, καθώς όταν εξέφραζε τη γνώμη της στα ελληνικά, τους πείραζε ότι κάποιος άλλος έλεγε ότι κάπου αλλού ήταν καλύτερα απ ότι ήταν εδώ. Σε ότι έχει να κάνει με τις δημόσιες υπηρεσίες αφήνει τον Έλληνα σύζυγό της να διεκπεραιώσει τις υποθέσεις της. Η Άλις επισημαίνει ότι η ζωή της μέχρι τώρα είναι καλή αλλά ότι πολλά αρχίζουν να αλλάζουν λόγω της κρίσης. Θεωρεί ότι η δημοκρατία που έχουμε σήμερα στην Ελλάδα είναι συνώνυμη με την υπερβολική ελευθερία. Για παράδειγμα, θεωρεί ότι τα παιδιά της έχουν παραπάνω ελευθερία απ όση χρειάζεται. Μας εξηγεί: «Όταν έχουν ένα μηχανάκι και δεν φοράνε κράνος γιατί δεν έχει σημασία για κανέναν και η αστυνομία δεν τους πιάνει, αυτό είναι το βασικό. Δεν υπάρχει κανείς ακόμη και στα σχολεία. Δεν υπάρχουν αρχές για να εφαρμόσουν το νόμο. Κι έτσι κανείς δεν συμμορφώνεται με το νόμο. Στην Αγγλία πετάς ένα χαρτάκι κάτω και αν σε αντιληφθεί η αστυνομία, θα σου επιβάλει πρόστιμο. Συνεπώς, δεν το κάνεις. Όταν απαγορεύεται κάπου να καπνίσεις, απλά δεν το κάνεις. Τα κλαμπ εδώ μένουν ανοιχτά έως τις 7 το πρωί [το καλοκαίρι]. Στην Αγγλία κλείνουν στις 2 ή στις 3 το πρωί. Το καλοκαίρι για μένα είναι ένας εφιάλτης. Τα παιδιά μου είναι έξω συνεχώς.» Η Άλις δεν είναι ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες της ΔΕΗ γιατί αφενός, θεωρεί ότι το ηλεκτρικό ρεύμα είναι πολύ ακριβό και αφετέρου, κόβεται συχνά, γεγονός που δημιουργεί πολλά προβλήματα. Αλλά και το νερό, που δεν είναι πόσιμο, διακόπτεται συχνά, μας λέει. Αγοράζουν εμφιαλωμένο νερό για να πιουν. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) ζουν συνολικά δώδεκα χρόνια στην Ελλάδα, από τα οποία τα τέσσερα στην Κέρκυρα. Όταν δεν καταλαβαίνουν κάτι σημαντικό, μας λένε, 207

220 ζητάνε τη βοήθεια των Ελλήνων φίλων τους, οι οποίοι τους εξηγούν και τους κατευθύνουν στο τι πρέπει να κάνουν. Καθώς και οι δυο τους μιλάνε και γράφουν λίγα ελληνικά, μερικές φορές απευθύνονται οι ίδιοι στις δημόσιες υπηρεσίες για να τους εξηγήσουν κάτι που δεν καταλαβαίνουν. Σε περίπτωση που δεν βρουν εκεί κάποιον να μιλάει αγγλικά, ζητάνε από τους υπαλλήλους να μιλάνε αργά ώστε να τους καταλαβαίνουν καλύτερα. Στις τράπεζες δεν αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα. Χρησιμοποιούν τα αυτόματα μηχανήματα (ΑΤΜ) αλλά καθώς οι οδηγίες για ανάληψη χρημάτων είναι διαθέσιμες μόνο στα ελληνικά έχουν μάθει να τις αναγνωρίζουν. Αν έχουν οποιοδήποτε πρόβλημα, απευθύνονται στο προσωπικό της τράπεζας, όπου σίγουρα κάποιος μιλά αγγλικά. Εξάλλου στην ιστοσελίδα της τράπεζας μπορούν να βρουν οποιαδήποτε πληροφορία στα αγγλικά. «Στη Βρετανία κανείς δεν σε βοηθάει και δεν μιλάει ξένη γλώσσα», μας λένε. Είναι σχετικά ικανοποιημένοι με τη σύνδεσή τους στο διαδίκτυο αν και θα μπορούσε να είναι καλύτερα. Η ταχύτητα σύνδεσης είναι αργή γιατί, όπως λένε, είναι οι τελευταίοι στην άκρη της τηλεφωνικής γραμμής και η γραμμή φορτώνεται πολύ σε περιόδους διακοπών και όταν τα παιδιά επιστρέφουν σπίτι από το σχολείο και έπειτα. Τα καταφέρνουν όμως και συνδέονται και μέσω skype με φίλους τους στην Αυστραλία. «Είναι ύπαιθρος, είναι νησί. Είναι ίσως καλύτερα απ ότι θα περίμενε κανείς, υπό τις παρούσες συνθήκες. Κι έτσι δεν υπάρχει πρόβλημα», μας λέει η Τζέιν. Δεν νιώθουν ότι γίνεται κάποια διάκριση σε βάρος τους στις δημόσιες υπηρεσίες επειδή είναι ξένοι. «Είναι θέμα ατομικής συμπεριφοράς», αναφέρει η Τζέιν. «Αν μπεις κάπου με αγένεια και αρχίσεις Θέλω αυτό, θέλω εκείνο, τότε, φυσικά, θα γυρίσουν απ την άλλη και θα σου πουν Εντάξει. Πηγαίνετε στο πίσω μέρος της ουράς και περιμένετε μέχρι να έρθει η σειρά σας. Αν δείξεις καλή διάθεση κι έχεις υπομονή και σε σέβονται οι άνθρωποι, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα. Μερικές φορές έχουν να δουν άνθρωπο επί μία εβδομάδα αλλά τους τηλεφωνούν οι φίλοι τους τακτικά για να δουν αν είναι και οι δυο τους καλά, επισημαίνει ο Ντέρεκ. «Δεν μπορούμε να περιμένουμε κάτι περισσότερο εδώ που είμαστε. Ναι, αν ήταν πόλη, θα ήταν διαφορετικά. Αλλά όσον αφορά στις ευκολίες είναι σχεδόν το ίδιο με οπουδήποτε αλλού. Αν επρόκειτο για αγροτική κοινότητα στην Αγγλία, θα ήταν ακριβώς το ίδιο», μας λέει η Τζέιν. Η Έμιλυ (71) και ο Ρότζερ (60) ζουν στην Κέρκυρα επί έξι χρόνια. Η Έμιλυ μας λέει ότι από την άποψη της παραβατικότητας, σαφώς και είναι καλύτερα εδώ απ ότι στο 208

221 Ηνωμένο Βασίλειο όπου τους είχαν ληστέψει δυο φορές. «Αυτή ήταν η ομορφιά τού να ζεις εδώ. Δεν λέω τώρα. Αλλά ήταν όταν πρωτοήρθαμε εδώ. [ ] Νιώθω μεγαλύτερη ασφάλεια αλλά όχι τόσο ασφαλής όσο στην αρχή. Δυστυχώς. [ ] Νομίζω γιατί έχετε πολλούς μετανάστες εδώ. Δυστυχώς. Λυπάμαι που το λέω», μας εξομολογείται η Έμιλυ. Στις δημόσιες υπηρεσίες, μας λένε ότι τους φέρονται αρκετά καλά. «Είμαστε πολύ ευγενικοί και δεν είχαμε ποτέ καμία δυσκολία», μας λέει η Έμιλυ. Βέβαια υπάρχουν και κάποια μεμονωμένα περιστατικά όπως μία φορά στο ΚΕΠ όπου η Εμιλυ ζήτησε κάτι και ο υπάλληλος της είπε να επιστρέψει την επόμενη ημέρα για να την εξυπηρετήσει. Τελικά, η Έμιλυ επέμεινε ευγενικά και έγινε η δουλειά της. Αλλά και στο ταχυδρομείο στην πόλη δεν φέρονται πάντα καλά, μας λέει. Επίσης, στο σούπερ μάρκετ η Έμιλυ έχει την αίσθηση ότι οι ταμίες τοποθετούν στις τσάντες τα ψώνια που κάνουν οι Έλληνες και ότι τους χαμογελούν γλυκά, μας λέει γελώντας η Έμιλυ. Ωστόσο, το μεγαλύτερο πρόβλημα το αντιμετωπίζουν με την εφορία και με το Δήμο γιατί το σπίτι τους είχε δηλωθεί με λανθασμένα στοιχεία στο σύστημα της εφορίας, μέσω της οποίας ο Δήμος χρεώνει τα δημοτικά τέλη. Επί πέντε χρόνια, το σπίτι τους φαινόταν ότι ανήκε σε αστικό συγκρότημα και όχι σε αγροτική περιοχή, και η χρέωση από το Δήμο ήταν υψηλότερη απ ότι έπρεπε. Το λάθος διορθώθηκε στην εφορία αλλά ο Δήμος συνεχίζει και τους υπερχρεώνει. «Θεωρώ ότι πρέπει να μας επιστρέψουν τα χρήματα που μας οφείλουν αλλά δεν νομίζω ότι αυτό θα γίνει ποτέ. [ ] Είπαν ότι θα μειωθεί το ποσό και ότι θα το επαναπροσαρμόσουν την επόμενη χρονιά», μας λέει η Έμιλυ. Τέλος, ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα για την Έμιλυ είναι αυτό της αποκομιδής των απορριμμάτων και συγκεκριμένα, οι πολύ συχνές απεργιακές κινητοποιήσεις των δημοτικών υπαλλήλων, γεγονός που δημιουργεί τεράστια προβλήματα καθώς οι δρόμοι μετατρέπονται σε σκουπιδότοπους. Πολλές φορές αναγκάζονται να καθαρίσουν το δρόμο από πάνω μέχρι κάτω μαζί με τους γείτονες «γιατί είναι τόσο αηδιαστικό. Αυτό είναι το μόνο για το οποίο πρέπει να βρουν μια λύση. Δεν υπήρχαν κάδοι ανακύκλωσης όταν πρωτοήρθαμε. Εμείς τους τοποθετήσαμε. Δεν νομίζω ότι οι Έλληνες γνώριζαν τι ήταν», μας λέει χαρακτηριστικά. Όσον αφορά στην παροχή του ηλεκτρικού ρεύματος, σπάνια έχουν διακοπές και όταν γίνεται αυτό ανάβουν κεριά. Επίσης, είναι ικανοποιημένοι με τις υπηρεσίες 209

222 σταθερής τηλεφωνίας και διαδικτύου. Έχουν εγκαταστήσει Sky Box αλλά έχουν διακόψει τη συνδρομή και βλέπουν μόνο ελληνική τηλεόραση. Ο Ουίλιαμ (54) έχει δύο Έλληνες λογιστές που του διεκπεραιώνουν τις φορολογικές του υποθέσεις. Μιλάνε και οι δυο τους πολύ καλά αγγλικά. Μας λέει ότι κάθε χρόνο πριν υποβάλει τη φορολογική δήλωση εισοδήματος, συζητάει μαζί τους διεξοδικά και συγκεντρώνει όσα χαρτιά του ζητάνε. Θεωρεί ότι ήδη πληρώνει πολλούς φόρους και ότι η επιβολή επιπλέον φόρων και τελών όπως το ΕΕΤΗΔΕ «καθιστά την Ελλάδα και την Κέρκυρα ένα από τα πιο ακριβά μέρη για να εργαστεί κανείς στην Ευρώπη», μας λέει. «Πίστεψέ με. Όταν μετοικείς σε μία άλλη χώρα, οι εφορίες δεν σε αφήνουν ποτέ ήσυχο. Πάντα προσπαθούν να δουν αν μπορούν ν αποσπάσουν χρήματα», αναφέρει χαρακτηριστικά. Το ηλεκτρικό ρεύμα κοβόταν τακτικά τα δύο πρώτα χρόνια και για πολλές ώρες, που ξεπερνούσαν και ένα 24ωρο, αλλά τώρα η κατάσταση έχει βελτιωθεί, μας λέει ο Ουίλιαμ. Οι διακοπές ρεύματος οφείλονται αφενός στις αστραπές και αφετέρου, «στην ανεπαρκή προστασία του ηλεκτρολογικού εξοπλισμού έναντι των κεραυνών που πέφτουν στις γραμμές, που οφείλεται με τη σειρά του στον κακό σχεδιασμό του δικτύου διανομής στην Κέρκυρα.», εξηγεί ο Ουίλιαμ. Τα δύο πρώτα χρόνια χρησιμοποιούσαν γεννήτρια σε έκτακτες ανάγκες ή αν μάθαιναν ότι κάποιος είχε ρεύμα στο χωριό, τον επισκεπτόντουσαν και χρησιμοποιούσαν το κομπιούτερ τους εκεί. Λόγω των ξαφνικών διακοπών του ρεύματος καταστράφηκαν τρεις καταψύκτες και τρία κομπιούτερ, μας λέει ο Ουίλιαμ, ενώ μία μέρα που μιλούσε στο τηλέφωνο, έπεσε κεραυνός και η συσκευή του τηλεφώνου άρπαξε φωτιά. Η Μάργκαρετ (55) αναφέρει ότι μερικές φορές όταν έρχονται να επισκευάσουν το τηλεφωνικό δίκτυο και τις γραμμές, «δεν μπορείς πάντα να κλείσεις τα κουτιά και τα καλώδια είναι εκτεθειμένα». Ο Ουίλιαμ επισημαίνει ότι στην Αγγλία όλες οι γραμμές, τηλεφώνου ή ηλεκτρικού ρεύματος, είναι εξοπλισμένες με αλεξικέραυνα για να αποφεύγεται η υπέρταση που δημιουργείται από τους κεραυνούς κι έτσι οι πελάτες δεν κινδυνεύουν. Θεωρεί ότι στην Ελλάδα οι δημόσιες εταιρείες ηλεκτρικού ρεύματος και σταθερής τηλεφωνίας δεν παίρνουν τα κατάλληλα μέτρα, αφήνοντας απροστάτευτο τον καταναλωτή, και όλο αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό μειονέκτημα αφού θα μπορούσαν από την αρχή να σχεδιάσουν τα δίκτυα διανομής όπως πρέπει αλλά για κάποιο ανεξήγητο λόγο δεν το κάνουν. Γι αυτό το λόγο ο Ουίλιαμ χρειάστηκε να τοποθετήσει ο ίδιος αλεξικέραυνο για την τηλεφωνική γραμμή στην 210

223 είσοδο του σπιτιού του ενώ μέσα στο σπίτι έχει αντικαταστήσει όλους τους λαμπτήρες πυράκτωσης με λαμπτήρες αλογόνου που έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. «Είναι ακριβοί αλλά δεν καίγονται αν πέσει κεραυνός. Έχουν ίσως πενταπλάσια τιμή από τους κοινούς αλλά διαρκούν 20 με 30 φορές περισσότερο», μας λέει. Σχετικά με τη σύνδεση στο διαδίκτυο, ο Ουίλιαμ δεν έχει κανένα παράπονο, θεωρεί ότι είναι αξιόπιστη και ότι «ο παρεχόμενος εξοπλισμός για τη σύνδεση είναι παγκόσμιας κλάσης». Όσον αφορά την ύδρευση, το σπίτι τους όπως και τα γύρω δεν είναι συνδεδεμένα με τον κεντρικό αγωγό του νερού. Έχουν το δικό τους πηγάδι και εξυπηρετούνται από αυτό. «Έχω πάει στην εταιρεία ύδρευσης [ΔΕΥΑΚ] αρκετές φορές και ρώτησα πού είναι το κοντινότερο σημείο σύνδεσης με τον αγωγό. Μου απάντησαν: «Δεν είναι κοντά σας. Δεν είμαστε σε θέση να διαθέσουμε αυτή την στιγμή χρήματα για να προβούμε σε επέκταση του δικτύου ύδρευσης και αποχέτευσης. Πρέπει να αρκεστείτε στο πηγάδι σας.», μας λέει η Μάργκαρετ. Τέλος, η Μάργκαρετ επισημαίνει ότι ένα άλλο βασικό πρόβλημα είναι ότι στο χωριό όπου μένουν, όπως και στα περισσότερα χωριά στην Κέρκυρα, δεν υπάρχουν ονόματα οδών, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εντοπιστούν στο χάρτη. Έτσι όταν κάποιος καλεί το ασθενοφόρο, πρέπει να συναντούν τον οδηγό σ ένα γνωστό σημείο κι έπειτα να τον οδηγούν εκεί που θέλουν. «Μια εφαρμογή GPS θα μπορούσε να λύσει αυτό το πρόβλημα», παρατηρεί η Μάργκαρετ. Πράγματι, σε δυο τρεις περιπτώσεις χρειαστήκαμε κι εμείς να ακολουθήσουμε με το αυτοκίνητό μας τον ιδιοκτήτη με το αυτοκίνητό του ή τη μηχανή του για να φθάσουμε στα σπίτια ορισμένων εκ των ερωτώμενων, γιατί αλλιώς θα ήταν αδύνατος ο εντοπισμός τους. Ο Τζεφ (65) θεωρεί ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι στην Κέρκυρα «προφανώς δεν απολαμβάνουν τη δουλειά που κάνουν και γι αυτό το λόγο δεν είναι εξυπηρετικοί.» «Ίσως να είναι μνησίκακοι με τους Έλληνες. Αλλά δεν συμφωνώ με αυτό», μας λέει. Ωστόσο, δεν πιστεύει ότι όλοι πρέπει να μιλάνε αγγλικά. Ωστόσο, η Ρέιτσελ (54) ένιωσε ότι μερικές φορές δεν της φερόντουσαν καλά στις δημόσιες υπηρεσίες επειδή ήταν αλλοδαπή. Απογοητεύτηκε, μας λέει, όταν πήγε να κάνει αίτηση για χορήγηση βεβαίωσης εγγραφής πολιτών Ε.Ε.. Δεν είχε πρόβλημα στην αστυνομία, μας λέει, αλλά στο δημαρχείο όπου έκανε μία προσφυγή. Παρόλο που η υπάλληλος εκεί μιλούσε αγγλικά, η Ρέιτσελ βρήκε πολύ ενοχλητικό το ότι ήταν σχεδόν αμίλητη και ότι προσπαθούσε να την παρακάμψει για να εξυπηρετήσει τους Έλληνες που 211

224 περίμεναν στην ουρά. Όταν τελικά η Ρέιτσελ της παρέδωσε την αίτησή της, η υπάλληλος της είπε ότι δεν ήταν συμπληρωμένη σωστά, χωρίς να της δώσει περαιτέρω εξηγήσεις, αν και η ίδια πίστευε ότι δεν υπήρχε κάποιο λάθος. Ωστόσο, θεωρεί ότι αυτό ήταν ένα μεμονωμένο περιστατικό γιατί στο ταχυδρομείο όπου πηγαίνει να πληρώσει το ηλεκτρικό και το αέριο όλοι είναι πολύ φιλικοί. Το νερό είναι τοπικό, του χωριού και ο Τζεφ λέει ότι μέχρι τώρα δεν έχουν πληρώσει για το νερό που καταναλώνουν. Σπάνια γίνεται διακοπή νερού. Είναι πόσιμο αλλά οι ίδιοι δεν το πίνουν γιατί έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε ασβέστιο. Πίνουν εμφιαλωμένο ενώ για να βράσουν νερό για τσάι ή καφέ χρησιμοποιούν το νερό που μεταφέρουν από μια πηγή σ ένα κοντινό χωριό. Αλλά και στα ζώα που έχουν ως κατοικίδια, στον σκύλο και στη γάτα, τους δίνουν να πιουν νερό της πηγής και όχι της βρύσης. Το μεγάλο πρόβλημα που έχουν είναι με τις μεγάλες σε διάρκεια ξαφνικές διακοπές του ηλεκτρικού ρεύματος. «Είναι ενοχλητικό αλλά δεν μπορείς να κάνεις κάτι γι αυτό», μας λέει ο Τζεφ. «Το ρεύμα κόβεται εδώ συχνότερα απ ότι στην Αγγλία», λέει η Ρέιτσελ, εξαιτίας των καταιγίδων. Ωστόσο, πριν από δύο εβδομάδες το ηλεκτρικό ρεύμα είχε κοπεί, όχι εξαιτίας του καιρού. Αν επρόκειτο να γίνουν έργα συντήρησης του δικτύου, θα είχαν αναρτηθεί ανακοινώσεις στο χωριό ή θα είχε δημοσιευθεί η σχετική ειδοποίηση στην τοπική εφημερίδα και θα ήταν προετοιμασμένοι για τη διακοπή. Ωστόσο, δεν διάβασαν κάτι τέτοιο και συνεπώς, δεν γνώριζαν το λόγο της διακοπής και δεν ήξεραν τι να κάνουν. Τηλεφώνησαν στην Ελληνίδα ιδιοκτήτρια του σπιτιού τους και αυτή τους έδωσε έναν τηλεφωνικό αριθμό για έκτακτες ανάγκες. Τηλεφώνησαν εκεί και τους είπαν ότι η διακοπή θα διαρκούσε τρεις ώρες. «Έτσι τώρα έχουμε τον αριθμό και νιώθουμε καλύτερα», μας λέει η Ρέιτσελ. Στο προηγούμενο σπίτι που νοίκιαζαν σ ένα χωριό, χρειάστηκαν οχτώ μήνες για να μπει η σταθερή τηλεφωνική γραμμή, γιατί καθώς «αποδείχτηκε είχαν χάσει την αίτηση». Όταν πήγαιναν να ενοχλήσουν τους αρμόδιους στην τηλεφωνική εταιρεία, τους έλεγαν να περάσουν την επόμενη εβδομάδα. Τελικά, τους είπαν ότι είχαν χάσει την αίτησή τους και ότι θα έπρεπε να ξεκινήσουν από την αρχή. Έπειτα δεν πήρε πολύ χρόνο ενώ όταν μετακόμισαν στο σπίτι όπου μένουν τώρα, η μεταφορά της τηλεφωνικής γραμμής διήρκεσε τρεις εβδομάδες και ήταν αρκετά ικανοποιημένοι. Παρόλα αυτά, μας είπαν ότι το ρούτερ τους έχει καεί δύο φορές εξαιτίας των καταιγίδων. Γι αυτό το λόγο 212

225 πρέπει να ελέγχουν τακτικά το δελτίο καιρού για τυχόν καταιγίδες και να θυμούνται να βγάζουν το ρούτερ από την πρίζα όποτε χρειάζεται. Η σύνδεση στο διαδίκτυο δεν είναι γρήγορη αλλά μας είπαν ότι σύντομα αναμενόταν να επιλυθεί ένα πρόβλημα που υπήρχε και να γίνει πιο γρήγορη. «Το διαδίκτυο σίγουρα δεν είναι τόσο προχωρημένο όσο στην Αγγλία», τονίζει ο Τζεφ. Έχουν Sky Box και βλέπουν δορυφορικά βρετανική τηλεόραση. Ωστόσο, δεν μπορούν να παρακολουθήσουν ζωντανά τα προγράμματα και πρέπει να τα εγγράψουν πρώτα στο DVD player και μετά να τα παίξουν. Ο Τζεφ και η Ρέιτσελ παρακολουθούν όμως ελληνική τηλεόραση για να τους βοηθήσει στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας καθώς παρακολουθούν ιδιαίτερα μαθήματα. Για την παραλαβή της αλληλογραφίας τους έχουν τη δική τους γραμματοθυρίδα στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Πήγαν στο τοπικό ταχυδρομείο για να τη νοικιάσουν και να τους δώσουν το κλειδί. Δεν τους ζήτησαν χρήματα. Αντίθετα, στο γειτονικό χωριό πληρώνουν 5 ευρώ το χρόνο για την ενοικίαση μιας γραμματοθυρίδας. Γενικά, οι ερωτώμενοι στην έρευνά μας δεν θεωρούν ότι γίνεται κάποια διάκριση απέναντί τους εξαιτίας της εθνικότητάς τους, όπως και στην περίπτωση των Βρετανών που ζουν στην Ισπανία όπου, σύμφωνα με την έρευνα European Internal Movers Social Survey (EIMSS) που διεξήχθη το 2004 σε πέντε εθνικότητες, το 84,1% δήλωσε ότι δεν νιώθει να γίνεται διάκριση εις βάρος τους. Τα ποσοστά αυτά ήταν χαμηλότερα στις περιπτώσεις των Βρετανών που ζούσαν στη Γαλλία (72%), στη Γερμανία (64,6%) και στην Ιταλία (59,8%) (Alaminos and Santacreu 2009: 113). Οι ερευνητές υπογραμμίζουν ότι αυτοί που απάντησαν ότι νιώθουν ότι γίνεται διάκριση σε βάρος τους λόγω της εθνικότητάς τους συνήθως έχουν καλή γνώση της χώρας υποδοχής και αυτό γιατί είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στην κοινωνία υποδοχής με την οποία έρχονται τακτικά σ επαφή. Αντίθετα, όσοι δεν μιλάνε την τοπική γλώσσα και κατοικούν σε απομονωμένες περιοχές, όπως στην περίπτωση των Βρετανών στη νότια Ισπανία, δεν εκτίθενται, με αποτέλεσμα να μην προκύπτουν συγκρούσεις ή αντιπαραθέσεις με τα μέλη της τοπικής κοινότητας και να διαμορφώνουν έτσι την υποκειμενική αντίληψη ότι δεν γίνεται καμία διάκριση απέναντί τους (Alaminos and Santacreu 2009: 112). 213

226 5.7.3 Προβλήματα κατά την ίδρυση μίας επιχείρησης Η Νάνσυ (56) θέλησε να ιδρύσει στην Κέρκυρα ένα γραφείο που να ενημερώνει τους αλλοδαπούς που θέλουν να ανοίξουν τη δική τους επιχείρηση σε θέματα γραφειοκρατίας και για τις υφιστάμενες δυνατότητες για επιδότηση από την ΕΕ. Ωστόσο, μία σειρά από εμπόδια δεν της επέτρεψαν να υλοποιήσει τα σχέδιά της. Μας εξηγεί τους λόγους: «Η διαφορά μεταξύ της Ευρώπης και των Ελλήνων είναι ότι δεν θεωρούν τους εαυτούς τους Ευρωπαίους και δεν νομίζω ότι διευκολύνουν τους άλλους Ευρωπαίους να έρθουν εδώ και να εργαστούν και να κάνουν πράγματα. Η γραφειοκρατία είναι όλη στα ελληνικά.» Παρατηρεί ότι στην Κέρκυρα δεν υπάρχει ένα γραφείο όπου να μπορούν να πηγαίνουν οι αλλοδαποί και να τους εξηγεί κάποιος στη γλώσσα τους τις δυνατότητες που υπάρχουν για επιχειρηματικότητα. Ένα τέτοιο τοπικό γραφείο θα μπορούσε να συσταθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τι είδους βοήθεια δίνει η ΕΕ σε νέους επιχειρηματίες. Μας είπε ότι η ίδια χρησιμοποιεί ως κύρια πηγή πληροφόρησής της τις ιστοσελίδες της ΕΕ, μεταξύ των οποίων και αυτή για τον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή, 168 και μας επισήμανε την πολύ χρήσιμη ιστοσελίδα Debating Europe 169 όπου ο χρήστης μπορεί να υποβάλει ένα ερώτημα ή να κάνει ένα σχόλιο στους αρμοδίους στην ΕΕ και να του απαντήσουν σχετικά. Ο κόσμος όμως δεν γνωρίζει ότι υπάρχουν αυτές οι πηγές πληροφόρησης, μας λέει. Η ίδια μας είπε ότι απευθύνθηκε στα γραφεία της ΕΕ στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη 170 για να ζητήσει βοήθεια σχετικά με την επιχείρηση που ήθελε να ιδρύσει με έναν εταίρο στην Κέρκυρα αλλά εκεί το προσωπικό δεν διέθετε την απαιτούμενη γνώση αγγλικών για να την ενημερώσουν σχετικά με το τι είδους βοήθεια θα μπορούσε να ζητήσει από την ΕΕ. Ο Φίλιπ (65) αναφέρει ότι μία Βρετανίδα φίλη τους ήθελε να της χορηγήσουν την άδεια λειτουργίας για την επιχείρηση που ήθελε να συστήσει. Όπως αποδείχθηκε θα της ήταν ευκολότερο να επιστρέψει στο Λονδίνο και να πάρει την άδεια μέσω της ελληνικής πρεσβείας παρά στην Κέρκυρα. Επιπρόσθετα, γνωρίζουν Βρετανούς επιχειρηματίες που Κατόπιν μεταγενέστερης από τη συνέντευξη δικής μας αναζήτησης στο Διαδίκτυο, εντοπίσαμε ότι λειτουργεί στην Κέρκυρα το Κέντρο Πληροφόρησης Europe Direct (EDIC) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων, που παρέχει γενικές πληροφορίες για την ΕΕ (εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης του κοινού, δικτυακοί τόποι, εκδόσεις, επαφές με τα τοπικά μέσα ενημέρωσης) και απαντά σε ερωτήματα του κοινού είτε στο πλαίσιο προσωπικών επαφών είτε μέσω τηλεφώνου/ ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε εάν και σε ποιο βαθμό το εν λόγω Κέντρο μπορεί να παράσχει πληροφορίες και συμβουλές σε όσους θέλουν να ιδρύσουν τη δική τους επιχείρηση. 214

227 διατηρούν εμπορικά καταστήματα στην Κέρκυρα και οι οποίοι αντιμετωπίζουν συνεχώς πολλά προβλήματα με τη γραφειοκρατία. Για παράδειγμα, κάποια από τα εμπορεύματα που εισάγουν από τη Βρετανία συχνά τα σταματάνε στο τελωνείο στην Αθήνα και τα γυρίζουν πίσω. Η Νάνσυ έχει πέσει επανειλημμένως τρεις φορές θύμα της γραφειοκρατίας. Είχε παραγγείλει κάποιες βιταμίνες που τις χρειαζόταν από τη Βρετανία και τις σταμάτησαν στο τελωνείο ζητώντας επιπρόσθετα χαρτιά και δασμούς εισαγωγής, ώστε όταν οι βιταμίνες έφθασαν τελικά στον προορισμό τους έπειτα από δύο μήνες είχαν λήξει. Η Νάνσυ επισημαίνει ότι πολλά μπαρ και παμπ που διατηρούσαν Βρετανοί έκλεισαν τα τελευταία δύο χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης. Στην πόλη της Κερκύρας υπήρχε ένα βρετανικό μπαρ, το οποίο έκλεισε ενώ στον Ύψο από τα έξι που λειτουργούσαν έχει μείνει μόνο ένα. Η Νάνσυ μας λέει ότι μία Βρετανίδα ήθελε να ανοίξει ένα ξενοδοχείο και ένα εστιατόριο για διαβητικούς και γενικά για άτομα που χρήζουν ειδικής διατροφής, όπου θα μπορούσαν να πηγαίνουν να τρώνε σε ένα ασφαλές περιβάλλον, χωρίς να ανησυχούν ότι το φαγητό μπορεί να είναι μολυσμένο. «Έβαλαν τόσα εμπόδια στο δρόμο της ώστε 18 μήνες αργότερα έβαλε λουκέτο πριν καν ξεκινήσει γιατί τη δυσκόλεψαν τόσο πολύ να πάρει την άδεια. [ ] Έχασε την προκαταβολή της, έχασε τα λεφτά της για την επιχείρηση», αναφέρει η Νάνσυ. «Δεν αξίζει. Πρέπει να έχεις 300 ευρώ τώρα για να ξεκινήσεις μία επιχείρηση. Και πρέπει να μπορείς να πληρώνεις και 700 ευρώ το μήνα στο ΤΕΒΕ. Για να πάνε πού; Δεν υπάρχει ανταπόδοση στη συνεισφορά σου», συμπληρώνει ο Φίλιπ. Ακόμα και για τις ηλεκτρονικές, διαδικτυακές επιχειρήσεις, ισχύσουν οι κανονισμοί που ισχύουν και για τις συμβατικές επιχειρήσεις, υπογραμμίζει η Νάνσυ, ενώ για να ιδρύσει κανείς ένα φροντιστήριο απαιτείται πιστοποιητικό πρωτοβάθμιας υγειονομικής επιτροπής, με γνωμάτευση από παθολόγο και από ψυχίατρο. Η Έμμα (49) άνοιξε σχετικά εύκολα πριν λίγους μήνες μία επιχείρηση με κάρτες, με τη βοήθεια του Έλληνα συζύγου της, ο οποίος είναι και ο ίδιος επιχειρηματίας. «Νομίζω ότι αν δεν είσαι Έλληνας, είναι πολύ δύσκολο. Αν μπορείς να στέκεσαι σε ουρές και να σπρώχνεις για να μπεις μπροστά, τότε μπορείς να προχωρήσεις με το σύστημα.», μας λέει. Πλήρωσε μόνο 100 ευρώ για την έναρξη. Σχεδιάζει και εκτυπώνει ευχετήριες κάρτες για γιορτές, γάμους, βαφτίσια καθώς και κάρτες με στίχους από την Αγία Γραφή για τις ανάγκες της τοπικής αγγλικανικής εκκλησίας. Ο εξοπλισμός της είναι ένα 215

228 κομπιούτερ και μία μηχανή αποτύπωσης σε ανάγλυφο ενώ το χαρτί το προμηθεύεται τοπικά. Διατηρεί λογαριασμό στο Facebook με την επιχείρησή της, ωστόσο, θέλει να δημιουργήσει την προσωπική της ιστοσελίδα. Στην αρχή δουλεύει κυρίως με φίλους και γνωστούς ενώ έχει τοποθετήσει διαφημίσεις σε διάφορα σημεία. Ο σύζυγός της έχει δική του επιχείρηση με οικοδομικά υλικά επί 25 χρόνια. Παλαιότερα απασχολούσε άτομα ως προσωπικό ενώ τώρα απασχολεί 10 με 12. Ο Στίβεν μας είπε ότι έχει αρκετές καινοτόμες ιδέες και ότι είναι σε θέση να ξεκινήσει διάφορες εταιρίες και επιχειρήσεις αλλά του λείπει ο ενθουσιασμός να το κάνει στην Ελλάδα. Ο λόγος που επικαλείται είναι ότι υπάρχει τόση πολλή γραφειοκρατία για να κάνεις απλά πράγματα στην Ελλάδα, οπότε το να ξεκινήσει κάποιος κάτι πολύπλοκο όπως μία επιχείρηση στη χώρα αυτή απλά δεν είναι αποδοτικό. Αντίθετα, μας αναφέρει ότι σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ελβετία, η Γαλλία και η Αγγλία είναι περισσότερο εύκολο να ιδρύσεις τη δική σου επιχείρηση με τη βοήθεια, την καθοδήγηση και τη χρηματοδότηση του κράτους. Και αυτό γιατί, όπως λέει, μπορεί κανείς να επικοινωνήσει με τις κρατικές υπηρεσίες μέσω διαδικτύου, όλες οι πληροφορίες που χρειάζεται για να ξεκινήσει τη δική του επιχείρηση είναι αναρτημένες εκεί και μπορεί να τις βρει εύκολα ενώ με ένα απλό τηλεφώνημα μπορεί να λάβει σχετικές συμβουλές από ειδικούς. Επισημαίνει ότι σε άλλες χώρες το περιβάλλον είναι διαμορφωμένο με τέτοιον τρόπο που να κάνει τους ανθρώπους να επιθυμούν να ξεκινήσουν επιχειρήσεις και θέλουν αυτές οι επιχειρήσεις να πετύχουν. Ο Ουίλιαμ μας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους στην Ελλάδα δεν ευνοείται η επιχειρηματικότητα: «Η κοινότητα στην Ελλάδα δεν εστιάζεται στη δημιουργία επιχειρήσεων και στο πώς να βγάλει κάποιος χρήματα. Κι έτσι δεν το κάνει. Οποιαδήποτε επιχείρηση μπορεί, μετεγκαθίσταται και πληρώνει τους φόρους της σε άλλες χώρες. Και οποιαδήποτε πρωτοβουλία προέρχεται από έξυπνους ανθρώπους στην Ελλάδα - υπάρχουν πολλά τέτοια άτομαχάνεται. Κι ενώ στην Ελλάδα υπάρχουν άτομα που θα μπορούσαν να κερδίζουν εκατομμύρια ευρώ για την Ελλάδα και να πληρώνουν τους φόρους τους, δεν βρίσκουν τίποτα να κάνουν. Δεν υπάρχει καθεστώς ενίσχυσης για τη δημιουργία επιχειρήσεων, δεν υπάρχουν επενδυτικά κεφάλαια, είναι καταστροφή. Καταστροφή για την Ελλάδα.» Η Πατρίσια αναφέρει ότι στην Αγγλία εάν κάποιος θέλει να ξεκινήσει τη δική του επιχείρηση, παρακολουθεί ένα σχετικό σύντομο εισαγωγικό πρόγραμμα μαθημάτων και στο τέλος των μαθημάτων λαμβάνει από το κράτος επιχορήγηση για τη δημιουργία της 216

229 επιχείρησής του. Παράλληλα, επί ένα χρόνο ορίζεται από το κράτος ένα άτομο για να βοηθάει το νέο επιχειρηματία στην τήρηση των λογιστικών βιβλίων του και ότι όλα είναι εντάξει. Ο Στίβεν μας είπε ότι την προηγούμενη χρονιά είχε συστήσει μια εταιρεία στην Αγγλία, μέσω σχετικής ηλεκτρονικής αίτησης και φορολογικής εγγραφής στο διαδίκτυο. Του κόστισε μόνο 25 λίρες στερλίνες και αφού κατέβαλε αυτό το ποσό όλα έγιναν αυτόματα διαδικτυακά. Μέσα σε 24 ώρες είχε ιδρύσει μία εταιρεία στο όνομα το δικό του και του γιου του, καταχωρημένη με τη διεύθυνση του γιου του στην Αγγλία. Η εταιρεία αυτή δεν βγάζει ακόμη χρήματα, και εφόσον μπορείς να το αποδείξεις, δεν καταβάλλονται φόροι εισοδήματος για μία χρονική περίοδο δύο ετών, σε αντίθεση με την Ελλάδα. Ωστόσο, στην Αγγλία μετά την παρέλευση δύο ετών, ο επιχειρηματίας είτε κλείνει την επιχείρησή του είτε τη διατηρεί και αρχίζει να φορολογείται βάσει κλίμακας. Ο Στίβεν αδυνατεί να κατανοήσει την ελληνική πραγματικότητα: «Η ελληνική πολιτική δρα ως αρνητικό κίνητρο. Στην πραγματικότητα, όλα στην Ελλάδα συμβάλλουν είτε στο να κλείνουν οι επιχειρήσεις είτε στο να ωθούνται να μετεγκατασταθούν κάπου αλλού. Είναι σα να θέλει η ελληνική γραφειοκρατία να διασφαλίσει ότι η χώρα δεν θα βγάζει χρήματα. Είναι παράλογο. Και ο υπόλοιπος κόσμος το γνωρίζει.» 5.8 Πολιτική ένταξη Ευρωπαϊκή ιθαγένεια και ευρωπαϊκή ταυτότητα 171 Ο θεσμός της ευρωπαϊκής ιθαγένειας αναγνωρίζει σε όλους τους πολίτες της Ένωσης το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι κατά τις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καθώς και κατά τις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές σε κράτος μέλος όπου έχουν την κατοικία τους και του οποίου δεν είναι υπήκοοι. 172 Ο εκλογέας που επιλέγει να ασκήσει το δικαίωμα του εκλέγειν στη χώρα κατοικίας παραιτείται από την άσκησή του στη χώρα καταγωγής. Για την εγγραφή στους εκλογικούς καταλόγους πρέπει να προσέλθουν στο δήμο του τόπου κατοικίας τους, προσκομίζοντας διαβατήριο ή ταυτότητα και να συμπληρώσουν τη σχετική αίτηση - δήλωση εγγραφής. 171 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Ζ του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 172 Αυτό ισχύει σύμφωνα με τα οριζόμενα στην Οδηγία 93/109/ΕΚ, όπως αυτή ειδικότερα ενσωματώθηκε στο εθνικό μας δίκαιο με το Ν. 2196/1994. Πηγή: Υπουργείο Εσωτερικών < Elections/ElectionsEuropeanParliament/ElectionsforEuropeanParliament/CitizensofEuropeanUnion/> 217

230 Οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους δεν γνώριζαν ότι έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν στις δημοτικές εκλογές και στις ευρωεκλογές στην Ελλάδα, ανεξάρτητα από τη διάρκεια διαμονής τους στην Κέρκυρα. Ο Φίλιπ (65) και η Νάνσυ (56), που διαμένουν στην Κέρκυρα επί δεκαοχτώ χρόνια, το γνωρίζουν αλλά δεν έχουν ακόμη εγγραφεί. Μας είπαν ότι στις τελευταίες δημοτικές εκλογές του 2010 δεν πρόλαβαν να κάνουν τις απαραίτητες διαδικασίες. Η Τζούλι θεωρούσε πάντα τον εαυτό της Ευρωπαία αλλά τα τελευταία χρόνια κάποιες ενέργειες της Ευρώπης, ειδικά έναντι των Ελλήνων, την κάνουν να το ξανασκεφτεί. Ο Φίλιπ πιστεύει ότι «το καλό με την Ευρώπη είναι ότι δεν υπάρχουν σύνορα για τους Ευρωπαίους και ότι μπορείς να μετακινηθείς σε οποιαδήποτε χώρα χωρίς περιορισμούς». Η Τζούλι δεν νομίζει ότι οι Έλληνες βλέπουν τους εαυτούς τους ως Ευρωπαίους ενώ θεωρεί ότι οι Βρετανοί σίγουρα δεν νιώθουν Ευρωπαίοι. «Δεν μπορώ να επιστρέψω στη Βρετανία και να πω ότι είμαι Ευρωπαία. Σε κοιτάνε με δυσπιστία. Στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν ότι είναι Ευρωπαίοι», μας λέει. Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) κατάγονται από την Σκωτία και ζουν μόλις τρία χρόνια στο νησί. Δεν γνώριζαν ότι έχουν το δικαίωμα να ψηφίσουν στην Κέρκυρα για τις δημοτικές εκλογές και τις ευρωεκλογές. Ο Έρικ έχει ιδιαίτερα ανεπτυγμένη την αίσθηση της εθνικής του ταυτότητας: «Είμαστε Σκωτσέζοι και έχουμε τη δική μας ταυτότητα. Ίσως ένας τρόπος να το εξηγήσεις αυτό είναι να πεις σ έναν Κύπριο ότι είναι Τούρκος ενώ είναι Έλληνας. Ισχύει και το αντίθετο. Το να αποκαλέσεις έναν Σκωτσέζο Βρετανό είναι εντάξει. Αλλά το να τον αποκαλέσεις Άγγλο όχι, όχι, όχι!» 173 Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) διαμένουν στην Κέρκυρα επί δεκαπέντε χρόνια και έχουν ψηφίσει στις δημοτικές εκλογές, ενώ δεν ήταν σίγουροι εάν είχαν ψηφίσει στις 173 Η δυσαρέσκεια της Σκωτίας έναντι της Αγγλίας ξεκίνησε όταν τα βασίλεια της Αγγλίας και της Σκωτίας ενώθηκαν το 1603 και τα κοινοβούλιά τους το Η έννοια της βρετανικότητας άρχισε να καλλιεργείται μόλις το 18 ο αώνα που ο προτεσταντισμός ένωσε τους λαούς της Αγγλίας, της Σκωτίας και της Ουαλίας. Ο όρος βρετανικότητα δεν ανταγωνιζόταν με τον όρο αγγλικότητα, απλά συνέχισαν να συνυπάρχουν, ενώ μερικές φορές επικαλύπτονταν (Reviron-Piégay: 2009: 1). «Το ζήτημα της θέσης της Σκωτίας μέσα στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι σήμερα μείζον στη βρετανική πολιτική σκηνή και πηγή αυξανόμενης ανησυχίας σε όλη την Ευρώπη. Το 1997 οι Σκωτσέζοι τάχθηκαν υπέρ μιας δικής τους περιφερειακής κυβέρνησης, ενώ ένα δημοψήφισμα που έχει προγραμματιστεί για το φθινόπωρο του 2014 θα τους δώσει την ευκαιρία να δημιουργήσουν το δικό τους κράτος, έναν στόχο στον οποίο κατηγορηματικά έχει δεσμευθεί το Εθνικό Κόμμα Σκωτίας (SNP), που έχει την πλειοψηφία στην τοπική Βουλή.» Πηγή: King, Ch. (2012). Η πορεία των Σκωτσέζων προς την ανεξαρτησία, Foreign Affairs, The Hellenic edition, 19 Δεκεμβρίου. < πρόσβαση στις

231 ευρωεκλογές. Ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) βρίσκονται μόλις δύο χρόνια στο νησί και δεν έχουν εγγραφεί στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους. «Είναι κάτι που θα πρέπει να κάνουμε», μας λέει ο Μαρκ ενώ στην Κύπρο όπου διέμεναν επί δέκα χρόνια δεν είχαν ψηφίσει. Αφενός, δεν είχαν δικαίωμα ψήφου εκεί στις δημοτικές εκλογές, όπως μας είπαν, και αφετέρου, στην Κύπρο οι ευρωεκλογές διεξάγονται από το 2004 και μετά, όταν η χώρα προσχώρησε στην ΕΕ. Η Ελίζαμπεθ (69) μας λέει ότι σταμάτησε να ψηφίζει στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν ακόμη έρθει να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα πριν από τριάντα χρόνια. Γνώριζε ότι μπορούσε να ψηφίζει και αφότου έφυγε από τη Βρετανία. Μας εξηγεί τους λόγους για την αποχή της αυτή από τα εκλογικά καθήκοντα: «Όλα είναι τόσο διεφθαρμένα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο που δεν υπάρχει κανένας που θα ερχόταν στην εξουσία και στον οποίο θα είχα πίστη.» Η Έμμα (49) ζει στην Κέρκυρα επί είκοσι πέντε χρόνια και δεν έχει ψηφίσει για πολλά χρόνια ούτε στη Βρετανία αλλά ούτε και στην Ελλάδα. Όχι γιατί νομίζει ότι δεν είναι κάτι σημαντικό. Γνωρίζει ότι θα πρεπε να το κάνει αλλά το θεωρεί προσωπικό θέμα του καθενός. Η Τζέιν (48) δεν ήξερε ότι μπορούν να ψηφίσουν στην Κέρκυρα ενώ ο Ντέρεκ (48) το γνώριζε γιατί του το είχε πει ένας Έλληνας φίλος του. «Είναι κάτι που πρέπει να διευθετήσουμε αλλά εργαζόμαστε διαρκώς και όταν έχουμε ρεπό, κάνουμε διάφορες δουλειές», μας εξηγεί ο Ντέρεκ. Και οι δύο ψήφιζαν όταν ζούσαν στη Βρετανία στις εθνικές και στις τοπικές εκλογές. Ωστόσο, η Τζέιν θεωρεί ότι απλά και μόνο το γεγονός ότι της δίνεται το δικαίωμα ψήφου στις δημοτικές εκλογές και στις ευρωεκλογές δεν σημαίνει ότι απλά πρέπει να το ασκήσει και εξηγεί: «[Το να ψηφίσεις] προϋποθέτει να ψάξεις να μάθεις για το άγνωστο. Δεν μπορείς απλά να πας και να ψηφίσεις επειδή μπορείς. Απαιτεί να γνωρίζεις την πολιτική και αυτό παίρνει πολύ χρόνο. [ ] Θέλω να ξέρω, θέλω να νιώθω σίγουρη ότι είμαι σωστή σε αυτό που πιστεύω. Εξαιτίας του γλωσσικού εμποδίου, παίρνει πολύ χρόνο να καταλάβεις εσύ ο ίδιος τι είναι η πολιτική. Πάντα ρωτάω τους φίλους μας γιατί έχουν διαφορετικές απόψεις ώστε να καταλάβω περισσότερο ποιο πολιτικό κόμμα κάνει τι και ποιος κάνει τι. Δεν ψηφίζω απλά, ξέρεις, ένα χρώμα ή γιατί έχει το ίδιο χρώμα με. Δεν ξέρω αν καταλαβαίνεις τι εννοώ με αυτό.» 219

