ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θ. ΓΚΟΥΜΑΣ Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ

Transcript

1 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θ. ΓΚΟΥΜΑΣ Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ 1

2 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θ. ΓΚΟΥΜΑΣ Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ 2

3 ΠΤΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...vi Περίληψη...viii ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο. Παγκοσμιοποίηση Ορισμός Οικονομικός ορισμός Χαρακτηριστικά Υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης Πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης Η παγκοσμιοποίηση και οι διάφορες διαστάσεις της Οι πολυεπίπεδες επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο. Εργασία Εισαγωγή Ζήτηση και προσφορά εργασίας Διαμόρφωση μισθών Η επίδραση της παγκοσμιοποίησης στην εργασία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο. Παράγοντες που συμβάλλουν στην δημιουργία νέων μορφών εργασία Η πληροφορική και γενικά οι νέες τεχνολογίες Εισαγωγή Οι τεχνολογίες πληροφορικές και επικοινωνίας στην εργασία Η πραγματικότητα των χώρων εργασίας. Τα σενάρια μετατεϊλορικής εργασία Το κοινωνικό ψηφιακό χάσμα Γυναίκες και διαδίκτυο Άτομα με αναπηρία και διαδίκτυο Εθνικές μειονότητες και διαδίκτυο

4 3.2 Το ανθρώπινο δυναμικό στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία Συνδικάτα και Νομικό-Θεσμικό Εργασιακό Πλαίσιο Η τροποποίηση των συσχετισμών δύναμης Ανεργία, συνδικάτα και η φόρτιση του ιδεολογήματος της «παγκοσμιοποίησης» Ο κόσμος των συνδικάτων στην Ευρώπη Το ζήτημα της συνδικαλιστικής εκπροσώπησης στην Ελλάδα Οι αιτίες της αποδυνάμωσης των συνδικάτων Τα συνδικάτα στην εποχή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού Πως περιγράφονται οι αλλαγές στη μισθωτή εργασία; Μετανάστευση και Εργασία στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία Η μετανάστευση στο ρου της ιστορίας Γεωγραφική και κοινωνική διαφοροποίηση της μετανάστευσης Επίδραση της Μετανάστευσης στην τοπική διάσταση και κοινωνική ενσωμάτωση Ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο. Νέες μορφές εργασίας στην νέα παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα Η επιχείρηση πεδίο αναδιαρθρώσεων Νέες εργασιακές σχέσεις Η τηλεργασία (ορισμός, μορφές και χαρακτηριστικά) Παράγοντες προώθησης και παράγοντες περιορισμού της τηλεργασίας Εφαρμογές Τηλεργασίας και παραδείγματα Η τηλεργασία στην Ευρώπη - Γενικές Τάσεις στις χώρες της ΕΕ Το προφίλ του Ευρωπαίου τηλεργαζόμενου

5 Συμφωνίες και εργαλεία για την ρύθμιση της τηλεργασίας στην Ευρώπη Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία - Πλαίσιο για την τηλεργασία Η Κατάσταση στην Ελλάδα Περιπτώσεις προώθησης και εφαρμογής τηλεργασίας Η κατάσταση στις Μικρομεσαίες επιχειρήσεις Το Θεσμικό πλαίσιο για την τηλεργασία στην Ελλάδα Συμπεράσματα - Προτάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο. Νέες μορφές εργασίας και έμφυλες διακρίσεις - Κοινωνικές ομάδες που επωφελούνται από τις νέες μορφές εργασίας Γυναικεία εργασία και νέες τεχνολογίες Μερική απασχόληση και έμφυλες διακρίσεις Γυναικεία εργασία και ευέλικτες μορφές απασχόλησης Εργασία κατ οίκον Απασχόληση σε άτομα με αναπηρία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο. Ο ρόλος του σχολείου και του επαγγελματικού προσανατολισμού στην διαμόρφωση επαγγελματικής ταυτότητας στα πλαίσια της νέας παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας Ο ρόλος του επαγγελματικού προσανατολισμού και της Συμβουλευτικής Επίλογος Παράρτημα υποσημειώσεων Βιβλιογραφία Παράρτημα