232 Η Τζέιν μας λέει ότι νιώθει 100% Ευρωπαία ενώ ο Ντέρεκ είναι ψυχολογικά προσκολλημένος στην Ευρώπη. Η Τζέιν τονίζει ότι το Ηνωμένο Βασίλειο είναι μία πολύ αντι-ευρωπαϊκή χώρα και εξηγεί πού βασίζει την άποψή της: «Εδώ είναι η Ευρώπη, αυτός είναι ο φράχτης και εκεί είναι η Αγγλία. Και για να το αλλάξεις αυτό πρέπει να αλλάξεις την στάση των ανθρώπων. Από τότε που βρισκόμαστε στην Ελλάδα νιώθουμε περισσότερο Ευρωπαίοι, αυτό είναι σίγουρο. Καταλαβαίνουμε περισσότερα για την Ευρώπη εδώ γιατί υπάρχει κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης και περισσότερη ενημέρωση για την Ευρώπη. [ ] Όταν επιστρέφω στην Αγγλία δεν υπάρχει καμία κάλυψη για την Ευρώπη. Κι έτσι, πολλοί άνθρωποι στην Αγγλία δεν γνωρίζουν τι συμβαίνει στην Ευρώπη γιατί δεν έχουν πληροφόρηση ενώ εδώ έχουμε συνεχή. Αυτό είναι θέμα της κυβέρνησης. Δεν βλέπουμε τους εαυτούς μας ως Βρετανούς αλλά ως Ευρωπαίους.» Ο Ντέρεκ μάλιστα σκέφτεται να κάνει αίτηση για να λάβει την ελληνική ιθαγένεια (υπηκοότητα) και ελληνικό διαβατήριο. Ομοίως, ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) σκέφτονται να κάνουν σύντομα αίτηση για να τους χορηγηθεί «ελληνικό διαβατήριο και διπλή ιθαγένεια», μετά από τόσα χρόνια μόνιμης παραμονής στο νησί. 174 Όπως μας 174 Σύμφωνα με τον Κώδικα της Ελληνικής Ιθαγένειας (Ν. 3284/2004, ΦΕΚ Α/217/ ), όπως τροποποιήθηκε με το Ν. 3838/2010 (ΦΕΚ Α/49/ ), οι αλλοδαποί που είναι κάτοχοι ιθαγένειας κράτους μέλους της ΕΕ μπορούν να αποκτήσουν Ελληνική Ιθαγένεια με πολιτογράφηση (V) έπειτα από τρία συνεχή έτη νόμιμης διαμονής στην Ελλάδα. Προς τούτο, συμπληρώνουν στα ελληνικά και υποβάλλουν στο Δήμο του τόπου κατοικίας τους αίτηση πολιτογράφησης, έκτασης εννέα σελίδων, εφόσον πληρούν κάποιες τυπικές και ουσιαστικές προϋποθέσεις (Άρθρο 5Α): 1. Να γνωρίζει επαρκώς την Ελληνική γλώσσα 2. Να έχει ενταχθεί ομαλά στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Χώρας, για τη διακρίβωση της οποίας συνεκτιμώνται ιδίως τα εξής στοιχεία: - η εξοικείωση με την Ελληνική ιστορία και τον Ελληνικό πολιτισμό, - η επαγγελματική και εν γένει οικονομική δραστηριότητά του, - τυχόν δημόσιες ή κοινωφελείς δραστηριότητές του, - ενδεχόμενη φοίτησή του σε ελληνικούς εκπαιδευτικούς φορείς, - η συμμετοχή του σε κοινωνικές οργανώσεις ή συλλογικούς φορείς μέλη των οποίων είναι Έλληνες πολίτες, - τυχόν συγγενικός του δεσμός και εξ αγχιστείας με Έλληνα πολίτη, - η εκ μέρους του σταθερή εκπλήρωση των φορολογικών υποχρεώσεων, καθώς και των υποχρεώσεών του προς οργανισμούς κοινωνικής ασφάλισης, - η κατά κυριότητα κτήση ακινήτου για κατοικία και η εν γένει περιουσιακή του κατάσταση. 3. Να έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει ενεργά και ουσιαστικά στην πολιτική ζωή της Χώρας, σεβόμενος τις θεμελιώδεις αρχές οι οποίες τη διέπουν. Για τη δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική ζωή συνεκτιμώνται ιδίως τα εξής στοιχεία: - η επαρκής εξοικείωση με τους θεσμούς του πολιτεύματος της Ελληνικής Δημοκρατίας και την πολιτική ζωή της Χώρας και η βασική γνώση της Ελληνικής πολιτικής ιστορίας, ιδίως της σύγχρονης. - η συμμετοχή σε συλλογικούς φορείς, πολιτικές ενώσεις ή σωματεία, όπου συμμετέχουν και Έλληνες πολίτες, καθώς και η προηγούμενη συμμετοχή στις εκλογές της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης. Στην αίτηση αναφέρονται οι λόγοι για τους οποίους ο αιτών ζητά την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας (υπηκοότητας). Ειδικότερα, η αίτηση συνοδεύεται από Δήλωση πολιτογράφησης ενώπιον του Δημάρχου και άλλα δικαιολογητικά που ορίζονται στο Άρθρο 6. Ο Δήμος αφού εξετάσει αν έχουν υποβληθεί όλα τα 220

233 είπαν, τους έχει ήδη χορηγηθεί από την Ελληνική Αστυνομία, κατόπιν αίτησής τους, έγγραφο πιστοποίησης μόνιμης διαμονής πολίτη ΕΕ, ή πράσινη κάρτα, όπως την αποκαλούν οι ίδιοι. Μια Βρετανίδα φίλη τους, παντρεμένη με Έλληνα, τους είπε ότι πρέπει να το προσπαθήσουν αν το θέλουν πραγματικά. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με τα στοιχεία που τηρούν η Διεύθυνση Αστικής και Δημοτικής Κατάστασης και η Διεύθυνση Ιθαγένειας του Υπουργείου Εσωτερικών, κατά το χρονικό διάστημα το σύνολο των πολιτογραφηθέντων υπηκόοων Μεγάλης Βρετανίας σε όλη τη χώρα ήταν 101, εκ των οποίων οι 4 στην Π.Ε. Κέρκυρας (ποσοστό 3,96%). Η Έμιλυ (71), η οποία ζει στην Κέρκυρα επί έξι χρόνια και έχει λάβει βεβαίωση εγγραφής, δεν γνώριζε ότι μπορεί να ψηφίσει στην Κέρκυρα για τις δημοτικές εκλογές και τις ευρωεκλογές, ενώ ψήφιζαν με το σύζυγό της όσο ζούσαν στη Βρετανία. Η Άλις (47), η οποία ζει στο νησί επί είκοσι τρία χρόνια, έχει ψηφίσει μόνο στις δημοτικές εκλογές μία ή δυο φορές ενώ όσο ζούσε στη Βρετανία ψήφιζε όλες τις φορές. Ο Ουίλιαμ (54), που ζει στην Κέρκυρα επί πέντε χρόνια φαίνεται να γνωρίζει καλά την ευρωπαϊκή νομοθεσία όσον αφορά στις εκλογές. Ξέρει ότι δεν μπορεί να ψηφίσει στις βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα αλλά μόνο στις εθνικές εκλογές στη χώρα του. Όσον αφορά στις δημοτικές εκλογές, αυτός και η σύζυγός του δεν σκέφτονται να υποβάλουν σχετική αίτηση δήλωση εγγραφής στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους. Ο Ουίλιαμ εξηγεί τους λόγους για αυτή την απόφασή τους: «Μας είπαν ότι η διαδικασία εγγραφής είναι πολύπλοκη γιατί άπαξ και εγγραφείς, υπάρχει κάποιο είδος εξαναγκασμού και πρόστιμα που μπορεί να επιβληθούν λόγω αυτού. Έτσι οι συστάσεις από τους φίλους μας είναι του τύπου: Μην μπαίνετε στον κόπο να εγγραφείτε για τις δημοτικές εκλογές. Διότι άπαξ και εγγραφείτε, το όνομά σας καταγράφεται. Kαι αν τυχόν χάσεις μία ψηφοφορία, μετά σου επιβάλλουν πρόστιμο. Αυτό μας δικαιολογητικά διαβιβάζει το φάκελο στην αρμόδια υπηρεσία της Αποκεντρωμένης Διοίκησης. Αν πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, η αρμόδια υπηρεσία της Α.Δ. θα ζητήσει τη γνώμη της αρμόδιας αστυνομικής αρχής του τόπου διαμονής του για θέματα που αφορούν στη δημόσια τάξη και ασφάλεια, ενώ από τον αιτούντα ζητείται πιστοποιητικό μη απέλασης. Στη συνέχεια ο φάκελός του διαβιβάζεται στη Διεύθυνση Αστικής και Δημοτικής Κατάστασης, Τμήμα Ιθαγένειας Β του Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης. Η εν λόγω υπηρεσία αφού αναζητήσει υπηρεσιακά πιστοποιητικό ποινικού του μητρώου για δικαστική χρήση, θα τον καλέσει σε προσωπική συνέντευξη στην πενταμελή Επιτροπή Πολιτογράφησης. Η Επιτροπή Πολιτογράφησης γνωμοδοτεί προς τον Υπουργό Εσωτερικών σχετικά με την επαρκή γνώση της ελληνικής γλώσσας, ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού, καθώς και για το ήθος και την προσωπικότητά του (Άρθρο 7). Ο Υπουργός Εσωτερικών θα αποφασίσει για το αν θα γίνει δεκτό ή όχι το αίτημά του. Αν ο Υπουργός κάνει δεκτή την αίτησή του, η απόφαση δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης (Άρθρο 8). Την Ελληνική Ιθαγένεια την αποκτά από την ημέρα που θα δώσει τον Όρκο του Έλληνα πολίτη, ενώπιον του Γενικού Γραμματέα της Περιφέρειας του τόπου κατοικίας του (Άρθρο 9). 221

234 είπαν. Συνεπώς, αυτό περιλαμβάνει άλλο ένα επίπεδο γραφειοκρατίας και άλλον ένα κίνδυνο να σου επιβληθεί πρόστιμο.» 175 Ένας από τους ερωτώμενους μας ανέφερε ότι του είχαν στείλει πρόσφατα ένα άρθρο στα ελληνικά που δημοσιεύτηκε στο διαδίκτυο, που καλούσε τους πολίτες των κρατών μελών της ΕΕ που διαμένουν στην Ελλάδα να ψηφίσουν με το διαβατήριό τους για την ανάδειξη νέου προέδρου σε ελληνικό πολιτικό κόμμα, καταβάλλοντας το ποσό των δύο ευρώ. 176 Μας είπε ότι θεώρησε την ενέργεια αυτή χωρίς νόημα αλλά και περίεργη καθώς δεν κατανοούσε ποιο θα ήταν τελικά το όφελος και το πού θα πήγαιναν αυτά τα χρήματα από κάθε αλλοδαπό χωρίς, ωστόσο, να τους δίνεται η δυνατότητα να ψηφίσουν στις εθνικές βουλευτικές εκλογές. Τέλος, ένας από τους ερωτώμενους έχει σχηματίσει πλήρη άποψη για την τωρινή πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα: «Η κυβέρνηση απλά δεν ξέρει από πού να εισπράξει χρήματα. Κι έτσι κόβουν συντάξεις, κόβουν εδώ και βάζουν τα χρήματα εκεί. Κατά τη γνώμη μου, οι άνθρωποι είναι που θα το πληρώσουν αυτό και τα χρήματα θα κάνουν κύκλους. Αλλά και πάλι δεν βλέπω την απάντηση. Μπορώ να κριτικάρω και να λέω διάφορα αλλά δεν την βλέπω. Νομίζω ότι η διαφθορά εδώ είναι τόσο μεγάλη που όλοι είναι απλά ικανοποιημένοι με οποιαδήποτε απόφαση λαμβάνεται από την κυβέρνηση. Γιατί ο κόσμος φοβάται ότι οι πολιτικοί γεμίζουν τις τσέπες τους και δεν έχουν κόψει τους μισθούς τους. Πόσος είναι ο μισθός τους; Τον γνωρίζουμε; Γι αυτό νομίζω ότι επικρατεί μεγάλη αναταραχή εδώ. Εξ ου και ο κόσμος ψηφίζει το ναζιστικό κόμμα. Τα δύο μεγάλα κόμματα δεν είναι καθόλου καλά, ας πάμε λοιπόν κάπου διαφορετικά. Νομίζω ότι οι νέοι άνθρωποι ηλικίας 18 με 30 ετών ψηφίζουν έτσι και οι εκλογές αυτό δείχνουν.» 5.9 Βαθμός ικανοποίησης από τη ζωή και σχέδια για το μέλλον 177 Ο Έρικ (59) και η Τζούλι (61) είναι πολύ ικανοποιημένοι από τη ζωή τους. Αποτυπώνοντας τις απαντήσεις που μας έδωσαν στην κλίμακα SWLS (Satisfaction with Life Scale) 178 που προτείνουν οι Diener et al. (1985) και οι Pavot & Diener (1993) (βλέπε 175 Πράγματι, στις χώρες της ΕΕ όπου η ψηφοφορία είναι υποχρεωτική, όπως η Ελλάδα, οι αλλοδαποί εκλογείς που είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους του κράτους μέλους κατοικίας υπόκεινται σε αυτή την υποχρέωση. 176 Οι εν λόγω εκλογές διεξήχθησαν σε επίπεδο Δημοτικών Ενοτήτων σε όλη την Ελλάδα στις 18 Μαρτίου Σε αυτές μπορούσαν να λάβουν μέρος οι Έλληνες πολίτες, οι πολίτες κ-μ της ΕΕ αλλά και οι μετανάστες με την άδεια παραμονής. Η συνέντευξη είχε πραγματοποιηθεί λίγες μέρες νωρίτερα. 177 Αντιστοιχεί στο Τμήμα Η του Οδηγού Συνέντευξης (Παράρτημα Ι). 178 Η εν λόγω κλίμακα παρουσιάζει θετικές ψυχομετρικές ιδιότητες και χαρακτηρίζεται από εσωτερική συνέπεια και υψηλή χρονική αξιοπιστία (Diener et al. 1985). 222

235 Παράρτημα II) συγκέντρωσαν 32 βαθμούς με άριστα το 35. Για το μέλλον, η Τζούλι θα ήθελε να ταξιδέψει για να δει περισσότερα μέρη στην Ελλάδα, να επιστρέψει στη Σκωτία για να δει το εγγόνι της που επρόκειτο να γεννηθεί, να είναι απλά ευτυχισμένη και υγιής και να είναι κοντά στο σύζυγό της και στα παιδιά της. Ο Έρικ θα ήθελε να δει εκτός από την προσωπική του βελτίωση να δει να αλλάζει το υφιστάμενο κλίμα προς το καλύτερο γενικά για τους Έλληνες αλλά και για τους ντόπιους που γνωρίζει. Και οι δύο θεωρούν ότι η εικόνα της Ελλάδας που προβάλλεται στο εξωτερικό από τα μέσα ενημέρωσης δεν είναι αντιπροσωπευτική και ότι κάποιες διαδηλώσεις και μεμονωμένα επεισόδια που γίνονται κυρίως στην Αθήνα θα μπορούσαν να συμβούν οπουδήποτε στον κόσμο. Ο Έρικ πιστεύει ότι αυτή η εικόνα αποθαρρύνει τον κόσμο να επισκεφθεί την Ελλάδα και γι αυτό το λόγο το κράτος θα πρέπει να απευθύνει το μήνυμα προς το εξωτερικό ότι η Ελλάδα είναι μία ασφαλής χώρα για τουρισμό. Στη Νάνσυ (56) αρέσει πάρα πολύ η ζωή της στην Κέρκυρα. Μας λέει ότι όταν εγκαταστάθηκε μόνιμα στο νησί βρήκε τα πράγματα πολύ καλύτερα απ ότι έλπιζε. Μόνο ο καιρός ήταν λίγο περίεργος τον περασμένο χειμώνα ενώ δεν ξεχνάει και την οικονομική κρίση που περνά η Ελλάδα και που έχει επίπτωση και σε όσους πολίτες χωρών της ΕΕ ζουν μόνιμα στην Ελλάδα. Ο Φίλιπ (65) πιστεύει ότι όλοι πρέπει να προσπαθούν για να βελτιώνονται τα πράγματα. Μας λέει ότι αν κέρδιζε το λαχείο, δεν θα έφευγε από το νησί. Θα αγόραζε ένα μεγαλύτερο σπίτι και θα εγκαθιστούσε φωτοβολταϊκά για την παραγωγή πράσινης ενέργειας. Η Νάνσυ και ο Φίλιπ δεν είναι ικανοποιημένοι με το εισόδημά τους, δηλαδή με το ποσό της σύνταξης του Φίλιπ από τη Βρετανία, αφού έχει χειροτερέψει τα τελευταία δύο χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης και της απώλειας της αγοραστικής δύναμης αλλά και επειδή μειώθηκε σημαντικά η σύνταξη όταν ο Φίλιπ έφθασε στην ηλικία των 65. Όταν ο Φίλιπ πρωτοήρθε στην Κέρκυρα και αγόρασε αυτοκίνητο του κόστιζε δέκα ευρώ για να γεμίσει το ντεπόζιτο της βενζίνης ενώ τώρα χρειάζεται εξήντα ευρώ, μας λέει. Για τις μετακινήσεις τους στο νησί το χειμώνα χρησιμοποιούν το αυτοκίνητο και το μισογεμίζουν με τριάντα ευρώ ενώ μόλις μπει το καλοκαίρι χρησιμοποιούν τα ποδήλατά τους. Η Νάνσυ επισημαίνει ότι ίσα που βγαίνουν οικονομικά με τη σύνταξη του συζύγου της και ότι αν τα πράγματα χειροτερέψουν, θα έχουν σοβαρό πρόβλημα. Για το μέλλον, η Νάνσυ θέλει απλά να απολαμβάνει τη ζωή, να χαλαρώνει, να πηγαίνει για ψάρεμα και να κάνει υποβρύχια κατάδυση. Αλλά και στον Φίλιπ αρέσει το ψάρεμα και θα ήθελε αν του το επιτρέψει η 223

236 υγεία του να κάνει και υποβρύχια κατάδυση. Η Νάνσυ θα ήθελε να απασχοληθεί με τηλε-εργασία, να κάνει έρευνα και να γράφει όπως έκανε πριν. Ο Φίλιπ θα ήθελε να δει ν ανοίγουν διάφορες σχολές στο νησί που να διδάσκουν ελληνικά όχι μόνο σε Άγγλους αλλά και σε άλλους Ευρωπαίους. Ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) είναι πολύ ικανοποιημένοι από τη ζωή τους μέχρι τώρα στην Κέρκυρα. Στην κλίμακα ικανοποίησης από τη ζωή (Satisfaction With Life Scale) των Diener et al. (1985) και Pavot & Diener (1993), έχουν βαθμό 33 στα 35. Ο Πάτρικ λέει στους Έλληνες φίλους του ότι αν μπορούσε να γυρίσει πίσω στο χρόνο και να γίνει 21 ετών, πάλι θα έκανε αυτό που κάνει τώρα, δηλαδή να ζει στο νησί. Ο Μαρκ (58) θεωρεί τον εαυτό του τυχερό. «Δεν εργάζομαι και παρόλο που θα ήθελα να έχω περισσότερα χρήματα, έχουμε αρκετά για να περνάμε. Και χτύπα ξύλο, είμαστε αρκετά καλά στην υγεία μας. [ ] Γενικά, θα έλεγα ότι είμαι αρκετά ευτυχισμένος», μας λέει. Αλλά και η Κλερ (59) είναι ικανοποιημένη από τη ζωή της παρά κάποια μικρά προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζει. Μας εξηγεί: «Έχω μερικά προβλήματα με την υγεία μου αλλά είμαι σε πολύ καλύτερη κατάσταση από πολλούς ανθρώπους. Βρίσκομαι εδώ σε μια υπέροχη χώρα. Δεν χρειάζεται να εργαστώ και ο χρόνος μου είναι δικός μου. Και γι αυτό χρειάζεται να το εκτιμήσω περισσότερο αυτό. Όταν δεν νιώθεις καλά, είναι δύσκολο να σκεφθείς ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που είναι πολύ χειρότερα από εσένα. Μερικές φορές δυσκολεύομαι λίγο και αισθάνομαι σαν να είναι όλο το βάρος του κόσμου στους ώμους μου. Αλλά γενικά είμαι πολύ τυχερή που βρίσκομαι εδώ.» Ο Μαρκ είναι ικανοποιημένος με τη διαδρομή της ζωής του, αλλά τώρα κοιτώντας πίσω, μας λέει, και όντας τελειομανής, θα είχε κάνει άλλα πράγματα. Για το μέλλον θα ήθελε, εφόσον το επιτρέψει η υγεία της Κλερ, να ταξιδέψουν και να γνωρίσουν περισσότερα μέρη στην Ευρώπη και στον κόσμο. Η Κλερ και ο Μαρκ θα ήθελαν κάποια στιγμή στο μέλλον να είναι σε θέση να συνομιλούν άνετα στα ελληνικά. Η Λούσυ δεν είναι απόλυτα ικανοποιημένη από τη ζωή της στην Κέρκυρα. Στην κλίμακα SWLS έπιασε 26 βαθμούς σε σύνολο 35. Ανησυχεί για τα οικονομικά της και για το ότι η σύνταξη που παίρνει ίσως να μην της είναι αρκετή σε λίγο καιρό για να έχει μία άνετη ζωή. «Όταν από ένα λογικό μισθό καταλήγεις στο τίποτα και μετά σε μία χαμηλή σύνταξη, πρέπει να προσέξεις τα νώτα σου. Γιατί δεν ξέρεις πόσο καιρό θα ζήσεις ή εάν θα σου φθάσουν.» Δεν της αρέσει επίσης το γεγονός ότι πολλές φορές αναγκάζεται 224

237 κανείς να προβεί σε εν δυνάμει μη νόμιμες ενέργειες λόγω του ισχύοντος θεσμικού συστήματος ενώ θεωρεί ότι η φορολόγηση δεν είναι δίκαιη. Μας εξηγεί: «Α, έβαλες στέγαστρο πάνω από την πόρτα. Αυτό είναι παράνομο, πρέπει να πληρώσεις πρόστιμο. Από αυτή την άποψη δεν είμαι ευτυχισμένη και κανείς δεν είναι. Άσε αυτό μ εμάς τους απόδημους που όταν λάβαμε τους λογαριασμούς του ηλεκτρικού ρεύματος διαπιστώσαμε ότι είχαν συμπεριλάβει το φόρο ιδιοκτησίας. 179 Εγώ πλήρωσα το δικό μου.» Η Λούσυ έχει ταξιδέψει στην Ευρώπη πολλές φορές για διακοπές, στην Αυστραλία μία φορά και στις ΗΠΑ 6 με 7 φορές καθώς πριν συνταξιοδοτηθεί είχε αρκετά χρήματα. Ωστόσο, θα ήθελε να έχει ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο. Η μεγάλη επιθυμία της είναι να επισκεφθεί με φίλους της για τελευταία φορά τη Νέα Υόρκη την ημέρα του Αγίου Πατρικίου 180 (St Patrick s Day). Έχει φίλους εκεί και γίνεται μεγάλη παρέλαση στους δρόμους της πόλης. Η Έμμα (49) είναι αρκετά ευτυχισμένη με τη ζωή της στην Κέρκυρα. Στην κλίμακα SWLS έπιασε 28 βαθμούς. Ελπίζει η μικρή επιχείρηση που ίδρυσε πριν από λίγο καιρό «να απογειωθεί» και σε αυτό είναι εστιασμένες οι προσπάθειές της. Όταν μεγαλώσουν τα παιδιά της, δεν ξέρει πού θα βρίσκονται. Η ίδια ίσως αργότερα να περνάει περισσότερο χρόνο στη Βρετανία για διακοπές αλλά δεν θα της άρεσε να ζει εκεί. Θεωρεί ότι ήταν μεγάλη απόφαση να πάει να ζήσει μόνιμα στην Κέρκυρα όπου έζησε επί τέσσερα χρόνια πριν αποφασίσει να παντρευτεί με τον Έλληνα σύζυγό της. Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48) δεν μπορούν να κρύψουν τη χαρά τους που ζουν στην Ελλάδα. Στην κλίμακα SWLS έπιασαν το άριστα, δηλαδή 35 βαθμούς. Ο Ντέρεκ μας λέει ότι δεν είναι πλούσιοι αλλά δεν τα χρειάζονται τα πολλά χρήματα γιατί έχουν όλα τ 179 Προφανώς αναφέρεται στο Έκτακτο Ειδικό Τέλος Ηλεκτροδοτούμενων Δομημένων Επιφανειών (ΕΕΤΗΔΕ) (άρθρο 53 του Ν. 4021/2011), που επιβάλλεται από το 2011 στα ακίνητα οικιακής ή εμπορικής χρήσης, μέσω χρέωσης στο λογαριασμό της ΔΕΗ, και το οποίο αποδίδεται στην Πολιτεία. 180 Κάθε χρόνο εδώ και αιώνες την 17 η Μαρτίου οι Ιρλανδοί σε όλο τον κόσμο γιορτάζουν την ημέρα του Αγίου Πατρίκιου (St. Patrick s Day), με αφορμή την επέτειο του θανάτου του το 461 μ.χ.. Στη γιορτή αυτή όλα βάφονται πράσινα και παντού ο κόσμος καταναλώνει άφθονο αλκοόλ και κυρίως ιρλανδικές μπύρες. Πλέον γιορτάζεται σε όλο τον κόσμο καθώς τείνει να αποσυνδεθεί από την καθολική εκκλησία και τους Ιρλανδούς και να γίνει μια συμβολική γιορτή της φιλίας και της αγάπης μεταξύ των ανθρώπων. Η πρώτη παρέλαση, ωστόσο, δεν έγινε στην Ιρλανδία αλλά στις ΗΠΑ το 1762 από Ιρλανδούς στρατιώτες που διέσχισαν την πόλη της Νέας Υόρκης. Τα επόμενα 35 χρόνια, ο πατριωτισμός μεταξύ των Ιρλανδών μεταναστών στις ΗΠΑ εντάθηκε με αφορμή την γιορτή αυτή. Το 1848 δεκάδες οργανώσεις συνένωσαν τις παρελάσεις τους σε μία μεγαλειώδη, με τις γκάιντες και τα τύμπανα επικεφαλής. Η παρέλαση του Αγίου Πατρικίου είναι σήμερα η μεγαλύτερη μη στρατιωτική παρέλαση που γίνεται παγκοσμίως, με περισσότερους από συμμετέχοντες στο σώμα της. Πηγή: < πρόσβαση στις

238 άλλα. Ζουν σ ένα παράδεισο, μας λένε, και τους αρκεί που έχουν την υγεία τους, λίγους και καλούς φίλους τριγύρω τους και ένα πολύ καλό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Ο Ντέρεκ λέει ότι έπρεπε να είχε έρθει να εγκατασταθεί νωρίτερα στην Κέρκυρα και η Τζέιν του τονίζει ότι αν όντως είχαν πάει νωρίτερα να ζήσουν στο νησί και αν δεν είχαν συμβεί κάποια άσχημα πράγματα, δεν θα εκτιμούσαν αυτά που έχουν και αυτά που κάνουν τώρα. Μετά στα επόμενα είκοσι χρόνια θα ήθελαν να αποκτήσουν το δικό τους υποστατικό, να μην έχουν ένα αφεντικό να τους λέει τι θα κάνουν. Θα είναι το έργο της ζωής τους και θα είναι υπερήφανοι γι αυτό, γιατί θα το έχουν κάνει όπως ακριβώς ήθελαν. Προς το παρόν, είναι πολύ ευτυχισμένοι με τη ζωή τους στο νησί και με τη δουλειά τους που τη λατρεύουν. Οι στόχοι τους συμπίπτουν με αυτούς του ιδιοκτήτη κι έτσι τα πηγαίνουν πολύ καλά. Το υποστατικό στο οποίο εργάζονται είναι αρκετά παλιό και περιέχει διάφορα πολύτιμα αντικείμενα του 15 ου αιώνα, τα οποία πρέπει οι ίδιοι να συντηρούν συνέχεια. Ο Ρότζερ (60) και η Έμιλυ (71) είναι και αυτοί πολύ ικανοποιημένοι από τη ζωή τους στην Κέρκυρα εδώ και έξι χρόνια. Στην κλίμακα SWLS των Diener et al. έπιασαν 30 βαθμούς. Η Έμιλυ είναι ευτυχισμένη γιατί έχει λίγους καλούς φίλους στο νησί και στην αγγλικανική εκκλησία, την οποία θεωρεί σημαντική στη ζωή της. Έχουν ήδη ταξιδέψει στη Χαλκιδική, στα Ιωάννινα και στην Κεφαλονιά αλλά θέλουν να γνωρίσουν και άλλα μέρη της Ελλάδος στο άμεσο μέλλον. Η Άλις (47) είναι αρκετά ικανοποιημένη με τη ζωή της στο νησί μετά από 23 χρόνια (29 βαθμοί στα 35 στην κλίμακα SWLS). Ο σύζυγός της και τα παιδιά της είναι πολύ σημαντικά γι αυτήν. Ωστόσο, θεωρεί ότι αν τα παιδιά της ζούσαν στην Αγγλία, θα ήταν περισσότερο συγκεντρωμένα σε αυτό που κάνουν απ ότι είναι στην Ελλάδα. Έχει ταξιδέψει στην Αθήνα και σε μερικά μέρη στην ηπειρωτική Ελλάδα. Για το μέλλον δεν έχει κάποια σχέδια ούτε νιώθει την ανάγκη να πάει κάπου αλλού γιατί, όπως αναφέρει «ζούμε εδώ σε ένα τόσο όμορφο μέρος». Ο Ουίλιαμ (54) είναι σχετικά ικανοποιημένος από τη ζωή του στην Κέρκυρα εδώ και πέντε χρόνια (21 βαθμοί σε σύνολο 35). Τα πρώτα χρόνια αυτός και η σύζυγός του ήταν απόλυτα ικανοποιημένοι αλλά η οικονομική κρίση επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη ζωή τους. Πιστεύει ότι η ζωή του από μερικές απόψεις είναι καλή αλλά με τις οικονομικές πιέσεις και την υψηλή φορολόγηση τώρα απέχει πολύ από το ιδανικό του. Μας λέει ότι αν μπορούσαν, θα έφευγαν από το νησί και θα πουλούσαν το σπίτι τους. Αν 226

239 εξαιρέσει κανείς τα οικονομικά και την υπερβολικά υψηλή φορολογία, οι συνθήκες και ο τρόπος ζωής τους θεωρεί ότι είναι πολύ καλές και δηλώνει ευχαριστημένος με τη ζωή του, τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. «Έχω ένα πανέμορφο γραφείο όπου δουλεύω στο σπίτι μας, πολύ καλύτερο από οποιοδήποτε άλλο θα μπορούσε να μου προσφέρει κάποιος. Νιώθω πολύ άνετα στο οικιακό μου περιβάλλον, κάνοντας τη δουλειά μου. Και αυτό είναι το επίκεντρο της ζωής μου, το ότι έχω ευθύνη απέναντι στη σύζυγό μου, στα παιδιά μου και στα εγγόνια μου ως αρχηγός της οικογένειας, να τους καλύπτω οικονομικά. Δεν μπορώ να το κάνω αυτό αν πετάω σε όλο τον κόσμο, κάνοντας κοινωνικές επαφές συνέχεια. Οι κοινωνικές επαφές μου και η συνείδησή μου είναι στη σύζυγό μου.» Τέλος, υπογραμμίζει ότι δεν υπάρχουν κίνητρα για καινοτομία στην Ελλάδα και ότι αν γύριζε το χρόνο πίσω, αν το γνώριζε εκ των προτέρων δεν θα ερχόταν ποτέ να εγκατασταθεί μόνιμα στην Κέρκυρα [στην Ελλάδα] αλλά κάπου αλλού [στο εξωτερικό]. Ο Τζεφ (65) είναι πολύ ευχαριστημένος από τη ζωή του στο νησί (32 βαθμοί στην κλίμακα SWLS), αν και ζει μόνο τρία χρόνια εκεί. Υπάρχουν πράγματα που θα έκανε διαφορετικά αλλά δεν θα άλλαζε την πορεία της ζωής του. Από δω και πέρα θέλει να συνεχίσει να απολαμβάνει τη ζωή και να κάνει αυτά που κάνει τώρα όπως το να φροντίζει τη γη. Μας λέει ότι θέλει να συνεχίσει να έχει καλούς φίλους όπως τώρα και να ενσωματωθεί περισσότερο στην ελληνική τοπική κοινωνία του χωριού. Αλλά και η Ρέιτσελ (54) είναι πολύ ικανοποιημένη από τη μέχρι τώρα ζωή της στην Κέρκυρα (30 βαθμοί στην κλίμακα SWLS). Κοιτώντας πίσω, μας λέει ότι θα άλλαζε την επαγγελματική πορεία της ζωής της. Όσον αφορά το μέλλον, δεν της αρέσει να σχεδιάζει και είναι αρκετά ευτυχισμένη με το να ακολουθεί όπου την πηγαίνει η ζωή. «Δεν έχω κάποιο σταθερό ιδανικό για το πώς θα είναι η ζωή μου», επισημαίνει. Σε αυτή τη φάση της ζωής της αυτή και ο Τζεφ είναι πολύ ευτυχισμένοι και δεν ξέρει αν στο μέλλον θα επιστρέψουν ποτέ για να ζήσουν μόνιμα στη Βρετανία Παράγοντες που θα επηρέαζαν την απόφαση των Βρετανών για παλιννόστηση Η Τζούλι (61) και ο Έρικ (59) θα εγκατέλειπαν την Κέρκυρα μόνο για λόγους υγείας, οικογενειακούς λόγους, λόγω κάποιου σοβαρού περιστατικού ή εάν συνέβαινε κάτι πραγματικά έκτακτο στην Ελλάδα όπως πολιτικές αναταραχές. Η Νάνσυ (56) και ο Φίλιπ (65) δεν θα ήθελαν να επιστρέψουν στη Βρετανία. Αν, ωστόσο, χρειαζόταν να το πράξουν θα πήγαιναν είτε στη γαλλική ύπαιθρο είτε στη 227

240 Σκωτία. Μάλιστα έχουν πολλούς φίλους οι οποίοι, όπως μας είπε η Νάνσυ, «έχουν επιστρέψει στη Σκωτία, αντί να επιστρέψουν στη Βρετανία όπου ανήκουν.» 181 Η απάντηση του Πάτρικ (65) στην ερώτηση τι θα τον έκανε να εγκαταλείψει την Κέρκυρα ήταν σοκαριστική: «Ο θάνατος! Όχι, δεν θα φύγουμε. Η μοναδική φορά που θα φύγω θα είναι όταν με κλείσουν σ ένα ξύλινο κουτί και με χώσουν στο χώμα. Δεν πρόκειται να φύγω από την Κέρκυρα. Θα έμενα εδώ για πάντα.» «Ποιος θα φύγει;», λέει η Σάρα (54), η οποία δεν εγκατέλειψε ποτέ το νησί από τότε που εγκαταστάθηκε εκεί. Γι αυτήν και τον Πάτρικ ήταν πάντα η πατρίδα τους. Ο Μαρκ (58) θα έφευγε από την Κέρκυρα για τον ίδιο λόγο που έφυγε και από την Κύπρο όπου διέμενε πριν, δηλαδή λόγω της υπερβολικής οικιστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, όπως μας είπε, αυτός και η Κλερ (59), όντας και οι δύο πρώην στρατιωτικοί, είναι συνηθισμένοι στο να μετακινούνται, να αλλάζουν σπίτια, να ταξιδεύουν και να κάνουν νέους φίλους. Είναι μέρος της απόλαυσής τους. Ο Μαρκ ανέφερε ότι οι φίλοι τους στην Κύπρο αναρωτιόντουσαν για την απόφασή τους να φύγουν από το νησί μετά από δέκα χρόνια παραμονής εκεί. «Μερικοί άνθρωποι παραμένουν εκεί, στο ίδιο μέρος, και ίσως να μην μετοικήσουν ποτέ σε μια άλλη χώρα γιατί σχεδόν φοβούνται να το κάνουν», μας εξηγεί. «Αν αποφασίσουμε ότι όντως θέλουμε να μετοικήσουμε και να ζήσουμε σε άλλη χώρα, τότε θα το κάνουμε.» Έχει σκεφθεί μάλιστα και το μέρος όπου θα ήθελε να πάει, στη Νέα Ζηλανδία όπου είχε ήδη ζήσει τέσσερα χρόνια στο παρελθόν, στο πλαίσιο της στρατιωτικής του καριέρας. Ο λόγος είναι ότι θέλει να βρίσκεται κοντά στα ζώα. Ωστόσο, πριν πάρουν οποιαδήποτε απόφαση, θα πρέπει να λάβουν υπ όψιν ότι οι γονείς της Κλερ ζουν στη Βρετανία, οπότε πρέπει να βρίσκονται κάπου κοντά και επιπρόσθετα, να δουν πώς θα εξελιχθεί η υγεία της Κλερ. Ο Στίβεν μας είπε ότι πληρώνει ήδη έναν πολύ υψηλό φόρο ιδιοκτησίας, το οποίο σε συνδυασμό με τους επιπρόσθετους φόρους καθιστά την Ελλάδα και την Κέρκυρα ένα από τα ακριβότερα μέρη για να εργαστεί κανείς στην Ευρώπη. Αν είχε επιλογή, θα πουλούσε τη βίλα που αγόρασε σε μια λογική τιμή και θα επέλεγε να μετοικήσει με την 181 Προφανώς ο ομιλητής εννοεί «αντί να επιστρέψουν στην Αγγλία». Όπως είναι γνωστό, το Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και της Βόρειας Ιρλανδίας είναι ενιαίο κράτος και περιλαμβάνει την Αγγλία, την Ουαλία, τη Σκωτία και τη Βόρειο Ιρλανδία. Ίσως πρόκειται για γλωσσικό ολίσθημα της ομιλήτριας είτε ειπώθηκε εν γνώσει της, ως η Σκωτία να αποτελεί ξεχωριστή χώρα, που δεν ανήκει στη Βρετανία. Η Reviron-Piégay (2009: 1) παρατηρεί ότι «η αυτοκρατορική εξάπλωση των Άγγλων στο εσωτερικό και στο εξωτερικό και το γεγονός ότι υπήρξαν το μεγαλύτερο και το ισχυρότερο κράτος στις Βρετανικές Νήσους για πάνω από χίλια χρόνια εξηγούν τη συνεκδοχική χρήση του όρου Αγγλία για να δηλώσει όχι μόνο τη νήσο της Βρετανίας αλλά και ολόκληρο το αρχιπέλαγο.» 228

241 οικογένειά του στα νησιά Τζέρσεϊ 182 και Γκέρνσεϊ 183 για να εργαστεί, όπου κατά τη γνώμη του υπάρχει ελάχιστη φορολογία, καθώς τα νησιά αυτά έχουν ξεχωριστό φορολογικό καθεστώς από τη Βρετανία. Εκεί, όπως μας είπε, η φορολογική του υποχρέωση θα ήταν η μισή από αυτήν στην Ελλάδα και επιπρόσθετα, σε ενθαρρύνουν για να εγκατασταθείς, για να αγοράσεις σπίτι και να γίνεις υπήκοός τους. Μας υπογράμμισε το γεγονός ότι, αν και είναι ευχαριστημένος με τη ζωή του στην Κέρκυρα σε πολλούς τομείς, το 70 με 75% από τα χρήματα που κερδίζει από την τηλε-εργασία του επιστρέφουν στο κράτος υπό τη μορφή άμεσων και έμμεσων φόρων. Εφόσον έχει τη δυνατότητα της κινητικότητας στην εργασία του και εγγυημένο εισόδημα, θα μπορούσε να πάει ακόμη και στις χώρες της Καραϊβικής, όπου «θα σε καλωσορίσουν», όπως μας ανέφερε. Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) σκέφτονται να μείνουν επ αόριστον στο νησί αλλά ποτέ δεν λένε ποτέ και προσπαθούν να είναι ανοιχτόμυαλοι. Τους αρέσει πάρα πολύ στην Κέρκυρα αλλά εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης στην Ελλάδα, δεν σκέφτονται να αγοράσουν σπίτι εκεί. Ίσως το κάνουν αργότερα, αλλά, όπως μας είπαν, τώρα κάτι τέτοιο είναι ριψοκίνδυνο. Επιπλέον, ο Τζεφ ανέφερε ότι θα έφευγαν από την Κέρκυρα εάν δεν ήταν καλοδεχούμενοι, καθώς, όπως τόνισε, υπάρχουν πολιτικά κόμματα τα οποία ίσως δεν επιθυμούν τους αλλοδαπούς. Τέλος, κατά τη γνώμη του, το μεγαλύτερο πρόβλημα για έναν άνθρωπο που είναι η υγεία δεν θα αποτελούσε τον κύριο λόγο για να εγκαταλείψουν το νησί. Και αυτό γιατί από τη μέχρι τότε εμπειρία τους και από τις διηγήσεις φίλων, ένα μεγάλο μέρος της υγειονομικής περίθαλψης στην Ελλάδα είναι πολύ καλύτερο απ ότι στη Βρετανία. Οι King et al. (2000: 158) αναφέρουν την περίπτωση ορισμένων ηλικιωμένων μεταναστών lifestyle, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι πάσχουν από το σύνδρομο των καμένων γεφυρών ( burnt bridges syndrome ). Δηλαδή αν και δεν είναι ικανοποιημένοι στη χώρα υποδοχής και έχουν τα μέσα να επιστρέψουν στη χώρα τους, εκφράζουν με αποφασιστικότητα την επιθυμία τους να παραμείνουν και να το πάνε μέχρι το τέλος όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό, ακριβώς για να μη διαψεύσουν την αρχική απόφασή τους. Από 182 Το Jersey το μεγαλύτερο από τα αγγλονορμανδικά νησιά (Channel Islands). Eίναι ανεξάρτητο διοικητικά αλλά την ευθύνη της άμυνάς του την έχει το Ηνωμένο Βασίλειο. Βρίσκεται στο στενό της Μάγχης κοντά στις ακτές της Νορμανδίας και αποτελεί μέρος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, δεν ανήκει όμως στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο νησί κατοικούν περίπου άνθρωποι, από τους οποίους μόνο οι μισοί είναι γηγενείς. Πηγή: Το Guernsey είναι ένα σύμπλεγμα μικρών νησιών, βορειοδυτικά του Τζέρσεϊ, που είναι αυτοδιοικούμενα και ανήκουν στη Βρετανική Κοινοπολιτεία. Έχει πληθυσμό περίπου κατοίκους. Πηγή: 229

242 την έρευνά μας δεν διακρίναμε να ισχύει κάτι τέτοιο για κάποιον από τους ερωτώμενους. Επίσης, η O Reilly (στο King et al. 2000: 158) από την εθνογραφική έρευνά της παρατήρησε ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις κατ ιδίαν και στις δημόσιες δηλώσεις των Βρετανών ηλικιωμένων για το εάν είναι ευτυχισμένοι στην Ισπανία και για το εάν επιθυμούν να επιστρέψουν στη Βρετανία. Πολλά άτομα του στενού κύκλου της ερευνήτριας, κυρίως γυναίκες, της εκμυστηρεύτηκαν την απομόνωση και τη λύπη που νιώθουν μακριά από τους φίλους και την οικογένειά τους στη Βρετανία. Δεν ξέρουμε εάν ισχύει κάτι παρόμοιο με τους ερωτώμενους στην έρευνά μας αν και φαίνεται πολύ απίθανο γιατί όσοι από αυτούς έχουν οικογένεια και φίλους στη Βρετανία επικοινωνούν μαζί τους και τους επισκέπτονται τακτικά, ενώ η ζωή τους στο νησί είναι γεμάτη από διάφορες δραστηριότητες και ασχολίες. Αλλά ακόμη και αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί λόγω της διαφορετικής εθνικότητας του ερευνητή από τα ερευνητικά υποκείμενα και της μη τακτικής συναναστροφής του με αυτά στο πλαίσιο μιας εθνογραφικής έρευνας Πώς έχει επηρεάσει η οικονομική κρίση τον τρόπο ζωής Η Νάνσυ και ο Φίλιπ αναφέρουν ότι πολλά έχουν αλλάξει από τότε που ξεκίνησε η κρίση το 2010 αλλά ευτυχώς την είχαν δει να έρχεται πριν από πολλούς. Πιστεύουν ότι σύντομα η Ελλάδα θα αλλάξει νόμισμα και θα γυρίσει στη δραχμή. «Νιώθαμε αρκετά πλούσιοι τότε», μας λένε και οι δύο, και προφανώς αναφέρονται στην τότε ευνοϊκή γι αυτούς ισοτιμία δραχμής και λίρας στερλίνας 184 και στην τότε αγοραστική δύναμη. Τονίζουν ότι τα τελευταία δύο χρόνια πολλά προϊόντα και υπηρεσίες έχουν ακριβύνει πολύ και γι αυτό το λόγο είναι πολύ προσεχτικοί με τις δαπάνες τους, προσπαθούν να εξοικονομούν χρήματα όσο γίνεται και το σκέφτονται καλά πριν προβούν σε οποιαδήποτε αγορά. Ένας επιπλέον λόγος είναι ότι η σύνταξη του Φίλιπ που καταβάλλεται σε λίρες στερλίνες σε αγγλική τράπεζα μειώθηκε αισθητά όταν έγινε 65 ετών (ως πρώην στρατιωτικός στη Βρετανία λαμβάνει σύνταξη από τα 47), οπότε έπρεπε να προσαρμόσουν τη ζωή τους κατάλληλα. Επίσης, για τις μετακινήσεις τους στο νησί το καλοκαίρι αγόρασαν σκούτερ που είναι πιο οικονομικά αφού δεν καίνε πολλή βενζίνη 184 Το Δεκέμβριο του 2001 λίγο πριν η Ελλάδα μπει στην ευρωζώνη, η συναλλαγματική ισοτιμία της βρετανικής λίρας στερλίνας κυμαινόταν από 540 έως 560 δραχμές. 230

243 μας λένε ότι ένα λίτρο βενζίνης είχε φθάσει να πωλείται κοντά στα δύο ευρώ εξοικονομώντας έτσι 35 ευρώ την εβδομάδα. Η Νάνσυ τονίζει ότι καταλαβαίνει τη δεινή θέση στην οποία βρίσκονται πολλοί Έλληνες κάθε φορά που πηγαίνει στο σούπερ μάρκετ. «Πραγματικά λυπάμαι για τους Έλληνες γιατί είναι υπερήφανος λαός. Τα βγάζουν δύσκολα πέρα. Τα πράγματα είναι πραγματικά δύσκολα γι αυτούς», μας λέει και μας αναφέρει μία περίπτωση μιας γυναίκας με τρία παιδιά που είχε στο καλάθι της ένα πακέτο μακαρόνια, φασόλια, ψωμί του τοστ και λίγο κρέας με τα οποία έπρεπε να περάσουν. Γι αυτό το λόγο αποφάσισε να συμμετάσχει σε μία τοπική εκστρατεία ανταλλαγής προϊόντων ώστε οι άνθρωποι που ζουν με 250 ευρώ το μήνα να μπορούν να τα βγάζουν πέρα. 185 Ο Φίλιπ επισημαίνει ότι οι περισσότεροι νέοι στην Κέρκυρα εργάζονται εποχιακά στον τουριστικό κλάδο και ότι ο τουρισμός στο νησί βαίνει δραματικά μειούμενος τα τελευταία χρόνια. Μας λέει ότι στο χωριό τους υπάρχουν πολλοί άνεργοι νέοι και αναρωτιέται τι θα γίνει με την επόμενη γενιά που θα τελειώσει το σχολείο και θα διαπιστώσει ότι δεν υπάρχουν δουλειές στην Ελλάδα. «Θα πάνε κάπου αλλού, στο εξωτερικό, οπουδήποτε υπάρχει δουλειά. Κι αν χρειαστεί θα πάνε, υποθέτω, και στην Κίνα γιατί πρέπει να φάνε», λέει χαρακτηριστικά. Η Νάνσυ ανέφερε ότι άκουσε στις ειδήσεις ότι η Γερμανία προσκαλεί επίσημα νέους Έλληνες αποφοίτους πανεπιστημίου να πάνε να εργαστούν εκεί ενώ δηλώνει εξοργισμένη, όπως μας είπε, με την προπαγάνδα που γίνεται εις βάρος της Ελλάδας στα μαζικά μέσα ενημέρωσης στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στη Βρετανία, όπου έχει συγγενείς της και φίλους με τους οποίους συζητά στο τηλέφωνο και στο διαδίκτυο για την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα. Μας εξηγεί την άποψή της: «Είπα εχθές, ο πρώτος που θα πάει να μου πει κάτι για το σχέδιο διάσωσης της Ελλάδας, θα του τα ψάλλω όταν επιστρέψω τον Ιούνιο. Γιατί πιστεύουν σε όλη την προπαγάνδα από τον τύπο και από το διαδίκτυο για 185 Στην Κέρκυρα λειτουργεί από το 2011 το Δίκτυο Αλληλεγγύης, Ανταλλαγών και Συλλογικής Καλλιέργειας Κέρκυρας με την επωνυμία «Μπουτσούνι» που προωθεί τον κοινωνικό αγρό, δηλαδή τη συλλογική καλλιέργεια γης (προσφέρονται κτήματα από τους ιδιοκτήτες τους για κατανάλωση των παραγόμενων προϊόντων μέσα στο ίδιο το Δίκτυο) καθώς και την ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών μέσω μιας τοπικής εναλλακτικής μονάδας (ΤΕΜ). Έχοντας ένα λογαριασμό σε μια βάση δεδομένων στο διαδίκτυο, μπορεί ο καθένας να ανταλλάσσει προϊόντα και υπηρεσίες με άλλα μέλη και να αμείβεται ή να πληρώνει σε μπουτσούνια. Η κάθε συναλλαγή καταγράφεται και ο κάθε λογαριασμός χρεώνεται ή πιστώνεται μέχρι ένα ορισμένο όριο. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η συσσώρευση κέρδους αλλά και η υπερχρέωση. Μπουτσούνι στην κερκυραϊκή διάλεκτο σημαίνει μικρό κομμάτι η μερίδιο από κάτι. Το Μπουτσούνι πραγματοποιεί επίσης ανταλλακτικά και χαριστικά παζάρια αλλά και συλλογική κουζίνα. Πηγή: < /v3/koinonia/ > πρόσβαση στις

244 όλα αυτά τα χρήματα που ξοδεύονται και πετάγονται στην Ελλάδα. Διάβαζα ένα άρθρο εχθές [ ] ότι επεστράφησαν στη Γερμανία 830 εκατομμύρια ευρώ σε τόκους από το πρώτο δάνειο που δόθηκε στην Ελλάδα, το οποίο αποπληρώθηκε. Τώρα οι Βρετανοί παραπλανούνται από τον τύπο και την τηλεόραση και πιστεύουν ότι το πρώτο δάνειο δεν αποπληρώθηκε ποτέ. Και αυτό απλά δεν είναι αληθές. Κι εγώ προσπαθώ να διαδώσω την αλήθεια στο διαδίκτυο για το πώς έχουν τα πράγματα στην Ελλάδα και ότι το πρώτο τραπεζικό δάνειο πράγματι έχει αποπληρωθεί. Οι άνθρωποι παραπληροφορούνται παντού και ιδιαίτερα οι Αμερικανοί παραπλανούνται πραγματικά από τον τύπο. Είναι θέμα πολιτικής. Είναι παραπληροφόρηση.» Η Νάνσυ εύχεται να αρχίσει να ανακάμπτει ο τουρισμός στο νησί και οι Έλληνες να πάρουν πάλι τα πάνω τους και να συνεχίσουν από εκεί όπου είχαν μείνει και είναι σίγουρη, μας λέει, ότι θα τα πάνε καλά και ότι από αυτή την κρίση έχουν βγει και κάποια θετικά πράγματα: «Παρατήρησα ότι πολλοί άνθρωποι επιστρέφουν πάλι στη γη και στην κτηνοτροφία και στις ελιές, κάτι που νομίζω ότι είναι καλό. Γιατί τώρα η νέα γενιά θα πρέπει να επιστρέψει στις ρίζες και να μάθει νέες δεξιότητες. Δεν νομίζω ότι είναι κακό αυτό.» Ο Πάτρικ και η Σάρα μας λένε επίσης ότι οι συγχωριανοί τους παραπονιούνται ότι τα βγάζουν πολύ δύσκολα πέρα. Καθώς το ζευγάρι διαμένει στην Κέρκυρα τα τελευταία 15 χρόνια, και επισκεπτόταν επίσης το νησί επί πολλά χρόνια για διακοπές γνωρίζει τον τρόπο ζωής των ντόπιων πριν από την κρίση και είναι σε θέση να δώσει τη δική του εξήγηση για την κατάσταση στην οποία έχουν τώρα περιέλθει οι Έλληνες. Η Σάρα εξηγεί: «Τα παιδιά είχαν συνηθίσει να έχουν ό,τι ήθελαν στα καλά χρόνια. Και τώρα τα καλά χρόνια δεν είναι εδώ και περιμένουν, παρόλα αυτά, τα πράγματα να είναι όπως πριν. Και οι γονείς δεν έχουν τα χρήματα για να [ανταποκριθούν.] ( ) Οι Έλληνες το συνειδητοποίησαν αυτό αλλά είναι πολύ αργά. Συνέχιζαν να κάνουν αυτό που έκαναν επί χρόνια και τώρα διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα, ότι δεν μπορούν να κάνουν περικοπές.» Και ο Πάτρικ εκφράζει τη δική του άποψη: «Τη δεκαετία του 80 υπήρχαν πάρα πολλοί τουρίστες εδώ. Οι Έλληνες έβγαζαν πολλά χρήματα και τα ξόδευαν σε ανόητα πράγματα, ανόητα αυτοκίνητα. ( ) Δεν σκεφτόντουσαν το μέλλον και να προσπαθήσουν να βελτιώσουν τις επιχειρήσεις τους. Τώρα που το κάνουν είναι πολύ αργά. ( ) Τα τελευταία χρόνια που ζω εδώ, παρατήρησα ότι ο τουρισμός όλο και μειώνεται.» 232

245 Το ζευγάρι προσπαθεί να μην επηρεάζεται ψυχολογικά απ όσα λέγονται και γράφονται για την οικονομική κρίση και από τα μέτρα που λαμβάνονται. «Προσπαθούμε να μην το σκεφτόμαστε. Αν έρθει, ήρθε. Τότε θα το αντιμετωπίσουμε. Δεν θέλουμε να αγχωνόμαστε με το να σκεφτόμαστε τι πρόκειται να συμβεί. Αν συμβεί, συνέβη», μας λέει με ηρεμία η Σάρα. Όσον αφορά στην πιθανή έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη που συζητείτο εκείνη την περίοδο έντονα, το ζευγάρι δεν θα είχε αντίρρηση εάν η χώρα επέστρεφε στη δραχμή, γιατί το γνώριζαν καλά αυτό το νόμισμα. «Ένιωθες πλουσιότερος», λέει ο Πάτρικ ενώ η Σάρα τονίζει ότι τα πράγματα ακρίβυναν με την είσοδο του ευρώ. Ωστόσο, ο Πάτρικ πιστεύει ότι η Ελλάδα ίσως να θέλει να βγει από τη ζώνη του ευρώ αλλά αυτό δεν θα γίνει ποτέ αφού δεν θα την αφήσουν οι άλλες χώρες γιατί αλλιώς θα καταστραφούν τα πάντα. Ο Πάτρικ θεωρεί ότι οι Ευρωπαίοι είναι αρκετά δίκαιοι απέναντι στην Ελλάδα και ότι το κύριο πρόβλημα είναι ότι οι Έλληνες δεν φορολογούνται όπως θα έπρεπε ενώ δεν αποδέχεται τους ισχυρισμούς πολλών ότι δεν κερδίζουν αρκετά ώστε να πληρώσουν φόρους. Επιπλέον, πιστεύει ότι ο ανέμελος, χαλαρός τρόπος ζωής ένας από τους κύριους λόγους που ο ίδιος και η σύζυγός του αποφάσισαν να μετοικήσουν στην Ελλάδα φταίει για την τωρινή κατάσταση της Ελλάδας. «Κανείς δεν σκέφτηκε να γίνει ισχυρότερος. Ο κόσμος το συνήθισε αυτό. Και τώρα έχουμε προβλήματα. Μόλις η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε τις περικοπές, έγιναν διαδηλώσεις στην Αθήνα επειδή έγιναν μειώσεις και δεν είχε ξαναγίνει πριν», λέει ο Πάτρικ. Η Ελίζαμπεθ (69) αναφέρει ότι οι συμπατριώτες της έχουν επηρεαστεί πολύ από την κρίση και από τους επιβληθέντες φόρους. Πολλοί Βρετανοί εξαιτίας του φόβου τους για πιθανή έξοδο της Ελλάδας από τη ζώνη του ευρώ πανικοβλήθηκαν και απέσυραν τα χρήματά τους από τη χώρα. Ένας φίλος της που είχε πληρώσει την πρώτη δόση του ΕΕΤΗΔΕ στο λογαριασμό του ηλεκτρικού ρεύματος, δεν πλήρωσε τη δεύτερη δόση αλλά μόνο το ποσό που αντιστοιχούσε στο ηλεκτρικό ρεύμα και της είπε: «Από εδώ και πέρα δεν πληρώνω καθόλου φόρο ακινήτων». Η Ελίζαμπεθ λέει ότι υπάρχουν άνθρωποι [Βρετανοί] που δεν φοβούνται και απλά αρνούνται να πληρώσουν γιατί πιστεύουν ότι έχουν φορολογηθεί άδικα ενώ όταν ξεκίνησε να επιδεινώνεται η οικονομική κατάσταση ο κόσμος έλεγε: Όλοι οι ξένοι έξω. Μας λέει ότι αν και η συναλλαγματική ισοτιμία της αγγλικής λίρας με το ευρώ έχει βελτιωθεί, το επίπεδο ζωής στο νησί παραμένει ακριβό. 233

246 Υπάρχουν πολλοί Βρετανοί που με το ζόρι τα βγάζουν πέρα ενώ πολλοί απ αυτούς έχουν επιστρέψει με τις οικογένειές τους στη Βρετανία, ιδιαίτερα όσοι ενοικίαζαν. Τα πράγματα είναι δυσκολότερα με όσους έχουν αγοράσει ακίνητο στην Κέρκυρα γιατί και να θέλουν να επιστρέψουν στη χώρα τους δεν μπορούν γιατί είναι δύσκολο να βρουν καν αγοραστή πόσο μάλλον και σε μία τιμή, όχι μικρότερη από αυτή που το αγόρασαν. Επιπρόσθετα, μας λέει ότι έχουν ξεκινήσει να γίνονται πολλές διαρρήξεις σε άδεια σπίτια Βρετανών, που έρχονται μόνο για τις καλοκαιρινές διακοπές τους. Επίσης μας λέει ότι τα τελευταία χρόνια, και πριν από την κρίση, έχουν κλείσει πολλά βρετανικά μπαρ και παμπ. Στην πόλη της Κέρκυρας δεν έχει απομείνει κανένα από τα τέσσερα που λειτουργούσαν ενώ στο Κοντόκαλι από τα πέντε έχουν απομείνει δύο. Αυτές οι επιχειρήσεις βασίζονται κυρίως στους τουρίστες και είναι εποχιακές ενώ ο τουρισμός εμφανίζει μεγάλη πτώση που σημαίνει ότι δεν μπορούν να συντηρηθούν εύκολα. Το χειμώνα ελάχιστα είναι τα μπαρ που λειτουργούν για τους Βρετανούς μονίμους κατοίκους του νησιού. Η Έμμα (49) μας λέει ότι ο Έλληνας σύζυγός της που διατηρεί επιχείρηση έκανε καλή οικονομική διαχείριση όλα αυτά τα χρόνια και έχουν αποταμιεύσει αρκετά χρήματα ώστε να μην δυσκολεύονται ιδιαίτερα και να καλύπτουν ταυτόχρονα και τις ανάγκες των δύο παιδιών τους. «Κατά κάποιον τρόπο χαίρομαι γιατί [η κρίση] με έκανε να σκεφτώ πώς ξοδεύουμε τα χρήματά μας και σε τι. Αλλά δεν μας έχει επηρεάσει σε σημείο που να μην μπορούμε να βάλουμε φαγητό στο τραπέζι ή να αδυνατούμε να πληρώσουμε τους λογαριασμούς.» Ο Ρότζερ και η Έμιλυ μας λένε ότι με την κρίση οι τιμές στο πετρέλαιο και στη βενζίνη είχαν αυξηθεί την τελευταία χρονιά και οι ίδιοι όπως και πολύς κόσμος που γνωρίζουν χρησιμοποίησαν ελάχιστα τη θέρμανση. Η Έμιλυ θεωρεί ότι οι συνεχείς φόροι ιδιοκτησίας που καλούνται να πληρώσουν οι αλλοδαποί όπως και όλοι οι Έλληνες που διατηρούν ακίνητα είναι δυσβάσταχτοι ενώ ειδικά στην περίπτωσή τους έχει γίνει λάθος υπολογισμός του φόρου και δεν ξέρει αν αυτό θα διορθωθεί την επόμενη χρονιά. Επιπλέον, τονίζει ότι οι απόδημοι συνεισφέρουν στην εθνική οικονομία γιατί [οι συνταξιούχοι] φέρνουν χρήματα στην Ελλάδα και καταναλώνουν (αγοράζουν βενζίνη, τρόφιμα, έπιπλα) και γι αυτό δεν είναι δίκαιο να βλέπουν τις αποταμιεύσεις τους να μειώνονται. Πιστεύει ότι το να πληρώνει ο κόσμος περισσότερους φόρους και να μειώνονται οι συντάξεις των Ελλήνων δεν οδηγεί πουθενά και είναι άδικο. Θεωρεί ότι η 234

247 εικόνα που διαμορφώνουν τα ΜΜΕ στη Βρετανία για την Ελλάδα είναι διαστρεβλωμένη. Μας διηγείται: «Τις τελευταίες Απόκριες στον εορτασμό του καρναβαλιού στην πόλη της Κέρκυρας η αστυνομία είχε τοποθετήσει προστατευτικά κάγκελα. Ένας φίλος μας που ζει εδώ αλλά που βρισκόταν στην Αγγλία εκείνη την περίοδο μας είπε ότι στην αγγλική τηλεόραση έδειξαν στιγμιότυπα από το καρναβάλι λέγοντας ότι γίνονται διαδηλώσεις και γι αυτό το λόγο είχαν τοποθετηθεί τα προστατευτικά κάγκελα. ( ) Αλλά τα μέσα πάντα το έκαναν αυτό. Εννοώ ότι οι εικόνες είναι αληθινές αλλά τις παρουσιάζουν όπως θέλουν. Και τα πράγματα φαίνονται πολύ χειρότερα απ ότι είναι πραγματικά.» Αντίθετα, βρίσκει την ελληνική τηλεόραση καλή και μαθαίνει από τους Έλληνες φίλους της τι λένε. Η Άλις (47) διατηρεί τη δική της επιχείρηση, ο Έλληνας σύζυγός της εργάζεται ως μισθωτός, έχουν δύο παιδιά και έχουν πάρει στεγαστικό δάνειο. Η Άλις μας λέει ότι εκτός από το ότι έχει επηρεαστεί πολύ ο επιχειρηματικός κόσμος από την οικονομική κρίση, δυσκολεύονται να αποπληρώσουν το στεγαστικό δάνειο γιατί το εισόδημα και των δύο έχει μειωθεί πάρα πολύ, τα παιδιά έχουν τις δικές τους ανάγκες και αρχίζει η γκρίνια 186 στο σπίτι. Ο Ουίλιαμ (54) μας λέει ότι η αξία του ακινήτου που είχε αγοράσει πριν από έξι χρόνια έχει μειωθεί σήμερα πάρα πολύ εξαιτίας της υψηλής φορολόγησης, της υποτίμησης του ευρώ και της κατάρρευσης της κτηματομεσιτικής αγοράς. Οπότε και να ήθελε να το πουλήσει είτε δεν θα έβρισκε αγοραστή είτε εάν έβρισκε θα το αγόραζε σε πολύ χαμηλότερη τιμή. Δεν βλέπει κάποια άμεση προοπτική για ανάκαμψη γιατί αφετέρου, την εθνική οικονομία τη διαχειρίζονται με λανθασμένο τρόπο και αφετέρου, υπάρχει χαμηλός βαθμός ενότητας μεταξύ των Ελλήνων για το τι πρέπει να γίνει για να βγει η χώρα από την τρέχουσα οικονομική κρίση, οπότε ουσιαστικά δεν υπάρχει καμία ελπίδα. Ωστόσο, έχει να προτείνει κάτι: «Ο μόνος τρόπος που η Ελλάδα θα είχε ελπίδα θα ήταν επενδύοντας για το μέλλον στους πόρους και στα περιουσιακά στοιχεία που διαθέτει. Και έχει πολύ έξυπνους ανθρώπους από τα πανεπιστήμια με πολλές ιδέες και απογοητεύσεις. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία στην Ελλάδα δεν ακούνε τους νέους και τις ιδέες τους και λένε: Πηγαίνετε να πιάσετε μια δουλειά ως οδοκαθαριστές ή ως οδηγοί ταξί ή οτιδήποτε άλλο.» 186 Η λέξη ειπώθηκε στα ελληνικά. 235

248 Η Μάργκαρετ (55) έχει την εντύπωση, μας λέει, ότι αν και δεν καταλαβαίνει τις ειδήσεις στην ελληνική τηλεόραση, είναι πιθανό ότι δεν φθάνουν κάτω στον κόσμο αρκετές πληροφορίες για το τι πραγματικά συμβαίνει στη χώρα και ότι δεν παρουσιάζονται όλα τα γεγονότα. Ο Ουίλιαμ πιστεύει ότι τα μέτρα λιτότητας που λαμβάνονται στην Ελλάδα θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερη κατάρρευση και ότι αυτό που χρειάζεται επειγόντως είναι η απλούστευση της γραφειοκρατίας μέσω του αυτοματισμού της, που σημαίνει ότι πρέπει να γίνουν οι σχετικές επενδύσεις. Και προσθέτει: «Το κράτος δεν μπορεί να δαπανά πάνω από το 60% των πόρων του για τη γραφειοκρατία με το μέγεθος που έχει σήμερα, και η οποία βασίζεται σε χαρτούρα και σε προσωπικές ερμηνείες παρά σε αντικειμενικούς κανόνες, κάτι που καταπνίγει την επιχειρηματικότητα. ( ) Γι αυτό πρέπει να κοιτάξουμε τα καλύτερα μοντέλα γραφειοκρατίας στον κόσμο και ν αρχίσουμε να τα εισάγουμε και παράλληλα να δοθούν κίνητρα για να ενθαρρύνουμε τις ξένες επενδύσεις όχι ως κυβερνήσεις αλλά ως άτομα, ως εταιρείες που θέλουν να χρησιμοποιήσουν ελληνικό εργατικό δυναμικό και ελληνικούς πόρους. Η αίσθησή μας είναι ότι οι Έλληνες είναι πολύ ευφυείς, πολύ δημιουργικοί αλλά προς το παρόν καταπνίγονται σε σημείο να σταματάνε να σκέφτονται. Όλα, κατά τη γνώμη μας, δρουν στην Ελλάδα σαν να λένε στον κόσμο: Αν έχετε οποιαδήποτε πρωτοβουλία, πηγαίνετε σε άλλη χώρα, τοποθετήστε τα χρήματά σας αλλού, μη μένετε στην Ελλάδα.» Τέλος, ο Τζεφ και η Ρέιτσελ μας είπαν ότι δεν έχει αλλάξει κάτι γι αυτούς μετά την κρίση γιατί το εισόδημά τους προέρχεται από τη Βρετανία και επιπλέον, η συναλλαγματική ισοτιμία της βρετανικής λίρας με το ευρώ είναι καλύτερη. Αντίθετα, βλέπουν ότι τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα και ανησυχητικά για τους Ελληνες, οι οποίοι έχουν αρχίσει να καλλιεργούν τα δικά τους προϊόντα. Η Ρέιτσελ, εδώ και τρία χρόνια που ζει στην Ελλάδα, βρίσκει τις τιμές ακριβές σε σύγκριση με τη Βρετανία και μας λέει ότι αν και αυξάνονται συνεχώς, αυτό δεν τους ανησυχεί γιατί κάθε μήνα λαμβάνουν τη σύνταξή τους, η οποία σήμερα είναι μεγαλύτερη απ ότι τρία χρόνια νωρίτερα, οπότε αυτό εξισορροπεί την αύξηση του κόστους ζωής. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, οι ερωτώμενοι στην έρευνά μας, με εξαίρεση ένα ζευγάρι, δεν σκέφτονται να επιστρέψουν στη χώρα τους. Ωστόσο, έχουν προσαρμόσει τον τρόπο ζωής τους στα νέα δεδομένα και είναι προσεκτικοί στις δαπάνες τους. Το ζευγάρι που σκέφτεται να επιστρέψει στη Βρετανία ή να μετοικήσει σε μια άλλη χώρα, με χαμηλότερη φορολογία, δεν μπορεί να το κάνει προς το παρόν. Αν και τους αρέσει ο ελληνικός τρόπος ζωής, νιώθουν αφενός, ότι παγιδεύτηκαν με την αγορά του 236

249 ακινήτου γιατί η αξία του έχει υποτιμηθεί και συνεπώς, δεν μπορούν να το πουλήσουν τουλάχιστον στην τιμή που το αγόρασαν και αφετέρου, θεωρούν ότι η φορολόγηση στη χώρα (εισοδημάτων και ακινήτων) είναι υπερβολική και δεν είναι αισιόδοξοι ότι η Ελλάδα θα βγει σύντομα από το οικονομικό αδιέξοδο. Ας δούμε τώρα πώς έχει επηρεάσει η οικονομική ύφεση τους Βρετανούς μετανάστες lifestyle που ζουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες Το Μάρτιο του 2013 οι βορειοευρωπαίοι που έχουν εγκατασταθεί μόνιμα σε χώρες της ευρωζώνης (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία), που αντιμετωπίζουν σοβαρά δημοσιονομικά προβλήματα, παρακολουθούσαν με κομμένη την ανάσα το δράμα της οικονομικής διάσωσης της Κύπρου, όπου ζουν μόνιμα χιλιάδες Βρετανοί, οι οποίοι είδαν τις καταθέσεις τους άνω των 100 χιλ. ευρώ - στις δύο κυπριακές τράπεζες ξαφνικά να κουρεύονται κατά 47,5%. Και αυτό γιατί υπήρχαν και συνεχίζουν να υπάρχουν φόβοι μήπως η κίνηση αυτή χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο και για τις άλλες οικονομίες της ευρωζώνης που έχουν πληγεί από την ύφεση, όπου πολλοί βορειοευρωπαίοι, στην πλειοψηφία τους Βρετανοί, διατηρούν τραπεζικές καταθέσεις. 187 Επιπλέον, η βρετανική κυβέρνηση των Συντηρητικών, στο πνεύμα της εξοικονόμησης δημοσίων πόρων, σκέφτεται να περικόψει από το φθινόπωρο του 2015 το επίδομα θέρμανσης, που κυμαίνεται από 100 έως 300 λίρες στερλίνες ανεξαρτήτως τόπου διαμονής, στους Βρετανούς συνταξιούχους που διαμένουν μόνιμα σε θερμότερες χώρες από το Ηνωμένο Βασίλειο όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία. 188 Επιπλέον, η επίπτωση της οικονομικής ύφεσης για τους βορειοευρωπαίους που έχουν εγκατασταθεί στη νότια Ισπανία φαίνεται να είναι περισσότερο δραματική απ ότι στην Ελλάδα, σύμφωνα με διάφορα δημοσιεύματα του βρετανικού τύπου. Η εφημερίδα Telegraph γράφει ότι η ανεργία στην Ισπανία έχει φθάσει στο 24%, η τιμή του ψωμιού και του γάλακτος αυξήθηκε κατά 48% μέσα στο 2011, οι λογαριασμοί του ηλεκτρικού ρεύματος αυξήθηκαν κατά 11% ενώ οι τιμές των ακινήτων βρισκόντουσαν σε ελεύθερη 187 Waterfield, B. (2013). All British expats face Eurozone raids on their savings, The Telegraph, 25 March. < πρόσβαση στις Moseley, T. (2013). British expats in Spain and Portugal to lose winter fuel allowance, The Huffington Pos UK, 26 June. πρόσβαση στις

250 πτώση, 41% χαμηλότερα μεταξύ 2006 και Σύμφωνα με την ίδια πηγή, χιλιάδες Βρετανοί επιστρέφουν στη χώρα τους είτε γιατί δεν μπορούν να βρουν δουλειά είτε γιατί βρίσκουν πλέον το κόστος ζωής στην Ισπανία υψηλό. Σημειώνεται ότι το κλίμα και το χαμηλό κόστος ζωής αποτελούσαν μέχρι πρότινος τους βασικούς παράγοντες προσέλκυσης μεταναστών lifestyle στη χώρα. Άλλοι θέλουν να επιστρέψουν αλλά δεν μπορούν να το κάνουν γιατί είτε δεν μπορούν ν αποπληρώσουν το τραπεζικό δάνειο για την αγορά του ακινήτου είτε γιατί η αξία του ακινήτου τους έχει πέσει πάρα πολύ σε σχέση με αυτή που πλήρωσαν αρχικά για να το αγοράσουν ενώ για κάποιους είναι αδιανόητο να γυρίσουν πίσω γιατί η Ισπανία είναι πλέον η χώρα τους, έχουν πουλήσει όλα τα υπάρχοντά τους στη Βρετανία και θα παραμείνουν στην Ισπανία με οποιοδήποτε κόστος. Επιπρόσθετα, οι Βρετανοί μετανάστες στην Ισπανία είναι ανάστατοι και ταυτόχρονα φοβισμένοι με τον ισπανικό νόμο που ψηφίστηκε το Νοέμβριο του 2012, - το οποίο, ωστόσο, αντιλήφθηκαν πολύ αργότερα μέσω των βρετανικών εφημερίδων - που υποχρεώνει όλους όσους κατοικούν στη χώρα για τουλάχιστον 183 ημέρες το χρόνο -Ισπανούς και αλλοδαπούς - να δηλώσουν ηλεκτρονικά, μέσω ενός ενδιάμεσου φορέα, οποιοδήποτε περιουσιακό στοιχείο (π.χ. ακίνητα, τραπεζικούς λογαριασμούς, μετοχές, ομόλογα) διαθέτουν στο εξωτερικό που η αξία του υπερβαίνει τις 50 χιλ. ευρώ ενώ η μη συμμόρφωση ή η ανακριβής και εκπρόθεσμη δήλωση επιφέρει βαριά πρόστιμα που αγγίζουν τις 10 χιλ. ευρώ. Ο εν λόγω νόμος αφορά περίπου 200 χιλ. Βρετανούς που ζουν στην Ισπανία, οι οποίοι διαμαρτύρονται γιατί οι ισπανικές αρχές δεν τους εξηγούν γιατί χρειάζονται αυτές τις πληροφορίες και πώς πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν ενώ θεωρούν την ηλεκτρονική διαδικασία ριψοκίνδυνη όσον αφορά στα προσωπικά τους δεδομένα. Μόλις έγινε γνωστός ο νόμος, παρατηρήθηκε ιδιαίτερα στη νότια Ισπανία κοσμοσυρροή από Βρετανούς κατοίκους στα κατά τόπους δημαρχεία για να αλλάξουν το καθεστώς της διαμονής τους σε λιγότερο από 183 ημέρες το χρόνο ενώ φημολογείται ότι παραδίδονται ομαδικά στα κατά τόπους αστυνομικά τμήματα οι βεβαιώσεις εγγραφής που τους έχουν χορηγηθεί και σπεύδουν να επιστρέψουν στη Βρετανία, κάτι που θα 189 Firth, M. (2012). Spain financial crisis: Sun setting on expats Costa dreams, The Telegraph, 26 May. < πρόσβαση στις

251 αποτελέσει πλήγμα για τις εύθραυστες τοπικές οικονομίες. 190 Σύμφωνα με το ίδιο δημοσίευμα ο πρώην Βρετανός πρόξενος στο Αλικάντε υπέβαλε αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ότι ο νόμος είναι παράνομος και ότι κάνει διακρίσεις εναντίον των μη Ισπανών μονίμων κατοίκων καθώς αφενός, τα εισοδήματα των Βρετανών αποκτήθηκαν στη χώρα τους πριν μετοικήσουν στην Ισπανία και αφετέρου, ισχύει η διμερής Συμφωνία Αποφυγής Διπλής Φορολόγησης. Επιπλέον, ιδιαίτερα ευάλωτη έχει γίνει η θέση των Βρετανών ηλικιωμένων οι οποίοι, θέλοντας να κερδίσουν ένα επιπλέον εισόδημα πέρα από τις συντάξεις τους, πέφτουν συχνά θύματα απάτης από ομοεθνείς τους, που εκμεταλλεύονται την οικονομική συγκυρία. Συγκεκριμένα, μία Βρετανίδα χήρα, που είχε αγοράσει με το σύζυγό της διαμέρισμα στη Φουενχιρόλα το 1992, πείστηκε σε ηλικία 83 ετών, το 2006, από ένα Βρετανό ανεξάρτητο χρηματοοικονομικό σύμβουλο να το βάλει υποθήκη και τα χρήματα αυτά να επενδυθούν, όπως τη διαβεβαίωσε, χωρίς κίνδυνο, ώστε να έχει μία μηνιαία απόδοση, ενώ τα χρήματα από την υποθήκη θα βοηθούσαν να αντισταθμιστεί ο φόρος κληρονομιάς (34% στην Ισπανία) όταν θα αποβίωνε. Έπειτα από έξι χρόνια όχι μόνο τα χρήματά της δεν είχαν καμία απόδοση αλλά τώρα οφείλει πάνω από 300 χιλ. ευρώ στην τράπεζα και ζει με την οικονομική βοήθεια των παιδιών της. 191 Επιπρόσθετα, οι Ισπανοί πολιτικοί, γράφει το ίδιο δημοσίευμα, δεν φαίνονται να ενδιαφέρονται για τη δεινή θέση στην οποία έχουν περιέλθει οι Βρετανοί μόνιμοι κάτοικοι στην Ισπανία, καθώς αφενός, θεωρούν (εσφαλμένα) ότι οι συνταξιούχοι δεν συμβάλλουν ενεργά στην εθνική οικονομία και αφετέρου, θεωρούν ότι επιβαρύνουν το δημόσιο σύστημα υγείας και δεν φαίνονται να συμφωνούν με την έκταση της δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης σε πολίτες της ΕΕ που προβλέπει το δίκαιο της ΕΕ, και σε αυτό το πνεύμα, σχεδιάζουν να τους επιβάλλουν την καταβολή του 10% του κόστους της συνταγογράφησης. Τέλος, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στον κατασκευαστικό κλάδο στις αναπτυγμένες τουριστικά χώρες της νότιας Ευρώπης ήταν δραματικές. Ειδικά, στην 190 Stevens, J. (2013). 'People fear a Cyprus-style grab': Expat exodus from Spain as deadline for Britons to declare property and savings at home arrives, Daily Mail, 30 April. < πρόσβαση στις Firth, M. (2012). Spain financial crisis: Sun setting on expats Costa dreams, The Telegraph, 26 May. < πρόσβαση στις

252 Ισπανία, οι συνέπειες ήταν τεράστιες, λόγω της εκτεταμένης χωρικά και χρονικά οικιστικής ανάπτυξης για την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών του πληθυσμού αλλά και του τουριστικού κλάδου για ξενοδοχεία και για παραθεριστικές κατοικίες. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, εξετάζοντας μια σειρά αναφορών πολιτών ΕΕ σχετικά με εικαζόμενες πολεοδομικές καταχρήσεις από τις τοπικές αρχές στην Αυτόνομη Περιφέρεια της Βαλένθια στην Ισπανία, εξέδωσε σχετικό ψήφισμα, στο οποίο γίνεται μνεία στις επιπτώσεις της κρίσης. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι ο κατασκευαστικός κλάδος στη χώρα, ο οποίος «είχε σημαντικά κέρδη κατά την περίοδο της ταχείας οικονομικής επέκτασης», αποτέλεσε «το πρώτο θύμα της κατάρρευσης των χρηματοπιστωτικών αγορών, κατάρρευση η οποία προκλήθηκε εν μέρει από αθέμιτες ενέργειες κερδοσκοπικού χαρακτήρα στο στεγαστικό τομέα» (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 2009: 194). Επιπρόσθετα, επισημαίνει ότι αυτή η κρίση δεν έπληξε «μόνο τις ίδιες τις επιχειρήσεις, οι οποίες αντιμετωπίζουν πλέον τον κίνδυνο πτώχευσης, αλλά και τις δεκάδες χιλιάδες εργαζομένων στον κατασκευαστικό κλάδο που βρίσκονται τώρα αντιμέτωποι με την ανεργία εξαιτίας των μη βιώσιμων πολιτικών αστικοποίησης που ακολουθήθηκαν και των οποίων είναι οι ίδιοι πλέον τα θύματα» (ό.π.). *** 240

253 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥZΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 6.1 Κίνητρα και λόγοι της μετανάστευσης lifestyle Κύριο ερευνητικό ερώτημα α) Πώς περιγράφουν οι Βρετανοί μετανάστες τα κίνητρα, τους λόγους και τις αιτίες που τους ώθησαν αφενός, να λάβουν την απόφαση να μετοικήσουν στο εξωτερικό και αφετέρου, να επιλέξουν το νησί της Κέρκυρας ως τόπο μόνιμης εγκατάστασής τους; β) Πώς το στάδιο ζωής στο οποίο βρίσκονταν, η κοινωνικο-οικονομική τους και η οικογενειακή τους κατάσταση, οι συνθήκες και οι περιστάσεις της ζωής τους και συγκεκριμένα κρίσιμα γεγονότα επέδρασαν στην απόφασή τους να μεταναστεύσουν στην Κέρκυρα; α) Σε γενικές γραμμές τα ευρήματα από την έρευνά μας συμφωνούν σε μεγάλο βαθμό με αυτά της O Reilly (2000) σχετικά με τους Βρετανούς που ζουν στην Costa del Sol στην Ισπανία καθώς και με αυτά των Lazaridis et al. (1999: 303) για τους Βρετανούς συνταξιούχους που ζουν στο νησί της Κέρκυρας. Η απόφαση των Βρετανών για μετοίκηση στο εξωτερικό είναι το αποτέλεσμα πολλαπλών και διασυνδεόμενων λόγων που σχετίζονται με παράγοντες απώθησης και έλξης (push and pull factors). Οι λόγοι αυτοί που προβάλλονται εκ των υστέρων από τους ερωτώμενους για να δικαιολογήσουν την απόφασή τους να μεταναστεύσουν είναι αποτέλεσμα κυρίως των κοινωνικών και των γνωστικών αναπαραστάσεων των ερωτώμενων για το συγκεκριμένο τόπο. Ειδικότερα, μέσα από τις αφηγήσεις τους σχετικά με τις εμπειρίες τους μετά από την αρχική τους εγκατάσταση στο νησί προκύπτει ότι «οι αναπαραστάσεις που αναδύονται» για την Κέρκυρα «είναι γενικά στερεοτυπικές 192 θετικές αξιολογήσεις που βασίζονται στις δυνατότητες που προσφέρει το νησί για έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, σε άμεση αντίθεση με τις αρνητικές (και εξίσου στερεοτυπικές) αναπαραστάσεις για τον τόπο που άφησαν πίσω τους (που αναφέρεται αόριστα ως Ηνωμένο Βασίλειο ή Αγγλία )» 192 Στερεότυπα στην Κοινωνική Ψυχολογία ονομάζονται οι αντιλήψεις που διαμορφώνουν τα άτομα για άλλα άτομα, ομάδες ή γεγονότα επηρεασμένα από προκαταλήψεις και αυθαίρετες γενικεύσεις οι οποίες τις περισσότερες φορές δεν έχουν σχέση με την αντικειμενική πραγματικότητα. 241

254 (Torkington, 2012: 85). Συνεπώς, τα ευρήματα από την εμπειρική μας έρευνα επιβεβαιώνουν αυτά της Torkington (2012) για τις συλλογικές κοινωνικές αναπαραστάσεις των Βρετανών για την περιφέρεια του Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία. Οι αξιολογικές κρίσεις γίνονται μέσω των λέξεων, κυρίως επιθέτων, ουσιαστικών και επιρρημάτων που αποδίδουν χαρακτηριστικά που συνδέονται άμεσα με τον τρόπο ζωής και στους δύο τόπους (βλ. πίνακα 22). Επίθετα, ουσιαστικά και επιρρήματα που χρησιμοποίησαν οι ερωτώμενοι για να περιγράψουν τα χαρακτηριστικά τα οποία συνδέονται άμεσα με τον τόπο και τον τρόπο ζωής σε αυτόν το εκεί τόπος: Αγγλία/ Ηνωμένο Βασίλειο αγχωτική ζωή, αγχωμένοι, εσωστρεφείς, ατομικιστές άνθρωποι, όχι ευτυχισμένοι πλέον, πολιτική ορθότητα, πολύ υλιστική και πολυάσχολη ζωή, νέα εργασιακά καθεστώτα, χαμηλότερα ημερομίσθια, λιγότερες ευκαιρίες, πιέσεις και απογοήτευση από την εργασία, επέκταση του εργασιακού βίου, μη ασφάλεια και σταθερότητα στην εργασία, επίπεδο/ποσοστό εγκληματικότητας, απώλεια θρησκείας, όλα γύρω από τα ψώνια, καταναλωτισμός, ανταγωνισμός μεταξύ των ανθρώπων, εργασιακός ανταγωνισμός, περισσότερο αμερικανοποιημένη ζωή, απώλεια ιδανικών, φρενήρης και έντονος τρόπος ζωής, κυκλοφοριακό, θόρυβος, θλιβερά, άνθρωποι σοβαροί και όχι τόσο χαλαροί, κύκλος φίλων μόνο Άγγλοι, [ζούσαμε για να εργαζόμαστε] Πίνακας 22. Αξιολογικές κρίσεις των ερωτώμενων για τον τρόπο ζωής στον τόπο προέλευσης και στον τόπο υποδοχής Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης, προσαρμογή από Torkington (2012: 85) το εδώ - τόπος: Κέρκυρα/ Ελλάδα όνειρο, παράδεισος, γραφικό και ενδιαφέρον τοπίο, πράσινο, δέντρα, βροχή, εξοχή, φρούτα, ησυχία, ηρεμία, γαλήνη, άνετα, χαλαρά, νωχελικά, ανέμελα, φιλικοί άνθρωποι, νιώθεις ευπρόσδεκτος, περισσότερη ασφάλεια [για τα παιδιά], πιο ελεύθερα [να βγαίνουν έξω], φυσικός τόπος [για να έρθουμε], επιλογή, παράθυρο ευκαιρίας, το μαργαριτάρι της Κέρκυρας, καλός καιρός, κλίμα, νέα αρχή, ατμόσφαιρα, ποιότητα, κοινωνική δομή, κοινωνικά δίκτυα, δίχτυ ασφαλείας, αγάπη για την Ελλάδα, Έλληνες πιο εκλεπτυσμένοι, [εργαζόμαστε για να ζήσουμε], ανταμοιβή [αν εργαστείς καλά] Παρατηρούμε ότι οι παράγοντες απώθησης που επικαλούνται οι ερωτώμενοι στις αφηγήσεις τους υπερτερούν των παραγόντων έλξης. Αυτή η συσσωρευμένη απόδοση αρνητικών χαρακτηριστικών στον εκεί-τόπο από τους ερωτώμενους πιθανόν να γίνεται για να δικαιολογήσουν επαρκώς τη φυγή τους ως ένα φυσικό επακόλουθο της μέχρι τότε ζωής τους εκεί. Προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι το αντικειμενικά υψηλό κόστος ζωής στο Ηνωμένο Βασίλειο και το σχετικά φθηνότερο κόστος διαβίωσης και ακινήτων στην Ελλάδα δεν αναφέρεται από κανέναν από τους ερωτώμενους ως κίνητρο που να επηρέασε την απόφασή τους να μεταναστεύσουν. Θα συμφωνήσουμε με την Torkington (2012: 86) ότι «μέσω της αξιακής τους ευθυγράμμισης με τον εδώ -τόπο, οι ομιλητές 242

255 προσπαθούν να οικοδομήσουν εμμέσως μία θετική αυτό-αναπαράσταση ως μετανάστες που έχουν τον έλεγχο των επιλογών στη ζωή». Η ερευνήτρια, δανειζόμενη όρους της κοινωνικής ψυχολογίας, τονίζει ότι οι μετανάστες, μέσω της αφήγησής τους, προσδιορίζουν τον εδώ τόπο ως μία ενδοομάδα, την οποία διαχωρίζουν από τον εκεί τόπο, την εξωομάδα, αποδίδοντας θετικά χαρακτηριστικά στην πρώτη και αρνητικά στη δεύτερη. Και συνεχίζει λέγοντας ότι αυτές οι στρατηγικές μέσω του λόγου «τούς επιτρέπουν να κατοχυρώσουν το συναισθηματικό και ιδεολογικό ανήκειν στην υιοθετημένη πατρίδα-τόπο τους» (Torkington, 2012: 86). β) Όλα τα ερευνητικά υποκείμενα τόνισαν τα ιδιαίτερα συμβάντα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβαν την απόφαση για να μεταναστεύσουν ή δικαιολόγησαν αυτή την απόφασή τους σε σχέση με ένα κρίσιμο γεγονός που τους συνέβη, «το οποίο βιώνεται κατά κάποιον τρόπο ως τραυματικό [ενώ] η μετανάστευση παρουσιάζεται ως ένας τρόπος για να ξεπεράσουν το τραύμα αυτών των γεγονότων, να πάρουν τον έλεγχο της ζωής τους ή να απαλλαχθούν από τα δεσμά, κάτι που τους επιτρέπει να ζήσουν πιο αληθινές σε αυτούς ζωές» (Benson & O Reilly 2009: 610). Αν και η σκέψη για μετανάστευση είναι πολύ πιθανό να υπήρχε εν σπέρματι στο νου πολλών Βρετανών πολλά χρόνια πρoτού τελικά αυτή πραγματοποιηθεί, η οριστική απόφαση συνήθως λαμβάνεται είτε κατόπιν κάποιων σημαντικών αλλαγών που έχουν επέλθει στη ζωή των ατόμων ή κρίσιμων γεγονότων που αποτελούν το έναυσμα για τη μετανάστευση είτε σχετίζεται άμεσα με το στάδιο ζωής και την ψυχολογική και τη φυσική κατάσταση στη οποία βρίσκονται τα άτομα σε μία δεδομένη στιγμή, σε συνδυασμό με ένα σύνολο εξωτερικών παραγόντων και περιορισμών. Μερικά από αυτά τα γεγονότα μπορεί να είναι η (πρόωρη) συνταξιοδότηση, η γνωριμία ενός συντρόφου, η αποπληρωμή του στεγαστικού δανείου, η επιδείνωση της υγείας, η ενηλικίωση και η ανεξαρτητοποίηση των παιδιών, ο θάνατος ενός ηλικιωμένου γονέα τον οποίο φρόντιζαν τα τελευταία χρόνια τους ζωής τους ή η απόλυση από την εργασία που συνήθως συνοδεύεται από ένα πακέτο αποζημίωσης. Η Krit (2011) τονίζει ότι τέτοιες τραυματικές εμπειρίες κάνουν τα άτομα να διακόψουν την καθημερινή ρουτίνα για να δουν τη ζωή τους μέσα από ένα διαφορετικό φακό και να ξανασκεφθούν την κατάστασή τους εκείνη τη χρονική στιγμή αλλά και το μέλλον τους. Ο Βρετανός Τζέιμς και η Καναδέζα Γουέντι είχαν προηγουμένως επισκεφθεί την Κέρκυρα το 1981 ως εναλλακτικοί τουρίστες και είχαν νοικιάσει για τρεις μήνες ένα 243

256 παραδοσιακό σπίτι σ ένα ορεινό χωριό, το οποίο είχαν βρει από μία αγγελία στη βρετανική εφημερίδα Sunday Times. Τους άρεσε το φυσικό τοπίο, ο τρόπος ζωής και οι άνθρωποι και αποφάσισαν να αγοράσουν σπίτι στο ίδιο χωριό και να εγκατασταθούν εκεί μόνιμα, δύο χρόνια μετά, πουλώντας όλα τα υπάρχοντά τους στη Βρετανία και χωρίς καμία επαγγελματική προοπτική. Ήταν πολύ νέοι και οι δύο τότε: 25 και 23 ετών αντίστοιχα. Η απόφασή τους αυτή συνέπεσε με άλλα βασικά γεγονότα στη ζωή τους: «Οι ζωές μας ήταν χαοτικές τους τελευταίους τρεις μήνες ο θάνατος του πατέρα μου στην Αγγλία, οι θάνατοι των δύο γιαγιάδων μου, ο γάμος μου με τη Γουέντι, η απόφασή μας να αφήσουμε τις μίζερες ζωές μας στο Τορόντο και να επιστρέψουμε στην Ευρώπη, η ευχάριστη, τρομακτική, εντελώς απροσδόκητη ανακάλυψη ότι η Γουέντι είχε μείνει έγκυος τη νύχτα του γάμου μας. Και τώρα επρόκειτο να κάνουμε το τελευταίο βήμα στον γκρεμό της κοινής λογικής. Επρόκειτο να αγοράσουμε ένα σπίτι στην άκρη ενός απομονωμένου ορεινού χωριού σ ένα ελληνικό νησί, ένα ερείπιο 150 ετών χωρίς κάτι το ιδιαίτερο, με πέτρινους τοίχους πάχους ενός μέτρου και την πιο όμορφη θέα στον κόσμο.» (Chatto 2005: 3) Η τραγική ειρωνεία είναι ότι ο ξαφνικός χαμός του δεύτερου παιδιού του ζευγαριού όσο ζούσε στο νησί τούς ανάγκασε να επιστρέψουν οικογενειακώς στη Βρετανία λίγα χρόνια αργότερα λόγω των αναμνήσεων που είχαν. Στον πίνακα 23 εμφαίνονται συνοπτικά τα γεγονότα στη ζωή των ερωτώμενων που αποτέλεσαν το έναυσμα για την απόφασή τους για μετανάστευση. Για τους 16 από τους 19 ερωτώμενους η μετοίκηση στην Κέρκυρα ήταν μία φυσική συνέχεια, ένα φυσικό επακόλουθο στη ζωή τους καθώς είχαν προηγουμένως γνωρίσει το νησί μέσω των συχνών επισκέψεών τους ως τουρίστες, που σημαίνει ότι ο συγκεκριμένος τόπος ήταν ήδη «αναπόσπαστο μέρος της μεταναστευτικής διαδρομής» τους (Torkington, 2012: 83). Τα ευρήματά μας συμφωνούν με αυτά των Lazaridis et al. (1999) ότι υπάρχει μία «σταδιακή πραγματοποίηση του νησιωτικού ονείρου» των Βρετανών, μία φυσική κλιμακωτή εξέλιξη, που ξεκινά από τις (επαναλαμβανόμενες) διακοπές με πακέτα μαζικού τουρισμού κατά τις δεκαετίες του 80 και του 90 και φθάνει μέχρι την τελική μόνιμη εγκατάσταση στο νησί. Ωστόσο, κανένας από τους ερωτώμενους δεν αγόρασε δεύτερη κατοικία στην Κέρκυρα, ενόσω ζούσε στη Βρετανία, ώστε να επισκέπτεται το νησί πιο συχνά ως τουρίστας, όπως προκύπτει από την έρευνα των Lazaridis et al. (1999). Αντίθετα, αγόρασαν ή ενοικίασαν κατοικία μόνο αφού έφθασαν στο νησί για να 244