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας έχουμε σκοπό να προσεγγίσουμε το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και πως αυτό επιδρά στον εργασιακό τομέα, μεταβάλλοντας το συνολικό περιβάλλον του αλλά και τις συνθήκες που το αποτελούν και πως εν τέλει συμβάλλει η παγκοσμιοποίηση στην δημιουργία νέων μορφών εργασίας αλλά και πως αυτές με τη σειρά τους τροποποιούν τα χαρακτηριστικά μιας αλυσίδας παραγόντων όπως το ανθρώπινο δυναμικό, η εκπαίδευση-επαγγελματική εξειδίκευση κ.ά Για να το πετύχουμε αυτό θα πρέπει να οριοθετήσουμε εξ αρχής ένα πλαίσιο επεξήγησης και αποσαφήνισης του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης το οποίο θα μας επιτρέψει να κινηθούμε με έναν ασφαλή τρόπο στην ειδικότερη ανάπτυξη του θέματος μας. Δηλαδή αφού πρώτα αποτυπώσουμε τον τρόπο που επιδρά η παγκοσμιοποίηση σε διάφορους νευραλγικούς κοινωνικο-οικονομικούς τομείς θα ξεδιπλώσουμε όλες τις πτυχές επίδρασής του ειδικότερα στον εργασιακό τομέα. Για την επιτυχή συγγραφή του συγκεκριμένου θέματος χρησιμοποιήθηκε τόσο ελληνική όσο και ξένη βιβλιογραφία για την απόδοση μιας πληρέστερης εικόνας όχι μόνο σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και για την αναφορά σε τάσεις και νέες μορφές εργασίας που δημιουργούνται στον εργασιακό τομέα στο εξωτερικό και που υιοθετούνται σταδιακά και από την χώρα μας. Σ.Θ.Γ. 6

7 Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω στον επόπτη κ. Αντωνιάδη Παντελή καθώς και σε όλους τους συγγραφείς που συνεισέφεραν με το συγγραφικό τους έργο στην ολοκλήρωση της παρούσας διπλωματικής. 7

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το πτυχιακό πόνημα θα βασιστεί σε δύο βασικούς άξονες: Ο πρώτος άξονας θα αφορά την εισαγωγή στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και πως αυτό επιδρά σε διάφορους νευραλγικούς τομείς των κοινωνιών (οικονομικός, πολιτικός, πολιτισμικός, εκπαιδευτικός, εργασιακός) με ιδιαίτερη έμφαση στην επίδρασή του στον εργασιακό τομέα. Πιο συγκεκριμένα θα αποσαφηνιστεί τόσο η ίδια η έννοια της παγκοσμιοποίησης δηλαδή της ενσωμάτωσης του διεθνισμού, της πολυπολιτισμικότητας, της αντικατάστασης της τοπικής απομόνωσης από την αλληλεξάρτηση των εθνών και τελικά της διεθνούς ολοκλήρωσης, όσο και ο τρόπος που αυτή επιδρά στην έννοια της εργασίας. Ο δεύτερος άξονας θα αφορά μία ειδικότερη ανάλυση των παραγόντων που μετέχουν στην μεταβολή της έννοιας της εργασίας και στη διαφοροποίησή της σε σύγχρονα μοντέλα και νέες μορφές εργασίας, καθώς και στην ανάλυση αυτών των μορφών εργασίας με απόδοση ορισμών, περιγραφής και αξιόλογων παραδειγμάτων. Πιο συγκεκριμένα θα αναφερθούν διεξοδικά οι παρακάτω παράγοντες που συμβάλλουν στην δημιουργία νέων μορφών εργασίας όπως: > Η πληροφορική και γενικά η τεχνολογία. Δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο η ανάπτυξη του διαδικτύου και των σύγχρονων τεχνολογιών και επικοινωνιών έχει συμβάλλει στην υποχώρηση των συνόρων και στη διακίνηση από τις επιχειρήσεις πλέον άΰλων αγαθών όπως η πληροφορία και η τεχνογνωσία. > Η εξέλιξη του ανθρώπινου δυναμικού όσον αφορά τις εξειδικευμένες γνώσεις που πλέον έχει. Κάποτε το αγαθό της εκπαίδευσης θεωρούνταν προνόμιο των λίγων, σήμερα οι περισσότεροι έφηβοι μετέχουν στην εκπαίδευση αποκτώντας 8