257 Ερωτώμενοι Και η ηλικία τους την ημέρα της συνέντευξης Η ηλικία που είχαν οι ερωτώμενοι σε κάθε μεταναστευτική ροή Γεγονός που αποτέλεσε το έναυσμα για την απόφαση για μετανάστευση (trigger event) Έρικ (59) 56 Συνταξιοδότηση, θάνατος γονιού, ανεξαρτητοποίηση παιδιών Τζούλι (61) 58 Συνταξιοδότηση και ανεξαρτητοποίηση παιδιών Φίλιπ (65) 47 Συνταξιοδότηση, ανεξαρτητοποίηση παιδιών Νάνσυ (56) 38 Ακολούθησε το σύζυγό της Φίλιπ με την προοπτική να συνεχίσει να εργάζεται στην Κέρκυρα Πάτρικ (65) 50 Δεύτερος γάμος, ανεξαρτητοποίηση παιδιών Σάρα (54) 39 Πρώτος γάμος, μη ύπαρξη οικογένειας στη Βρετανία Μαρκ (58) Κλερ (59) 56 (2 η μεταν.: στην Κέρκυρα) 46 (1 η μετανάστευση στην Κύπρο) 57 (2 η μεταν.: στην Κέρκυρα) 47 (1 η μεταν.: στην Κύπρο) Για την 1 η μετ.: λόγοι υγείας της συζύγου Για τη 2 η μετ.: υπερβολική οικιστική ανάπτυξη στην Κύπρο, παραθεριστικό χωριό μόνο από αλλοδαπούς, επιθυμία συναναστροφής με τον ντόπιο ελληνικό πληθυσμό Για την 1 η μετ.: λόγοι υγείας (μετοίκηση σε χώρα με θερμότερο κλίμα) Για τη 2 η μεταν.: υπερβολική οικιστική ανάπτυξη στην Κύπρο, παραθεριστικό χωριό μόνο από αλλοδαπούς, επιθυμία συναναστροφής με τον ντόπιο ελληνικό πληθυσμό Ελίζαμπεθ (69) 39 Απόφαση για αλλαγή επαγγελματικής σταδιοδρομίας σε μία ξένη χώρα Έμμα (49) 25 Έρωτας: συνάντηση με το μελλοντικό σύζυγό της σε ηλικία 21 ετών Ντέρεκ (48) 44 (2 η μεταν.: στην Κέρκυρα) 36 (1 η μεταν.: στην Ελλάδα, Ζάκυνθος) 44 (3 η μεταν.: στην Κέρκυρα) 36 (2 η μεταν.: στη Ζάκυνθο) 25 (1 η μεταν.: στην Αυστραλία) Δεύτερος γάμος ανεξαρτητοποίηση παιδιών, αποδοχή προσφοράς για εργασία στην Κέρκυρα μαζί με τη σύζυγό του Τζέιν (48) Δεύτερος γάμος, αποδοχή προσφοράς για εργασία στην Κέρκυρα μαζί με το σύζυγό της Ανία, παραίτηση από την εργασία με αφορμή τη Ρότζερ (60) 52 συνταξιοδότηση της συζύγου του, απόφαση για αλλαγή τρόπου ζωής Έμιλυ (71) 63 Συνταξιοδότηση, κούραση Έρωτας: συνάντηση με το μελλοντικό σύζυγό της σε Άλις (47) 24 ηλικία 23 ετών, μετοίκηση και γάμος της αδελφής της με Έλληνα στην Κέρκυρα Ουίλλιαμ (54) 49 Μάργκαρετ (55) 50 Εθελούσια έξοδος από την εργασία με αποζημίωση, λόγοι υγείας, ανεξαρτητοποίηση παιδιών δυνατότητα για τηλε-εργασία, εύρεση κατοικίας όπως την είχαν ονειρευτεί, οικονομική βοήθεια πεθερικών για την αγορά της Ακολούθησε το σύζυγό της Ουίλλιαμ, μη ύπαρξη άλλων οικογενειακών υποχρεώσεων, ανεξαρτητοποίηση παιδιών Τζεφ (65) 62 Συνταξιοδότηση, ανεξαρτητοποίηση παιδιών Ρέιτσελ (54) 49 Συνταξιοδότηση Πίνακας 23. Γεγονότα στη ζωή των ερωτώμενων που αποτέλεσαν το έναυσμα για την απόφασή τους για μετανάστευση Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης 245

258 εγκατασταθούν μόνιμα και γι αυτό το λόγο είναι γι αυτούς η κύρια κατοικία, πρώτη ή δεύτερη. Οι 15 από τους 19 ερωτώμενους δεν έχουν πλέον ιδιόκτητη κατοικία στη Βρετανία, καθώς την πούλησαν πριν αναχωρήσουν, ενώ για τα δύο ζευγάρια που διατηρούν ακόμη σπίτι στο Ηνωμένο Βασίλειο το οποίο είναι δευτερεύουσα κατοικία, αφού περνούν εκεί μόνο λίγες εβδομάδες κάθε χρόνο για να επισκεφθούν την οικογένειά τους, τους συγγενείς και τους φίλους τους Μετανάστευση λόγω έρωτα ( Love migration) Η Αυστραλέζα ερευνήτρια Catherine Trundle, η οποία μελέτησε την περίπτωση των Αμερικανίδων και των Βρετανίδων που παντρεύτηκαν με Ιταλούς στη Φλωρεντία, υποστηρίζει ότι αυτή η κατηγορία μετανάστευσης θα μπορούσε να υπαχθεί στο γενικότερο κοινωνικό φαινόμενο της μετανάστευσης lifestyle, «αλλά για διαφορετικούς σκοπούς σε διαφορετικές χρονικές στιγμές» (2009: 52). Επισημαίνει ότι ανάλογα με το στάδιο ζωής στο οποίο βρίσκονται οι γυναίκες, «οι μεταναστευτικές τους εμπειρίες μπορούν να χωριστούν σε τρεις φάσεις: στο τουριστικό ρομαντικό ταξίδι, στη μετανάστευση λόγω γάμου και στη διαεθνική κινητικότητα της τρίτης ηλικίας» (ό.π.) Γι αυτό το λόγο, στην παρούσα εμπειρική έρευνα συμπεριλάβαμε και δύο Βρετανίδες που έχουν παντρευτεί με ντόπιους Έλληνες των οποίων οι ζωές παρουσιάζουν μία κοινή πορεία και πολλές ομοιότητες. Οι Βρετανίδες αυτές ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της Trundle καθώς είναι ακόμα οικονομικά ενεργές (48 και 49 ετών) και συνεχίζουν να ζουν με τους συζύγους τους και τα παιδιά τους στο νησί. «Παπούτσι απ τον τόπο σου κι ας ειν και μπαλωμένο», λέει μία ελληνική παροιμία, που σημαίνει ότι ο γάμος με συγχωριανό έχει περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από το γάμο με ξενομερίτη. Ωστόσο, ορισμένοι Κερκυραίοι άντρες δεν φαίνεται ν ακολουθούν αυτή τη λαϊκή παροιμία, και εδώ και τουλάχιστον τρεις δεκαετίες έχουν την τάση να παντρεύονται με αλλοδαπές, από χώρες εντός και εκτός ΕΕ, και να συνεχίζουν να ζουν στο νησί. Υπολογίζεται ότι στην Κέρκυρα είναι πάνω από 400 οι μικτοί γάμοι Ελλήνων με Βρετανίδες ενώ πολλοί λιγότεροι είναι οι γάμοι Βρετανών με Ελληνίδες. Εκατοντάδες Βρετανοί και Βρετανίδες ταξιδεύουν κάθε χρόνο για διακοπές στην Κέρκυρα όπου συναντούν, ερωτεύονται και παντρεύονται αντίστοιχα με Ελληνίδες και Έλληνες. 246

259 Παραλληλίζοντας την παρατήρηση της Trundle για τα ερευνητικά της υποκείμενα με πεδίο έρευνας την Ιταλία (Φλωρεντία), θα λέγαμε ότι η Ελλάδα που αναζητούσαν οι Βρετανίδες τουρίστριες, όταν πρωτοήρθαν στη χώρα, ίσως να βρισκόταν κυρίως στη φαντασία τους και στο τουριστικό βλέμμα ενώ οι ιδέες που μπορεί να είχαν για την Ελλάδα να εστιάζονταν σε μεμονωμένες και γενικές εικόνες για ήλιο, παραλία, ρομαντικούς και εξωτικούς Έλληνες, καλό φαγητό και κρασί (Trundle, 2009: 54). Στην έρευνά μας, οι άπαξ συνεντεύξεις διάρκειας μίας ώρας περίπου με κάθε μία από τις Βρετανίδες δεν μας επέτρεψαν να διερευνήσουμε τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους αποφάσισαν να μετοικήσουν σ ένα χωριό της Κέρκυρας σε νεαρή ηλικία (24 ετών και οι δύο) και να παντρευτούν ντόπιους. Δεν θελήσαμε να υπεισέρθουμε σε περισσότερο προσωπικές ερωτήσεις αφενός, γιατί δεν είχε προηγηθεί η απαιτούμενη οικειότητα μεταξύ του ερευνητή και των ερωτώμενων για να συζητηθούν τόσο λεπτά θέματα και αφετέρου, ακόμη κι αν αυτό είχε διασφαλιστεί, το φύλο και η εθνικότητα του ερευνητή στην παρούσα έρευνα θα αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα στο να νιώσουν οι ερωτώμενες άνετα και να εκφραστούν ελεύθερα, χωρίς να σκέφτονται τις επιπτώσεις των λόγων τους. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ζητείται η προηγούμενη συναίνεση των ερευνητικών υποκειμένων ώστε να θιχτούν τόσο προσωπικά ζητήματα και να εξασφαλιστεί η εμπιστευτικότητα και η ανωνυμία από την πλευρά του ερευνητή. Θεωρούμε ότι μία Βρετανίδα ερευνήτρια, στο πλαίσιο μιας εθνογραφικής έρευνας, θα βρισκόταν σίγουρα σε καλύτερη θέση για να συζητήσει με τις ερωτώμενες εάν πραγματικά είχαν στο μυαλό τους πριν μεταβούν στην Ελλάδα κάποια στερεότυπα για τον μεσογειακό άντρα και το κατά πόσο «οι φαντασιώσεις [τους] για σεξουαλικό εξωτισμό συνέπιπταν με μία νεανική αναζήτηση για προσωπική σεξουαλική εξερεύνηση» (Trundle 2009: 56). Από την άλλη, θα ήταν χρήσιμες οι συνεντεύξεις με Έλληνες ντόπιους που έχουν παντρευτεί αλλοδαπές γενικότερα αλλά και Βρετανίδες ειδικότερα, καθώς θα μας διαφώτιζαν αφενός, για το εάν η απόφασή τους να μην παντρευτούν ντόπιες ήταν ζήτημα συνειδητής επιλογής τους ή ένα τυχαίο γεγονός, και αφετέρου, αν και οι ίδιοι είχαν σχηματίσει κάποια στερεότυπα για τις αλλοδαπές γυναίκες. 247

260 6.2 Το προφίλ των Βρετανών μεταναστών lifestyle στην Κέρκυρα Υπόθεση 1 Οι Βρετανοί που κατοικούν μόνιμα στην Κέρκυρα είναι στην πλειοψηφία τους ηλικιωμένοι και/ή συνταξιούχοι όπως και στις άλλες χώρες της νότιας Ευρώπης και δεν διαφοροποιούνται ως προς τις επιδιώξεις, τους στόχους ζωής και τη συμπεριφορά τους από τη μια πλευρά, από τους Βρετανούς που κατοικούν σε παράκτιες τουριστικές περιοχές άλλων χωρών και σε άλλα νησιά της Μεσογείου (π.χ. νότια παράλια Ισπανίας και Πορτογαλίας, Μάλτα), και από την άλλη πλευρά, από τους Βρετανούς που ζουν στην ύπαιθρο, στην ενδοχώρα σε άλλες χώρες (π.χ. κεντρική Πορτογαλία, ενδοχώρα Τοσκάνης και Ούμπρια στην Ιταλία, ενδοχώρα Aquitaine, Midi Pyrenées στη Γαλλία). Από τα συλλεχθέντα στατιστικά στοιχεία και την επιτόπια έρευνα προκύπτει ότι η μετανάστευση lifestyle προς την Κέρκυρα δεν εντάσσεται στο φαινόμενο που είναι διεθνώς καταγεγραμμένο ως International Retirement Migration (IRM). Δηλαδή δεν χαρακτηρίζεται εξ ολοκλήρου από ηλικιωμένους και/ή συνταξιούχους μετανάστες που επιλέγουν να αποσυρθούν σε μία χώρα της νότιας Ευρώπης όταν συνταξιοδοτηθούν, όπως δείχνουν οι περισσότερες προηγούμενες ακαδημαϊκές έρευνες σχετικά με το εν λόγω φαινόμενο στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Επιπλέον, συγκρίνοντας τα αποτελέσματα την έρευνας πεδίου με τη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τους Βρετανούς που είναι εγκατεστημένοι στη γαλλική και στην ιταλική ύπαιθρο ή στην παράκτια ζώνη της νότιας Ισπανίας και της νότιας Πορτογαλίας, παρατηρούμε ότι υπάρχουν αρκετές διαφορές και ομοιότητες, οι οποίες εμφαίνονται στον πίνακα 24. Θα ονομάσουμε τους Βρετανούς που έχουν εγκατασταθεί στην κερκυραϊκή ύπαιθρο ως helio-idyllists, που αναζητούν δηλαδή από τη μια πλευρά, την έκθεση στον ήλιο σ έναν αναπτυγμένο τουριστικά τόπο, και από την άλλη πλευρά, την ειδυλλιακή ζωή της υπαίθρου, την αυθεντικότητα και την αίσθηση της κοινότητας. Η Koller (2007: 111) περιγράφει συνοπτικά τα χαρακτηριστικά αυτής της ενδιάμεσης ομάδας, αναφερόμενη στους καταναλωτές του 21 ου αιώνα, ως εξής: «σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από την ισοπεδωτική τυποποίηση και την ομοιομορφία της παγκοσμιοποίησης και τους αποκομμένους και κατακερματισμένους τρόπους ζωής της, οι καταναλωτές νιώθουν μία μεγαλύτερη επιθυμία για τις αυθεντικές, τις παραδοσιακές και τις τοπικές όψεις ενός τόπου, ενώ ταυτόχρονα απολαμβάνουν τα προϊόντα, τις υπηρεσίες και τις ανέσεις που είναι διαθέσιμες σε μία μετακινούμενη παγκοσμιοποιημένη ελίτ» (στο Torkington, 2012: 88) 248

261 Ηλιοτροπικοί μετανάστες, που αναζητούν την απόδραση στον ήλιο (heliophile migrants ή sun seekers) Μετανάστες που αναζητούν τον ήλιο και την ειδυλλιακή ζωή της υπαίθρου (helio-idyllists) Μετανάστες που αναζητούν την ειδυλλιακή ζωή της υπαίθρου (rural idyllists ή amenity migrants) Περιοχές μόνιμης εγκατάστασης Νησιά, παράκτιες περιοχές (αστικές και αγροτικές), ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές Παραδείγματα τόπων εγκατάστασης Σε τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές: νότια παράλια Ισπανίας (π.χ. Nerja, Fuengirola, Mijas Costa, Estepona, Marbella στην Costa del Sol, Benidorm, Dénia, Torrevieja στην Costa Blanca), νότια παράλια Πορτογαλίας (π.χ. Estoril, Cascais στην Costa do Sol, Vale de Lobo, Faro, Lagos, στην περιφέρεια του Αλγκάρβε), παράλια Μεσσηνίας (π.χ. Καρδαμύλη), παράλια Ρόδου (π.χ. Ιαλυσός, Ιξιά, Λίνδος), Κέρκυρας (π.χ. Κασσιώπη, Ύψος, Δασιά, Σιδάρι, Ρόδα, Αχαράβη, Κάβος), παράλια Κρήτης, παράλια Μάλτας (π.χ. Sliema), παράλια Κύπρου (π.χ. Πάφος, Λεμεσσός), παράλια Τουρκίας (π.χ. Δίδυμα, Μαρμαρίς), παράλια Βαλεαρίδων Νήσων (π.χ. Μαγιόρκα) και Κανάριων Νήσων (π.χ. Γκραν Κανάρια) στην Ισπανία Πρώτη ή δεύτερη κατοικία Κύρια ή Δευτερεύουσα στον τόπο εγκατάστασης Τύπος κατοικίας Μορφή επιχειρηματικότητας Παραδοσιακός τρόπος ζωής και παραδοσιακές αξίες Συνήθως δεύτερη κατοικία που χρησιμοποιείται ως κύρια ή ως δευτερεύουσα Πολυτελή διαμερίσματα, σύγχρονες μονοκατοικίες και βίλλες ενταγμένες σε θέρετρα (resorts) σε ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, αυτόνομες και ημιαυτόνομες μονοκατοικίες σε αυτοδιοικούμενα φυλασσόμενα ιδιωτικά οικιστικά συγκροτήματα (urbanizaciones-urbanizacãos) Ατομικές επιχειρήσεις ή νομικά πρόσωπα με έμφαση στον κλάδο του μαζικού τουρισμού (μπαρ, παμπ, εστιατόρια, καφετέριες) 249 Προπαράκτιες περιοχές, ενδοχώρα νησιών (αγροτικές περιοχές), ανεπτυγμένες ή μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές Κοντά σε τουριστικά αναπτυγμένες περιοχές, αστικές και αγροτικές περιοχές: ενδοχώρα μικρών νησιών (π.χ. Balazan, Mosta στη Μάλτα, Λάρδος, Λαχανιά, Μαριτσά, Κοσκινού στη Ρόδο, Περίθεια, Χλωμός, Καστελλάνοι Μέσης, Λιαπάδες στην Κέρκυρα), ενδοχώρα ηπειρωτικών σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα (π.χ. Ξηρόκαμπος, Ράχες στη Μεσσηνία, Mijas Pueblo, Alhaurrín El Grande, Frigiliana στην Costa del Sol στη νότια Ισπανία, Silves, Loulé, Monchique στην περιφέρεια του Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία) Συνήθως πρώτη/κύρια κατοικία μόνο στον τόπο εγκατάστασης (αν υπάρχει δεύτερη κατοικία στον τόπο προέλευσης, χρησιμοποιείται ως δευτερεύουσα) Διαμερίσματα σε (ημι)αστικές περιοχές, νεόδμητες και παλιές μονοκατοικίες σε αγροτικές περιοχές, παραδοσιακές και σύγχρονες αγροικίες, ανεξάρτητες παραδοσιακές και σύγχρονες βίλες σε αστικές και αγροτικές περιοχές, Ατομικές τουριστικές επιχειρήσεις, εμπόριο, ελεύθεροι επαγγελματίες Ορεινή και πεδινή ενδοχώρα (αγροτικές περιοχές), μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές Μακριά από αστικές και τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές, αποκλειστικά σε αγροτικές περιοχές: ενδοχώρα Γαλλίας (περιφέρειες Midi Pyrenées, Aquitaine, Savoie [Chamonix], κεντρική Πορτογαλία (π.χ. περιφέρειες Pinhal Interior Norte, Médio Tejo [Tomar, Torres Novas, Ansião, Lousã]), ενδοχώρα Ιταλίας (π.χ. περιφέρεια της Τοσκάνης [λίμνη Trasimeno, Greve in Chianti]), ορεινή Μάνη, ορεινή Κρήτη Συνήθως πρώτη/κύρια κατοικία (Εγκαταλειμμένες) παραδοσιακές βίλες και αρχοντικά, αγροικίες, φάρμες με γεωργικές εκμεταλλεύσεις (π.χ. αμπελώνες, οινοποιεία) Ατομικές επιχειρήσεις, εμπόριο, αγροτουριστικά καταλύματα, ξενώνες Όχι Λίγο Αρκετά

262 Κοινωνικο-οικονομική αναζωογόνηση Όχι Ναι Ναι περιοχών της υπαίθρου 193 Συμμετοχή στις δραστηριότητες της τοπικής Όχι Ναι Ναι κοινότητας Κοινωνική ένταξη των μεταναστών Όχι Ναι Ναι Μεταφορά του τρόπου ζωής της χώρας Σε μεγάλο βαθμό Όχι Όχι προέλευσης στη χώρα υποδοχής Συναναστροφή με ομοεθνείς Σε μεγάλο βαθμό Σε μικρό βαθμό Ελάχιστη Προσπάθεια των μεταναστών να διακρίνουν τον τρόπο ζωής τους στον τόπο Όχι Ναι Ναι εγκατάστασής τους από τον τρόπο ζωής των ομοεθνών τους σε άλλες χώρες Παρουσία θεσμικών ενώσεων/ συνδέσμων Ναι Όχι Όχι αποδήμων στη χώρα υποδοχής Ομιλία τοπικής γλώσσας Όχι (από την πλειοψηφία) Όχι (από την πλειοψηφία) Ναι (από την πλειοψηφία) Έκθεση στην κουλτούρα της χώρας Πολύ υψηλή Χαμηλή Πολύ χαμηλή προέλευσης Αλλαγές στον τρόπο ζωής σύμφωνα με τις Όχι Όχι Ναι τοπικές συνήθειες Πολιτική συμμετοχή Ενεργή Χαλαρή, αδιαφορία Χαλαρή, αδιαφορία (δημοτικές εκλογές, Ευρωεκλογές) Παρουσία τοπικών εκπροσώπων πολιτικών κομμάτων από τη χώρα προέλευσης Ναι Όχι Όχι Πίνακας 24. Προτεινόμενη τυπολογία σχετικά με τους Βρετανούς μετανάστες 'lifestyle' στην Ευρώπη Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης 193 Π.χ. επιστροφή σε παραδοσιακές τέχνες, διατήρηση της φύσης και των τοπικών αγροτικών οικονομιών. 250

263 Όπως παρατηρούμε στον πίνακα 24, η δεύτερη στήλη παρουσιάζει ορισμένα παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά στην πρώτη στήλη και αντίστοιχα με κάποια άλλα στην τρίτη στήλη. Ο πίνακας αυτός δεν είναι κανονιστικός και αναμένεται να παρουσιάζει αποκλίσεις από χώρα σε χώρα, από τόπο σε τόπο και από εθνικότητα σε εθνικότητα. Απεικονίζει απλά τις κυρίαρχες τάσεις στη σύγχρονη μετανάστευση lifestyle στο εσωτερικό της Ευρώπης, μέσω της μελέτης της υφιστάμενης διεθνούς βιβλιογραφίας, η οποία συνεχώς εμπλουτίζεται από διάφορους επιστημονικούς κλάδους, και προσπαθεί να διακρίνει μέσω της προτεινόμενης τυπολογίας τις διαστάσεις αυτού του διαρκώς εξελισσόμενου κοινωνικού φαινομένου, το οποίο προσπαθούν να διερευνήσουν τόσο οι κοινωνιολόγοι και οι γεωγράφοι όσο και οι δημογράφοι, οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, οι γεροντολόγοι και οι ειδικοί της μετανάστευσης και του τουρισμού. 6.3 Κοινωνική ένταξη και κοινωνικά δίκτυα Ερευνητικό υπο-ερώτημα (α): «Ποιοι είναι οι μηχανισμοί δόμησης σχέσεων των Βρετανών με τον ντόπιο κερκυραϊκό πληθυσμό (δια-κοινοτική συνεκτικότητα) και κατασκευής δικτύων με ομοεθνείς τους ή άλλους αλλοδαπούς (ενδο-κοινοτική συνεκτικότητα) και ποιος είναι ο βαθμός της κοινωνικής ένταξής τους στην τοπική κοινότητα;» Υπόθεση 2 Οι Βρετανοί μετανάστες που ζουν μόνιμα στην Κέρκυρα έχουν ενταχθεί σε μεγάλο βαθμό στην τοπική κοινότητα. Η Υπόθεση επιβεβαιώνεται για την πλειοψηφία των ερωτώμενων στην έρευνά μας. Σύμφωνα με την Benson (2010a: 48), η επιτυχία ή η αδυναμία κοινωνικής ένταξης των μεταναστών στην κοινότητα υποδοχής είναι το αποτέλεσμα ενός πολύπλοκου συνδυασμού διαφορετικών παραγόντων που περιλαμβάνουν αλλά που δεν περιορίζονται στα εξής: α) την επιθυμία και την ύπαρξη κινήτρων στους μετανάστες να ενταχθούν, β) τις ευκαιρίες συναναστροφής με την τοπική κοινωνία, γ) την αποδοχή από τον τοπικό πληθυσμό, δ) την εύρεση κοινού εδάφους, κοινών ενδιαφερόντων των μεταναστών με τους ντόπιους. 251

264 Επιπρόσθετα, ο Smallwood (2007: 119) μελετώντας την περίπτωση της εγκατάστασης Βρετανών μεταναστών στην περιφέρεια της Aquitaine στη νοτιοδυτική Γαλλία, πρότεινε τρεις κατηγορίες Βρετανών, βάσει του βαθμού ένταξής τους στον τοπικό πληθυσμό και τους τάσης/κλίσης τους για ένταξη. Αυτές είναι: 1. καλά ενταγμένα υποκείμενα που συναναστρέφονται τακτικά σε κοινωνικό και σε επαγγελματικό επίπεδο με τους ντόπιους, 2. μη ενταγμένα υποκείμενα, τα οποία δεν αναζητούν την ένταξη, 3. μη ενταγμένα υποκείμενα που αναζητούν την ένταξη. Από την έρευνά μας προκύπτει ότι η πλειοψηφία των ερωτώμενων (14) ανήκει στην πρώτη κατηγορία, οι τρεις ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία και οι δύο στην τρίτη κατηγορία. Η Benson (2010a: 56) τονίζει ότι η εν λόγω έρευνα δείχνει ότι «υπάρχει σχέση μεταξύ του πόσο τα άτομα θέλουν να ενταχθούν, των γλωσσικών ικανοτήτων τους, του πόσο φιλόξενη είναι η τοπική κοινότητα και της επθυμίας τους να ενταχθούν». Σε αυτά θα προσθέταμε την ιδιοσυγκρασία και το χαρακτήρα των μεταναστών, η επίδραση των οποίων στην προσπάθειά τους για κοινωνική ένταξη μπορεί να είναι καθοριστική Σχέσεις με τον ντόπιο πληθυσμό και γλωσσική ικανότητα Στην περίπτωση των Βρετανών που διαμένουν μόνιμα στη νήσο Κέρκυρα, διαπιστώσαμε ότι υπάρχει πράγματι ένας συνδυασμός παραγόντων που συμβάλλουν από τη μία στην επιτυχή κοινωνική τους ενσωμάτωση στον ντόπιο πληθυσμό και από την άλλη, στην ακούσια/εκούσια αδυναμία τους να ενταχθούν. Αρχικά, η γλωσσική ικανότητα δεν είναι επαρκής για να διασφαλίσει την κοινωνική ένταξη του ατόμου. Για παράδειγμα, η Έμμα (48) και η Ελίζαμπεθ (69) αν και μιλάνε πολύ καλά ελληνικά μετά από την πολυετή διαμονή τους στο νησί δεν έχουν ενταχθεί πλήρως, όπως ίσως θα αναμενόταν, γιατί δεν επεδίωξαν πραγματικά όλα αυτά τα χρόνια να βρουν κοινά ενδιαφέροντα με τον ντόπιο πληθυσμό. Αν και είναι κοινωνικές, εξωστρεφείς, φιλικές και αποδεκτές από τους κατοίκους και η πολύ καλή γνώση των ελληνικών τις βοηθάει στην καθημερινή τους ζωή να επικοινωνούν αποτελεσματικά και αυτόνομα και να καταλαβαίνουν τι συμβαίνει γύρω τους, οι σχέσεις τους με τους ντόπιους είναι επιφανειακές και περιορίζονται σε τυπικότητες. Οι φίλοι τους είναι ως επί το πλείστον Βρετανοί, είτε ζευγάρια μικτών εθνικοτήτων, όπου συνήθως ο/ή σύζυγος είναι 252

265 βρετανικής υπηκοότητας ενώ η Έμμα συναναστρέφεται και με τους Έλληνες συγγενείς της. Επιπλέον, ο Μαρκ (58) και η Κλερ (59) μιλάνε πολύ λίγο ελληνικά αν και έζησαν δέκα χρόνια στην Κύπρο και διανύουν ήδη τον τρίτο χρόνο διαμονής τους στην Κέρκυρα. Η Κλερ άρχισε να μαθαίνει ελληνικά στην Κύπρο και συνεχίζει στην Κέρκυρα αλλά η πρόοδός της είναι πολύ αργή, καθώς βρίσκει τα ελληνικά ιδιαίτερα δύσκολα, ενώ ο Μαρκ ξεκίνησε μαθήματα στην Κέρκυρα εδώ και ένα χρόνο αλλά βρίσκεται ακόμη σε στοιχειώδες επίπεδο. Μας είπαν ότι αν και έχουν προσπαθήσει να πιάσουν κουβέντα με τους γείτονές τους στα ελληνικά, και ότι γενικότερα επιδιώκουν να ενταχθούν στην τοπική κοινωνία γιατί συμπαθούν πολύ τους Έλληνες, δεν τα καταφέρνουν και νιώθουν απομονωμένοι. Η Κλερ αναφέρει ότι όποτε ξεκινάει να μιλάει ελληνικά σε κάποιον Έλληνα, αυτός ούτε έχει την υπομονή να την ακούσει προσεκτικά ούτε δείχνει πρόθυμος να τη βοηθήσει να εκφραστεί και να τη διορθώσει αν χρειαστεί, κάτι που την αποθαρρύνει από το να συνεχίσει να μαθαίνει ελληνικά. Επειδή οι περισσότεροι Κερκυραίοι μιλάνε αγγλικά, γυρίζουν τη συζήτηση αμέσως στα αγγλικά για ευκολία και έτσι η Κλερ δεν μπορεί να εξασκήσει και να βελτιώσει τα ελληνικά της μέσω της συναναστροφής της με τους ντόπιους όπως θα περίμενε. Ωστόσο, αυτή η αδυναμία της ενσωμάτωσής της στην τοπική κοινωνία ίσως να εξηγείται εν μέρει από το χαρακτήρα της Κλερ καθώς είναι άτομο ηπίων τόνων που δεν θα εμμείνει να γίνει κατανοητή στα ελληνικά από το συνομιλητή της και εγκαταλείπει την προσπάθεια απογοητευμένη και εν μέρει από τη μη εύρεση κοινών ενδιαφερόντων με τους ντόπιους. Η Καναδέζα Γουέντι η οποία εγκαταστάθηκε με το Βρετανό σύζυγό της Τζέιμς σ ένα ορεινό χωριό στην Κέρκυρα το 1983 γράφει σε μία επιστολή της στην πεθερά της με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1985: «Μιλώντας για το Φίλιππο, τον εξέπληξα τις προάλλες μιλώντας ελληνικά με ευχέρεια με κάποιον στο μπαρ. Αργότερα, μου είπε: Ξέρεις, τα ελληνικά σου πάνε καλά. Πραγματικά έπαινος. Φυσικά αρνείται ακόμη να μου μιλήσει στα ελληνικά, όπως επιμένει να αποκαλεί το γιο σου Τζέιμς και όχι Τζίμη ή Δημήτρη όπως όλοι οι άλλοι.» (Chatto 2005: 265) Ο Στίβεν και η Πατρίσια συμμετέχουν τακτικά στις εκδηλώσεις και στις συναντήσεις της τοπικής αγγλικής κοινότητας και του τοπικού αγγλόφωνου Ροταριανού Ομίλου, συναντώντας εκεί αλλοδαπούς διαφόρων ευρωπαϊκών εθνικοτήτων, μεταξύ των οποίων και Έλληνες με τους οποίους έχουν κοινά ενδιαφέροντα. Νιώθουν άνετα μαζί 253

266 καθώς μπορούν να συζητήσουν ελεύθερα για διάφορα θέματα, για τη ζωή τους στην Κέρκυρα, για τις τυχόν δυσκολίες και προβλήματα που αντιμετωπίζουν, να ανταλλάξουν απόψεις και να ενημερωθούν για τα τεκταινόμενα στο νησί. Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας επιβεβαιώνουν τα ευρήματα της έρευνας της Benson (2010a) για τους Βρετανούς στη νοτιοδυτική Γαλλία, η οποία έδειξε ότι τα άτομα που είναι πιο επιτυχώς ενταγμένα είχαν βρει ένα ή περισσότερα κοινά ενδιαφέροντα με τα μέλη του τοπικού πληθυσμού. Πολλοί από τους ερωτώμενους είχαν σχηματίσει αρκετές φιλίες με γείτονες και με συγχωριανούς τους και είτε συμμετείχαν στις τοπικές κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνονταν είτε έβγαιναν μαζί για φαγητό, καφέ ή ποτό, είτε οι Έλληνες τους προσκαλούσαν στα σπίτια τους με την ευκαιρία κάποιου εορτασμού. Για παράδειγμα, ο Πάτρικ (65) και η Σάρα (54) έχουν αρκετούς Έλληνες φίλους στο χωριό όπου μένουν ήδη από τότε που πήγαιναν εκεί ως τουρίστες ενώ έχουν ελάχιστους Βρετανούς φίλους. Ο Πάτρικ μιλάει ελληνικά αλλά με λάθη ενώ η Σάρα δεν μιλάει καθόλου. Ωστόσο, έχει απασχοληθεί από Έλληνες στο παρελθόν στο μάζεμα ελιών ενώ τα εστιατόρια όπου δουλεύει είναι ελληνικά και δεν αντιμετωπίζει κανένα πρόβλημα με τα αφεντικά της και τους συναδέλφους τους. Ο Πάτρικ για να περνάει τον καιρό του βοηθάει πότε πότε μια ντόπια ηλικιωμένη κυρία με διάφορες μικροδουλειές στο σπίτι της, π.χ. μικροεπισκευές, βαψίματα και για αντάλλαγμα δεν του δίνουν χρήματα αλλά τοπικό ελαιόλαδο. Ο Πάτρικ και η Σάρα είναι εξωστρεφή άτομα, με όρεξη για ζωή και κάνουν παρέα με άτομα από διάφορες εθνικότητες, συνυπάρχοντας αρμονικά. Τους λένε ότι τους ταιριάζει σαν χαρακτήρες ο ελληνικός τρόπος ζωής. Ο Πάτρικ μάλιστα θέλει να αποκτήσει σύντομα την ελληνική ιθαγένεια αν και δεν γνωρίζει τον τρόπο. Η Σάρα δεν επέστρεψε ποτέ στη Βρετανία από τότε που εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κέρκυρα, καθώς δεν υπάρχουν φιλικοί και συγγενικοί δεσμοί εκεί. Η νέα πατρίδα τους είναι η Ελλάδα. Αλλά και ο Πάτρικ που χρειάστηκε να πάει στη Βρετανία τρεις φορές για να δει τα παιδιά του και τα εγγόνια του, ένιωσε εντελώς ξένος εκεί αφού δεν τον συνέδεε τίποτα με τον τόπο του. Όλα του φάνηκαν τόσο ανοίκεια που δεν έβλεπε την στιγμή να γυρίσει στην αγαπημένη του Ελλάδα, την οποία νιώθει ως πατρίδα του και σπίτι του. Ο Πάτρικ μας λέει με αφοπλιστική ειλικρίνεια ότι δεν πρόκειται να εγκαταλείψει ποτέ το νησί και θέλει να θαφτεί στην Κέρκυρα και με τα λόγια του αυτά μας θυμίζει τη μητέρα του Βρετανού συγγραφέα Tζέραλντ Ράσελ, η οποία ως ηρωίδα στο αυτοβιογραφικό έργο του γιου της 254

267 «Η οικογένειά μου και τα άλλα ζώα», 194 καθισμένη στον κήπο μιας αγροικίας που νοίκιαζαν στην Κέρκυρα, είναι τόσο ευτυχισμένη που δηλώνει γαλήνια στα παιδιά της ότι θα ήθελε να θαφτεί εκεί, κάτω από το μεγαλύτερο κυπαρίσσι του κήπου. Είναι συγκινητικό να ακούει κανείς έπειτα από 77 χρόνια πάλι τα ίδια λόγια από έναν Βρετανό που βρήκε τον προσωπικό του παράδεισο στην Κέρκυρα. Παρομοίως, η Τζέιν (48) και ο Ντέρεκ (48) έχουν γίνει αποδεκτοί από τους συγχωριανούς τους και κάνουν τακτικά παρέα μαζί τους. Μας μιλάνε για τους Έλληνες φίλους τους σαν να τους γνωρίζουν από χρόνια αν και βρίσκονται μόλις τέσσερα χρόνια στο νησί. Βέβαια πριν έρθουν στην Κέρκυρα είχαν ζήσει στη Ζάκυνθο για οχτώ χρόνια και ο ελληνικός τρόπος ζωής, τα ελληνικά ήθη κι έθιμα δεν τους ήταν άγνωστα. Δεν κάνουν παρέα με τους ομοεθνείς τους από επιλογή, παρά μόνο με ένα ζευγάρι που η σύζυγος είναι Βρετανίδα. Έχουν αποστασιοποιηθεί από τα μέλη της αγγλικής κοινότητας που ζουν στο νησί και δεν συμμετέχουν στις εκδηλώσεις τους ούτε συχνάζουν στα μέρη όπου πηγαίνουν αυτοί ή οι Βρετανοί τουρίστες το καλοκαίρι, καθώς δεν τους εκφράζει αυτός ο τρόπος ζωής. Και οι δύο έχουν βρει στην Ελλάδα το δικό τους παράδεισο. Αν και είναι κοινωνικοί, δεν τους πειράζει να μένουν μόνοι τους για μέρες. Το υποστατικό στο οποίο μένουν είναι μακριά από τα υπόλοιπα σπίτια του χωριού και μπορεί να περάσει μία εβδομάδα χωρίς να δουν άνθρωπο. Ωστόσο, απολαμβάνουν ο ένας την παρέα του άλλου και χαίρονται που οι Έλληνες φίλοι τους επικοινωνούν τακτικά μαζί τους τηλεφωνικώς για να δουν τι κάνουν. Εξάλλου, αυτό που τους προσέλκυσε στην Ελλάδα είναι η αλληλεγγύη των τοπικών κοινωνιών και το πνεύμα της κοινότητας που επικρατεί κυρίως στις αγροτικές περιοχές της χώρας, σε αντίθεση με τη Βρετανία όπου «ο κόσμος είναι αδιάφορος για το συνάνθρωπό» του και «δεν τον ενδιαφέρει αν ζει ή αν πέθανε», μας λέει χαρακτηριστικά η Τζέιν. Ο Ντέρεκ δεν πήγαινε ποτέ στην εκκλησία όσο ζούσε στη Βρετανία γιατί θεωρούσε την αγγλικανική εκκλησία άκαμπτη και απρόσωπη. Τώρα βρίσκει χρόνο και παρακολουθεί την κυριακάτικη Θεία Λειτουργία στην τοπική ορθόδοξη εκκλησία και του αρέσει τόσο πολύ το τελετουργικό και η χαλαρή, ανοιχτή και ανθρώπινη προσέγγιση της 194 Το έργο γράφτηκε το 1955 και εκδόθηκε το Ωστόσο, το βιβλίο περιγράφει τη ζωή της οικογένειας κατά την πενταετή παραμονή της οικογένειας Ράσελ στην Κέρκυρα, από το 1935 έως το Ο Τζέραλντ Ράσελ ήταν 10 ετών όταν έφθασε στο νησί. Η οικογένεια αναγκάστηκε να επιστρέψει στο σπίτι της στη Βρετανία πριν ξεσπάσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Το βιβλίο γυρίστηκε σε τηλεοπτική ταινία το 2005 σε σκηνοθεσία Sheree Folkson με την Imelda Staunton στο ρόλο της μητέρας του Ράσελ. 255

268 ορθοδοξίας ώστε σκεφτόταν να βαπτισθεί ορθόδοξος, με την καθοδήγηση του τοπικού ιερέα. Επιπλέον, νιώθει τόσο Έλληνας που επιθυμεί να αποκτήσει και την ελληνική ιθαγένεια. Δεν γνώριζε τη διαδικασία αλλά σκόπευε να μάθει πώς μπορεί να γίνει αυτό. Μας μιλάνε για τους Έλληνες φίλους τους με τα μικρά τους ονόματα, τόσο οικεία νιώθουν μαζί τους. Είναι οι δικοί τους άνθρωποι που γνωρίζουν ότι θα νοιαστούν γι αυτούς και ότι θα τρέξουν να τους βοηθήσουν σε μια δύσκολη στιγμή. «Αυτό που μου αρέσει είναι η τρέλα που κουβαλάνε», λέει ο Ντέρεκ. Όταν συναντιούνται όλοι μαζί συζητάνε για τα πάντα, τρώνε, πίνουν και διασκεδάζουν ανέμελα. Ο Τζεφ (65) και η Ρέιτσελ (54) ξεκίνησαν να κάνουν μαθήματα ελληνικών μόλις ήρθαν στην Κέρκυρα πριν από τρία χρόνια και έχουν ήδη αρκετούς Έλληνες φίλους. Δεν μιλάνε ακόμη καλά ελληνικά αλλά μπορούν να συνεννοηθούν σε βασικά πράγματα. Έκριναν ότι είναι απαραίτητο να μάθουν τα ελληνικά αφενός, για να μπορέσουν να ενταχθούν ευκολότερα και γρηγορότερα και αφετέρου, για πρακτικούς λόγους καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι στο χωριό όπου κατοικούν είναι ηλικιωμένοι και δεν μιλάνε αγγλικά. Παράλληλα αυτό τους βοηθάει και να τα εξασκήσουν μαζί τους. Κάνουν παρέα με την Ελληνίδα φιλόλογο που τους κάνει μάθημα και τους αρέσει να πηγαίνουν σε ελληνικές ταβέρνες και όχι εκεί όπου συχνάζουν οι ομοεθνείς τους, γιατί όπως μας είπαν αναζητούν την αυθεντικότητα. Πηγαίνουν και στην τοπική ορθόδοξη εκκλησία και στην αγγλικανική εκκλησία στην πόλη. Οι συγχωριανοί τους χαίρονται που βλέπουν δύο Βρετανούς να παρακολουθούν μαζί τους τη Θεία Λειτουργία στην εκκλησία του χωριού τους και ότι αυτοί επέλεξαν τον τόπο τους για να εγκατασταθούν. Αλλά και ο Τζεφ και η Ρέιτσελ χαίρονται με τη σειρά τους που έγιναν αμέσως αποδεκτοί από την τοπική κοινότητα και έχουν καλές σχέσεις με τους γείτονές τους. Βρίσκουν τους ντόπιους πολύ γενναιόδωρους, παρά την οικονομική κρίση που γνωρίζουν ότι τους έχει επηρεάσει αρκετά και προσπαθούν και οι ίδιοι να διατηρήσουν αυτή τη γέφυρα επικοινωνίας. Ο Ουίλιαμ (54) και η Μάργκαρετ (55) δεν μιλάνε καθόλου ελληνικά. Θεωρούν ότι είναι δύσκολη γλώσσα και αφετέρου, ότι είναι μεγάλοι πλέον για να μπορούν να απομνημονεύουν λεξιλόγιο, γραμματική και συντακτικό. Ο Ουίλιαμ έχει τρεις Έλληνες στενούς φίλους με τους οποίους μοιράζεται το πάθος του για το μοτοσικλετισμό. Οργανώνουν συχνά εκδρομές και ταξίδια με τις μοτοσυκλέτες τους στο νησί και στην ηπειρωτική Ελλάδα, ανακαλύπτοντας τις ομορφιές της Ελλάδας. Κάνουν παρέα τακτικά και ο Ουίλιαμ πηγαίνει μερικές φορές για καφέ στην εργασία τους όπου συζητάνε για 256

269 διάφορα θέματα αλλά και για το αγαπημένο τους χόμπι. Ο Ουίλιαμ μας είπε ότι είναι ο μοναδικός Βρετανός ερασιτέχνης μοτοσικλετιστής στο νησί. Οι δύο από τους τρεις Έλληνες φίλους του μιλάνε καλά αγγλικά ενώ ο τρίτος μιλάει λίγα αγγλικά. Αυτό βοηθάει την επικοινωνία του μαζί τους γιατί ο ίδιος δεν μιλάει καθόλου ελληνικά. Η γυναίκα του δεν έχει τη δυνατότητα να συναναστραφεί με τον ντόπιο πληθυσμό γιατί το σπίτι όπου ζουν είναι απομακρυσμένο από τα υπόλοιπα σπίτια του χωριού. Επιπλέον, ο Ουίλιαμ και η Μάργκαρετ συναναστρέφονται και με πολλούς Βρετανούς, Γερμανούς και Σκανδιναβούς, στο πλαίσιο της τακτικής ενασχόλησής τους με την Αγγλικανική εκκλησία ενώ είναι εθελοντές στο πνευματικό κέντρο της τοπικής Ευαγγελικής εκκλησίας. Ο Έρικ (56) μιλάει ελάχιστα ελληνικά που έμαθε μόνος του, δεν παρακολούθησε ποτέ μαθήματα ενώ η Τζούλι (58) παρακολούθησε μαθήματα ελληνικών για ένα χρόνο και πλήρωνε λίγα χρήματα. Εντούτοις, τα βρήκε αρκετά δύσκολα και δεν συνέχισε αν και ήταν δωρεάν. Τώρα προσπαθεί να μάθει μόνη της κάποια βασικά ελληνικά για τον προφορικό λόγο για να μπορεί να συνεννοείται με τους ντόπιους. Βρίσκονται μόνο τρία χρόνια στο νησί, ωστόσο, έχουν αποκτήσει αρκετούς Έλληνες φίλους στο χωριό όπου μένουν. Χρησιμοποίησαν Έλληνα μάστορα και εργάτες για να κάνουν κάποιες μετατροπές στο σπίτι τους και έμειναν πολύ ικανοποιημένοι από τον επαγγελματισμό τους και από το χαρακτήρα τους. Τους θεωρούν φίλους τους και όποτε τους συναντούν μιλάνε μαζί τους και πίνουν έναν καφέ. Ο Έρικ χαίρεται πολύ που αυτός και η σύζυγός του έχουν γίνει δεκτοί με θέρμη από τους ντόπιους. Νιώθει υπερήφανος που ο καλός του Έλληνας φίλος και συγχωριανός μιλάει με καλά λόγια γι αυτόν στους φίλους του. Ο Έρικ και η Τζούλι συνεννοούνται με τους συγχωριανούς τους με τα ελάχιστα ελληνικά που γνωρίζουν και δεν αφήνουν τη γλώσσα να σταθεί εμπόδιο στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Δεν τους αρέσει να βγαίνουν και να πίνουν με τους ομοεθνείς τους, ωστόσο, μερικές φορές αναγκάζονται να το κάνουν για να μη φανούν ακατάδεκτοι. Συμμετέχουν στις τοπικές κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις όποτε τους δίνεται η ευκαιρία και δεν νιώθουν την ανάγκη να γίνουν μέλη ενός κλειστού κλαμπ αλλοδαπών για να ενισχύσουν την εθνική τους ταυτότητα και για να μη νιώθουν απομονωμένοι. Στον πίνακα 25 εμφαίνονται οι παράγοντες που συνέβαλαν ή ανέστειλαν την κοινωνική ένταξη μέχρι σήμερα των ερωτώμενων στην έρευνά μας. Η γλωσσική ικανότητα δεν βρέθηκε να συσχετίζεται άμεσα με το φύλο, την κοινωνική τάξη, το επίπεδο εκπαίδευσης, την οικογενειακή κατάσταση και το έτος 257

270 άφιξης, με εξαίρεση τις δύο Βρετανίδες που είναι παντρεμένες με Έλληνες, και συνεπώς, δεν προκύπτουν κάποια διακριτά μοτίβα. Απλά ορισμένες από τις γυναίκες στην έρευνά μας φαίνεται να διαθέτουν μεγαλύτερη επιθυμία για μάθηση και κάποια σχετική γλωσσική υπεροχή έναντι των ανδρών είτε επειδή είναι εκ φύσεως περισσότερο επικοινωνιακές και έχουν ανάγκη για επικοινωνία με τους ντόπιους στις καθημερινές τους συναλλαγές είτε επειδή οι άνδρες συνήθως αφήνουν αυτό το κομμάτι στις συζύγους τους που το διαχειρίζονται πιο αποτελεσματικά, όπως και στην περίπτωση των Βρετανών που ζουν στο Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία (King et al. 2000: 136). Η γλωσσική ικανότητα των Βρετανών στην Κέρκυρα παρουσιάζει ομοιότητες με αυτήν των Βρετανών στην Costa del Sol, όπου μόνο το 26% έχει ευχέρεια στα ισπανικά, το 63% έχει κάποια γνώση της γλώσσας και το 11% γνωρίζει μόνο λίγες λέξεις ενώ παρουσιάζει μεγάλη απόκλιση από τη γλωσσική ικανότητα των Βρετανών που ζουν στην Τοσκάνη της Ιταλίας, όπου το 75% μιλάει με ευχέρεια ιταλικά και είναι σε θέση να διαβάζει τις τοπικές ιταλικές εφημερίδες (King et al. 2000: 129, 131). Τα ποσοστά αυτά επιβεβαιώνονται και από την έρευνα European Internal Movers Social Survey (EIMSS), που διεξήχθη το 2004 στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία και στην Ισπανία. Μόνο το 28% των Βρετανών που έχει μεταναστεύσει στην Ισπανία μιλάει αρκετά καλά ισπανικά (με μέσο όρο διαμονής στη χώρα τα 13 έτη), σε σύγκριση με το ποσοστό του αντίστοιχου επιπέδου γλωσσομάθειας των Βρετανών στη Γαλλία (61,8%), στη Γερμανία (75,2%) και στην Ιταλία (83,7%) (Alaminos and Santacreu 2009: ). Επιπλέον, σε σχέση με την τρέχουσα γνώση της γλώσσας του τόπου διαμονής, οι Βρετανοί σε σύγκριση με τους Γάλλους, τους Ισπανούς, τους Γερμανούς και τους Ιταλούς μετανάστες στο εσωτερικό της ΕΕ έχουν το χαμηλότερο επίπεδο γλωσσομάθειας (Alaminos and Santacreu 2009: 104). Ωστόσο, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι η αγγλική είναι η πιο διαδεδομένη γλώσσα στην ΕΕ, γεγονός το οποίο μειώνει τις συνέπειες από αυτή την έλλειψη γλωσσομάθειας εκ μέρους των Βρετανών πολιτών (ό.π.). Η συμπεριφορά των μεταναστών μέσης ηλικίας αλλά και των συνταξιούχων μεταναστών στην έρευνά μας παρουσιάζει ομοιότητες με αυτή των Βρετανών στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Pays d Auge στη Νορμανδία στη Γαλλία, οι οποίοι ήταν «αποφασισμένοι να ενταχθούν κοινωνικά, και υιοθέτησαν διαφορετικές στρατηγικές προς τον σκοπό αυτό» (Drake & Collard 2008: 222). Καθώς οι Βρετανοί που ζουν στην Κέρκυρα ολοένα και αναπτύσσουν διαπροσωπικές σχέσεις με τους ντόπιους, αρχίζουν 258

271 να απομακρύνονται ενσυνείδητα και ασυνείδητα- από τους ομοεθνείς τους οι οποίοι δεν το πράττουν, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα της Benson (2010a: 59) για τους Βρετανούς που ζουν στο γεωγραφικό διαμέρισμα του Lot στη νοτιοδυτική Γαλλία. Από την έρευνα πεδίου στην Κέρκυρα προκύπτει σαφώς ότι οι Βρετανοί που θέλουν να ενταχθούν κοινωνικά αναζητούν συνεχώς τρόπους για να γίνουν αποδεκτοί από την τοπική κοινωνία καθώς και κοινά ενδιαφέροντα με τους γείτονές τους και με τους Ομάδα μεταναστών Επιθυμία και κίνητρο για κοινωνική ένταξη Ευκαιρίες για συναναστροφή με την τοπική κοινότητα 259 Αποδοχή από τον ντόπιο πληθυσμό Εύρεση κοινών ενδιαφερόντων με τον ντόπιο πληθυσμό Ομιλία ελληνικών/ παρακολούθηση μαθημάτων Ι. Μετανάστες μέσης ηλικίας Νάνσυ (56) Πάτρικ (65) Σάρα (54) Χ Ντέρεκ (48) Τζέιν (48) Ελίζαμπεθ (69) Χ Χ Ουίλιαμ (54) Χ Μάργκαρετ (55) Χ Χ Χ ΙΙ. Μετανάστες συνταξιούχοι Έρικ (59) Χ Τζούλι (61) Φίλιπ (65) Χ Μαρκ (58) Χ Χ Χ Κλερ (59) Χ Χ Χ Τζεφ (65) Ρέιτσελ (54) Ρότζερ (60) Χ Έμιλυ (71) Χ ΙΙΙ. Love migrants Έμμα (49) Χ Χ Άλις (47) Χ Πίνακας 25. Παράγοντες κοινωνικής ένταξης των ερωτώμενων Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης συγχωριανούς τους. Από τα ευρήματα πεδίου δεν προκύπτει ότι οι Βρετανοί που ζουν στην Κέρκυρα έχουν πρόθεση να κατασκευάσουν μία εθνοτικά και πολιτισμικά διακριτή ταυτότητα, όπως για παράδειγμα κάνουν στην Costa del Sol στη νότια Ισπανία, όπου «[η] εθνότητα παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στις καθημερινές ζωές στη Φουενχιρόλα όσον αφορά

272 στις φιλίες και στις δραστηριότητες αλλά και συμβολικά» (O Reilly 2000: 89). Δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι Βρετανοί που ζουν μόνιμα στην Κέρκυρα συναναστρέφονται μόνο με τους ομοεθνείς τους, ότι δεν καταβάλλουν προσπάθειες να μάθουν την ελληνική γλώσσα ή να καταλάβουν την τοπική κουλτούρα και ότι έχουν αναπτύξει μία νοοτροπία περίκλειστης ομάδας. Αντίθετα, μπορούμε να τους θεωρήσουμε σε μεγάλο βαθμό ενταγμένους στην τοπική κοινωνία αφού συμμετέχουν λιγότερο ή περισσότερο στους θεσμούς και στις κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, κάνουν παρέα με Έλληνες και οι περισσότεροι είτε μιλάνε λίγα- ελληνικά είτε προσπαθούν να μάθουν. Κατά αναλογία με όσα επισημαίνουν οι King et al. (2000: 145) για τους Βρετανούς που ζουν στην Costa del Sol στην Ισπανία, πρέπει να τονίσουμε ότι είναι πιθανόν ορισμένοι εκ των Βρετανών που περιλαμβάνονται στην έρευνά μας και οι οποίοι ανέφεραν ότι έχουν υιοθετήσει τον ελληνικό τρόπο ζωής να έχουν επιφανειακές απόψεις σχετικά με το τι σημαίνει να είναι κανείς Έλληνας και ίσως να είναι απλά «ένας τρόπος για να εκφράσουν την απογοήτευσή τους με τη Βρετανία». Από την έρευνα πεδίου προκύπτει ότι στις περιπτώσεις της επιτυχούς κοινωνικής ένταξης, η γλώσσα δεν αποτελεί πάντα τον κύριο παράγοντα για να γίνει ένα άτομο αποδεκτό από τον ντόπιο πληθυσμό αλλά αυτό εξαρτάται περισσότερο από τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του ατόμου και από την προσπάθεια που καταβάλλει. Η συναναστροφή με τους Έλληνες με τη σειρά της παρέχει ευκαιρίες στους μετανάστες να βελτιώσουν τα ελληνικά τους. Ωστόσο, ορισμένοι ερωτώμενοι αναγνωρίζουν ότι το γεγονός ότι δεν μιλάνε ελληνικά δεν τους επιτρέπει να ενσωματωθούν όσο θα επιθυμούσαν στην τοπική κοινωνία ενώ άλλοι δεν το θεωρούν σοβαρό λόγο για να μην ενταχθούν. Από την έρευνά μας δεν προκύπτει ότι η μη απόπειρα εκμάθησης ελληνικών υποδηλώνει γενικότερα μία έλλειψη προσπάθειας εκ μέρους των Βρετανών για να ενταχθούν κοινωνικά, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των Βρετανών στο γεωγραφικό διαμέρισμα του Lot στην αγροτική Γαλλία (Benson, 2010a: 59). Αντίθετα, τα άτομα αυτά προσπαθούν να βρουν κοινό έδαφος με τους ντόπιους ώστε να αντισταθμίσουν αυτή την αδυναμία τους. Οι λόγοι που επικαλούνται γι αυτή τη μειονεξία θα λέγαμε ότι ισχύουν σε ένα βαθμό. Πράγματι τα νέα ελληνικά είναι αντικειμενικά μία αρκετά δύσκολη γλώσσα για τους Ευρωπαίους, με διαφορετικό αλφάβητο, που απαιτεί πολλές ώρες συστηματικής 260

273 μελέτης του συντακτικού και της γραμματικής, σε συνδυασμό με προφορική εξάσκηση και η πρόοδος που επιτελείται σε σχέση με την εκμάθηση άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών είναι αργή, γεγονός που αποθαρρύνει τις περισσότερες φορές τους αλλοδαπούς να συνεχίσουν την εκμάθησή τους. Επιπλέον, στην Κέρκυρα λειτουργούν ελάχιστα ή είναι ανύπαρκτα τα οργανωμένα τμήματα διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης γλώσσας για ενήλικες που προσφέρουν οι δημόσιοι φορείς ή τα ιδιωτικά κέντρα ξένων γλωσσών. Και όταν υπάρχουν, συχνά δεν βρίσκονται κοντά στον τόπο κατοικίας των Βρετανών, με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να καταφεύγουν στη λύση των ιδιαιτέρων μαθημάτων με Έλληνα καθηγητή που θα τους συστήσει κάποιος άλλος Βρετανός ή ντόπιος ή τον οποίο θα πρέπει να αναζητήσουν μόνοι τους. Όλα αυτά φυσικά απαιτούν κόπο, χρήματα, διάθεση και επιμονή. Από την άλλη, όσοι Βρετανοί προσπαθούν να ανοίξουν μία συζήτηση με τα περιορισμένα τους ελληνικά, συχνά αποθαρρύνονται από το να τη συνεχίσουν γιατί είτε ο συνομιλητής τους δεν έχει την υπομονή να τους ακούσει και να τους καταλάβει, είτε τους απαντάει στα αγγλικά, τη lingua franca στις τουριστικές περιοχές της Κέρκυρας αλλά όχι στα χωριά, τα οποία γνωρίζει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού του νησιού, αφού αποτελεί έναν δημοφιλή διεθνή τουριστικό προορισμό. Παρομοίως ορισμένοι Βρετανοί που είναι εγκατεστημένοι στην παράκτια πόλη του Calpe στην Costa Blanca στη νότια Ισπανία είναι απογοητευμένοι με το ότι δεν γνωρίζουν ισπανικά καθώς αυτό τους εμποδίζει να κάνουν φιλίες με τους ντόπιους (Casado-Diaz 2009: 96). Κατά τ άλλα, παραμένει η ανάγκη για εκμάθηση των νέων ελληνικών από τους αλλοδαπούς, καθώς η πλειοψηφία τους διαμένει σε χωριά στο εσωτερικό του νησιού, όπου ο πληθυσμός είναι κυρίως αγροτικός και μεγαλύτερος σε ηλικία, και δεν μιλά ξένες γλώσσες. Ταυτόχρονα, αυτό αποτελεί μία ευκαιρία για τους αλλοδαπούς να εξασκήσουν στον προφορικό λόγο τα ελληνικά που έχουν μάθει. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η κατανόηση των ντόπιων από έναν αλλοδαπό δυσχεραίνεται μερικές φορές από την τοπική επτανησιακή προφορά, όπως και στην περίπτωση της ανδαλουσιανής προφοράς στα ισπανικά στην Costa del Sol (King et al. 2000: 135). Παρ όλα αυτά, πολλοί από τους ερωτώμενους ανέφεραν ότι στην ηλικία στην οποία βρίσκονται δεν τους βοηθά η μνήμη να συγκρατήσουν αυτά που μαθαίνουν και συνεπώς, αποθαρρύνονται και εγκαταλείπουν την προσπάθεια. 261

274 Αντίθετα, η περίπτωση των Βρετανών μεταναστών στη νότια Ισπανία (Costa del Sol, Costa Blanca) είναι εντελώς διαφορετική καθώς δεν είναι καθόλου ενταγμένοι στην τοπική κοινωνία και ζουν σαν να μην έχουν φύγει από τη χώρα τους, έχοντας σχηματίσει μία περίκλειστη κοινότητα. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας European Internal Movers Social Survey (EIMSS), που διεξήχθη το 2004, το 44,9% των Βρετανών που ζουν στην Ισπανία έχουν φίλους μόνο ομοεθνείς τους, αλλά τα αντίστοιχα ποσοστά είναι χαμηλότερα στην περίπτωση των Βρετανών που ζουν στη Γερμανία (17,7%), των Βρετανών στη Γαλλία (11,2%) και των Βρετανών στην Ιταλία (8,4%) (Alaminos and Santacreu 2009: 107) Το υψηλό ποσοστό στην περίπτωση των Βρετανών στην Ισπανία εξηγείται αφενός, λόγω του οικιστικού προτύπου των ιδιωτικών urbanizaciones (βλ. παρακάτω) που κυριαρχεί σε όλη τη χώρα και που ευνοεί τον κοινωνικό διαχωρισμό και αφετέρου, στην υψηλή χωρική συγκέντρωση των Βρετανών, Είναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλούς Δήμους στην Costa Blanca στην επαρχία του Αλικάντε ο αλλοδαπός πληθυσμός ξεπερνά το 50% του συνολικού πληθυσμού. Για παράδειγμα στο Δήμο Κάλπε (Calpe) το 2005 ήταν εγγεγραμμένοι αλλοδαποί (ποσοστό 58,6% επί του συνολικού πληθυσμού) ενώ στο Δήμο Ροχάλες (Rojales) οι αλλοδαποί αποτελούσαν το 65,2% του συνολικού πληθυσμού (Huete 2009: 105). Το παράδοξο είναι ότι ένα αρκετά υψηλό ποσοστό των Βρετανών που ζουν στην Ισπανία (34,2%) είναι εθνικά προσανατολισμένο, δηλαδή έχει συμπάθεια μόνο προς τη χώρα υποδοχής και μόλις το 4,6% μόνο προς τη Βρετανία ενώ το 80,9% των ερωτηθέντων Βρετανών που ζουν στην Ισπανία δεν επιθυμούν να επιστρέψουν στη χώρα τους (Alaminos and Santacreu 2009: 108). Ένα άλλο παράδοξο που προέκυψε από την παραπάνω έρευνα και που σχετίζεται με όσα αναφέρθηκαν νωρίτερα είναι ότι η ένταξη των Βρετανών στην Ισπανία είναι ισχυρή πολιτισμικά (0,50), όσον αφορά στην ψυχολογική εγγύτητα με το πολιτισμικό περιβάλλον και την αποδοχή των διαφορετικών αξιών και του διαφορετικού τρόπου ζωής της χώρας υποδοχής, αλλά ισχνή κοινωνικά (-1), όσον αφορά στη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή στην κοινωνία υποδοχής, και αυτό γιατί η πολιτισμική ένταξη και η κοινωνική ένταξη αν και σχετίζονται ως έννοιες, δρουν ανεξάρτητα (Alaminos and Santacreu 2009: 110). Οι ερευνητές σπεύδουν να απαντήσουν στην ερώτηση πώς γίνεται ορισμένοι μετανάστες να νιώθουν ενταγμένοι πολιτισμικά εάν δεν μπορούν να μιλήσουν τη γλώσσα ή εάν δεν έχουν καθόλου ντόπιους φίλους. Εξηγούν ότι αυτό εξαρτάται από 262

275 το κατά πόσο οι μετανάστες είναι σε θέση να αναγνωρίσουν το βάθος και τις λεπτές διαφορές μιας κουλτούρας και ότι αν και «επιτυγχάνουν βασικές ικανότητες στον τρόπο ζωής της χώρας διαμονής, όπως οι κώδικες ενδυμασίας και φαγητού ή οι τρόποι χαιρετισμού ( ) δεν αποκτούν τη γνωστική ικανότητα [να αναγνωρίζουν] τις αξίες και το νόημα του τι συμβαίνει γύρω τους [και] το αποτέλεσμα είναι μία επιφανειακή συνύπαρξη» (Alaminos and Santacreu 2009: ). Επανερχόμενοι στην περίπτωση των Βρετανών κατοίκων στη νότια Ισπανία, παρατηρούμε ότι εδώ και πολλά χρόνια έχει δημιουργηθεί μία ολόκληρη σειρά από επιχειρήσεις ιδιαίτερα στο εμπόριο και στον τομέα των υπηρεσιών- που ικανοποιούν τις ανάγκες των Βρετανών τουριστών και μεταναστών. Οι Βρετανοί μετανάστες στη νότια Ισπανία αφιερώνουν όλο το χρόνο τους σε βρετανικές συνήθειες, ψωνίζοντας σε βρετανικά σούπερ μάρκετ, τρώγοντας και πίνοντας σε βρετανικές παμπ και εστιατόρια, ακούγοντας βρετανικό ραδιόφωνο, παρακολουθώντας βρετανικά δορυφορικά τηλεοπτικά κανάλια και διαβάζοντας τοπικές αγγλόφωνες και βρετανικές εφημερίδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν από δέκα χρόνια στην Costa del Sol εκδίδονταν επτά τοπικές εφημερίδες στα αγγλικά ενώ εξέπεμπαν σήμα πέντε ραδιοφωνικοί σταθμοί. Σύμφωνα με δημοσίευμα της Guardian, 195 η συνηθισμένη εικόνα των Βρετανών στην επαρχία του Αλικάντε είναι αυτή μοναχικών συνταξιούχων που παρακολουθούν βρετανικές σαπουνόπερες στη δορυφορική τηλεόραση, με μία βρετανική εφημερίδα στα πόδια τους κι ένα ποτήρι φθηνό κρασί δίπλα τους. Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι αν κάνει κάποιος μία μικρή βόλτα στο Μπενιντόρμ θα συναντήσει Βρετανούς οπαδούς να παρακολουθούν ποδόσφαιρο, να πίνουν βρετανική μπύρα και να τρώνε φις εντ τσιπς αλλά ότι δεν ανήκουν όλοι οι ντόπιοι Βρετανοί σε αυτό το στερεότυπο. Ο Βρετανός δημοσιογράφος στην τοπική αγγλόφωνη εφημερίδα EuroWeekly News Benny Davis, γράφει χαρακτηριστικά: «Οι Βρετανοί έχουν μια τάση να ζουν σε μία φούσκα. Καθώς όλο και περισσότερες πληροφορίες είναι διαθέσιμες στα αγγλικά, υπάρχουν λιγότεροι λόγοι για να μάθει κανείς ισπανικά, και επομένως, λιγότερες ευκαιρίες να καταλάβουν την τοπική κουλτούρα. Πολλοί κάτοικοι δεν μιλάνε πάνω από δέκα ισπανικές λέξεις σε μία εβδομάδα συνήθως ισπανικά του εστιατορίου - και υπερηφανεύονται ότι τα καταφέρνουν.» Campbell, D. (2011). Most Brits say no gracias to integration, The Guardian, 29 March. < πρόσβαση στις Ό.π. 263

276 Οι αντίστοιχες επιλογές των Βρετανών που ζουν στην Κέρκυρα είναι πολύ λίγες. Το γεγονός ότι ο μόνιμος πληθυσμός τους είναι διασκορπισμένος σε ολόκληρο το νησί, τους επιτρέπει να ενσωματωθούν ευκολότερα και γρηγορότερα στην τοπική κοινωνία. Επιπλέον, από την εμπειρική μας έρευνα δεν υπήρξαν ενδείξεις για κοινωνικό αποκλεισμό των ερωτώμενων. Ο κοινωνικός αποκλεισμός νοείται ως «ένας συνδυασμός δυσμενών κοινωνικών καταστάσεων, όπως ανεργία, κακή κατάσταση στην αγορά, χαμηλές απολαβές, κακή υγεία και/ή συνθήκες διαβίωσης, καθώς και αδυναμία οικοδόμησης κοινωνικών δικτύων» (O Reilly 2007c: 152). Ωστόσο, οι Buller & Hoggart (1994a: 105) μελετώντας τους Βρετανούς που κατοικούν μόνιμα στη Γαλλία επισημαίνουν ότι «το μπόνους της ανακάλυψης του πόσο φιλικοί είναι οι ντόπιοι ίσως να είναι μία αντίδραση από τον αρχικό φόβο τους μήπως οι ντόπιοι ίσως να μην αποδεικνύονταν τόσο φιλόξενοι, και συνεπώς εκφράζει μία αίσθηση ανακούφισης» (στο King et al. 2000: 120). Επιπρόσθετα, οι King et al. τονίζουν ότι «η φιλικότητα των ντόπιων επικοινωνείται κυρίως με έναν επιφανειακό τρόπο μέσω απλών χαιρετισμών ή συναλλαγών με τους καταστηματάρχες: η φιλικότητα ίσως να μετράται από το εάν οι ντόπιοι μιλάνε αγγλικά!» ή ίσως να μην απευθύνεται αποκλειστικά στους Βρετανούς αλλά να «είναι απλά μία αντανάκλαση της κοινωνικότητας των ανθρώπων της Μεσογείου ή των κατοίκων της υπαίθρου» (2000: 120). Επιπλέον, υπογραμμίζουν ότι η έννοια των φιλικών ντόπιων ίσως να είναι μέρος των αναπαραστάσεων που έχουν ορισμένοι Βρετανοί για το ποιμενικό ειδύλλιο ή το αρκαδικό ιδεώδες. 197 Οι King et al. (2000: 137) αναρωτιούνται αν η ένταξη ως έννοια έχει νόημα να χρησιμοποιείται στην περίπτωση των Βρετανών μονίμων και προσωρινών μεταναστών lifestyle στις μεσογειακές ακτές της νότιας Ευρώπης, καθώς η έννοια αυτή έχει μεγαλύτερη σχετικότητα για τους οικονομικούς μετανάστες (νόμιμους ή μη), οι οποίοι διαθέτουν ισχνό οικονομικό και κοινωνικό κεφάλαιο, βρίσκονται στο περιθώριο, έχουν διαφορετικό φυλετικό και πολιτιστικό υπόβαθρο και των οποίων η ένταξη είναι απαραίτητη για την αρμονική τους συμβίωση με τα μέλη της κοινότητας υποδοχής, μέσω της εργασίας, των σχολείων όπου φοιτούν τα παιδιά τους και της προσπάθειας 197 Τα κατάφυτα βουνά, τα άφθονα νερά, οι ειδυλλιακές τοποθεσίες, οι ηλιόλουστες κοιλάδες έκαναν τους ανθρώπους να πιστεύουν ήδη από την αρχαιότητα ότι η Αρκαδία ήταν ένας ιδεατός τόπος. Ποιητές όπως ο Θεόκριτος και ο Βιργίλιος έπλασαν ουσιαστικά μια φανταστική χώρα, όπου οι βοσκοί διατηρούσαν τα αγνά ήθη τους και επικρατούσε η ευτυχία της ήρεμης ζωής. < πρόσβαση στις

277 υπερπήδησης του εμποδίου της τυχόν φυλετικής τους διάκρισης από τον ντόπιο πληθυσμό και τη δημόσια διοίκηση. Συνεπώς, οι συγγραφείς θεωρούν ότι η έννοια της κοινωνικής ένταξης αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή, αφού «οι στόχοι», για παράδειγμα, των Βρετανών που είναι εγκατεστημένοι στη νότια Ισπανία και στη νότια Πορτογαλία «είναι ίσως λιγότερο η ενσωμάτωση με τους ντόπιους Ισπανούς ή Πορτογάλους και περισσότερο η πρόσβαση σε τοπικές υπηρεσίες και η δημιουργία φιλιών στο εσωτερικό της τοπικής βρετανικής κοινότητας» (ό.π.). Από την ποιοτική έρευνά μας, αν και δεν προκύπτει ότι ο σκοπός των Βρετανών μεταναστών είναι η μεταφορά μιας μικρής Αγγλίας στο νησί της Κέρκυρας και ο σχηματισμός μιας περίκλειστης ομάδας, είναι αλήθεια ότι η κοινωνική ένταξη των μελών αυτής της εθνοτικής ομάδας δεν αποτελεί έναν σκοπό που πρέπει να επιτευχθεί οπωσδήποτε ώστε να διασφαλιστεί η αρμονική συμβίωσή τους με τα μέλη της τοπικής κοινωνίας. Αν και επιζητούν στην Ελλάδα και στην Κέρκυρα το πνεύμα της κοινότητας και της αλληλεγγύης, το οποίο, όπως λένε, τους λείπει στο Ηνωμένο Βασίλειο, η ενσωμάτωσή τους με τους ντόπιους δεν είναι προαπαιτούμενο για την ομαλή, δίχως προβλήματα διαμονή τους στο νησί, και «μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μπόνους παρά ως μία ως μία αναγκαιότητα», αφού «αυτό που είναι σημαντικότερο είναι να είσαι φιλικός και να βοηθάς τους γείτονές σου καθώς και το φιλικό χαμόγελο από τους ντόπιους χαρακτηριστικά της τυπικής εμπειρίας του τουρίστα και του ταξιδιώτη» (King et al., 2000: ). Επιπρόσθετα, για την O Reilly (2009) η δυσχέρεια στην κοινωνική ενσωμάτωση ορισμένων Βρετανών οφείλεται και σε μία σειρά άλλων λόγων: - Ένα σημαντικό μέρος των Βρετανών δεν εργάζονται και συνεπώς, δεν συναντούν τακτικά ντόπιους στην καθημερινή τους ζωή για να αναπτύξουν σχέσεις και να εξασκήσουν τις γλωσσικές τους ικανότητες. - Ένα μεγάλο μέρος των μεταναστών lifestyle είναι προσωρινοί ή εποχιακοί, παραμένουν μόνο λίγους μήνες στο νησί κυρίως το καλοκαίρι είτε για να περάσουν εκεί τις διακοπές τους (έχουν δεύτερη κατοικία) είτε για να εργαστούν στον τουριστικό κλάδο ή μαζί με άλλους μετανάστες (π.χ. σε μεσιτικά γραφεία, μπαρ, εστιατόρια, ενοικιάσεις αυτοκινήτων), και συνεπώς, δεν έχουν την ευκαιρία να συνάψουν μόνιμους δεσμούς με τους ντόπιους, οι οποίοι έτσι και αλλιώς τους αντιμετωπίζουν ως τουρίστες. - Οι νεότεροι σε ηλικία Βρετανοί που διαμένουν και εργάζονται μόνιμα στην Κέρκυρα είναι είτε αυτοαπασχολούμενοι, ελεύθεροι επαγγελματίες που διατηρούν 265

278 συνήθως τουριστικές επιχειρήσεις, που σημαίνει ότι απευθύνονται κυρίως στους ομοεθνείς τους και στους τουρίστες ενώ άλλοι εργάζονται σε επιχείρηση με Βρετανό εργοδότη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν κοινωνικές σχέσεις με Έλληνες συναδέλφους. Στην έρευνά μας δύο Βρετανίδες είναι αυτο-απασχολούμενες, ο ένας κάνει τηλε-εργασία, ένα ζευγάρι εργάζεται αυτόνομα, αφού ο Έλληνας εργοδότης τους διαμένει στην Αθήνα, ενώ μόνο μία Βρετανίδα εργάζεται σε εποχιακή βάση, έξι μήνες το χρόνο κατά την τουριστική περίοδο, ως υπάλληλος σε διαφορετικά κάθε σεζόν εστιατόρια με Έλληνες εργοδότες, γεγονός που δυσχεραίνει την ανάπτυξη μακροχρόνιων κοινωνικών δεσμών με Έλληνες εργαζόμενους. Επιπρόσθετα, δεν μιλάει καθόλου ελληνικά και γι αυτό το λόγο δεν βρίσκει εργασία, όπως μας είπε, εκτός της τουριστικής περιόδου γιατί αφενός, κατά τη χειμερινή περίοδο τα εστιατόρια που παραμένουν ανοιχτά είναι λιγότερα και αφετέρου, ζητάνε το προσωπικό τους να μιλάει ελληνικά. - Ελάχιστοι είναι εκείνοι οι Βρετανοί οι οποίοι έχουν παιδιά σχολικής ηλικίας (υπολογίζονται συνολικά γύρω στα 80), που σημαίνει ότι είναι λίγοι εκείνοι οι Βρετανοί γονείς που τυχόν θα αναπτύξουν κοινωνικές σχέσεις με τους γονείς των Ελλήνων μαθητών μέσα από τις κοινές δραστηριότητες των παιδιών τους. Στην έρευνά μας μόνο οι δύο Βρετανίδες που είναι παντρεμένες με Έλληνες έχουν δύο από τα τέσσερα συνολικά παιδιά σε σχολική ηλικία (Λύκειο) και μάλιστα στη μία περίπτωση η μητέρα έμαθε καλύτερα τα ελληνικά βοηθώντας τα παιδιά της στα μαθήματα για το σχολείο (Δημοτικό). Καθώς τα παιδιά μιλάνε άπταιστα ελληνικά και ο πατέρας είναι Έλληνας δεν υπάρχει ιδιαίτερη δυσκολία ως προς την ανάπτυξη φιλιών με ελληνικές οικογένειες. - Υπάρχουν τόσοι πολλοί τουρίστες ιδιαίτερα κατά τη θερινή περίοδο καθώς και αγγλόφωνοι Έλληνες και άλλοι Ευρωπαίοι που διαμένουν στο νησί που είναι ευκολότερο το να μη μιλήσεις ελληνικά από το να τα μάθεις. - Τέλος, οι Βρετανοί, ανάλογα βέβαια και με την ηλικία και το μορφωτικό τους επίπεδο, έχουν κάποιες παγιωμένες βρετανικές ενασχολήσεις και συνήθειες, (όπως είναι το απογευματινό τσάι, το κρίκετ, η κηπουρική, το παραδοσιακό κυριακάτικο ψητό (Sunday roast) με πουτίγκα Yorkshire, το να πας σε μία παραδοσιακή παμπ να πιεις με τους φίλους σου μία μπύρα Guinness, να φας μία steak and ale pie, να παρακολουθήσεις στην τηλεόραση έναν αγώνα ράγκμπι, να παίξεις darts, μπιλιάρδο ή slot machines ή να τραγουδήσεις καραόκε), τις οποίες θέλουν ενίοτε να συνεχίσουν να έχουν στη νέα χώρα 266

279 όπου έχουν εγκατασταθεί με αποτέλεσμα πολλές φορές να μην μπορούν να βρουν οι Βρετανοί κοινό έδαφος, κοινά ενδιαφέροντα με τους Έλληνες στην προκειμένη περίπτωση αλλά και γενικότερα με τους Νοτιοευρωπαίους Δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο Οι Cohen et al. (2013) υποστηρίζουν ότι συνήθως δεν δίδεται η δέουσα σημασία από τους ακαδημαϊκούς στις δραστηριότητες των ατόμων στον ελεύθερο χρόνο τους γιατί θεωρούνται ότι προσφέρουν μία προσωρινή ικανοποίηση. Αντίθετα, θεωρούν ότι οι υποκειμενικά βιωμένες θετικές εμπειρίες από τον ελεύθερο χρόνο μπορούν να αποτελέσουν έναν τρόπο ζωής στον οποίο η συσσώρευση δραστηριοτήτων που γεμίζουν το άτομο συμβάλλουν στην προσωπική αυτοανάπτυξη, γεγονός που αποκτά ιδιαίτερη αξία στο πλαίσιο μίας μετανεωτερικής προοπτικής σ έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από αυξανόμενα κατακερματισμένες προσωπικές ταυτότητες. Εξάλλου, ο Αμερικανός ψυχολόγος Μιχάι Τσικζεντμιχάι στο βιβλίο του Ροή, Η ψυχολογία της ευτυχίας (2009), αναφέρει ότι «οι άνθρωποι που μαθαίνουν να ελέγχουν τις εσωτερικές τους εμπειρίες καταφέρνουν να ορίσουν την ποιότητα της ζωής τους», ενώ εξαίρει τα θετικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης εμπειρίας, τη χαρά, τη δημιουργικότητα και τη διαδικασία της βαθιάς συμμετοχής στη ζωή. Oι Van Ingen and Van Eijck (2009: 192) επισημαίνουν ότι οι δραστηριότητες των ατόμων στον ελεύθερο χρόνο τους μπορούν να δημιουργήσουν κοινωνικά δίκτυα τα οποία με τη σειρά τους βοηθούν συχνά στη δημιουργία και στη συσσώρευση κοινωνικού κεφαλαίου ενώ οι Glover et al. (2005: 468) υπογραμμίζουν τη σημασία τους καθώς δρουν ως «το κοινωνικό λιπαντικό για την παραγωγή κοινωνικού κεφαλαίου». Ο Portes (1998: 6) ορίζει το κοινωνικό κεφάλαιο ως «την ικανότητα να εξασφαλίζει κανείς ωφελήματα μέσα από τη συμμετοχή σε δίκτυα και άλλες κοινωνικές δομές» ενώ ο Σωτηρόπουλος (2006) ως ένα σύνολο συμπεριφορών και σχέσεων στις οποίες περιλαμβάνονται η διαπροσωπική εμπιστοσύνη, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς και η συμμετοχή σε επίσημες και άτυπες οργανώσεις και ενώσεις. Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι συσσωρευτικό και μεταβιβάσιμο σε ατομικό και σε κοινωνικό επίπεδο, καθώς αφενός, εάν χρησιμοποιείται, υπάρχει περισσότερο διαθέσιμο για μελλοντική χρήση και αφετέρου, η γνώση που αναπτύσσεται σε μία κοινωνική δομή μπορεί να μεταβιβαστεί από τα άτομα σε άλλους κοινωνικούς ρόλους, σχέσεις και δομές (Hemingway 1999: 155). 267

280 Λόγω αυτών ακριβώς των ιδιοτήτων του όταν είναι αυξημένο «βελτιώνει την ποιότητα ζωής και ενισχύει την κοινωνική συνεργασία» (ό.π.). Αν και πολλές από τις δραστηριότητες στον ελεύθερο χρόνο δεν εμπίπτουν στην έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου όπως περιγράφηκε παραπάνω, «γιατί χαρακτηρίζονται συνήθως από άτυπες κοινωνικές σχέσεις παρά από μια πιο επίσημη συμμετοχή στη δημόσια ζωή ( ) μπορούν να έχουν θετική επίδραση στο κοινωνικό κεφάλαιο [καθώς] ενισχύονται οι δεσμοί με τους φίλους, τους συγγενείς και τους γνωστούς» (Van Ingen and Van Eijck 2009: 192). Επιπρόσθετα, ανάλογα με τη φύση τους ο Putnam (2000) διακρίνει τις δραστηριότητες σε παραγωγικές, ήτοι ενεργητικές, δημιουργικές, όταν τα άτομα κάνουν πράγματα μαζί, που κατευθύνονται προς έναν (κοινό) στόχο μέσω της συνεργασίας, και σε καταναλωτικές, ήτοι παθητικές, όταν τα άτομα παρακολουθούν κάτι μαζί, είναι δηλαδή θεατές και χρησιμοποιούν υλικά ή πολιτιστικά αγαθά (Van Ingen and Van Eijck 2009: 195). Ο Putnam (2000) θεωρεί ότι οι πρώτες συσχετίζονται θετικά με το κοινωνικό κεφάλαιο καθώς δημιουργούν ισχυρότερους δεσμούς και ενισχύουν την ιδιότητα του πολίτη ενώ οι δεύτερες συσχετίζονται αρνητικά. Παρομοίως οι δραστηριότητες που γίνονται μαζί με φίλους και γνωστούς έχουν θετική επίπτωση στο κοινωνικό κεφάλαιο γιατί συμβάλλουν στην οικοδόμηση κλίματος εμπιστοσύνης και αμοιβαιότητας ενώ αντίθετα αυτές που κάνουν τα άτομα μαζί με μέλη του νοικοκυριού, αν και προσφέρουν συναισθηματική και κοινωνική στήριξη, δεν έχουν καμία επίδραση στο κοινωνικό κεφάλαιο (Van Ingen and Van Eijck 2009: 194). Όταν δε οι παραγωγικές δραστηριότητες γίνονται από τα άτομα μαζί με φίλους και γνωστούς η θετική επίδραση στο κοινωνικό κεφάλαιο είναι μεγαλύτερη. Στον πίνακα 26 εμφαίνονται αναλυτικά οι δραστηριότητες των ερωτώμενων στον ελεύθερο χρόνο τους καθώς και τα επίσημα κοινωνικά δίκτυα στα οποία συμμετέχουν. Όντας ξένοι σε μια χώρα με διαφορετική γλώσσα χωρίς οικογενειακή υποστήριξη, τα άτομα αυτά έχουν κοινά συμφέροντα και νιώθουν την ανάγκη να ανήκουν σε μία κοινότητα για αλληλοϋποστήριξη και αλληλεγγύη (Casado-Diaz 2009: 99), και γι αυτό το λόγο επιλέγουν να συμμετάσχουν στα τοπικά κοινωνικά δίκτυα που έχουν δημιουργηθεί στο νησί. 268

281 Ερωτώμενοι Μέλος Rotary Intern. Corfu & Rotary Active Μέλος τοπικής αγγλόφωνης τεκτονικής στοάς Παρακολούθηση θείας λειτουργίας στην αγγλικ. (Α)/καθολική (Κ)/ ορθόδοξη (Ο) εκκλησία Ομάδες χειροτεχνίας και μελέτης της Βίβλου της αγγλικανικής εκκλησίας Εκδρομές που διοργανώνει η αγγλικανική/ ορθόδοξη εκκλησία Μέλος φιλανθρωπικής οργάνωσης της τοπικής καθολικής εκκλησίας Μέλος τοπικού φιλοζωικού σωματείου Εθελοντισμός σε πνευματικό κέντρο της τοπικής ευαγγελικής εκκλησίας Άλλα ενδιαφέροντα/χόμπι Φίλιπ (65) Κιθάρα, καραόκε, κιν/φος, συναυλίες Νάνσυ (56) Γυμναστική, μαγειρική, καραόκε, κιν/φος, συναυλίες, μέλος τοπικού δικτύου ανταλλαγής προϊόντων Πάτρικ (65) (O) Συντήρηση σπιτιού, επισκέψεις σε σπίτια φίλων Σάρα (54) (O) Περίπατοι, μαγειρική, επισκέψεις σε σπίτια φίλων Ντέρεκ (48) (O) Βραδιές με ντόπιους στο σπίτι Τζέιν (48) Βραδιές με ντόπιους στο σπίτι Ελίζαμπεθ (69) (A, K) Τοπική αντιπρόσωπος του φιλανθρωπικού σκοπού Poppy Appeal της Βασιλικής Βρετανικής Λεγεώνας Ουίλιαμ (54) (A) Μοτοσυκλετισμός, αρθρογραφία, μουσική εκδρομές με μοτοσυκλέτα με Έλληνες φίλους Μάργκαρετ(55) (A) Γενεαλογία Έρικ (59) Ιστορία, γενεαλογία, κηπουρική, ποδόσφαιρο Τζούλι (61) Επισκέψεις σε φιλικά σπίτια, λογοτεχνία, κηπουρική Μαρκ (58) Κουίζ, σκραμπλ, μπίνγκο, ελληνικές ταβέρνες Κλερ (59) Περίπατοι στην παραλία, ελληνικές ταβέρνες Τζεφ (65) (Α, Ο) Περίπατοι, ελληνικές ταβέρνες με φίλους, κηπουρική Ρέιτσελ (54) (Α, Ο) Περίπατοι, ελληνικές ταβέρνες, κηπουρική, Ρότζερ (60) (Α) Κολύμπι, βραδιές BBQ στο σπίτι, έξοδοι για φαγητό Έμιλυ (71) (Α) Μέλος book club, gardening club, κολύμπι Έμμα (49) (Α) Τέννις Άλις (47) Έξοδοι για φαγητό Πίνακας 26. Δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και επίσημα κοινωνικά δίκτυα των ερωτώμενων Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης 269

282 Ειδικότερα, οι 14 από τους 19 ερωτώμενους ανήκουν τουλάχιστον σε ένα θεσμοθετημένο κοινωνικό δίκτυο ως μέλη (Ροταριανός όμιλος, τεκτονική στοά, αγγλικανική/καθολική/ορθόδοξη εκκλησία, φιλοζωικό σωματείο, πνευματικό κέντρο) ενώ οι πέντε δεν ανήκουν σε κανένα από αυτά. Ιδιαίτερα, το Rotary Club Corfu International διοργανώνει εβδομαδιαίες συναντήσεις για τα μέλη του, προσκαλεί μία φορά το μήνα ομιλητές από την Ελλάδα και από τη Βρετανία για να μιλήσουν για διάφορα θέματα (π.χ. ιστορικά, νομικά, οικονομικά, πολιτιστικά, υγείας) καθώς και για να δώσουν διάφορες πληροφορίες και χρήσιμες συμβουλές για τη ζωή στην Κέρκυρα. Επίσης, διοργανώνει ενίοτε εκθέσεις φωτογραφίας, μουσικές βραδιές καθώς και ένα ετήσιο γκαλά. Οι φιλανθρωπικοί σκοποί για τους οποίους συλλέγει χρήματα αποφασίζονται από τα ίδια τα μέλη του Club. Για παράδειγμα, μέσα στο 2013 βοήθησε στην ανακαίνιση του σχολείου για παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στην Άνω Κορακιάνα ενώ διοργάνωσε ποδηλατοδρομία με στόχο τα έσοδα της συμμετοχής να διατεθούν για ενίσχυση του προγράμματος εξάλειψης της πολιομυελίτιδας. 198 Κατά τη θερινή περίοδο ο αριθμός του ποιμνίου της αγγλικανικής εκκλησίας αυξάνει σημαντικά λόγω των Βρετανών τουριστών, πολλοί εκ των οποίων παρακολουθούν την κυριακάτικη θεία λειτουργία ενώ πολλά ζευγάρια επιλέγουν να ανανεώσουν τους γαμήλιους όρκους τους κατά τη διάρκεια των διακοπών τους στο νησί. Όπως και οι Βρετανοί ηλικιωμένοι στην Costa del Sol στην Ισπανία (King et al. 2000: 149), οι ερωτώμενοι στην έρευνά μας θεώρησαν σκόπιμη τη συμμετοχή τους σε αυτά τα δίκτυα για να συναντήσουν άτομα με παρόμοια ενδιαφέροντα και κοινωνική θέση, να διευρύνουν τους κοινωνικούς τους κύκλους και να ενημερωθούν για πρακτικά θέματα που αφορούν την καθημερινή ζωή στο νησί. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι παραπάνω από τους μισούς (11) ερωτώμενοι παρακολουθούν τακτικά τις θείες λειτουργίες τόσο στην αγγλικανική (8 άτομα) και στην καθολική εκκλησία (1 άτομο) που βρίσκονται στην πόλη της Κέρκυρας όσο και στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών όπου διαμένουν (5 άτομα). Από τα οχτώ άτομα που παρακολουθούν τις θείες λειτουργίες στην αγγλικανική εκκλησία, τα έξι συμμετέχουν στις εκδρομές που διοργανώνει ενίοτε εντός του νησιού αλλά και σε γειτονικούς προορισμούς (Ήπειρος), ενώ τρία άτομα συμμετέχουν στις ομάδες χειροτεχνίας και μελέτης της Αγίας Γραφής της αγγλικανικής 198 Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα πρότζεκτ σε εξέλιξη του Διεθνούς Ρόταρυ, που στόχο έχει να εμβολιάσει εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο. 270

283 εκκλησίας. Από τα τρία άτομα που πηγαίνουν μόνο στις τοπικές ορθόδοξες εκκλησίες, μόνο το ένα συμμετέχει στις εκδρομές που διοργανώνονται ενίοτε. Επιπλέον, τρία άτομα που είναι μέλη της αγγλικανικής εκκλησίας συμμετέχουν ως εθελοντές και σε άλλα επίσημα κοινωνικά δίκτυα (φιλοζωικό σωματείο, πνευματικό κέντρο, βρετανικός φιλανθρωπικός σκοπός), εύρημα που επιβεβαιώνει τη θεωρία για τη μεταβιβασιμότητα του κοινωνικού κεφαλαίου που αναλύθηκε παραπάνω. Ας δούμε τώρα την εθνοτική σύνθεση των θεσμοθετημένων κοινωνικών δικτύων. Στις αγγλόφωνες λέσχες Rotary International Corfu και Rotary Active μέλη είναι Έλληνες καθώς και άλλες ευρωπαϊκές εθνικότητες (κυρίως Γερμανοί και Ιταλοί). Στην αγγλόφωνη τοπική τεκτονική στοά και στην αγγλικανική εκκλησία συμμετέχουν κυρίως Βρετανοί και υπήκοοι των κρατών της πρώην Βρετανικής Κοινοπολιτείας (π.χ. Καναδάς, Αυστραλία, Ν. Αφρική), στην καθολική εκκλησία συμμετέχουν κυρίως Έλληνες καθολικοί και άλλες εθνικότητες των οποίων το θρήσκευμα είναι ο καθολικισμός (κυρίως Ιταλοί, Γάλλοι και Ιρλανδοί), στο φιλοζωικό σωματείο, πρόεδρος του οποίου είναι Βρετανίδα, είναι μέλη Έλληνες και άλλες εθνικότητες, ενώ στο πνευματικό κέντρο συμμετέχουν Έλληνες και άλλες εθνικότητες των οποίων τα μέλη είναι ευαγγελικοί προτεστάντες. Από τα παραπάνω συνάγεται αφενός, η πολυπολιτισμικότητα που χαρακτηρίζει το νησί της Κέρκυρας, που οφείλεται κυρίως σε ιστορικούς λόγους, και αφετέρου, στο ότι οι Βρετανοί που ζουν μόνιμα στην Κέρκυρα δεν είναι μέλη περίκλειστων ομάδων που αποτελούνται αποκλειστικά από Βρετανούς, όπως παρατηρείται, για παράδειγμα στην Costa del Sol στην Ισπανία ή στη Μάλτα. Χρησιμοποιώντας δε τους δείκτες που επεξεργάστηκαν οι Baum et al. (2000: ) για τη μέτρηση των επιπέδων συμμετοχής των ατόμων στην κοινωνική ζωή μιας κοινότητας, 199 μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν νέο πίνακα (βλ. πίνακα 27), ο οποίος απεικονίζει σε συμπτυγμένη μορφή το βαθμό της κοινωνικής συμμετοχής των ερωτώμενων στην τοπική κερκυραϊκή κοινωνία. Σύμφωνα με τους Baum et al. (2000: 414), τα αυξημένα επίπεδα συμμετοχής τείνουν να μειώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και είναι πιθανόν να βελτιώσουν τη συνολική ποιότητα ζωής της κοινοτικής ζωής. 199 Οι Baum et al. εφάρμοσαν τους εν λόγω δείκτες σε έρευνά τους στα δυτικά προάστια της Αδελαϊδας στην Αυστραλία, σε τυχαίο δείγμα πληθυσμού (γηγενή και μετανάστες) άνω των 18 που μιλούσε αγγλικά. 271

284 Παρατηρούμε ότι όλοι ανεξαιρέτως οι ερωτώμενοι δίνουν μεγάλη σημασία στην άτυπη κοινωνική συμμετοχή, δηλαδή τους αρέσει να κάνουν επισκέψεις σε σπίτια Ελλήνων και Βρετανών φίλων και/ή γειτόνων καθώς και να δέχονται επισκέψεις. Αυτό Ερωτώμενοι ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Άτυπη Κοινωνική κοινωνική συμμετοχή σε συμμετοχή δημόσιους χώρους (επισκέψεις σε (έξοδος σε καφέ, και από εστιατόρια, κιν/φος, Έλληνες ή πάρτι, συναυλίες, Βρετανούς πολιτιστικές φίλους και/ή εκδηλώσεις) γείτονες) Πίνακας 27. Επίπεδα κοινωνικής συμμετοχής των ερωτώμενων Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Κοινωνική συμμετοχή: ομαδικές δραστηριότητες (ομαδικά χόμπι π.χ. gardening club, book club, handcraft group, Bible study group) Συμμετοχή σε κοινοτικές ομάδες (εθελοντικές οργανώσεις, λέσχες, παρακολούθηση θείας λειτουργίας στην εκκλησία) Φίλιπ (65) Νάνσυ (56) Πάτρικ (65) Σάρα (54) Ντέρεκ (48) Τζέιν (48) Ελίζαμπεθ (69) Ουίλιαμ (54) Μάργκαρετ (55) Έρικ (59) Τζούλι (61) Μαρκ (58) Κλερ (59) Τζεφ (65) Ρέιτσελ (54) Ρότζερ (60) Έμιλυ (71) Έμμα (49) Άλις (47) σημαίνει ότι οι Βρετανοί ανάλογα με το χρονικό διάστημα που είναι εγκατεστημένοι στην Κέρκυρα έχουν σχηματίσει μακροχρόνιες ή πιο σύντομης διάρκειας φιλίες, λιγότερο με τους ομοεθνείς τους και περισσότερο με τους ντόπιους, οι οποίες «φαίνεται να υποκαθιστούν τους οικογενειακούς δεσμούς που άφησαν πίσω» ενώ ενίοτε οι φιλίες αυτές στο νέο τόπο κατοικίας είναι «ισχυρότερες και στενότερες απ ότι αυτές στη χώρα 272

285 προέλευσής τους» (Casado-Diaz 2009: 99) και τούτο διότι «η άτυπη αλληλεγγύη, που βασίζεται στη φιλία, μπορεί να γίνει κάλλιστα περισσότερο σημαντική παρέχοντας το απαραίτητο στερεωτικό υλικό ώστε να κρατηθούν ενωμένοι οι πλίνθοι της αυξανόμενα κατακερματισμένης κοινωνικής δομής» (Pahl 2000: 11). Η Καναδέζα Γουέντι εγκαταστάθηκε με το Βρετανό σύζυγό της Τζέιμς σ ένα ορεινό χωριό στην Κέρκυρα το Σε μία επιστολή της προς την πεθερά της με ημερομηνία 13 Δεκεμβρίου 1985 έγραφε: «Πραγματικά νιώθουμε μέρος της κοινότητας εδώ, και όσο περισσότερη έρευνα κάνουμε για το βιβλίο, τόσο καλύτερα καταλαβαίνουμε πώς δουλεύουν τα πράγματα εδώ τον τρόπο που επικοινωνούν οι μεγάλες ευρύτερες οικογένειες καθώς και το πολύπλοκο σύστημα της αφοσίωσής τους. Καθώς ο Φίλιππος είναι ο κουμπάρος μας, είμαστε κάπως συνδεδεμένοι με το σόι των Παργινών ίσως και εξαιτίας της παλιάς μας σχέσης με τον Κωνσταντή, υποθέτω. Τις προάλλες ψώνιζα στην Περίθεια και άκουσα κάποιον να ρωτάει ποια ήμουν. Ο Σπύρος τους εξήγησε ότι ήμασταν από τις Λούτσες και ότι ο Φίλιππος ήταν κουμπάρος μας. Είμαστε ντόπιοι τώρα- όχι ξένοι και είναι ωραίο αυτό το αίσθημα. Όταν είμαστε στην πόλη της Κέρκυρας και βλέπουμε κάποιον από τις Λούτσες, χαμογελάμε και δίνουμε τα χέρια υπάρχει σίγουρα ένας δεσμός μεταξύ μας. ( ) Οι Λούτσες είναι το σπίτι μας τώρα. Οι μέρες είναι μεγάλες και γεμάτες δραστηριότητες, χίλια μικροπράγματα που πρέπει να γίνουν, χίλια μικροπροβλήματα που πρέπει να επιλυθούν, αλλά είναι πραγματική ζωή πολύ περισσότερο απ ότι η ζωή στην πόλη και είμαστε πολύ, πολύ ευτυχισμένοι.» (Chatto 2005: ). Επιπλέον, οι 15 από τους 19 ερωτώμενους προτιμούν να κάνουν τακτικές εξόδους, μόνοι τους ή με παρέα, για φαγητό και ποτό, για παρακολούθηση μιας μουσικής συναυλίας ή μιας ταινίας στον κινηματογράφο ή για να συμμετάσχουν σε κάποια πολιτιστική εκδήλωση ή τοπικό πανηγύρι. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι ανεξαιρέτως ανέφεραν ότι όταν βγαίνουν δεν συχνάζουν σε τουριστικά μέρη ούτε πηγαίνουν σε βρετανικά μπαρ όπου συνήθως πηγαίνουν μαζικά οι Βρετανοί τουρίστες αλλά προτιμάνε τις ελληνικές ταβέρνες που είναι περισσότερο αυθεντικές. Παρατηρούμε ότι από τη μία οι ερωτώμενοι προσπαθούν να αποστασιοποιηθούν από τη συμεριφορά των τουριστών που επισκέπτονται το νησί ώστε να μην χαρακτηριστούν και οι ίδιοι ως τέτοιοι. Από την άλλη, προσπαθούν να διαφοροποιήσουν τον τρόπο ζωής τους τόσο από αυτόν των υπόλοιπων Βρετανών μεταναστών lifestyle που ήρθαν για να ζήσουν μόνιμα στο νησί και διατήρησαν μία τουριστική νοοτροπία την οποία δεν ήθελαν 273

286 να αποβάλλουν, και τελικά αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν όσο και από όσους Βρετανούς έχουν εγκατασταθεί μόνιμα σε μαζικούς τουριστικούς προορισμούς σε άλλες χώρες, όπως στην Ισπανία, όπου έχουν σχηματίσει γκέτο. Επιβεβαιώνονται έτσι τα ευρήματα της Benson (2011) για τους Βρετανούς που ζουν στο γεωγραφικό διαμέρισμα του Lot στη νοτιοδυτική Γαλλία, οι οποίοι προσπαθούν να ξεχωρίσουν μέσω από τα αρνητικά στερεότυπα που έχουν σχηματίσει για τους ομοεθνείς τους που ζουν στην ίδια περιοχή αλλά και σε άλλους προορισμούς. Στις δύο πρώτες στήλες του πίνακα 27 περιλαμβάνονται οι λεγόμενες καταναλωτικές δραστηριότητες, που δεν συσχετίζονται θετικά με το κοινωνικό κεφάλαιο, όπως είδαμε παραπάνω, ενώ στις άλλες δύο περιλαμβάνονται οι λεγόμενες παραγωγικές δραστηριότητες, όπου η συμμετοχή είναι μεγαλύτερη στις κοινοτικές ομάδες (community group participation) (15 άτομα) παρά στις ομαδικές δραστηριότητες (social participation group activities) (4 άτομα). Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι στο νησί της Κέρκυρας έχει σχηματιστεί ένα επαρκές κοινωνικό κεφάλαιο, το οποίο βοηθά τους μετανάστες lifestyle να προχωρήσουν στη νέα τους ζωή, στηρίζοντάς τους και παρέχοντάς τους ασφάλεια και ένα αίσθημα κοινότητας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. 6.4 Πολιτική ένταξη Ερευνητικό υπο-ερώτημα (β) «Πόσο πολιτικοποιημένοι είναι οι Βρετανοί που ζουν μόνιμα στο νησί της Κέρκυρας και σε ποιο βαθμό αισθάνονται πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης;» Υπόθεση 3 Οι Βρετανοί μετανάστες που ζουν μόνιμα στην Κέρκυρα είναι πολιτικοποιημένοι και αισθάνονται σε μεγάλο βαθμό Ευρωπαίοι (πολίτες της ΕΕ). Η Υπόθεση αυτή απορρίπτεται για τους λόγους που θα εκθέσουμε παρακάτω. Ο βαθμός πολιτικής ένταξης των ερωτώμενων εξαρτάται από: α) το βαθμό συμμετοχής τους στις εκλογικές διαδικασίες, β) το βαθμό της συμμετοχής τους στα κοινά [civic participation] (π.χ. υπογραφή αναφοράς (petition), επιστολές προς το δημοτικό συμβούλιο ή σε τοπικές εφημερίδες, συμμετοχή σε συναντήσεις διαμαρτυρίας, επαφές με δημοτικούς συμβούλους ή 274

287 ντόπιους βουλευτές, συλλογικές δράσεις κατοίκων για τη βελτίωση των κοινωνικών και των περιβαλλοντικών συνθηκών), γ) το βαθμό πρόσδεσης στην ιδέα και στις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ευρωπαϊκή ταυτότητα) Συμμετοχή στις εκλογές Από τους ερωτώμενους, μόνο μία Βρετανίδα παντρεμένη με Έλληνα και άλλο ένα ζευγάρι είχαν ψηφίσει στις δημοτικές εκλογές παλαιότερα. Οι περισσότεροι δεν γνώριζαν ότι έχουν αυτό το δικαίωμα ενώ άλλοι το γνώριζαν αλλά δεν ήθελαν να συμμετάσχουν για διάφορους λόγους. Ένας απ αυτούς ήταν ότι, επειδή ζουν πλέον στην Ελλάδα, δεν ήθελαν απλά να ασκήσουν το δικαίωμα επειδή απλά τους δίνεται αλλά ήθελαν να έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα πριν πάνε να ψηφίσουν, δηλαδή να έχουν μάθει προηγουμένως περισσότερα ελληνικά για να μπορούν να καταλαβαίνουν και να παρακολουθούν την ελληνική πολιτική ζωή. Ένας άλλος λόγος ήταν η υποχρεωτικότητα της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος σε περίπτωση που εγγράφονταν στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους, μία δέσμευση την οποία δεν ήταν σίγουροι αν θα μπορούσαν να τηρούν συνεχώς. Τέλος, για άλλους το θέμα της συμμετοχής ή μη στις εκλογές αποτελεί προσωπική υπόθεση του καθενός και δεν ήθελαν να το σχολιάσουν περαιτέρω. Τα ευρήματά μας συμφωνούν εν μέρει με αυτά των Lazaridis et al. (1999: 308) καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτώμενων είτε αγνοούσαν είτε αδιαφορούσαν για τη δυνατότητα που τους δίνει η ευρωπαϊκή νομοθεσία: α) να ψηφίζουν για τις δημοτικές/τοπικές εκλογές στον τόπο μόνιμης κατοικίας τους, β) να ψηφίζουν και να είναι υποψήφιοι στις ευρωεκλογές που διενεργούνται σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ κάθε πέντε χρόνια για την ανάδειξη των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Επί του συνόλου των Ευρωπαίων πολιτών (ΕΕ-27) που ήταν εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους για τις δημοτικές εκλογές του 2010, οι 801 (ποσοστό 5,35%) προέρχονταν από την Π.Ε. Κερκύρας, που περιλαμβάνει τους καλλικράτειους Δήμους Κερκύρας και Παξών. Οι εγγεγραμμένοι Βρετανοί υπήκοοι στους εκλογικούς καταλόγους της Π.Ε. Κέρκυρας για τις δημοτικές εκλογές του 2010 ήταν 508, 275

288 ΠΛΗΘΟΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΕΕ- 27 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΛΗΘΟΣ ΕΓΓΕΓΡΑ- ΜΕΝΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΗΝ Π.Ε. ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΕΕ-27 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕ- ΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΕΕ-27 ΣΤΗΝ Π.Ε. ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΗΝΩΜΕΝΟ ,08% ,54% 63,42% ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ (ΕΕ-27) Πίνακας 28. Εγγεγραμμένοι πολίτες ΕΕ-27 και Βρετανοί στους εκλογικούς καταλόγους της Χώρας και της Π.Ε. Κέρκυρας για τις δημοτικές εκλογές του 2010 (Τελευταία Ενημέρωση: 01/10/2010) Επεξεργασία πίνακα και στοιχείων: Σπ. Παρθένης Πηγή δεδομένων: ΥΠΕΣΑΗΔ-ΔΜΗΕΣ, Δημοτικές και Περιφερειακές Εκλογές ήτοι ποσοστό 63,42% επί του συνόλου των εγγεγραμμένων πολιτών της ΕΕ-27 (βλ. πίνακα 28). Επιπρόσθετα, οι εγγεγραμμένοι Βρετανοί υπήκοοι στους εκλογικούς καταλόγους της Π.Ε. Κέρκυρας για τις ευρωεκλογές του 2009 ήταν 411, ήτοι ποσοστό 63,43% επί του συνόλου (648) των εγγεγραμμένων πολιτών της ΕΕ-27 (βλ. πίνακα 29). Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πόσοι από τους εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλόγους προσήλθαν τελικά στις κάλπες για να ψηφίσουν και στις δύο εκλογικές διαδικασίες. Οι περισσότεροι ερωτώμενοι αν και βλέπουν ως θετική την ελευθερία κυκλοφορίας και εγκατάστασης των ατόμων σε οποιαδήποτε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρουν ότι δεν νιώθουν Ευρωπαίοι. Ως πιθανοί λόγοι που εξηγούν γιατί οι ερωτώμενοι δεν δείχνουν ενδιαφέρον για την πολιτική ζωή είναι αφενός, ότι οι περισσότεροι εξ αυτών ήταν ήδη αδιάφοροι πολιτικά και όσο ζούσαν στη Βρετανία και αφετέρου, το ότι δεν αποτελούν μία συμπαγή εθνοτική ομάδα με ομαδικές διεκδικήσεις, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κατοικούν σε διάσπαρτες αγροτικές περιοχές σε όλο το νησί με χαμηλή χωρική συγκέντρωση, με εξαίρεση ίσως την πόλη της Κέρκυρας. Επιπλέον, ένας παράγοντας αποφασιστικής σημασίας είναι και ο χαμηλός βαθμός ή η παντελής έλλειψη γνώσης της ελληνικής γλώσσας, γεγονός που τους δημιουργεί πρόσκομμα στην πληροφόρηση, στον έλεγχο και στην κριτική των πληροφοριών που 276

289 ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ (ΕΕ-27) Πίνακας 29. Εγγεγραμμένοι πολίτες ΕΕ-27 στους εκλογικούς καταλόγους της Χώρας και της Π.Ε. Κέρκυρας για τις ευρωεκλογές του 2009 Επεξεργασία πίνακα και στοιχείων: Σπ. Παρθένης (Τελευταία Ενημέρωση: 07/05/2009) Πηγή δεδομένων: δέχονται από τα μέσα ενημέρωσης σχετικά με την τρέχουσα πολιτική ζωή της χώρας ή του νησιού. ΠΛΗΘΟΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΕΕ- 27 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΛΗΘΟΣ ΕΓΓΕΓΡΑ- ΜΕΝΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΗΝ Π.Ε. ΚΕΡΚΥΡΑΣ Ο Ντέρεκ (48) και η Τζέιν (48), επειδή έχουν περιορισμένη γνώση των ελληνικών, ζητάνε από τους Έλληνες φίλους τους, κάθε φορά που συναντιούνται, να τους εξηγήσουν την πολιτική κατάσταση στη χώρα και ποια είναι η ιδεολογία του κάθε πολιτικού κόμματος. Αυτό τους βοηθά να κατανοήσουν καλύτερα μία είδηση που θα ακούσουν αργότερα στην τηλεόραση ή που θα διαβάσουν στο διαδίκτυο. ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜ- ΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΕΕ-27 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΕΓΓΕ- ΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΗΝ Π.Ε. ΚΕΡΚΥΡΑΣ ,72% ,85% 63,43% Από την άλλη, μερικοί ερωτώμενοι θεωρούν ότι επειδή είναι φιλοξενούμενοι σε μια ξένη χώρα και δεν μιλάνε ελληνικά, δεν νομιμοποιούνται να συμμετέχουν στα κοινά και ότι και αν τελικά συμμετάσχουν δεν έχουν τη δύναμη ν αλλάξουν τα πράγματα γιατί κυριαρχεί διαφθορά παντού και όλα είναι προαποφασισμένα. Αλλά και όταν οι ερωτώμενοι ενημερώνονταν για τα πολιτικά τους δικαιώματα, δεν το έβλεπαν αυτό ως μία δυνατότητα για να εκφραστεί η γνώμη τους αλλά ως ένα τυπικό δικαίωμα που μπορούσαν να ασκήσουν επειδή απλά τους επιτρεπόταν. Ίσως αν είχαν το δικαίωμα να ψηφίζουν στις εθνικές εκλογές, εφόσον φορολογούνται στην Ελλάδα, να επεδείκνυαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Επιπρόσθετα, άλλοι σημαντικοί λόγοι της πολιτικής απάθειας των περισσοτέρων, που φυσικά δεν προβάλλουν οι ίδιοι, είναι το στάδιο του κύκλου ζωής στο οποίο βρίσκονται. Για παράδειγμα, δεν έχουν παιδιά σε σχολική ηλικία ή 277

290 άνεργα για να τους απασχολούν θέματα εκπαίδευσης ή απασχόλησης. Πιθανώς τα τοπικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν να μην είναι για τους ίδιους τόσο σοβαρά όσο για τους ντόπιους ενώ, με κάποιες εξαιρέσεις, δεν συνηθίζουν να συζητάνε για την πολιτική με τους Έλληνες φίλους τους, είτε από διακριτικότητα είτε από φόβο μήπως θεωρηθούν ότι ανακατεύονται σε θέματα που δεν τους αφορούν. Γι αυτό το λόγο προτιμάνε να έχουν πιο ανώδυνες συζητήσεις μαζί τους για ευχάριστα πράγματα. Το μόνο θέμα για το οποίο διαμαρτύρονται αλλά δεν φαίνεται να κάνουν κάτι παραπάνω γι αυτό είναι η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια ιατρική φροντίδα. Επιπλέον, η αδιαφορία τους για συμμετοχή τις ευρωεκλογές ενισχύεται από το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους είτε δεν νιώθουν Ευρωπαίοι, είτε δεν πιστεύουν στο ευρωπαϊκό όραμα και συνεπώς, αδιαφορούν για το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης, η οποία βλέπει τις πρώτες ρωγμές στο οικοδόμημά της που απειλείται να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή, αναδεικνύοντας τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές ανισότητες μεταξύ των 28 πλέον χωρών που την συγκροτούν. Τα παραπάνω ευρήματα επιβεβαιώνονται και από τα αποτελέσματα έρευνας για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με τα οποία μόνο το 9% των ερωτηθέντων απάντησε ότι θα ήθελε να μάθει σχετικά με την ψηφοφορία στις εκλογές σε ένα άλλο κράτος μέλος της ΕΕ στο πλαίσιο των δικαιωμάτων τους ως Ευρωπαίων πολιτών (TNS Opinion & Social, σσ ). Επιπλέον, επιβεβαιώνονται τα αποτελέσματα των ερευνών European Internal Movers Social Survey (EIMSS) και European Social Survey (ESS) που διεξήχθησαν το 2004, σύμφωνα με τα οποία ένα μεγάλο ποσοστό Βρετανών μεταναστών στο εσωτερικό της ΕΕ δεν είναι καθόλου πολιτικοποιημένοι. Για τους Βρετανούς που κατοικούν στη Γερμανία το ποσοστό αυτό είναι 44%, στην Ισπανία 43%, στην Ιταλία 34% και στη Γαλλία 31% (Muxel 2009: ). Επιπρόσθετα, μόνο το 29% των Βρετανών μεταναστών που ζουν στη Γαλλία και στην Ιταλία ψήφισαν στις ευρωεκλογές ενώ μόλις το 25% είπαν ότι ψήφισαν στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές στη Βρετανία (Muxel 2009: 172, 174). Είναι αξιοσημείωτο ότι το 35% των ερωτώμενων Βρετανών, Γάλλων, Γερμανών, Ιταλών και Ισπανών μεταναστών στο εσωτερικό της ΕΕ δεν έχουν ψηφίσει σε καμία από τις δύο εκλογές (ευρωεκλογές και εθνικές εκλογές) [constant abstainers] ενώ το 39% έχουν ψηφίσει σε μία από τις δύο εκλογές [sporadic voters] (Muxel 2009: 175). 278

291 Στην Ισπανία όπου υπάρχει πολύ υψηλή συγκέντρωση πολιτών από χώρες της ΕΕ, ιδιαίτερα Βρετανών και Γερμανών, σε πολλούς δήμους στη νότια Ισπανία και στις Βαλεαρίδες Νήσους (υπολογίζεται ότι αριθμούν περίπου σε 1,5 εκατομμύριο), μόλις το 2007 άρχισαν οι απόδημοι να χειραφετούνται πολιτικά. Σύμφωνα με το δημοσίευμα του BBC News με τίτλο: «Απόδημοι: μία πολιτική δύναμη στην Ισπανία», 200 οι αλλοδαποί άρχισαν να ψηφίζουν μαζικά στις τοπικές/δημοτικές εκλογές της 27 ης Μαΐου Το σύνολο των αλλοδαπών που ήταν εγγεγραμμένοι στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους της Αυτόνομης Περιφέρειας της Βαλένθια ανερχόταν το 2011 στους ψηφοφόρους, εκ των οποίων οι (ποσοστό 84,7%) προέρχονταν από την ΕΕ Ταυτόχρονα εμφανίστηκαν στην ισπανική τοπική πολιτική σκηνή αρκετά νέα πολιτικά κόμματα που στις λίστες των υποψηφίων τους είχαν περισσότερους αλλοδαπούς απ ότι ντόπιους και τα οποία διεκδικούσαν την ψήφο των αλλοδαπών που διέμεναν μόνιμα στην Ισπανία. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών του Μαΐου 2007 στο Δήμο Σαν Φουλχένθιο (San Fulgencio) 202 της επαρχίας του Αλικάντε, όπου το 57,4% του εκλογικού σώματος ήταν αλλοδαποί από χώρες της ΕΕ, το κόμμα των ντόπιων αποδήμων με τα αρχικά PPAIM (Partido Paradiso Agrupación Independiente Mediterraneo) έλαβε το 21,8% των ψήφων και 3 από τις 13 συνολικά έδρες ενώ το κόμμα APSFU (Agrupación Popular San Fulgencio & Urbanizaciones) έλαβε το 16,3% των ψήφων και 2 έδρες. Στις δημοτικές εκλογές του Μαΐου 2011 το κόμμα APSFU έλαβε το 21% των ψήφων και 4 έδρες. Σύμφωνα με το δημοσίευμα του BBC News, οι αλλοδαποί που ζουν στην επαρχία του Αλικάντε στην Costa Blanca θεωρούν, «ορθά ή εσφαλμένα, ότι αγνοούνται από τα καθιερωμένα ισπανικά πολιτικά κόμματα» και ότι αν και πληρώνουν φόρους, «το οικονομικό τους βάρος δεν αντανακλάται στην πολιτική τους εκπροσώπηση». Τα βασικά αιτήματα των Ευρωπαίων αποδήμων στο Σαν Φουλχένθιο είναι μεταξύ άλλων η Πηγή: < πρόσβαση στις Στο δήμο αυτό με πληθυσμό κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2011, το 77,6% του πληθυσμού ήταν ξένης υπηκοότητας (Βρετανοί, Γερμανοί, Ολλανδοί, Γάλλοι και Βέλγοι), που αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο ποσοστό αλλοδαπών μονίμων κατοίκων όλης της Ισπανίας και ένα από τα μεγαλύτερα της ΕΕ. Πρόκειται για το μοναδικό ισπανικό δήμο όπου τα αγγλικά είναι η περισσότερο ομιλούμενη γλώσσα από μέρος του πληθυσμού, καθώς πάνω από το 50% των κατοίκων του είναι βρετανικής καταγωγής. Πηγή: < πρόσβαση στις

292 παράνομη οικιστική ανάπτυξη, η εγκληματικότητα (ληστείες σε σπίτια εύπορων μεταναστών), η δημιουργία περισσότερων κέντρων υγείας και η βελτίωση των δημοσίων μέσων μεταφοράς. Ο δημοσιογράφος επισημαίνει ότι η σύνθεση του αλλοδαπού πληθυσμού στην Ισπανία έχει αλλάξει καθώς τώρα υπάρχουν πολύ νεότεροι σε ηλικία, πολλοί από αυτούς με παιδιά, για τους οποίους η συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα αποτελεί κανονικό μέρος της ζωής τους στη νέα τους πατρίδα. Ωστόσο, οι απόδημοι δεν δικαιούνται να ψηφίζουν στις εθνικές εκλογές στη χώρα υποδοχής αλλά μόνο στη χώρα προέλευσής τους. Αλλά και αυτό το δικαίωμα φαίνεται ότι είναι περιορισμένο σε ορισμένα κράτη της ΕΕ, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίο, επί πρωθυπουργίας του Τόνυ Μπλερ, του Εργατικού Κόμματος, εξέδωσε νόμο σύμφωνα με τον οποίο αφαιρείται το δικαίωμα στους Βρετανούς υπηκόους να συμμετάσχουν στις εθνικές κοινοβουλευτικές εκλογές εάν διαμένουν μόνιμα στο εξωτερικό για πάνω από 15 χρόνια. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση ενός Βρετανού υπηκόου που εστάλη το 1995 στη Μαδρίτη με τη Βρετανίδα σύζυγό του από τον Βρετανό εργοδότη του και που ζει κι εργάζεται εκεί έκτοτε, στον οποίο δεν επετράπη ξαφνικά το 2009 να ψηφίσει στις κοινοβουλευτικές εκλογές που θα διεξάγονταν στη Βρετανία το Ο Βρετανός προσέφυγε στα βρετανικά δικαστήρια αλλά το αίτημά του για αναθεώρηση της απόφασης απορρίφθηκε σε τρίτο βαθμό από το Ανώτατο Δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου. 203 Οι δικηγόροι του ισχυρίζονται ότι ο νόμος τιμωρεί τους Βρετανούς πολίτες που ασκούν το δικαίωμά τους για ελεύθερη κυκλοφορία και εγκατάσταση στο εσωτερικό της ΕΕ που εγγυάται η Ευρωπαϊκή Ένωση, παραβιάζοντας έτσι το ευρωπαϊκό δίκαιο. Παρομοίως, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων απέρριψε την προσφυγή Βρετανού υπηκόου που είχε εγκατασταθεί στην Ιταλία, παντρεμένου με Ιταλίδα υπήκοο, ότι του στερείται το δικαίωμα να ψηφίσει στο Ηνωμένο Βασίλειο, αναφέροντας αφενός, ότι ο εν λόγω Βρετανός είχε δικαίωμα να λάβει την ιταλική υπηκοότητα και να ψηφίσει στις ιταλικές εθνικές εκλογές και αφετέρου, ότι η χώρα προέλευσης μπορεί να στερήσει αυτό το δικαίωμα σε όσους πολίτες δεν έχουν στενή σχέση με το Ηνωμένο Βασίλειο καθώς δεν επηρεάζονται άμεσα από τους νόμους της. 204 Το Ηνωμένο Βασίλειο φαίνεται να κρατά 203 < πρόσβαση στις Bowcott, O. (2013). Briton fails to overturn ban on long-term expats voting in UK elections, The Guardian, 7 May. < πρόσβαση στις

293 μια παράδοξη στάση πάνω σε αυτό το ζήτημα, αφού σύμφωνα με το δημοσίευμα, στις βουλευτικές εκλογές στη Γαλλία 205 και στην Ιταλία ψηφίζουν και οι Γάλλοι και οι Ιταλοί αντίστοιχα που ζουν μόνιμα στο εξωτερικό και εκλέγουν τους δικούς τους βουλευτές οι οποίοι εκπροσωπούν τα συμφέροντά τους στα εθνικά κοινοβούλια. Στη Βρετανία το Κόμμα των Συντηρητικών, μέσω της τοπικής του οργάνωσης στην Ισπανία (Conservatives Abroad), 206 δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ψήφους των αποδήμων που ζουν εκεί ενώ προωθεί σχέδιο νόμου για την κατάργηση του κανόνα της 15ετίας. 207 Σε περίπτωση που οι δύο υποθέσεις είχαν επιτυχή έκβαση, αυτό θα είχε συνέπειες. Από τα 5,5 εκατομμύρια Βρετανών που ζουν στο εξωτερικό μόνο είχαν εγγραφεί το 2008 στους βρετανικούς εκλογικούς καταλόγους για να ψηφίσουν στις εθνικές εκλογές Συμμετοχή στα κοινά O Janoschka παρατηρεί ότι η πολιτική συμμετοχή - νοούμενη ως η έμπρακτη, άμεση ή έμμεση, παρέμβαση στη δημόσια ζωή, με σκοπό την προβολή διαφόρων αιτημάτων και την αντιμετώπιση διαφόρων ζητημάτων - των μεταναστών liefestyle στην κοινωνία υποδοχής δεν θα πρέπει να θεωρείται κάτι εύκολο και προφανές καθώς υπάρχει το ενδεχόμενο τα άτομα αυτά να θεωρηθούν από μερίδα του ντόπιου πληθυσμού και από τους πολιτικούς ως εισβολείς και να τους «στερηθεί τουλάχιστον συμβολικά η πρόσβαση στη συμμετοχή σε πολιτικά θέματα» (2011: 271). Ωστόσο, ο ερευνητής θεωρεί ότι υπό τις κατάλληλες συνθήκες, οι μετανάστες lifestyle, βασιζόμενοι στα δικαιώματα που απορρέουν από την ευρωπαϊκή ιθαγένειά τους, μπορούν «να μεταβάλλουν σοβαρά την πολιτική ζωή, ( ) να εγκαθιδρύσουν διακριτές κοινωνικές σχέσεις, να υποκινήσουν διεκδικήσεις και να αμφισβητήσουν τα εδραιωμένα 205 Το δικαίωμα της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης των Γάλλων που κατοικούν εκτός Γαλλίας ανατίθεται στην Εθνοσυνέλευση και στη Γερουσία σύμφωνα με το άρθρο 24 του γαλλικού Συντάγματος (αναθέωρηση της ). Ο αριθμός των Γάλλων που ζουν μόνιμα στο εξωτερικό υπολογίζεται στα 2,3 εκατ. Στις εθνικές βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν τον Ιούνιο του 2012 τους δόθηκε η δυνατότητα για πρώτη φορά να εκλέξουν 11 βουλευτές σε 11 εκλογικές περιφέρειες σε όλο τον κόσμο. Οι έξι βουλευτές προέρχονται από τις αντίστοιχες έξι εκλογικές περιφέρειες στην Ευρώπη. Ενεγράφη στους εκλογικούς καταλόγους περίπου 1,1 εκατ. εκ των οποίων ψήφισε το 21% περίπου. Το 57,4% ψήφισε μέσω διαδικτύου, το 1,9% με επιστολική ψήφο και οι υπόλοιποι προσήλθαν στις κάλπες στις κατ ατόπους πρεσβείες και προξενικές αρχές. Πηγή:< s_des _Fran%C3%A7ais_%C3%A9tablis_hors_de_France#cite_note-9>, πρόσβαση στις < πρόσβαση στις < πρόσβαση στις

294 πολιτικά συστήματα» (ό.π.). Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρει την ίδρυση της ΜΚΟ Abusos Urbanísticos NO (Όχι στις Πολεοδομικές Καταχρήσεις) το 2002 στην επαρχία του Αλικάντε στην Αυτόνομη Κοινότητα της Βαλένθια στην Ισπανία. Αυτή η ομάδα πίεσης, αποτελούμενη από απόδημους πολίτες χωρών ΕΕ και παθητικούς Ισπανούς - οι οποίοι είχαν αποκτήσει νόμιμα ιδιωτικές ιδιοκτησίες στην περιοχή, σχηματίστηκε αρχικά από την ανάγκη για τη δημιουργία πολιτικής πίεσης στις τοπικές αρχές να αναστείλουν τις ενέργειές τους κατ εφαρμογή του νόμου περί εγγείου ιδιοκτησίας της Βαλένθια ή Ley Reguladora de la Actividad Urbanística (LRAU Νόμος περί εκτέλεσης των πολεοδομικών σχεδίων). Ο αρχικός σκοπός του νόμου ήταν να δώσει στους Δήμους την αρμοδιότητα να εξαναγκάζουν (τους απρόθυμους) ιδιοκτήτες να παραχωρούν μέρη της ιδιοκτησίας τους, ώστε να εξασφαλιστεί χώρος για προσιτή στέγαση. Ειδικότερα, ο εν λόγω νόμος δίνει το δικαίωμα στις τοπικές αρχές να αλλάζουν το χωροταξικό σχέδιο ενός Δήμου κάθε φορά που κάποιος φορέας ανάπτυξης πολεοδομικών έργων (developer) καταθέσει ένα νέο σχέδιο αστικοποίησης. Ο επενδυτής δεν είναι αναγκαίο να αγοράσει τις περιοχές που θέλει να αστικοποιήσει. Σε μία τέτοια περίπτωση, υπάρχουν κατασχετικές απαιτήσεις από τις τοπικές αρχές, δηλαδή αναγκαστικές απαλλοτριώσεις όπου οι ιδιοκτήτες των ακινήτων που βρίσκονται εντός της επιλεχθείσης προς οικιστική ανάπτυξη περιοχής υποχρεώνονται να παραχωρήσουν μέρος της νομίμως αποκτηθείσας ιδιοκτησίας τους χωρίς τη δέουσα διαδικασία και κατάλληλη επανόρθωση ή αποζημίωση, ενώ υποχρεώνονται να καταβάλουν αυθαίρετες δαπάνες στον επενδυτή για την ανάπτυξη υποδομών που δεν έχουν ζητήσει οι ίδιοι (Janoschka 2011: 275). Καθώς οι τοπικές και οι περιφερειακές αρχές δεν απάντησαν στις εκκλήσεις τους, τα μέλη της ΜΚΟ αποφάσισαν αφενός, να υποβάλουν αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ) και αφετέρου, να καταθέσουν προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η προσφυγή είναι ένα εξωδικαστικό μέσο επανόρθωσης που παρέχεται στους κατοίκους της ΕΕ, όταν έχουν εξαντληθεί τα εγχώρια ένδικα μέσα. Τελικά, το ΕΚ κίνησε τη διαδικασία λόγω παράβασης υποχρέωσης της Ισπανίας και αντικαταστάθηκε ο αμφιλεγόμενος νόμος το 2005 με έναν νέο ο οποίος περιείχε κάποιες μικρές αλλαγές. Ωστόσο, οι καταχρήσεις από την κακή εφαρμογή του νόμου από τις 282

295 τοπικές αρχές συνεχίστηκαν, όπως διαφάνηκε από το Ψήφισμα του ΕΚ το Μάρτιο του το οποίο ήταν καταπέλτης για την Ισπανία: «αυτή η ευρέως διαδεδομένη δραστηριότητα, την οποία στηρίζουν ανεύθυνες τοπικές και περιφερειακές αρχές μέσω ακατάλληλης και, ενίοτε, αβάσιμης νομοθεσίας η οποία, σε πολλές περιπτώσεις, αντιτίθεται στους στόχους πολλών ευρωπαϊκών νομοθετημάτων, ζημιώνει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα της Ισπανίας, καθώς και τα ευρύτερα οικονομικά και πολιτικά της συμφέροντα στην Ευρώπη, όπως και η ελαστική εφαρμογή της ισχύουσας νομοθεσίας στον τομέα της πολεοδομίας και του περιβάλλοντος στις αυτόνομες κοινότητες της Ισπανίας σε ορισμένες δραστηριότητες αστικής ανάπτυξης, καθώς και η εμφάνιση σοβαρών κρουσμάτων διαφθοράς, οφειλόμενων σε αυτές.» (ΕΚ 2009: 192) Η επιτυχία της ΜΚΟ οφείλεται αφενός, στη δύναμη των μελών της, πολλά εκ των οποίων συμμετείχαν σε διαεθνικά πολιτικά δίκτυα και κατείχαν ισχυρές θέσεις όταν εργάζονταν, γεγονός που βοήθησε να πειστούν αρκετές αντιπροσωπείες κρατών μελών της ΕΕ για τις αρνητικές επιπτώσεις του νόμου και αφετέρου, γιατί η διαδικασία της υποβολής αναφοράς προς τους ευρωπαϊκούς θεσμούς βασίστηκε στρατηγικά σε μία συνεκτική κατασκευή της ευρωπαϊκής ταυτότητας, αποτελούμενη από τέσσερις κεντρικές κοινωνικές κατασκευές (Janoschka 2011: ): 1) Θεώρηση της Ευρώπης ως μίας κοινότητας ηθικών αξιών: η Ένωση βασίζεται στις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας, του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών και του κράτους δικαίου, αρχές οι οποίες είναι κοινές στα κράτη μέλη (άρθρο 6, παρ. 1, ΣΕΕ). 2) Θεώρηση της Ευρώπης ως μίας κοινότητας νεωτερισμού : εισαγωγή ενός ευρωπαϊκού τρόπου σύγχρονης σκέψης μέσω της προσφυγής στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. 3) Θεώρηση της Ευρώπης ως μίας κοινότητας επικοινωνίας : φιλοσοφία διαφάνειας με στόχο την ενημέρωση των πολιτών και δημόσιος διάλογος με τη συμμετοχή όλων των διοικητικών φορέων. 4) Θεώρηση της Ευρώπης ως προασπίστριας των χριστιανικών αξιών: η εφαρμογή του νόμου παραβιάζει βασικές χριστιανικές αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα που 208 Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 26ης Μαρτίου 2009 σχετικά με τον αντίκτυπο της εκτεταμένης αστικοποίησης στην Ισπανία στα ατομικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών, το περιβάλλον και την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ, βάσει των αναφορών που ελήφθησαν (2008/2248(INI) ΕΕ C 117 E, , σσ < LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:117E:SOM:el:HTML>, πρόσβαση στις

296 απορρέουν από αυτές. Στην περίπτωση αυτή, οι Ισπανοί πολιτικοί και οι επενδυτές αντιπροσωπεύουν την πτώση του ανθρώπου που μπορεί να λυτρωθεί μόνο από έναν ανώτερο ηθικό θεσμό, εδώ την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο ερευνητής καταλήγει ότι «η πρακτική χρήση της ευρωπαϊκής ταυτότητας σε θέματα πολιτικής αμφισβήτησης αποκαλύπτει ότι οι κάτοικοι της Ένωσης την ιδιοποιούνται στρατηγικά και τη νοηματοδοτούν, όταν η ευρωπαϊκή ταυτότητα νοείται ως μία πρακτική εμπειρία και ως μία επικοινωνία με νόημα» και όταν η χρήση αυτή «συλλαμβάνεται ως έκφραση πολιτικών ταυτότητας που αποσκοπούν στην αποσταθεροποίηση ηγεμονικών σχέσεων» (Janoschka 2011: 286) Ευρωπαϊκή ταυτότητα Στην έρευνά μας μόνο οι 4 από τους 19 ερωτώμενους απάντησαν ότι νιώθουν πραγματικά Ευρωπαίοι ενώ αναγνωρίζουν ότι οι ομοεθνείς τους στη Βρετανία είναι απόλυτα αντιευρωπαϊστές. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τα αποτελέσματα της έρευνας του Ευρωβαρόμετρου 78 το φθινόπωρο του 2012 (βλ. πίνακα 30). Πίνακας 30. Αποτελέσματα της έρευνας του Ευρωβαρόμετρου σχετικά με το πόσο Ευρωπαίοι αισθάνονται οι πολίτες της ΕΕ-27 (Νοέμβριος 2012) Πηγή : Standard Eurobarometer 78, Autumn 2012, European Citizenship, Report, TNS Opinion & Social, σ. 23. Συγκεκριμένα, στην ερώτηση εάν αισθάνονται ότι είναι πολίτες της ΕΕ, το 51% των Βρετανών απάντησε «όχι» (και το 48% «ναι»), πολύ πιο πάνω από το μέσο όρο της ΕΕ-27, όπου το 36% απάντησε «όχι». Επιπλέον, το 31% των Βρετανών στην εν λόγω έρευνα απάντησε αυθόρμητα ότι δεν μπορούσε να εντοπίσει κάποιο θετικό αποτέλεσμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (TNS Opinion & Social 2012, σ. 12). 284

297 Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας European Internal Movers Social Survey (EIMSS) και του Ευρωβαρόμετρου 61.0 που διεξήχθησαν το 2004, οι Βρετανοί μετανάστες στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ισπανία και στην Ιταλία δείχνουν το μικρότερο βαθμό δεσμού με την ΕΕ (μόνο το 17,5% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι είναι πολύ προσδεμένοι με την ΕΕ) ενώ το 29,4% νιώθουν πολύ λίγο προσδεμένοι με τη Βρετανία, ποσοστό που εξηγείται αν ληφθούν υπ όψιν το κίνητρο της μετανάστευσης της ομάδας αυτής που είναι κυρίως η ποιότητα ζωής (καιρός, φαγητό) (Rother and Tebe 2009: ). Οι ερευνήτριες τονίζουν ότι οι μετανάστες από τη Βρετανία αποτελούν έναν ιδιαίτερο τύπο Ευρωπαίου εσωτερικού μετανάστη. Από τη μία, είναι απίθανο να αναπτύξουν μία τριμερή ταυτότητα με ένα ισχυρό ευρωπαϊκό στοιχείο γιατί το να νιώθεις Βρετανός και το να νιώθεις Ευρωπαίος φαίνεται να είναι αμοιβαίως αποκλειόμενα. Από την άλλη, είναι πιθανότερο να αφομοιωθούν με τη χώρα διαμονής είτε καλλιεργώντας είτε όχι ένα αίσθημα ευρωπαϊσμού (Rother and Tebe 2009: 153). Μία από τις ερωτώμενες στην έρευνά μας ανέφερε ότι δεν αισθάνεται καθόλου Ευρωπαία πολίτης γιατί από τη μία πλευρά, δεν θεωρεί την Ελλάδα χαρακτηριστική ευρωπαϊκή χώρα, πιστεύει ότι δεν ανήκει στην Ευρώπη ενώ από την άλλη θεωρεί ότι η χώρα της δεν αισθάνεται ιδεολογικά ως μέρος της Ευρώπης και γι αυτό το λόγο δεν έχει ενταχθεί στη ζώνη του ευρώ. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι κατά την ημερομηνία της συνέντευξης (4 Ιουνίου 2012) αφενός, στα περισσότερα κράτη της Ευρώπης επικρατούσε μία γενικευμένη αναστάτωση σχετικά με το μέλλον των ευρωπαϊκών οικονομιών και του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος (17 κράτη μέλη ήταν επίσημα σε ύφεση) και αφετέρου, είχαν προηγηθεί πρόωρες εθνικές εκλογές στην Ελλάδα στις 6 Μαΐου 2012 που δεν είχαν αναδείξει κυβέρνηση, φημολογείτο η έξοδος της Ελλάδας από την ευρωζώνη ενώ επίκειντο νέες εκλογές στις 17 Ιουνίου. Η Βρετανίδα ήταν εμφανώς ανήσυχη για το τι επρόκειτο να συμβεί τις επόμενες ημέρες και μήνες καθώς αυτό θα καθόριζε σε ένα βαθμό και τη ζωή της στην Ελλάδα. Αντίθετα, έβλεπε ως θετικό το γεγονός ότι μπορούσε να μετακινηθεί ελεύθερα στο εσωτερικό της ΕΕ καθώς με το σύζυγό της ταξίδευαν ακτοπλοϊκώς και οδικώς με το αυτοκίνητό τους στην Αγγλία τουλάχιστον δύο φορές το χρόνο. Το εύρημα αυτό επιβεβαιώνεται και από την προαναφερθείσα έρευνα του Ευρωβαρόμετρου καθώς το 52% των ερωτηθέντων ανέφερε ως θετικό επίτευγμα της ΕΕ την ελεύθερη εγκατάσταση και την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών και υπηρεσιών στο εσωτερικό της ΕΕ (TNS Opinion 285

298 & Social 2012, σ. 11). Επιπλέον, το 41% των ερωτηθέντων απάντησε ότι το επίτευγμα της ΕΕ από το οποίο έχει επωφεληθεί περισσότερο ήταν η μείωση των συνοριακών ελέγχων όταν ταξιδεύει στο εξωτερικό ενώ εντύπωση προκαλεί ότι μόνο το 11% των ερωτηθέντων ανέφερε ότι επωφελήθηκε από τη δυνατότητα να ζήσουν σε ένα άλλο κράτος μέλος της ΕΕ (TNS Opinion & Social 2012, σ. 16). Η επέτειος των 40 χρόνων του Ηνωμένου Βασιλείου από την προσχώρησή του στην πρώην ΕΟΚ (νυν ΕΕ) το 1973 συμπίπτει με μια κρίσιμη καμπή στις σχέσεις της Ευρώπης με τη βρετανική κοινωνία, καθώς εντείνονται οι φημολογίες για δημοψήφισμα στη χώρα για έξοδό της ή μη από την ΕΕ τα επόμενα χρόνια. Υποκύπτοντας στις πιέσεις της ακραία ευρωσκεπτικιστικής πτέρυγας του κόμματός του, ο συντηρητικός Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον, εξέταζε στις αρχές του 2013 το ενδεχόμενο της μερικής απαγκίστρωσης της Βρετανίας από την ΕΕ, διεκδικώντας περισσότερες ρήτρες εξαίρεσης (opt-outs) σε διάφορους τομείς. 209 «[Η] γεωπολιτική αναδιοργάνωση της Βρετανίας από ιμπεριαλιστικό κράτος σε κράτος μέλος της ΕΕ ( ) προκάλεσε κρίσεις συλλογικής ταυτότητας στους βρετανικούς πολιτικούς θεσμούς και στην κοινωνία των πολιτών που εκφράζεται στην άνοδο του σύγχρονου ευρωσκεπτικισμού» (Gifford 2008: 1). Η στάση αυτή υποστηρίχτηκε συνεχώς από μέρος του βρετανικού τύπου καθώς στις αρχές της δεκαετίας του 90 «οι δύο από τους τρεις ισχυρότερους ιδιοκτήτες του τύπου, ο Ρούπερτ Μέρντοχ και ο Κόνραντ Μπλακ, αμφισβήτησαν την ευρωπαϊκή ανάμειξη της Βρετανίας ενώ και οι δυο είχαν διορίσει εκδότες με παρόμοιες απόψεις» (Gifford 2008: 126). Το 1988 η τότε Πρωθυπουργός της Βρετανίας Μάργκαρετ Θάτσερ από το Κόμμα των Συντηρητικών είχε ήδη εκφράσει την αντίθεσή της στη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού υπερκράτους αν και δεν μπορούσε να διανοηθεί μία Ευρώπη χωρίς τη Μεγάλη Βρετανία. Ο Gifford επισημαίνει ότι κατά τη συζήτηση στη Βρετανία για τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, «[ο] ευρωσκεπτικισμός μετετράπη σε μία δημαγωγική επαναδιατύπωση του πιστεύω στη βρετανική ετερότητα από την Ευρώπη» ενώ οι ισχυρισμοί των Ευρωσκεπτικιστών για υπεράσπιση της λαϊκής κυριαρχίας «είχαν τις ρίζες τους σε μία θατσερικού τύπου αυταρχική δημαγωγία περί εθνών-κρατών καθώς και στην ελεύθερη αγορά» (2008: 132). 209 Σκαφιδάς, Γ. (2013). Ο Κάμερον χαλαρώνει τη σχέση της Βρετανίας με την ΕΕ, Έθνος online, 19 Ιανουαρίου. < πρόσβαση στις

299 Αλλά και οι κυβερνήσεις του Νέου Εργαστικού Κόμματος μεταξύ 1997 και 2010, που υιοθέτησαν τη γλώσσα των Ευρωσκεπτικιστών, πρόταξαν τη διασφάλιση της βρετανικότητας και των βρετανικών πολιτικών αξιών (διεθνισμός, επιχειρηματικό πνεύμα, ίση μεταχείριση, πολιτική ευθύνη) έναντι της ευρωπαϊκής ένταξης (Gifford 2008: 145) καθώς η βρετανική οικονομία, μετά την απορύθμιση των χρηματοοικοοικονομικών αγορών το 1983 είσοδος αμερικανικών επενδυτικών τραπεζών στο City- είναι άμεσα εξαρτώμενη από την παγκόσμια οικονομία και τα παγκόσμια χρηματοοικονομικά κεφάλαια και συμφέροντα αφού «η θεσμοθετημένη υποταγή του επίσημου κράτους σε αυτά τα συμφέροντα σημαίνει τη συνέχιση μιας άμεσης σχέσης μεταξύ των βρετανικών κυβερνήσεων και των δυνάμεων της παγκόσμιας αγοράς, η οποία δεν είναι χαρακτηριστική των άλλων ευρωπαϊκών χωρών» (Gifford 2008: 142). Από την έρευνα European Internal Movers Social Survey (EIMSS) που διεξήχθη το 2004 σε Ευρωπαίους μετανάστες στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία και στην Ισπανία, προέκυψαν οχτώ πιθανοί τύποι (ομάδες) εδαφικής ταυτότητας εσωτερικού μετανάστη στην ΕΕ ανάλογα με το βαθμό πρόσδεσης αφενός, στην ΕΕ και αφετέρου στη Χώρα Προέλευσης (ΧΠ) και στη Χώρα Διαμονής (ΧΔ). Οι οχτώ αυτές ομάδες με τα αντίστοιχα ποσοστά των ερωτώμενων εμφαίνονται στον πίνακα 31. Πρόσδεση στη ΧΠ + ΧΔ Πρόσδεση στη ΧΔ + μη πρόσδεση στη ΧΠ Πρόσδεση στη ΧΠ + μη πρόσδεση στη ΧΔ Μη πρόσδεση στη ΧΔ + ΧΠ Σύνολο Πρόσδεση στην ΕΕ 49,7% (Ο1) 9,8% (Ο3) 6,9% (Ο5) 2,5% (Ο7) 68,9% Μη πρόσδεση στην ΕΕ 17,7% (Ο2) 5,4% (Ο4) 2,6% (Ο6) 2,6% (Ο8) 31,1% Σύνολο 67,5% 15,1% 12,3% 5,1% 100 Πίνακας 31. Τύποι εδαφικής ταυτότητας των εσωτερικών μεταναστών στην ΕΕ Πηγή: Rother and Nebe (2009): 136 Συγκρίνοντας τα χαρακτηριστικά που περιλαμβάνει κάθε μία από τις οχτώ ομάδες με τα ποιοτικά αποτελέσματα που προέκυψαν από την έρευνά μας στο νησί της Κέρκυρας και τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτώμενων, διαπιστώνουμε ότι οι τελευταίοι ανήκουν σε τρεις τύπους εδαφικής ταυτότητας: 287

300 Ι. Ομάδα 2 (Ο2): Bi-cultural movers ή Integrating Non-Europeans Τα άτομα αυτά: - έχουν ζήσει στη χώρα διαμονής για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, - δεν έχουν ζήσει σε τρίτη χώρα, - έχουν φίλους από τη ΧΠ και από τη ΧΔ, - μιλάνε τη γλώσσα της ΧΔ, - προέρχονται συνήθως από τη Βρετανία, τη Γερμανία και την Ιταλία, - δεν είναι μετανάστες στη Βρετανία, έχουν τη λιγότερο θετική εικόνα για την ΕΕ. (Rother and Nebe 2009: 143) ΙΙ. Ομάδα 3 (Ο3): Lifestyle Movers ή Assimilating Europeans Τα άτομα αυτά: - έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο, - τείνουν να είναι μεγαλύτεροι σε ηλικία όταν αποφασίσουν να μεταναστεύσουν, - έχουν πολλούς φίλους στη ΧΔ, - μιλάνε τη γλώσσα της ΧΔ, - μετοίκησαν για λόγους ποιότητας ζωής, - προέρχονται συνήθως από τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, - έχουν μετοικήσει συνήθως στην Ισπανία, - είναι πολύ ικανοποιημένοι με τις ζωές τους. (Rother and Nebe 2009: 145) ΙΙΙ. Ομάδα 4 (Ο4): Carefree Movers ή Assimilating Non-Europeans Τα άτομα αυτά: - έχουν ζήσει στη χώρα προέλευσης για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα - τείνουν να είναι νεότεροι σε ηλικία και λιγότερο μορφωμένοι, - έχουν πολλούς φίλους στη ΧΔ, - μετοίκησαν για λόγους ποιότητας ζωής, - προέρχονται συνήθως από τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, - δεν έχουν μετοικήσει στη Γερμανία, - είναι πολύ ικανοποιημένοι με τις ζωές τους (Rother and Nebe 2009: 146). 288

301 6.5 Ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη Ερευνητικό υπο-ερώτημα (γ): «Ποια είναι τα πιθανά προβλήματα και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι Βρετανοί στην καθημερινή τους ζωή και ποιος είναι ο βαθμός ικανοποίησής τους από τις παρεχόμενες υπηρεσίες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας στο νησί της Κέρκυρας;» Υπόθεση 4 Οι Βρετανοί μετανάστες που είναι εγκατεστημένοι μόνιμα στην Κέρκυρα δεν είναι ικανοποιημένοι από την παρεχόμενη ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη στο νησί. Η Υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται με την επισήμανση ότι οι ερωτώμενοι που χρειάστηκε να νοσηλευθούν δήλωσαν ότι ήταν πολύ ικανοποιημένοι από την παρεχόμενη περίθαλψη στα περιφερειακά πανεπιστημιακά νοσοκομεία της χώρας (π.χ. Ιωάννινα, Πάτρα) καθώς το τοπικό νοσοκομείο δεν διέθετε την απαραίτητη ιατρική εξειδίκευση. Για να αξιολογηθούν οι παρεχόμενες φροντίδας υγείας σε έναν τόπο και το κατά πόσο είναι ικανοποιητικές, οι King et al. (2000: 183) προτείνουν τη διερεύνηση τριών συνδεόμενων μεταξύ τους ζητημάτων: α) οι προσδοκίες που έχουν οι μετανάστες από τις τοπικές υπηρεσίες υγείας και από την κάλυψη της ασφάλειάς τους, β) η απουσία μίας στάνταρ διαδικασίας για τον καθορισμό των αντίστοιχων ρόλων της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας περίθαλψης στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα και, γ) οι νοσοκομειακές πολιτικές και πρακτικές όσον αφορά στις εισαγωγές, την παροχή νοσηλευτικών και μη ιατρικών υπηρεσιών, και η ενημέρωση ασθενών και συγγενών. Στην έρευνά μας οι 4 από τους 19 ερωτώμενους είχαν ιδιωτική ασφάλιση υγείας σε ελληνική ασφαλιστική εταιρεία γιατί δεν δικαιούνται ασφάλιση στον ΕΟΠΥΥ ενώ δύο συνταξιούχοι είχαν βρετανική ιδιωτική ταξιδιωτική ασφάλιση και Ευρωπαϊκή Κάρτα Υγείας, γιατί αν και δικαιούνται δημόσια ασφάλιση, προφανώς δεν έχουν εγγραφεί και διατηρούν το δικαίωμα για περίθλαψη στη Βρετανία. Συνεπώς, τα τέσσερα αυτά άτομα 289

302 δεν επιβαρύνουν το δημόσιο σύστημα υπηρεσιών υγείας ενώ έχουν ανά πάσα στιγμή δωρεάν περίθαλψη σε οποιοδήποτε δημόσιο ή ιδιωτικό νοσοκομείο της χώρας και νιώθουν μεγάλη ασφάλεια, όπως μας είπαν. Φυσικά, τα ασφάλιστρα είναι αρκετά υψηλά αλλά το εισόδημά τους τούς το επιτρέπει. Οι υπόλοιποι δεκατρείς που είναι ασφαλισμένοι στον ΕΟΠΥΥ δηλώνουν ότι δεν είναι ικανοποιημένοι με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ιδίως σε ότι αφορά στα τοπικά καταστήματα του ΙΚΑ καθώς παρατηρείται δυσκολία στο κλείσιμο τηλεφωνικών ραντεβού για γιατρούς, υπάρχουν μακροσκελείς ουρές αναμονής, έλλειψη ιατρικού τεχνικού εξοπλισμού για τη διενέργεια κάποιων εξετάσεων, έλλειψη οικογενειακού γιατρού, έλλειψη γλωσσομαθών γιατρών και καταβάλλεται υψηλή αμοιβή για επισκέψεις σε ιδιωτικά ιατρεία και για εξετάσεις σε ιδιωτικά διαγνωστικά κέντρα. Η δευτεροβάθμια φροντίδα υγείας εξυπηρετείται στο νησί από το νέο Γενικό Νοσοκομείο Κερκύρας στο Κοντόκαλι που λειτουργεί εδώ και δύο χρόνια. Το νοσοκομείο διαθέτει, μεταξύ άλλων, 130 κλίνες, 7 κλίνες ΜΕΘ, μαγνητικό τομογράφο, μονάδα εμφραγμάτων και μονάδα λοιμωδών νόσων. Οι ερωτώμενοι είχαν τη χειρότερη γνώμη για τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στο παλιό νοσοκομείο, που λειτουργούσε στο κέντρο της πόλης ενώ είχαν ακούσει καλά πράγματα για το νέο νοσοκομείο αλλά δεν χρειάστηκε να νοσηλευτούν εκεί. Στα αρνητικά αναφέρθηκε ότι δεν υπάρχουν σημάνσεις στα ελληνικά και στα αγγλικά, με αποτέλεσμα να επικρατεί μία σύγχυση ενώ μία Βρετανίδα που την παρέπεμψε το ΙΚΑ στο νοσοκομείο για να κάνει εκεί μία εξέταση, τελικά δεν την έκανε γιατί δεν δεχόντουσαν, όπως της είπαν, ασφαλισμένους της ΙΚΑ. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις είναι καλύτερες σε σύγκριση με το παλιό νοσοκομείο ενώ διαθέτει σύγχρονο ιατρικό εξοπλισμό. Ωστόσο, παρατηρείται τεράστια έλλειψη σε ιατρικό και σε νοσηλευτικό προσωπικό, σε φάρμακα και σε αναλώσιμα υλικά για τη διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων. Συγκεκριμένα, το Φεβρουάριο του 2012 αντί για 721 άτομα στο νοσηλευτικό προσωπικό υπηρετούσαν 314 ενώ στο ιατρικό προσωπικό αντί για 133 υπηρετούσαν 75 μόνιμοι ιατροί και 12 εποχιακοί. 210 Εξαιτίας της έλλειψης ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού δεν λειτουργούν όλες τις ημέρες του μήνα οι εφημερίες σε ορισμένες κλινικές ενώ καλούνται ιδιώτες ιατροί για να γνωματεύσουν ή να εξετάσουν τους ασθενείς. Συχνά ορισμένες κλινικές εφημερεύουν χωρίς την ενεργή εφημερία ειδικευμένου ιατρού αλλά με το καθεστώς ετοιμότητας. Εφημερεύει δηλαδή

303 μόνο ειδικευόμενος ιατρός, ενώ στο Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ), το πιο σημαντικό τμήμα του νοσοκομείου, σε έναν τόσο δημοφιλή τουριστικό προορισμό, υπάρχουν μόνο δύο νοσηλεύτριες σε κάθε βάρδια οι οποίες προσπαθούν ταυτόχρονα να εξυπηρετήσουν και τη Βραχεία Νοσηλεία. Επίσης, πολλά είναι τα χρωστούμενα δεδουλευμένα εφημεριών που αναγκάζουν τους γιατρούς να προχωρούν σε επίσχεση εργασίας. Ο προϋπολογισμός για το Γ.Ν. Κέρκυρας συρρικνώθηκε πάρα πολύ τα τρία τελευταία χρόνια. Συγκεκριμένα, για το έτος 2010 ήταν 30 εκ. ευρώ, για το 2011 ήταν 24 εκ. ευρώ ενώ για το 2012 έπεσε μόλις στα 12 εκ. ευρώ. Λόγω αυτών των ελλείψεων αλλά και προκειμένου να παρασχεθούν στους ασθενείς εξειδικευμένες χειρουργικές επεμβάσεις και θεραπείες με εξελιγμένα μέσα, το νοσοκομείο αναλαμβάνει τη διακομιδή τους σε άλλα νοσοκομεία, όπως στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ιωαννίνων ή στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Πατρών (τριτοβάθμια φροντίδα υγείας). Αυτό σημαίνει ότι από την έρευνα των Lazaridis et al. (1999: 308) που διεξήχθη το 1997 στο νησί της Κέρκυρας η κατάσταση δεν έχει βελτιωθεί καθόλου όσον αφορά στην παρεχόμενη νοσοκομειακή περίθαλψη, αφού το τοπικό νοσοκομείο συνεχίζει να μην μπορεί να καλύπτει τα σοβαρά περιστατικά για έναν πληθυσμό που ξεπερνά τις κατοίκους. Σημειώνεται ότι το νέο νοσοκομείο δεν διαθέτει ογκολογική κλινική αλλά ούτε και αιμοδυναμικό και νεογνολογικό τμήμα. Επειδή στην Ελλάδα δεν υπάρχει οργανωμένη πρωτοβάθμια υγεία το κενό αυτό καλούνται να καλύψουν τα νοσοκομεία, αδυνατώντας έτσι να αφοσιωθούν στη παροχή υπηρεσιών δευτεροβάθμιας περίθαλψης. Στο παρελθόν, τουλάχιστον τέσσερις από τους ερωτώμενους χρειάστηκε να νοσηλευθούν στα Ιωάννινα και στην Πάτρα και έμειναν πολύ ικανοποιημένοι από τις ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες που τους παρασχέθηκαν εκεί. Μάλιστα, ανέφεραν ότι και να είχαν την επιλογή να νοσηλευτούν στη Βρετανία δεν θα το έκαναν γιατί έχουν περισσότερη εμπιστοσύνη στα ελληνικά πανεπιστημιακά νοσοκομεία απ ότι στα βρετανικά. Ως βασικό πλεονέκτημά τους ανέφεραν την υψηλή επιστημονική κατάρτιση και τον επαγγελματισμό των Ελλήνων ιατρών. Ως μειονεκτήματα αναφέρθηκαν: α) το ότι οι ασθενείς ήταν αναγκασμένοι να βρίσκονται για μεγάλο χρονικό διάστημα μακριά από τον τόπο κατοικίας τους και από την οικογένειά τους και συνεπώς, ήταν δύσκολο να παραμείνει κοντά τους κάποιος δικός τους για να τους φροντίζει για όσο χρονικό διάστημα νοσηλεύονταν, ενώ αν ήθελε να παραμείνει θα έπρεπε να νοικιάσει δωμάτιο σε ξενοδοχείο και β) η έλλειψη αγγλόφωνου ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, 291

304 που δημιουργεί ένα αίσθημα ανασφάλειας στους ασθενείς (και στους συγγενείς που τους συνοδεύουν) καθώς είναι σημαντικό να καταλαβαίνουν τι τους λένε οι γιατροί και οι νοσοκόμες, να ενημερώνονται για την κατάστασή τους και να νιώθουν ότι βρίσκονται σ ένα οικείο περιβάλλον. Στην Ελλάδα η γλωσσομάθεια για το ιατρικό, το νοσηλευτικό και το παραϊατρικό προσωπικό δεν ήταν μέχρι και πριν από λίγα χρόνια προϋπόθεση για το διορισμό τους στα δημόσια νοσοκομεία. Πλέον η γνώση τουλάχιστον μιας ξένης γλώσσας αποτελεί προϋπόθεση στους εκάστοτε διαγωνισμούς που προκηρύσσονται. Παράλληλα πολλοί Ελληνες ιατροί έχουν μετεκπαιδευθεί σε πανεπιστήμια του εξωτερικού ενώ τα αγγλικά θεωρούνται απαραίτητα για τη μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας για την απόκτηση της ιατρικής ειδικότητας. Γι αυτό το λόγο μας προξενεί εντύπωση, τουλάχιστον για το πανεπιστημιακό νοσοκομείο των Ιωαννίνων, ότι οι ιατροί δεν μιλούσαν αγλικά, όπως μας είπαν οι ερωτώμενοι. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση να γνωρίζει ένας ιατρός αγγλικά αλλά αφενός, δεν υφίσταται σχετική υποχρέωση του ιατρικού και του νοσηλευτικού προσωπικού από τη σχετική νομοθεσία απέναντι στους αλλοδαπούς ασθενείς και αφετέρου, μπορεί να μην επιθυμεί να τα μιλήσει από κίνδυνο μήπως παρερμηνευθεί από τον ασθενή και τους συγγενείς. Από τη μελέτη πεδίου προκύπτει ότι η πλειοψηφία των ερωτώμενων δεν επιβαρύνουν το ελληνικό σύστημα υγείας καθώς είτε συνεχίζουν και έχουν κοινωνική ασφάλιση και ασφάλιση ασθενείας στην Ελλάδα, που σημαίνει ότι διαθέτουν βεβαίωση εγγραφής πολιτών ΕΕ και ότι έχουν επαρκείς πόρους, είτε έχουν ιδιωτική ιατρική και νοσοκομειακή ασφάλιση, επιβεβαιώνοντας έτσι τα ευρήματα των Lazaridis et al. (1999: 308) στην έρευνα που διεξήγαν το 1997 σχετικά με τους Βρετανούς συνταξιούχους που ζούσαν τότε στην Κέρκυρα Ο τομέας της υγείας στην Ελλάδα Σύμφωνα με έρευνα του ΟΟΣΑ (2010: 76-77), το 2008 η Ελλάδα είχε τον υψηλότερο αριθμό ιατρών κατά κεφαλή στην ΕΕ-27, με 6 ιατρούς ανά κατοίκους σε αντίθεση με το Ηνωμένο Βασίλειο που είχε 2,8. Μόλις το 4,5% των Ελλήνων ιατρών ήταν γενικοί/οικογενειακοί ιατροί ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 28,8%. Σε πολλές χώρες της ΕΕ υπάρχει ανησυχία για τις ελλείψεις που παρατηρούνται σε νοσηλευτικό προσωπικό, οι οποίες αναμένονται να γίνουν 292

305 μεγαλύτερες στο μέλλον λόγω του κύματος της συνταξιοδότησης συνεπεία της γήρανσης της γενιάς των baby boomers (OECD 2010: 78). To 2008 αντιστοιχούσαν 4,3 νοσοκόμες ανά κατοίκους στην Ελλάδα έναντι 9,5 στο Ηνωμένο Βασίλειο (μέσος όρος ΕΕ-27: 9,8) ενώ όσον αφορά στην αναλογία νοσηλευτών/νοσηλευτριών και ιατρών το 2008 στην Ελλάδα ήταν 0,6 νοσηλευτές ανά ιατρό ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 3,7 νοσηλευτές ανά ιατρό (μέσος όρος ΕΕ-27: 2,6) (OECD 2010: 78-79). Όσον αφορά στον αριθμό των νοσοκομειακών κλινών στην Ελλάδα αντιστοιχούσαν το ,8 κλίνες ανά κατοίκους έναντι 3,4 κλινών στο Ηνωμένο Βασίλειο (μέσος όρος ΕΕ-27: 5,7 κλίνες) (OECD 2010: 86-87). Οι συνολικές δημόσιες και ιδιωτικές δαπάνες για τον τομέα της υγείας (τελική κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, υποδομές) ανέρχονταν το 2007 στην Ελλάδα στα ευρώ κατά κεφαλή (9,7% του ΑΕγχΠ) ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2008 ανέρχονταν στα ευρώ κατά κεφαλή (8,7% του ΑΕγχΠ) [μέσος όρος ΕΕ-27: ] (OECD 2010: ). Στην Ελλάδα το 2008 η χρηματοδότηση για την υγειονομική περίθαλψη προερχόταν κατά 60,3% από το δημόσιο τομέα (γενική κυβέρνηση και κοινωνική ασφάλιση) ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 82,6% (εξ ολοκλήρου από τη γενική κυβέρνηση) [μέσος όρος ΕΕ-27: 73,6%] (OECD 2010: ). Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ για τον τομέα της υγείας στις 34 χώρες του ΟΟΣΑ (OECD Health Data, June 2013), 211 το 2011 η Ελλάδα βρισκόταν κάτω από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ όσον αφορά στις δαπάνες στον τομέα της υγείας (18 η θέση) με δολ. ΗΠΑ, σε σύγκριση με το Ηνωμένο Βασίλειο όπου ήταν δολ. ΗΠΑ (14 η θέση) [μέσος όρος ΟΟΣΑ: US$]. Οι δαπάνες για την υγεία στην Ελλάδα σημείωσαν πτώση κατά 11% το 2010 και το 2011 εξαιτίας των περικοπών στις δημόσιες δαπάνες ως μέρος της προσπάθειας των κυβερνήσεων να μειώσουν το μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα, μέσω των μειώσεων των μισθών, των εργαζομένων στον τομέα της υγείας καθώς και των τιμών στα φάρμακα. Επίσης για πολλά χρόνια, παρατηρείται υπερπροσφορά ιατρών και υποπροσφορά νοσηλευτών, που έχει ως αποτέλεσμα τη μη αποτελεσματική κατανομή των πόρων. Το προσδόκιμο ζωής στη γέννηση στην Ελλάδα το 2011 ήταν τα 80,8 έτη ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο τα 81,1 έτη [μέσος όρος ΟΟΣΑ: 80,1 έτη] (OECD Health Data, June 2013). 211 < πρόσβαση στις

306 Γενικά, οι πολίτες των χωρών ΕΕ που ζουν στην Ελλάδα δεν επιβαρύνουν το δημόσιο σύστημα υγείας γιατί εάν εργάζονται είναι κατά ένα μεγάλο μέρος ασφαλισμένοι, εάν είναι συνταξιούχοι στη χώρα τους έχουν μεταφέρει το δικαίωμά τους για περίθαλψη στην Ελλάδα ενώ όσοι δεν δικαιούνται δημόσια ασφάλιση για οποιοδήποτε λόγο έχουν συνήθως ιδιωτική ασφάλιση. Αντίθετα, η συνολική δαπάνη για την περίθαλψη ανασφάλιστων νόμιμων ή παράνομα εισελθόντων και διαμενόντων μεταναστών τρίτων χωρών στα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας στοιχίζει πολλά εκατομμύρια ευρώ κάθε χρόνο ενώ στο πλαίσιο διμερών Συμφωνιών το Υπουργείο Υγείας απευθύνεται στις χώρες προέλευσης των μεταναστών τρίτων χωρών για την κάλυψη του κόστους της παρασχεθείσας περίθαλψης. Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική στην Ισπανία όπου, σύμφωνα με δημοσίευμα του Observer, 212 οι περιφερειακές υγειονομικές αρχές παραπονιούνται ότι δεν έχουν πόρους για να φροντίσουν το ένα και πλέον εκατομμύριο των Βρετανών γηρασκόντων, και σε μικρότερο βαθμό τους Γερμανούς και Ολλανδούς ηλικιωμένους που ζουν στην Ισπανία. Στο εν λόγω δημοσίευμα αναφέρεται ότι η τότε Ισπανίδα Υπουργός Υγείας ζητούσε από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου το ποσό των 40 εκατομμυρίων λιρών ετησίως για να καλύψει το υπολειπόμενο κόστος της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης που παρέχεται στους Βρετανούς, οι οποίοι, όπως τονίζει η ίδια, κάνουν κατάχρηση του συστήματος, χρησιμοποιώντας δωρεάν τις παροχές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας χωρίς να είναι εγγεγραμμένοι ως μόνιμοι κάτοικοι. Και συνεχίζει: «Πολλοί μετoικούν στην Ισπανία και τους παρέχεται ιατρική περίθαλψη για σοβαρές περιπτώσεις ταχύτερα και σε τέτοιο επίπεδο που δεν συγκρίνεται με το δικό τους Εθνικό Σύστημα Υγείας αλλά, καθώς πολλοί εξ αυτών είναι αόρατοι κάτοικοι και δεν έχουν την κατάλληλη ιατρική κάλυψη, η Ισπανία ανακτά μόνο ένα τμήμα του κόστους της περίθαλψής τους». 213 Και αυτό γιατί ναι μεν «το Ηνωμένο Βασίλειο μεταφέρει κάθε μήνα στην Ισπανία το ποσό των 175 λιρών για κάθε Βρετανό συνταξιούχο νόμιμο κάτοικο, αλλά τα τρία τέταρτα των Βρετανών, σύμφωνα με έρευνα του ισπανικού Υπουργείου Υγείας δεν έχουν κάνει αίτηση για να τους χορηγηθεί βεβαίωση εγγραφής, λόγω άγνοιας, λόγω φόβου 212 Stevens, J. (2006). Dark side of sunny Spain for Britain's elderly expatriates, The Observer, 9 July. < πρόσβαση στις Ό.π. 294

307 μήπως φορολογηθούν ή λόγω απροθυμίας διακοπής των δεσμών με τη Βρετανία.» 214 Οι King et al. υπογραμμίζουν ότι πολλοί Ευρωπαίοι όταν μετοικούν σε ένα άλλο κράτος μέλος της ΕΕ αντιμετωπίζουν ένα δίλημμα για το αν θα εγγραφούν ή όχι ως μόνιμοι κάτοικοι, γιατί είναι δύσκολο να ζυγίσουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που προκύπτουν από μία τέτοια απόφαση, αφού πρέπει να λάβουν υπ όψιν διάφορους παράγοντες, όπως αν διατηρούν ακίνητα σε δύο χώρες και το πόσο χρόνο περνούν σε κάθε μία από αυτές ενώ «οποιαδήποτε απόφαση φαίνεται ως άριστη σήμερα μπορεί γρήγορα να ανατραπεί από αλλαγές στην εθνική νομοθεσία και στους διεθνείς κανονισμούς καθώς και στις ατομικές περιστάσεις» (2000: 178). Ωστόσο, στο ίδιο δημοσίευμα ένα μέλος του Συνδέσμου Βρετανών Αποδήμων Ισπανίας 215 υπογραμμίζει ότι η κατάσταση δεν είναι ακριβώς έτσι όπως περιγράφεται διότι πολλοί από τους νεοφερμένους Βρετανούς στην Ισπανία βρίσκουν πολλά εμπόδια στην προσπάθειά τους να τους χορηγηθεί βεβαίωση εγγραφής ή να συνεχίσουν να έχουν ασφάλιση ασθενείας υπαγόμενοι στο ισπανικό εθνικό σύστημα υγείας λόγω της συνεχώς μεταβαλλόμενης ισπανικής γραφειοκρατίας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα αυτοί οι Βρετανοί να «βρίσκονται στο κενό, μη δικαιούμενοι κοινωνικής ασφάλισης ούτε στο ισπανικό ΕΣΥ αλλά ούτε και στο βρετανικό επειδή δεν είναι πλέον νόμιμοι κάτοικοι Βρετανίας. Πολλοί το ανακαλύπτουν αυτό όταν ασθενήσουν». Τέλος, ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι Βρετανοί που νοσηλεύονται στα ισπανικά νοσοκομεία είναι ότι λιγότερο από το 10% εξ αυτών μιλά καλά ισπανικά ενώ το ένα τρίτο επικοινωνεί με χειρονομίες, που σημαίνει ότι δεν μπορούν να επικοινωνήσουν αποτελεσματικά με το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικό. Ο εκπρόσωπος τύπου της Ισπανικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής, αναφέρεται στο δημοσίευμα, υποστηρίζει ότι «το γλωσσικό εμπόδιο είναι ένα ιατρικό ρίσκο, που καθιστά τη διάγνωση δύσκολη και που μπορεί να προκαλέσει σοβαρές παρερμηνείες και λάθη, για τα οποία θα είναι υπόλογος ο ιατρός.» 216 Γι αυτό το λόγο, οι Ισπανοί ιατροί, ακόμη και αυτοί που μιλάνε αγγλικά, αρνήθηκαν να παράσχουν θεραπευτική αγωγή σε οποιονδήποτε δεν μιλά ισπανικά, χωρίς την παρουσία διερμηνέα. Για να καλυφθεί αυτό το κενό, ορισμένοι Βρετανοί που ζουν στην Ισπανία και μιλάνε καλά ισπανικά έχουν γίνει 214 Ό.π Stevens, J. (2006). Dark side of sunny Spain for Britain's elderly expatriates, The Observer, 9 July. < πρόσβαση στις

308 εθελοντές διερμηνείς στα ισπανικά νοσοκομεία για να βοηθήσουν τους συμπατριώτες τους αλλά ο αριθμός τους δεν μπορεί να καλύψει την πολυπληθή βρετανική κοινότητα. Στην Costa del Sol οι εθελοντές διερμηνείς εξυπηρετούν τους αλλοδαπούς σε έξι γλώσσες (ισπανικά, αγγλικά, ολλανδικά, γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά) ενώ στα νοσοκομεία εργάζονται πολλοί μεταφραστές (King et al. 2000: 183). Επιπρόσθετα, δεν μπορούν να κατανοήσουν το γεγονός ότι πολλοί Βρετανοί όχι μόνο δεν μιλάνε καλά ισπανικά μετά από τόσα χρόνια παραμονής στην Ισπανία αλλά παραπονιούνται κιόλας ότι το ιατρικό προσωπικό δεν μιλά αγγλικά όπως οι μπάρμαν και οι σερβιτόροι. Όλοι οι ερωτώμενοι του δείγματος στην έρευνά μας δήλωσαν ότι ήταν σχετικά καλά στην υγεία τους και ότι βρίσκονταν σε αρκετά καλή φυσική κατάσταση, πέρα από κάποια χρόνια προβλήματα τα οποία και αντιμετωπίζουν ικανοποιητικά μέχρι τώρα. Βέβαια, όπως επισημαίνουν οι King et al. (2000: 167), οι απαντήσεις που δίνουν είναι υποκειμενικές καθώς εξαρτώνται από τις προσδοκίες που έχουν τα άτομα για την υγεία τους και τα συγκριτικά πρότυπα που χρησιμοποιούν όταν αξιολογούν την κατάστασή τους ενώ όταν μιλάνε για την κατάσταση της υγείας τους έχουν στο μυαλό τους κάποιον στη δική τους ηλικία περίπου. Αυτό σημαίνει ότι η υγεία τους δεν είναι ακόμη τόσο ευαίσθητη ώστε να χρειαστεί ίσως στο άμεσο μέλλον να εξετάσουν το ενδεχόμενο να γυρίσουν μόνιμα στην πατρίδα τους για καλύτερη φροντίδα υγείας και για να έχουν την στήριξη της οικογένειάς τους και των συγγενών τους. Εξάλλου, οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους ανέφεραν ότι δεν ήταν διατεθειμένοι να επιστρέψουν στη Βρετανία για να ζήσουν μόνιμα εκεί ακόμη και αν επιδεινωνόταν η υγεία τους αργότερα, καθώς είναι σε γενικές γραμμές ικανοποιημένοι με τη μέχρι τώρα ζωή τους στο νησί και με την παρεχόμενη φροντίδα υγείας. Εξάλλου, θα συμφωνήσουμε με τους Lazaridis et al. (1999: 306) ότι «οι σύνδεσμοί τους με το Ηνωμένο Βασίλειο όσον αφορά τους οικογενειακούς και τους πολιτισμικούς δεσμούς ίσως να έχουν μειωθεί με τα χρόνια, γεγονός που καθιστά την επιστροφή τους περισσότερο προβληματική». Σύμφωνα με τους Gough et al. (1997) στην Ελλάδα, και στη Νότια Ευρώπη γενικά, ισχύει το σύστημα υπολειμματικής παροχής/αρωγής, όπου τα εθνικά προγράμματα καλύπτουν μόνο ειδικές κατηγορίες, πέρα από τις οποίες αναπτύσσεται δράση από την 296

309 Αυτοδιοίκηση ή/και τον Τρίτο Τομέα, ενώ διακρίνονται από χαμηλή γενναιοδωρία αλλά και ελλειμματικό έλεγχο πόρων (ΙΤΑ 2006: 39). 217 Στην Κέρκυρα λειτουργούν συνολικά τρεις μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων και απόρων ατόμων: α) το Καθολικό Γηροκομείο ή Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων της Καθολικής Αρχιεπισκοπής που λειτουργεί για περισσότερα από 80 χρόνια από τις Φραγκισκανές Μοναχές της Ιεράς Καρδίας του Ιησού της Μάλτας, και φιλοξενεί άπορες καθολικές γυναίκες, β) το Γηροκομείο-Πτωχοκομείο Κέρκυρας, που λειτουργεί σε ένα παλαιό νοικιασμένο ακατάλληλο κτίριο στο Πέραμα με 37 τροφίμους 218 και γ) το Ίδρυμα Χρονίων Παθήσεων-Γηροκομείο «Παναγία η Πλατυτέρα» της Ιεράς Μητρόπολης Κερκύρας-Παξών και Διαποντίων Νήσων, που φροντίζει 65 άπορους ηλικιωμένους. Αλλά και στην Ισπανία υπάρχουν πολύ λίγες μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων, ελάχιστες κοινωνικές υπηρεσίες και περιορισμένη παροχή ημερήσιας φροντίδας στους ηλικιωμένους, που πρέπει να εξυπηρετήσουν όχι μόνο τους Ισπανούς αλλά και τον τεράστιο αριθμό των πολιτών από χώρες της ΕΕ. Η Βρετανίδα εθελόντρια Angela Keay, γραμματέας σήμερα της ισπανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης ACASA, 219 επισημαίνει ότι: «[ο]ι περισσότεροι [Βρετανοί] αποσύρονται εδώ όταν είναι σε καλή φυσική κατάσταση και δραστήριοι και δεν σκέφτονται πέρα από το να βρουν τα καλύτερα εστιατόρια και το κοντινότερο γήπεδο γκολφ. Πολύ αργά ανακαλύπτουν ότι οι Ισπανοί διαθέτουν ελάχιστες μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων.» Σε αντίθεση με τα κράτη πρόνοιας με ενσωματωμένο (integrated) δίκτυ ασφαλείας, όπως είναι η Μεγάλη Βρετανία, που διαθέτουν εθνικό και σχετικά γενναιόδωρο πρόγραμμα αντιμετώπισης της φτώχειας που κατοχυρώνεται ως δικαίωμα, ενώ συνδέεται με δέσμη εργασιακών κινήτρων ιδίως για οικογένειες με παιδιά. 218 Τον Οκτώβριο του 2010 αντιπροσωπεία της γερμανικής πόλης Velbert και το Νοσοκομείο Neiderberg προσέφερε στο Γηροκομείο Κέρκυρας μία ειδική βαλίτσα πρώτων βοηθειών και έναν απινιδωτή καθώς και 40 κρεβάτια με ειδικό μηχανισμό για ηλικιωμένους. 219 Η φιλανθρωπική αυτή οργάνωση ιδρύθηκε το 2011 από τη σύμπραξη τη Age Concern España, της Βρετανικής Πρεσβείας και της Age UK. Διεξάγει δημόσιες εκστρατείες ενημέρωσης σχετικά με την ένταξη στην ισπανική ζωή, παρέχει συμβουλές και βοήθεια μέσω τηλεφωνικής γραμμής και ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, εκδίδει ενημερωτικά φυλλάδια ενώ παρέχει στήριξη σε όσους θέλουν να επιστρέψουν για να ζήσουν στη Βρετανία. Επίσης, οι εθελοντές της παρέχουν βοήθεια στο σπίτι για όσους έχουν άμεση ανάγκη. Στην κα Angela Kaye απονεμήθηκε το Μάιο του 2013 από τη Βασίλισσα Ελισάβετ Β ο τίτλος ΜΒΕ (Μέλος της Τάξης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας) για τις συνεχείς υπηρεσίες της προς τη βρετανική κοινότητα της Ισπανίας από το Stevens, J. (2006). Dark side of sunny Spain for Britain's elderly expatriates, The Observer, 9 July. < πρόσβαση στις

310 6.6 Οικιστικές επιλογές και οικιστικά πρότυπα Πώς αποφασίστηκε η τοποθεσία του σπιτιού που θα έχτιζε ο πατέρας μου, πενήντα μέτρα πάνω από τον κόλπο, με μια τόσο ανεξήγητη διορατικότητα; Γιατί, καθώς καθόμαστε τώρα εδώ, στην πέτρινη ταράτσα πάνω από τον κόλπο, συνειδητοποιούμε, για εκατοστή φορά, ότι η επιλογή της τοποθεσίας ήταν πράγματι ιδιόμορφη. Tenant 2004, σσ Ερευνητικό υπο-ερώτημα (δ) «Ποιες είναι οι στρατηγικές των Βρετανών που ζουν μόνιμα στο νησί της Κέρκυρας σχετικά με την επιλογή της κατοικίας τους και του οικιστικού περιβάλλοντος και με ποια κριτήρια τα επέλεξαν; Έχουν δεύτερη κατοικία στο Ηνωμένο Βασίλειο και εάν ναι, ποια θεωρούν κύρια και ποια δευτερεύουσα; Ενοικιάζουν ή έχουν αγοράσει ακίνητο; Έχουν εγκατασταθεί σε αστικές ή αγροτικές περιοχές; Για ποιους λόγους;» Υπόθεση 5 Η επιλογή του τύπου της κατοικίας και της συγκεκριμένης περιοχής αντανακλά σε κάποιο βαθμό ένα πρότυπο ζωής και διαβίωσης ( lifestyle ) και καθορίζεται τόσο βάσει των χαρακτηριστικών του ακινήτου και της περιοχής όσο και βάσει των προσωπικών προτιμήσεων και αξιών. Η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα της εμπειρικής μας έρευνας. Κατά τη διαδικασία επιλογής του τύπου κατοικίας, για ορισμένους από τους ερωτώμενους η περιοχή όπου βρισκόταν το ακίνητο ήταν πιο σημαντική από το ίδιο το ακίνητο, για άλλους τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ακινήτου ήταν αυτά που τους επηρέασαν περισσότερο στην επιλογή τους ενώ για μερικούς η απόφαση να αγοράσουν ή να ενοικιάσουν το συγκεκριμένο ακίνητο στη συγκεκριμένη περιοχή δεν ήταν αποτέλεσμα ορθολογικής σκέψης και υπολογισμών αλλά βασίστηκε στις προσωπικές τους προτιμήσεις και ήταν μία αυθόρμητη πράξη. Όπως τονίζουν οι King et al. (2000: ): «Η επιλογή του ακινήτου είναι συχνά μία απόλυτα προσωπική και ενστικτώδης απόφαση. Ορισμένοι μπορούν να διατυπώσουν με σαφήνεια το σκεπτικό τους αλλά άλλοι δεν μπορούν να το επεξηγήσουν εκτός από το να αναφέρουν μία ενστικτώδη ή 298

311 αυθόρμητη αίσθηση ότι το επιλεχθέν ακίνητο ήταν το σωστό.» Οι παράγοντες που επηρέασαν τους ερωτώμενους να επιλέξουν έναν συγκεκριμένο τύπο κατοικίας 221 σε μία συγκεκριμένη τοποθεσία εμφαίνονται στον πίνακα 32. Σύμφωνα με τους Mulder & Dieleman (2002), η οικιστική επιλογή συνίσταται τόσο στην επιλογή ενός συγκεκριμένου τύπου κατοικίας όσο και στην επιλογή ενός συγκεκριμένου οικιστικού περιβάλλοντος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Επιπλέον, περιλαμβάνει την επιλογή τοποθεσίας, ως θέσης και ως κατάστασης. Ο όρος θέση αναφέρεται στο καθ εαυτό σύνολο των χαρακτηριστικών του τόπου, ενώ ο όρος κατάσταση παραπέμπει στη θέση του σε σχέση με άλλα μέρη» (Ράδος 2012: 23-24). Οι παράγοντες που επηρεάζουν γενικά την επιλογή κατοικίας μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής (Ράδος 2012: 53-54): Α. Χαρακτηριστικά κατοικίας: τύπος κατοικίας, εσωτερική διαρρύθμιση, όροφος, θέση στάθμευσης, αποθηκευτικός χώρος, θέα, ηλιοφάνεια, αισθητική. Β. Χαρακτηριστικά περιοχής: αίσθηση ασφάλειας, αισθητική, προσβασιμότητα, εγγύτητα μέσων μαζικής μεταφοράς, ησυχία, υπηρεσίες, χώροι άθλησης, χώροι αναψυχής, χώροι πρασίνου, εμπορικοί χώροι, σχολεία, καθαριότητα. Γ. Οικονομικά χαρακτηριστικά: επενδυτικό κίνητρο, τιμή αγοράς/ενοικίασης. Δ. Ειδικά χαρακτηριστικά: δεσμός με τη γειτονιά, εγγύτητα σε συγγενείς, εγγύτητα στο χώρο εργασίας. Όπως διαπιστώνουμε από τον πίνακα 32, το μέγεθος, η τιμή, η διαρρύθμιση και η γενική κατάσταση του ακινήτου καθώς και o περιβάλλων χώρος όπου βρισκόταν επηρέασαν τους περισσότερους από τους ερωτώμενους στην επιλογή της κατοικίας τους, όπως και στην περίπτωση των Βρετανών στη Μάλτα και στην Costa del Sol (King et. al. 1999: 103). Το σύμβολο σημαίνει ότι τους επηρέασε αυτός ο παράγοντας ενώ το σύμβολο Χ ότι δεν τους επηρέασε. Όπου δεν αναγράφεται τίποτε από αυτά τα δύο σημαίνει ότι ο ερωτώμενος δεν τους προσδιόρισε ως παράγοντες που επέδρασαν στην απόφασή του. Όλους τους ενδιέφερε η κατοικία τους να βρίσκεται σε αγροτική περιοχή, όπως και τους Βρετανούς στην Τοσκάνη (βλ. King et al. 2000), και να έχει οπωσδήποτε μεγάλο κήπο. Τους περισσότερους δεν τους ενδιέφερε τόσο να βρίσκεται η κατοικία τους κοντά σε διάφορες υποδομές (π.χ. καταστήματα, φαρμακείο, ιατρείο, σχολείο, 221 Ως κατοικία ορίζεται η διαδικασία με την οποία μία φυσική οντότητα (ο χώρος στέγασης) αποκτά ψυχολογική, συμβολική και κοινωνική σημασία, μετατρέποντάς το σε ένα σπίτι. (Ράδος 2012: 11) 299

312 στάση λεωφορείου) γιατί σχεδόν όλοι αφενός, ήταν καλά στην υγεία τους και αφετέρου, είχαν αυτοκίνητο και έτσι μπορούσαν να μετακινούνται με ευκολία όπου και όποτε ήθελαν γρήγορα, αφού οι αποστάσεις δεν είναι μεγάλες ενώ δεν είχαν παιδιά σε σχολική ηλικία. Επιπλέον, δεν τους ενδιέφερε να βρίσκεται το σπίτι τους κοντά σε φίλους ή σε κοινότητα όπου ζουν συγκεντρωμένοι Βρετανοί. Μόνο τρία ζευγάρια επέλεξαν μία συγκεκριμένη περιοχή γιατί είχαν περάσει εκεί τις διακοπές τους στο παρελθόν ενώ κανείς δεν είχε αγοράσει ή ενοικιάσει μόνιμα κατοικία στο νησί πριν αποφασίσουν να μετοικήσουν εκεί. Για τα δύο ζευγάρια που επέλεξαν να μείνουν σε ένα μικρό διαμέρισμα και σε μία μικρή αγροικία αντίστοιχα φαίνεται να έπαιξε βασικό ρόλο η χαμηλή σχετικά τιμή τους. Για τις υπόλοιπες κατοικίες δεν φαίνεται να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του αριθμού των μελών του νοικοκυριού και της επιφάνειας του ακινήτου. Σε οχτώ περιπτώσεις παρατηρείται η αγορά, η κατασκευή ή η ενοικίαση αρκετά ευρύχωρων αυτόνομων μονοκατοικιών με αποθηκευτικούς χώρους και χώρο για πάρκινγκ. Όσον αφορά στην περίπτωση του Ντέρεκ και της Τζέιν, δεν έχουν συμπληρωθεί τα πεδία του πίνακα γιατί η κατοικία όπου μένουν τους έχει παραχωρηθεί δωρεάν από τον Έλληνα εργοδότη, καθώς εργάζονται ως φροντιστές-συντηρητές ενός υποστατικού με ελαιώνα και βίλλες προς ενοικίαση στην κερκυραϊκή ύπαιθρο. Ουσιαστικά δεν είχαν περιθώρια επιλογής αλλά δέχτηκαν τη δουλειά που τους προσφέρθηκε γιατί ακριβώς τους άρεσε που βρισκόταν στην ύπαιθρο και θα είχαν την ευκαιρία να ζήσουν κοντά στη φύση, καλλιεργώντας τα λαχανικά τους και εκτρέφοντας διάφορα ζώα (κουνέλια, κότες). Όσον αφορά δε στις δύο Βρετανίδες που έχουν παντρευτεί με Έλληνες, δεν έχουν επίσης συμπληρωθεί ορισμένα πεδία του πίνακα γιατί η επιλογή του τύπου και του τόπου της κατοικίας έγινε ουσιαστικά από τους Έλληνες συζύγους, οι οποίοι διέθεταν ιδιόκτητα οικόπεδα στις γενέτειρές τους και αποφάσισαν να χτίσουν εκεί το δικό τους σπίτι. Στη μία περίπτωση η οικογένεια παρέμεινε στο πατρικό σπίτι το οποίο επεκτάθηκε για τις ανάγκες της ενώ στη δεύτερη περίπτωση η οικογένεια μετοίκησε από τη γενέτειρα του συζύγου σε ένα διπλανό χωριό όπου αγόρασαν ένα οικόπεδο, εν μέρει με τραπεζικό δάνειο, κι έχτισαν μία τριώροφη μονοκατοικία καθώς και επαγγελματικό χώρο, ένα μίνι μάρκετ το οποίο διατηρεί η Βρετανίδα σύζυγος. Ένα ζευγάρι και μία Βρετανίδα ενοικίαζαν κατοικία επί πολλά χρόνια πριν τελικά αποφασίσουν ν αγοράσουν το δικό τους σπίτι. Στη μία περίπτωση ενώ αναζητούσαν δεν 300

313 είχαν καταφέρει να βρει κάποιο που να τους αρέσει. Τελικά, έπειτα από υπόδειξη ενός Έλληνα φίλου τους εντόπισαν μία κατοικία που τους άρεσε σ ένα άλλο χωριό και για να την αγοράσουν πλήρωσαν με μετρητά ενώ έλαβαν συμπληρωματικά ένα στεγαστικό δάνειο. Στη δεύτερη περίπτωση το σπίτι αγοράστηκε με τα χρήματα του εφάπαξ της σύνταξης. Μόνο δύο ζευγάρια διατηρούν (δευτερεύουσα) κατοικία στη Βρετανία αλλά πρόκειται για σχετικά νεοαφιχθέντες μετανάστες, που είχαν μετοικήσει στην Κέρκυρα πριν από τρία χρόνια. Το ένα ζευγάρι αγόρασε το δικό του σπίτι στην Κέρκυρα με χρήματα από τις οικονομίες τους και από τα εφάπαξ των συντάξεών τους ενώ το άλλο ζευγάρι αποφάσισε να ενοικιάσει σπίτι στην Κέρκυρα και να μην πουλήσει το σπίτι τους στη Βρετανία αφενός, για να μπορούν να επισκέπτονται τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους εκεί όποτε το θελήσουν και να μένουν στο σπίτι τους χωρίς να επιβαρύνουν τα παιδιά τους και αφετέρου, ως δικλείδα ασφαλείας, αν κάτι δεν πάει καλά με τη διαμονή τους στην Ελλάδα (π.χ. λόγοι υγείας, οικονομική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας), να μπορούν να επιστρέψουν με σιγουριά στην πατρίδα τους. Και στις δύο περιπτώσεις η κατοικία τους στη Βρετανία θεωρείται δευτερεύουσα ενώ αυτή στην Κέρκυρα η κύρια, καθώς το συνολικό χρονικό διάστημα που περνούν στη Βρετανία δεν ξεπερνά κάθε φορά τον ένα ή τους δύο μήνες το χρόνο. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι το ζευγάρι που αποφάσισε τελικά να ενοικιάσει σπίτι, αρχικά είχε ξεκινήσει να αναζητά ακίνητο για να αγοράσει αλλά ο δικηγόρος στον οποίο απευθύνθηκαν για να ελέγξει τους τίτλους ιδιοκτησίας ενός ακινήτου που τους άρεσε, δίπλα από την κατοικία μιας Βρετανίδας φίλης τους σ ένα κοντινό χωριό, τούς συμβούλεψε να μην προχωρήσουν στην αγορά γιατί έπειτα από σχετικά έρευνα στο υποθηκοφυλακείο διαπιστώθηκε ότι οι τίτλοι ιδιοκτησίας ήταν μπερδεμένοι, όπως τονίσαμε και στο υποκεφάλαιο Αυτό γίνεται συνήθως είτε γιατί πολλά ακίνητα και οικόπεδα έχουν μεταβιβαστεί (αλλά δεν έχουν μεταγραφεί) σε πολλά άτομα δια της εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής είτε γιατί δεν υπάρχει στην Ελλάδα Εθνικό (ψηφιακό) Κτηματολόγιο και οι μεταβιβάσεις ακινήτων γίνονται μόνο βάσει των συμβολαίων/ τίτλων ιδιοκτησίας που έχουν στα χέρια τους οι ιδιοκτήτες, οι οποίοι μπορεί να μην είναι νόμιμοι ή νόμιμα μεταγραμμένοι. Λαμβάνοντας υπ όψιν αρκετές περιπτώσεις όπου ομοεθνείς τους έχουν αγοράσει 301

314 Τύπος κατοικίας Νέα αγροικία Μέγεθος Ακινήτου/ Επιφάνεια ακινήτου 51 τ.μ. Αριθμός ατόμων νοικοκυριού Τιμή αγοράς (Α)/ ενοικίασης (Ε) ακινήτου Διαρρύθμιση, κατάσταση ακινήτου Περιβάλλων χώρος (π.χ. θέα, περιοχή με κατοικίες) Τοποθεσία (πρόσβαση σε υποδομές) Αγροτική περιοχή, στην ύπαιθρο Κατοικία εποχής/ παραδοσιακό Κατοικία στη Βρετανία Προηγούμενες διακοπές στην περιοχή 2 (Α) Χ Χ Χ Διαμέρισμα 2 (Ε) Χ Χ Χ Χ Παλιά διώροφη Χ Χ Χ Χ κατοικία 193 τ.μ. 2 (Α) Νέα αγροικία - 2 ΠΑΡΑΧΩ Χ - - ΡΗΣΗ Ξύλινο σπίτι 1 (Α) Χ Χ Χ Χ Χ Οικόπεδο 1 στρέμμα Βίλλα 3 (Α) Χ Χ Χ Χ 400 τ.μ. Διώροφο πέτρινο Χ Χ Χ Χ αρχοντικό 200 τ.μ. 2 (Α) Χ Μονοκατοικία 2 (Ε) Χ Χ Χ Χ 135 τ.μ. Νέα διώροφη 2 (Α) Χ Χ Χ Χ μονοκατοικία 150 τ.μ. Οικόπεδο 2 στρ. Νέα 120 τ.μ. 4 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Χ Χ Χ μονοκατοικία Νέα μονοκατοικία 150 τ.μ. 4 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Χ Χ Χ Πίνακας 32. Παράγοντες που επηρέασαν την επιλογή των ερωτώμενων σχετικά με τον τύπο και την περιοχή της κατοικίας τους Επεξεργασία: Σπ. Παρθένης Έχτισαν σε ιδιόκτητο οικόπεδο 302

315 ακίνητα με μη ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας, το ζευγάρι των Βρετανών θα το σκεφτεί πολύ αν θα προβεί μελλοντικά σε αγορά ακινήτου στο νησί. Τέσσερα ζευγάρια βρήκαν το σπίτι τους μέσω τοπικών μεσιτικών γραφείων (με Έλληνες ή Βρετανούς ιδιοκτήτες), μία Βρετανίδα, η οποία ενοικίαζε σπίτι για πολλά χρόνια, βρήκε την κατοικία της μέσω ενός Βρετανού γνωστού της που ζούσε στο νησί ενώ δύο ζευγάρια βρήκαν το δικό τους σπίτι μέσω Ελλήνων φίλων και γνωστών τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε τρία από τα σπίτια οι προηγούμενοι ιδιοκτήτες ήταν Βρετανοί ενώ σε ένα άλλο ήταν Αυστριακοί. Και στις τέσσερις περιπτώσεις οι ιδιοκτήτες χρειάστηκε να πουλήσουν το ακίνητο και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους λόγω προβλημάτων υγείας. Ενώ η πλειοψηφία των ερωτώμενων δικαιολόγησαν την επιλογή του συγκεκριμένου τύπου κατοικίας και της συγκεκριμένης περιοχής και εξήγησαν ποιοι παράγοντες τους επηρέασαν, σε δύο περιπτώσεις οι ερωτώμενοι επικαλέστηκαν ενστικτώδεις ή συναισθηματικούς λόγους, που τους οδήγησαν σε μία αυθόρμητη απόφαση να αγοράσουν το συγκεκριμένο ακίνητο, όπως και στην περίπτωση των Βρετανών στην περιφέρεια του Αλγκάρβε της Πορτογαλίας (βλ. King et al. 2000: 104), αφού προηγουμένως είχαν επισκεφθεί με τους μεσίτες διάφορα άλλα ακίνητα σε άλλες περιοχές του νησιού. Πιθανώς λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών αυτών των ακινήτων και της περιοχής όπου βρισκόντουσαν, οι ερωτώμενοι θεώρησαν ότι αυτά ανταποκρίνονταν στο πρότυπο ζωής και διαβίωσης που πάντα αναζητούσαν. Ειδικότερα, επρόκειτο για μία ανακαινισμένη πέτρινη διώροφη αγροικία-αρχοντικό 100 ετών επιφάνειας 200 τ.μ., με κήπο κοντά στην αμμουδιά, σε μία συνολική έκταση 4 στρεμμάτων και για μία διώροφη βίλλα 400 τ.μ. 30ετίας με μεγάλο κήπο και πισίνα στην ενδοχώρα. Και στις δύο περιπτώσεις η τιμή αγοράς ήταν μεγαλύτερη από αυτή που ήταν διατεθειμένοι να προσφέρουν αρχικά οι υποψήφιοι αγοραστές. Στην περίπτωση του πέτρινου αρχοντικού, το ζευγάρι πούλησε το ακίνητο όπου έμεναν στην Κύπρο και με τα χρήματα αυτά μπόρεσαν να αγοράσουν το σπίτι των ονείρων τους το 2010, ενώ στην περίπτωση της βίλλας η οικογένεια χρησιμοποίησε τα χρήματα από την πώληση της κατοικίας της στη Βρετανία ενώ τα υπόλοιπα χρήματα τα συμπλήρωσαν οι γονείς του ζευγαριού. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις υπήρξαν επιπλέον έξοδα. Στην πρώτη περίπτωση χρειάστηκε να εγκατασταθεί σύστημα κεντρικής θέρμανσης με έξτρα κόστος 303

316 ενώ στη δεύτερη χρειάστηκε να γίνουν αρκετές επισκευές, γιατί υπήρχαν ζημιές που δεν ήταν εμφανείς, γεγονός που αύξησε αρκετά το τελικό κόστος. Επιπλέον, στην περίπτωση του πέτρινου αρχοντικού, οι αγοραστές δεν είχαν ελέγξει ενδελεχώς την περιοχή στην οποία βρισκόταν το σπίτι. Λίγες μήνες αφότου εγκαταστάθηκαν στο νέο τους σπίτι ανακάλυψαν ότι λίγο πιο κάτω, κοντά στην παραλία, υπήρχε ένα ξενοδοχείο, με αποτέλεσμα πολλά τουριστικά λεωφορεία να διασχίζουν καθημερινά από το Μάιο έως το Σεπτέμβριο το δρόμο που περνά μπροστά από το σπίτι τους, γεγονός που προκαλεί θόρυβο ενώ η παραλία είναι κατειλημμένη από τους λουόμενους. Αρχικά είχαν επιλέξει τη συγκεκριμένη περιοχή γιατί ήταν ήσυχη και λίγο απομονωμένη. Προφανώς όταν πήγαν για πρώτη φορά για να δουν το ακίνητο εκτός τουριστικής περιόδου, το ξενοδοχείο ήταν κλειστό, συνεπώς, δεν υπήρχε κίνηση τριγύρω και γι αυτό το λόγο δεν μπόρεσαν να το εντοπίσουν. Όσον αφορά στη χωροθέτηση των κατοικιών των ερωτώμενων, παρατηρούμε ότι με εξαίρεση μία κατοικία οι υπόλοιπες δέκα βρίσκονται σε αγροτικές πεδινές περιοχές σε πολύ μικρή απόσταση από τη θάλασσα και είναι διάσπαρτες ακτινωτά γύρω από την πόλη της Κέρκυρας (βλ. πίνακα 33). Οι επτά από τις έντεκα κατοικίες βρίσκονται σε μη τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές ενώ οι υπόλοιπες τέσσερις βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές. Επίσης, παρατηρούμε ότι στα επτά από τα έντεκα τοπικά διαμερίσματα όπου εγκαταστάθηκαν οι ερωτώμενοι, ο μόνιμος πληθυσμός μέσα σε μία δεκαετία σημείωσε μείωση που κυμάνθηκε από 4,6% έως 64,4% ενώ στα τέσσερα δημοτικά διαμερίσματα σημειώθηκε αύξηση που κυμάνθηκε από 2,7% έως 71%. Υπενθυμίζουμε ότι ο συνολικός πληθυσμός της Π.Ε. Κέρκυρας μειώθηκε μέσα σε μία δεκαετία ( ) κατά 6,8%. Αν και τα επιμέρους στοιχεία της απογραφής του πληθυσμού του 2011 δεν έχουν δημοσιοποιηθεί έως σήμερα για να μπορέσουμε να συγκρίνουμε τις αυξομειώσεις ανά ηλικιακή ομάδα, είναι πολύ πιθανό ότι ένα σημαντικό τμήμα του νεαρού κυρίως πληθυσμού μετοίκησε είτε σε αστικά κέντρα της χώρας είτε στο εξωτερικό για εξεύρεση εργασίας. Επιπλέον, από τους πίνακες 14 (κατανομή των Βρετανών κατοίκων ανά ταχυδρομικό κωδικό) και 32, διαπιστώνουμε την πολύ σημαντική συμβολή των Βρετανών υπηκόων (δεύτερων σε πληθυσμό αριθμητικά πίσω από τους Αλβανούς), καθώς και των πολυπληθών άλλων υπηκοοτήτων που ζουν στο νησί, στη δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη του νησιού αλλά και στην αναδιάρθρωση και αναζωογόνηση 304

317 της υπαίθρου. Παρόλο που δεν γνωρίζουμε εάν στην απογραφή του πληθυσμού του 2011 έχουν καταγραφεί όλοι οι αλλοδαποί μετανάστες, οικονομικοί και lifestyle, που κατοικούν στo Δήμο Κέρκυρας, είναι σίγουρο ότι χωρίς αυτούς ο πληθυσμός θα ήταν κατά πολύ μικρότερος από αυτόν που εμφανίζεται σήμερα, με δεδομένη την υπογεννητικότητα στην Ελλάδα και στην ΕΕ. Βέβαια οι μετανάστες lifestyle που προέρχονται από τις χώρες της ΕΕ δεν επιδρούν όπως οι οικονομικοί μετανάστες δυναμικά στον αγροτικό τομέα με την παροχή εργατικών χεριών και δεν μεταβάλλουν τους ρόλους μέσα στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Δεν επιτελούν δηλαδή τον πολυλειτουργικό ρόλο των οικονομικών μεταναστών στην αναδιάρθρωση της ελληνικής υπαίθρου και της τοπικής αγροτικής οικονομίας, δεν συμβάλλουν ούτε στην στήριξη των ηλικιωμένων αγροτικών νοικοκυριών σε απομονωμένες ή σε ορεινές περιοχές της Χώρας ούτε στη διατήρηση του κοινωνικού ιστού σε αυτές τις περιοχές αλλά ούτε και καλύπτουν τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό που παρατηρούνται στην ελληνική ύπαιθρο (Kassimis & Papadopoulos 2005, Kasimis 2008, Kasimis et al. 2010). Ωστόσο, αγοράζουν και αναπαλαιώνουν διάφορες αγροικίες, παραδοσιακές οικίες, αποθήκες και λιοτρίβια, συχνά εγκαταλειμμένα, ενώ με την παρουσία τους αναζωογονούν τα χωριά στην ελληνική ύπαιθρο που ίσως να είχαν εγκαταλειφθεί, αντιστρέφοντας έτσι, μαζί με τους οικονομικούς μετανάστες, την επί δεκαετίες συρρίκνωση του πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές της Ευρώπης (Johnson et al. 2005). Τέλος, συμβάλλουν σε περιορισμένο βαθμό στις τοπικές οικονομίες μέσω της επιχειρηματικότητας, της επίδρασης στην απασχόληση και της κατανάλωσης προϊόντων και υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αστικών τους αναγκών. 305

318 Αστική, ημι-αστική, αγροτική περιοχή, Ανεπτυγμένη ή μη ανεπτυγμένη τουριστικά περιοχή Απόσταση από τη θάλασσα Απόσταση από την πόλη της Κέρκυρας και από το αεροδρόμιο Μόνιμος πληθυσμός 2001 Μόνιμος πληθυσμός 2011 Μεταβολή μόνιμου πληθυσμού 2011/2001 Αστική, μη τουριστική 3 χλμ. 2,5 χλμ (+14,9%) Αγροτική, μη τουριστική 3 χλμ. 13 χλμ (-24%) Αγροτική, μη τουριστική 2 χλμ. 34 χλμ (-4,6%) Αγροτική, μη τουριστική 2 χλμ. 24 χλμ (-40%) Αγροτική, τουριστική 2 χλμ. 7 χλμ (+2,7%) Αγροτική, τουριστική 0 χλμ. 18 χλμ (-5,8%) Αγροτική, μη τουριστική 0 χλμ. 13 χλμ (-64,4%) Αγροτική, τουριστική 0 χλμ. 16 χλμ (+8%) Αγροτική, μη τουριστική 500 μ. 28 χλμ (-11,7%) Αγροτική, μη τουριστική 1 χλμ. 8 χλμ (+71%) Αγροτική, τουριστική 1 χλμ. 12 χλμ (-28,8%) Πίνακας 33. Χωροθέτηση των κατοικιών των ερωτώμενων Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης 306

319 6.6.1 Τύποι κατοικιών Οι τύποι κατοικιών που επιλέγουν οι μετανάστες lifestyle στην Ελλάδα και ειδικότερα, στην Κέρκυρα, εμφανίζουν ομοιότητες και διαφορές σε σχέση με αυτές που συναντούνται σε άλλες χώρες όπως στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στην Ιταλία, στη Γαλλία και στη Μάλτα, ανάλογα βέβαια και με την περιοχή στην οποία βρίσκονται (παραθαλάσσια, ορεινή, αναπτυγμένη ή μη τουριστικά). Παρατίθεται κατωτέρω μία τυπολογία των κατοικιών που συνήθως επιλέγουν οι μετανάστες lifestyle όταν εγκαθίστανται σε μία νέα χώρα, όπως προκύπτει αφενός, από την επιτόπια έρευνά μας στην Κέρκυρα και στην Costa del Sol στη νότια Ισπανία, και αφετέρου, από τη διεθνή βιβλιογραφία για την Ιταλία, την Πορτογαλία και τη Μάλτα. Στο υποκεφάλαιο έγινε διεξοδική ανάλυση της αγοράς ακινήτων στην Κέρκυρα. Α. Ελλάδα (Κέρκυρα) Στην Κέρκυρα οι μετανάστες lifestyle επιλέγουν τους εξής τύπους κατοικίας: παραδοσιακή ή σύγχρονη βίλλα στην ενδοχώρα, αγροικία, μονοκατοικία στην ύπαιθρο και παραδοσιακές πέτρινες κατοικίες και αρχοντικά στην ύπαιθρο (βλ. εικόνα 38). Β. Ιταλία (περιφέρειες Τοσκάνης, Ούμπρια), Γαλλία (περιφέρειες Aquitaine, Midi Pyrenées, Rhône-Alpes) Κατά κανόνα οι Βρετανοί κυρίως μετανάστες lifestyle επιλέγουν σε αυτές τις χώρες παραδοσιακές αγροικίες και βίλλες στην ενδοχώρα (βλ. εικόνα 40), μονοκατοικίες και σαλέ σε ορεινές περιοχές (π.χ. Σαμονί) (βλ. εικόνα 39) και λιγότερο διαμερίσματα ή μονοκατοικίες σε αστικά κέντρα (π.χ. Φλωρεντία, Σιένα). Γ. Μάλτα Οι Βρετανοί μετανάστες lifestyle που αποτελούν την πλειοψηφία στο νησί λόγω των ιστορικών δεσμών με το νησί, όπως και στην Κέρκυρα, επιλέγουν: - παραδοσιακές αγροικίες στην ενδοχώρα (βλ. εικόνα 41), - πολυτελή διαμερίσματα και ρετιρέ σε οργανωμένα συγκροτήματα κατοικιών, όπως για παράδειγμα, το Portomaso project στην επιχειρηματική και τουριστική περιοχή του St Julian s, με το σλόγκαν «Live the Portomaso lifestyle» περιλαμβάνει 420 πολυτελή διαμερίσματα, ξενοδοχείο Hilton, ιδιωτική μαρίνα, επιχειρηματικό πύργο 23 ορόφων, συνεδριακό χώρο, υπόγειο πάρκινγκ αυτοκινήτων 5 ορόφων, Beach Club, Health club, μπαρ, εστιατόρια, καζίνο, εμπορικά καταστήματα (βλ. εικόνα 42), 307

320 - διαμερίσματα πολυκατοικίας στη Βαλέττα ή σε παραθαλάσσιες τουριστικές περιοχές (π.χ. Σλίμα), - σύγχρονες και παραδοσιακές βίλλες στην ενδοχώρα. Δ. Ισπανία (Costa del Sol) Οι Βρετανοί μετανάστες lifestyle που αποτελούν τη μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα Ευρωπαίων μεταναστών στην Costa del Sol αλλά και σε ολόκληρη την Ισπανία, επιλέγουν να κατοικήσουν σε: - πολυτελή επιπλωμένα διαμερίσματα σε θέρετρα με εσωτερικές και εξωτερικές πισίνες, τζακούζι, σάουνα, εστιατόρια και υπηρεσίες υγείας (βλ. εικόνα 43), - ανεξάρτητες παραδοσιακές ή σύγχρονες βίλλες σε αναπτυγμένες τουριστικά περιοχές, συνήθως παράκτιες (βλ. εικόνα 44), - περίκλειστα (με τοίχο ή κάγκελα) συμπλέγματα γειτονιών ή οικιστικών συνόλων, ήτοι (πολυτελών) διαμερισμάτων, (πολυτελών) αυτόνομων και ημιαυτόνομων μονοκατοικιών (townhouses, viviendas unifamiliares) ή βιλλών που αναπτύσσονται σε αστικές, περιαστικές ή παράκτιες ζώνες, με πισίνες, γήπεδα τέννις, κήπους, πάρκα, δρόμους, αδιέξοδα και πλατείες κοινής χρήσης, υπηρεσίες αναψυχής και άθλησης, όπου δεν επιτρέπεται η είσοδος προσώπων που δεν είναι κάτοικοι καθώς και αυτοκινήτων τρίτων (βλ. εικόνα 45). Υπάρχει 24ωρη ιδιωτική φρούρηση από ένοπλους συνήθως φρουρούς και έλεγχος εισόδου και εξόδου σε ειδικές πύλες. Αυτοδιοικούνται από επιτροπές ενοίκων με εκτελεστική εξουσία, η οποία ρυθμίζει τους κανόνες της κοινωνικής συμπεριφοράς των κατοίκων και επιβλέπει εάν τηρούνται οι κώδικες συγκατοίκησης και οικοδόμησης. Όσον αφορά στην κοινωνική σύνθεσή τους, πρόκειται συνήθως για οικογένειες της μέσης ή ανώτερης τάξης, με παιδιά διαφόρων ηλικιών καθώς και ζευγάρια ηλικιωμένων. Βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η σχετική ομοιογένειά τους. Πρόκειται για χωριά-μινιατούρες, εντός των οποίων σχεδόν όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους (King et al. 2000: 150). Υπάρχουν ορισμένα κριτήρια που πρέπει να πληρούνται για να γίνει δεκτή μία οικογένεια σε αυτές τις περίκλειστες κοινότητες, ακριβώς για να διατηρείται αυτή η ομοιογένεια. Αυτό το είδος οικιστικής οργάνωσης ξεκίνησε στη Λατινική Αμερική (Αργεντινή, Χιλή, Βραζιλία) τη δεκαετία του 80 και επεκτάθηκε στην Ισπανία και στην Πορτογαλία και γι αυτό το λόγο είναι γνωστό με τον ισπανικό όρο urbanización ή με τον πορτογαλικό όρο urbanizacão. Τα νοικοκυριά που επιλέγουν να αγοράσουν κατοικία σε μία ιδιωτική urbanización αναζητούν έναν καλύτερο τρόπο ζωής, μία περιβαλλοντική 308

321 ποιότητα, ασφάλεια, ένα αίσθημα κοινότητας και κοινωνικής ομοιογένειας, στάτους και αποκλειστικότητα, αποφεύγοντας να έρθουν αντιμέτωποι με τα κοινωνικά προβλήματα της «ανοιχτής πόλης», όπως η γενική φτώχυνση του πληθυσμού και η επαιτεία (Roitman, 2004: 7). - (επιπλωμένα) διαμερίσματα πολυκατοικιών με πάρκινγκ και κήπο σε αστικές και ημια-αστικές περιοχές κοντά στη θάλασσα, - Ανεξάρτητες (εκτός urbanizaciones) αυτόνομες ή ημιαυτόνομες μονοκατοικίες (viviendas unifamiliares aisladas, pareadas ή adosadas) σε αστικές, ημι-αστικές περιοχές κοντά στη θάλασσα καθώς και στην ενδοχώρα σε αγροτικές περιοχές (βλ. εικόνα 46), - παραδοσιακές ή σύγχρονες αγροικίες (casas rurales) στην ενδοχώρα. (βλ. εικόνες 47, 48). Ε. Πορτογαλία (κεντρική και νότια) Οι Βρετανοί μετανάστες lifestyle επιλέγουν: - παραδοσιακές αγροικίες στην ενδοχώρα στη νότια αλλά και στην κεντρική Πορτογαλία (βλ. εικόνα 49), - πολυτελείς αυτόνομες ή ημιαυτόνομες βίλλες και διαμερίσματα σε θέρετρα γκολφ (golf resorts), όπως για παράδειγμα το Vale do Lobo (βλ. εικόνα 50) στην περιφέρεια του Αλγκάρβε, έκτασης στρεμμάτων, το οποίο λειτουργεί από το Το 10% των ενοίκων του είναι μόνιμοι, με πάνω από ιδιόκτητες κατοικίες ενώ υπάρχει η δυνατότητα αγοράς οικοπέδου, όπου ο αγοραστής μπορεί να χτίσει το σπίτι των ονείρων του, σύμφωνα με τις ανάγκες του. Περιλαμβάνει δύο γήπεδα γκολφ, 2 χλμ. παραλία, σούπερ μάρκετ, 15 εστιατόρια και μπαρ, εμπορικά καταστήματα, υποκατάστημα τραπέζης, κέντρο ψυχαγωγίας για παιδιά και εφήβους, νυχτερινά κλαμπ, πισίνες, γκαλερί τέχνης, ακαδημία τέννις με 14 γήπεδα, κέντρο ευεξίας με σπα, κέντρο αισθητικής, ιατρικό κέντρο, γυμναστήριο, γήπεδα σκουός, τζακούζι κ.ά. Το θέρετρο φυλάσσεται επί 24ώρου βάσεως με φρουρούς ασφαλείας και κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης ενώ η είσοδος και η έξοδος γίνονται από φρουρούμενες πύλες. Επιπλέον, εντός του θερέτρου λειτουργεί η Ένωση Ιδιοκτητών Ακινήτων του Βάλε ντο Λόμπο με Γενική Συνέλευση, Εκτελεστική και Οικονομική Επιτροπή, η οποία έρχεται σ επαφή με τη διοίκηση του θερέτρου για θέματα κοινού προβληματισμού ενώ διοργανώνει κοινωνικές, πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις για τα μέλη του, τα οποία είναι ως επί το πλείστον Βορειοευρωπαίοι. - μονοκατοικίες σε αγροτικές και σε αστικές περιοχές 309

322 Εικόνα 38. Η αρχοντική αγροικία της οικ. Τριβόλη στο συνοικισμό Ρουμανάδες στη νότια Κέρκυρα Εικόνα 39. Παραδοσιακό σαλέ προς πώληση στο Chamonix στις γαλλικές Άλπεις 310

323 Εικόνα 40. Αγροικία προς πώληση στο μεσαιωνικό χωριό Barberino Val d'elsa μεταξύ Φλωρεντίας και Σιένα στην περιφέρεια της Τοσκάνης στην κεντρική Ιταλία Εικόνα 41. Παραδοσιακή αγροικία προς πώληση στο νησάκι Gozo της Μάλτας 311

324 Εικόνα 42. Το συγκρότημα πολυτελών κατοικιών Portomaso στο St Julian's στη Μάλτα Εικόνα 43. Διαφήμιση για πώληση επιπλωμένων πολυτελών διαμερισμάτων σε συγκρότημα κατοικιών στη Μαρμπέγια στην Costa del Sol Φωτο: Σπ. Παρθένης (4/7/2013) 312

325 Εικόνα 44. Πωλητήριο βίλλας σε μεσιτικό γραφείο στη Φουενχιρόλα στην Costa del Sol Φωτο: Σπ. Παρθένης (7/7/2013) Εικόνα 45. Εξωτερική άποψη μίας περίκλειστης με τοίχο ιδιωτικής urbanizacion με ημιαυτόνομες μονοκατοικίες στο ανδαλουσιανό χωριό Maro στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Φωτο: Σπ. Παρθένης (8/7/2013) 313

326 Εικόνα 46. Πωλητήριο πολυτελών μονοκατοικιών εντός ιδιωτικής urbanizacion σε μεσιτικό γραφείο στη Φουενχιρόλα στην Costa del Sol Φωτο: Σπ. Παρθένης (7/7/2013) Εικόνα 47. Καλντερίμι με παραδοσιακά ανδαλουσιανά σπίτια στο "λευκό χωριό" Φριχιλιάνα στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Φωτο: Σπ. Παρθένης (8/7/2013) 314

327 Εικόνα 48. Καλντερίμι με παραδοσιακά ανδαλουσιανά σπίτια στο "λευκό χωριό" Μίχας Πουέμπλο στην ενδοχώρα της επαρχίας της Μάλαγα Φωτο: Σπ. Παρθένης (7/7/2013) Εικόνα 49. Παραδοσιακή αγροικία στην περιφέρεια του Αλεντέζο στην κεντρική Πορτογαλία Πηγή: 315

328 Εικόνα 50. Αεροφωτογραφία του θερέτρου γκολφ Βάλε ντο Λόμπο με πολυτελείς κατοικίες προς πώληση στην περιφέρεια του Αλγκάρβε στη νότια Πορτογαλία Πηγή: Οι Vera-Toscano & Ateca-Amestoy (2008: 258) επισημαίνουν ότι το ζήτημα της στέγασης καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της κατανάλωσης και της επένδυσης στη ζωή ενός ατόμου και συνεπώς, η ικανοποίησή του από την οικιστική επιλογή του αποτελεί μία σημαντική συνιστώσα της ατομικής ευημερίας και της ποιότητας της ζωής του. Σύμφωνα με τους Coolen et al. (2002), η επιλογή κατοικίας εκφράζει τον εκάστοτε υποκειμενικό τρόπο ζωής, που διαμορφώνεται από: α) παράγοντες σε μικρο-επίπεδο (ηλικία, σύνθεση νοικοκυριού, στάδιο ζωής των μελών του νοικοκυριού, εισόδημα και τρέχουσα οικιστική κατάσταση του νοικοκυριού, καθημερινές δραστηριότητες), β) παράγοντες σε μακρο-επίπεδο (προσφορά στη μεσιτική αγορά, τιμές, σύστημα στέγασης, οικονομική κατάσταση της χώρας), γ) τις υποκειμενικές δοξασίες, το αξιακό σύστημα, τις στάσεις, τους στόχους στη ζωή, την αισθητική καθώς και από ψυχολογικούς παράγοντες. Υπό το πρίσμα της προηγηθείσης ανάλυσης, μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα σχετικά με τις οικιστικές προτιμήσεις και το χαρακτήρα των Βρετανών 316

329 μεταναστών lifestyle που κατοικούν μόνιμα στην Κέρκυρα, σε σύγκριση με τους ομοεθνείς τους που επιλέγουν άλλους τύπους κατοικίας σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σε γενικές γραμμές επιζητούν ένα οικιστικό περιβάλλον που να διασφαλίζει την άνετη διαβίωση (όχι την πολυτέλεια), την ασφάλεια, τη αυτονομία, την ανεξαρτησία, την κοινωνικότητα, την ησυχία και τη διακριτικότητα, μακριά από την πολυκοσμία, τις ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές και τα μέρη όπου συχνάζουν οι Βρετανοί τουρίστες και οι μόνιμοι κάτοικοι. Οι Βρετανοί που επιλέγουν να μετοικήσουν στην Κέρκυρα δεν επιζητούν να διακριθούν κοινωνικά από τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες, Έλληνες και αλλοδαπούς, ενισχύοντας το κοινωνικό τους στάτους, κατοικώντας σε περίκλειστες κοινότητες (gated communities), ήτοι σε περιαστικούς χώρους αυτο-διαχωρισμού των πιο παραδοσιακών μεσαίων-ανώτερων τάξεων, όπως γίνεται στην Ισπανία και στην Πορτογαλία, αφού δεν υπάρχει (ακόμη) τέτοια δυνατότητα επιλογής στο κερκυραϊκό και εν γένει στο ελληνικό οικιστικό περιβάλλον. Αλλά αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που τα άτομα αυτά επέλεξαν την Ελλάδα ως τόπο μετοίκησης. Όσον αφορά στον κοινωνικό διαχωρισμό της κατοικίας των Βρετανών μεταναστών στο νησί της Κέρκυρας, δεν υπάρχουν επαρκή στατιστικά στοιχεία για να εξαχθούν οι δείκτες ανομοιότητας, εντροπίας, απομόνωσης και αλληλεπίδρασης, οι οποίοι αποτελούν τις διαστάσεις του διαχωρισμού της κατοικίας των μεταναστών (Αράπογλου, 2007). Ωστόσο, αν λάβουμε υπ όψιν τα αποτελέσματα της απογραφής του νόμιμου 222 (και όχι του μόνιμου) πληθυσμού του 2011 και τα στοιχεία του Υπουργείου Οικονομικών για τους Βρετανούς που κατοικούσαν μόνιμα στο Δήμο Κέρκυρας τον Απρίλιο του 2012, με την παραδοχή ότι δεν υπάρχουν άλλοι αλλοδαποί και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι στο νησί κυριαρχούν οι αραιοκατοικημένες αγροτικές περιοχές, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπάρχει μία σχετική χωρική ισοκατανομή του πληθυσμού των Βρετανών, με εξαίρεση ίσως τη Δημοτική Ενότητα Εσπερίων όπου παρατηρείται μία μεγαλύτερη χωρική συγκέντρωση (βλ. πίνακα 34), χωρίς κάποιον ιδιαίτερο λόγο, καθώς το 26,76% του συνόλου των μονίμων Βρετανών κατοίκων ζει σε μία από τις συνολικά δώδεκα Δημοτικές Ενότητες του νησιού (εξαιρουμένων των Παξών και των Διαποντίων νήσων). Ο δείκτης απομόνωσης (isolation index) αναμένεται να είναι ιδιαίτερα χαμηλός, καθώς λόγω του ότι ο σχετικά μικρός αριθμός των Βρετανών είναι διάσπαρτοι σε ολόκληρο το νησί, η συχνότητα επαφής τους ή η πιθανότητα 222 Αφορά τα άτομα με ελληνική υπηκοότητα που διαμένουν μόνιμα στην Ελλάδα. 317

330 συναναστροφής τους με τους ντόπιους, οι οποίοι αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία σε κάθε Δ.Ε., είναι πολύ μεγάλη, ενώ αντίθετα, ο δείκτης αλληλεπίδρασης (interaction index), δηλαδή η έκθεση (exposure) των Βρετανών για επικοινωνία με τον πληθυσμό της πλειοψηφίας, αναμένεται να είναι ιδιαίτερα υψηλός. Δημοτικές ενότητες Εσπερίων Νόμιμος πληθυσμός (Άτομα με ελληνική υπηκοότητα) (2011) Πληθυσμός μονίμων Βρετανών κατοίκων (2013) Παλαιοκαστριτών Φαιάκων Αγ. Γεωργίου Κερκυραίων Θιναλίων Κασσωπαίων Λευκιμμαίων Κορισσίων Μελιτειέων Αχιλλείων Παρελίων ΣΥΝΟΛΟ Πόσοι επιπλέον Βρετανοί αντιστοιχούν ανά 100 Έλληνες κατοίκους Ανά 100 κατοίκους +11 Βρετανοί Ανά 100 κατοίκους + 4 Βρετανοί Ανά 100 κατοίκους + 2 Βρετανοί Ανά 100 κατοίκους + 2 Βρετανοί Ανά 100 κατοίκους + 2 Βρετανοί περίπου Ανά 100 κατοίκους +3 Βρετανοί Χωρική ενδοκατανομή των Βρετανών μονίμων κατοίκων (σε ποσοστό) 26,76% 18,37% 35,28% 11,42% 8,17% 100% Πίνακας 34. Χωρική κατανομή του πληθυσμού των Βρετανών μεταναστών σε σχέση με το γηγενή πληθυσμό στο Δήμο Κερκύρας Επεξεργασία πίνακα: Σπ. Παρθένης Πηγές: EΛ.ΣΤΑΤ., Υπουργείο Οικονομικών Η ύπαιθρος ως τόπος εγκατάστασης των Βρετανών μεταναστών lifestyle νοηθεί Η έννοια ύπαιθρος (rural) αποτελεί μία προβληματική έννοια και δεν μπορεί να πλέον ως το αντίθετο του αστικού χώρου αφού υπάρχουν «πολλές διαφορετικές υπαιθρότητες (ruralities) που ορίζονται από τους χρήστες τους ως ένα πολιτισμικό τοπίο κοινωνικών, χρονικών και χωρικών μύθων και συμβόλων, λαμβάνοντας υπόψη τοπικές ιδιαιτερότητες και συνθήκες που μπορεί να είναι χωρικές ( ) ή κοινωνικές» (Κίζος 2011: 61). Οι Murdoch and Day (1998: 187), αναφερόμενοι στη βρετανική ύπαιθρο, υποστηρίζουν ότι μία συγκεκριμένη εκδοχή της υπαίθρου βρίσκεται στο στάδιο της (ανα)κατασκευής της ως ενός ιδιαίτερου τύπου κοινωνικού χώρου και 318

331 αρχίζει να αποκτά μία συνοχή μέσα από λόγους και πρακτικές που αφορούν τη φύση και την κοινότητα «καθώς οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές αναζητούν νέες μορφές φυσικής και κοινοτικής σταθερότητας στο πλαίσιο των αυξανόμενα παγκοσμιοποιημένων δυνάμεων και σχέσεων». Η ανάγκη για επανεφεύρεση της κοινότητας, όπως φανταζόμαστε ότι ήταν στο παρελθόν, επανέρχεται στο προσκήνιο για να αντισταθμίσει το μετασχηματισμένο γεωγραφικό χώρο, «το ζοφερό δυστοπικό όραμα ενός άχωρου και άχρονου κόσμου» και να αποτελέσει καταφύγιο στην οντολογική αστάθεια και αγωνία που χαρακτηρίζει το μετανεωτερικό κόσμο (Murdoch and Day 1998: 189). Και αυτό γιατί «[η] αίσθηση της τοπικότητας, οι κοινωνικές ιδιαιτερότητες, η πολιτιστική κληρονομιά και, κυρίως, το φυσικό περιβάλλον γίνονται περισσότερο σημαντικά καθώς οι χρονικοί και γεωγραφικοί περιορισμοί διαρρηγνύονται» (Μοδινός 2004: 5). Μέσω της αισθητικής αναστοχαστικότητας, χαρακτηριστικό της λευκής μεσαίας τάξης, η οποία κατέχει επαρκείς οικονομικούς και πολιτισμικούς πόρους ώστε να μπορέσει να κρατήσει μία κριτική απόσταση από τις επιταχυνόμενες παγκόσμιες ροές, τα άτομα επαναξιολογούν τους τόπους και επιχειρούν μία νοσταλγική βύθιση στο παρελθόν, συνώνυμο της βεβαιότητας και της ασφάλειας, ως αντίσταση στην κυρίαρχη αχωρικότητα και αχρονικότητα (Murdoch and Day 1998: 190). Οι ερευνητές επισημαίνουν ότι: «οι περιοχές της υπαίθρου κατέχουν μία παραδοσιακή θέση στο σύμπαν των αστών ως νησίδες σταθερότητας σ έναν φρενήρη καπιταλιστικό κόσμο ( ) διότι έχουν απωλέσει πολλές από τις παραδοσιακές οικονομικές λειτουργίες τους [ενώ] δίνουν τη δυνατότητα της κοινωνικής ανασύνθεσης σ εκείνες τις ομάδες που αναζητούν μία βελτιωμένη ποιότητα ζωής.» (Murdoch and Day 1998: 191) Εφαρμόζοντας το παραπάνω θεωρητικό και φιλοσοφικό πλαίσιο στην περίπτωση των σχετικά εύπορων μεταναστών lifestyle, οι οποίοι επιλέγουν να εγκαταλείψουν τις αστικές συνήθως περιοχές στη χώρα προέλευσής τους όπου διέμεναν και να εγκατασταθούν στην πλειοψηφία τους σε επιλεγμένες περιοχές της υπαίθρου του αναπτυγμένου κόσμου, μπορούμε να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις. Τα άτομα αυτά, στην περίπτωση μας οι Βρετανοί, οι οποίοι δεν προέρχονται μόνο από τη μεσαία αλλά και από την εργατική τάξη, απογοητευμένοι από τον μέχρι τότε τρόπο ζωής στη χώρα τους, επιλέγουν τη ζωή της ελληνικής υπαίθρου αφενός, λόγω του φυσικού περιβάλλοντος (αισθητικά ευχάριστες κατοικίες, ανοιχτοί χώροι, εξοχή), και αφετέρου, λόγω του κοινωνικού περιβάλλοντος, δηλαδή του αισθήματος του ανήκειν, του να 319

332 αποτελούν δηλαδή μέρος μιας κοινότητας, την οποία εφευρίσκουν αν δεν υπάρχει (Murdoch and Day 1998: 193). Στο πλαίσιο της αναδιάρθρωσης της υπαίθρου: «oι νεοφερμένοι αναμιγνύουν το παλιό με το καινούριο σε μία υβριδική υπαιθρότητα, που ορίζεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αποκλείονται όλες οι ολέθριες επιπτώσεις του αστικού σύγχρονου κόσμου από τον οποίο έχουν απομακρυνθεί, όπως η ανωνυμία, η εγκληματικότητα, ο θόρυβος και άλλες. ( ) Οι νέες κοινότητες αναπαριστούν μία παράδοση-παρωδία, επιλέγοντας ορισμένα χαρακτηριστικά που θεωρούνται διαχρονικά ( ) και επιχειρώντας να τα αποκαταστήσουν ως εμβληματικά στοιχεία ενός ξεχωριστού τρόπου ζωής» (ό.π.) Πράγματι, η ύπαιθρος έχει αποκτήσει σήμερα τόσο μεγάλη συμβολική δύναμη στην Ευρώπη που «τείνει να θεωρείται όλο και περισσότερο ως μια δεξαμενή παράδοσης, απ όπου μπορεί κανείς να αντλήσει ιδέες, αξίες και νοήματα, τόσο προσωπικά όσο και εθνικά» (Κίζος 2011: 60). Οι Halfacree and Boyle (1998: 9) αποδίδουν αυτή τη νοσταλγική εξιδανίκευση της υπαίθρου στην ανάδυση του αγγλικού λαϊκού λόγου περί ειδυλλιακής υπαίθρου (rural idyll). Πρόκειται για μία κοινωνική αναπαράσταση που βοηθά να γίνει κατανοητή η πραγματική Βρετανία, που αποτελείται από μικρά χωριά, πεδιάδες, αγελάδες που βοσκούν νωχελικά, πάπιες, άλογα που σέρνουν άροτρα και χωρικούς που παίζουν κρίκετ, «ένα ήρεμο τοπίο άχρονης σταθερότητας και κοινότητας, όπου οι άνθρωποι γνωρίζουν όχι μόνο τους γείτονες της διπλανής πόρτας αλλά και όλους τους άλλους στο χωριό» (Halfacree and Boyle 1998: 10). Είναι χαρακτηριστικό ότι στην τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου τον Ιούλιο του 2012 το βασικό σκηνικό ήταν η ζωή στη βρετανική ύπαιθρο που αναπαραστάθηκε με ένα βρετανικό αγρόκτημα με τ.μ. αληθινό γρασίδι και αγριολούλουδα, διαμορφωμένο ανάγλυφα, και διάφορα αληθινά ζώα 223 (βλ. εικόνα 51). Η ύπαιθρος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της βρετανικής πολιτιστικής κληρονομιάς. «Στη φαντασία όλων μας έρχονται σκηνές της Βικτωριανής εποχής, με Άγγλους έφιππους ευγενείς να επιδίδονται στο κυνήγι της αλεπούς μέσα στα απέραντα βρετανικά λιβάδια, ενώ χαριτωμένες Αγγλίδες ετοιμάζουν το τσάι στο αίθριο, ανάμεσα 223 Για να είναι ρεαλιστικό το σκηνικό χρησιμοποιήθηκαν 70 πρόβατα, 12 άλογα, 3 αγελάδες, 2 κατσίκες, 10 κοτόπουλα, 10 πάπιες, 9 χήνες και 3 τσοπανόσκυλα. Πηγή: < πρόσβαση στις

333 Εικόνα 51. Τηλεοπτικά στιγμιότυπα από την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου του 2012 Πηγή: Εικόνα 52. Άποψη από το Castle Combe, στην κομητεία του Wiltshire, ένα από τα ομορφότερα χωριά της Αγγλίας Πηγή: 321

334 Εικόνα 53. Κεκυραίες με καλάθια για τη συλλογή ελιών στο χωριό Άγιοι Δέκα στην Κέρκυρα (1920) Φωτο: Courtesy Maynard Owen Williams, National Geographic Πηγή: Εικόνα 54. Μοναχοί στην Ιερά Μονή Ευαγγελιστρίας Ευρωπούλων στην Κέρκυρα (1920) Φωτο: Courtesy Maynard Owen Williams, National Geographic Πηγή: 322

335 Εικόνα 55. John Singer Sargent, "Olives in Corfu" (1909) ελαιογραφία Μουσείο Fitzwilliam, Cambridge, Ηνωμένο Βασίλειο Εικόνα 56. Η βρετανική Βασιλική Οικογένεια στο θερινό ανάκτορο του Μπαλμόραλ στην Σκωτία Πηγή: Getty images, 323