9 ολοένα και πιο εξειδικευμένες γνώσεις οι οποίες αναμφίβολα μεταλλάσσουν το περιβάλλον εργασίας. Επιπροσθέτως, μέσω των επικοινωνιών και του διαδικτύου γίνεται εφικτή η εξ αποστάσεως και δια βίου πανεπιστημιακή εκπαίδευση, που προσπερνάει χωρικούς περιορισμούς, αλλά και οποιασδήποτε μορφή απόκτησης γνώσης. > Συνδικάτα και Νομικό-Θεσμικό Εργασιακό Πλαίσιο, το οποίο αναδιαμορφώνεται δημιουργώντας νέα δεδομένα στον εργασιακό τομέα. Οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης επιφέρουν αλλαγές και στις εργασιακές σχέσεις, όπου τίθενται σε νέες βάσεις οι όροι ζήτησης και προσφοράς της εργασίας, επαναπροσδιορίζοντας έτσι το περιεχόμενο των εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Επιπλέον διαπιστώνουμε ότι οι πολιτικές απασχόλησης, σε συνθήκες όξυνσης του ανταγωνισμού και διεθνοποίησης των οικονομιών, διαπνέονται σήμερα από το τρίπτυχο παγκοσμιοποίηση - ανταγωνιστικότητα - κόστος εργασίας, με αποτέλεσμα την απορύθμιση της αγοράς εργασίας, την δημιουργία νέων και ευέλικτων μορφών απασχόλησης, την υποαπασχόληση, την ανεργία και την υποβάθμιση του συστήματος κοινωνικής προστασίας. Ιδιαίτερη συμβολή σε αυτές τις εξελίξεις έχει η ανάπτυξη ζωνών ελεύθερου εμπορίου που εμπεριέχουν περιορισμούς στον συνδικαλισμό και στα εργασιακά στάνταρ. Ταυτόχρονα, οι εξελίξεις και οι αλλαγές, οι οποίες δρομολογούνται στο χώρο των εργασιακών σχέσεων, δεν μπορεί παρά να ασκούν σοβαρές επιδράσεις και, σε αρκετές περιπτώσεις, να συμβάλουν με το δικό τους τρόπο στην κρίση που βιώνουν σήμερα οι συλλογικοί φορείς εκπροσώπησης των εργαζομένων: τα συνδικάτα. Η κρίση αυτή επικεντρώνεται κυρίως, στην αδυναμία τους να απαντήσουν στις προκλήσεις που τίθενται από τις αλλαγές που συντελούνται στην αγορά εργασίας, καθώς και στην αδυναμία τους να εκπροσωπήσουν τον τύπο του εργαζόμενου που απασχολείται ευέλικτα. > Μετανάστευση. Η παγκοσμιοποίηση μετέβαλε τις έννοιες της μετανάστευσης και της διασποράς. Άλλαξε την κοινωνική και επαγγελματική σύνθεση των μεταναστών, τις περιοχές από τις οποίες αυτοί προέρχονται και αυτές στις οποίες μεταναστεύουν, τους τρόπους με τους οποίους μετακινούνται αλλά και τους λόγους για τους οποίους μετακινούνται. Στην εποχή αυτή της συνεχούς 9

10 μετακίνησης διαμορφώνονται νέα εργασιακά μοντέλα, η μετανάστευση αναδιαμορφώνει κάθε τόπο και οι πόλεις αλλά και η ύπαιθρος διαφοροποιούνται χωροταξικά και πολιτισμικά στο πλαίσιο αυτών των πληθυσμιακών εισροών. Ωστόσο θα σημειωθεί στην ροή της εργασίας και η αξιοσημείωτη περίπτωση των περιθωριοποιημένων περιοχών «θυμάτων» της αστικοποίησης αλλά και της μετανάστευσης σε άλλες χώρες, όπου οι μικρές πληθυσμιακές ομάδες στερούνται κέντρων εξυπηρέτησης, υπηρεσιών αλλά και επιχειρήσεων. Πλέον όμως η αμεσότητα και η ταχύτητα στη μεταφορά της πληροφορίας μειώνουν την απόσταση από τη μητρόπολη, και πλέον όλοι οι τόποι ανήκουν στο σύστημα της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης. Ο κάτοικος ενός απομακρυσμένου νησιού μπορεί να έρθει σε επαφή με τη μάθηση, την τέχνη, να βιώσει την παγκόσμια κουλτούρα από το σπίτι του. Ακόμα και να κινητοποιηθεί ατομικά ή συλλογικά προκειμένου να πετύχει επιχειρηματικά-επαγγελματικά. Η επανάσταση στις επικοινωνίες μεταλλάσσει την χωρική διάσταση πολλών τομέων - όπως της ψυχαγωγίας, της εκπαίδευσης και της εργασίας, που τώρα λαμβάνουν χώρα και από απόσταση. > Δημιουργία ανταγωνιστικού περιβάλλοντος μεταξύ των επιχειρήσεων. Πλέον οι επιχειρήσεις βιώνουν τον ανταγωνισμό όχι μόνο σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι εμπορικές συναλλαγές, οι επενδύσεις και οι παραγωγικές διαδικασίες των πολυεθνικών εταιρειών επεκτείνονται πέρα από εθνικά σύνορα και ο καταμερισμός της εργασίας ευνοεί τη διασπορά των εγκαταστάσεων μεγάλων επιχειρήσεων σε κέντρα εκτός κλασικών βιομηχανικών πόλεων, αξιοποιώντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε περιοχής, ενισχύοντας την τοπικοποίηση της παραγωγής και δημιουργώντας νέες μορφές εργασίας. Όλες οι παραπάνω παράμετροι έχουν συμβάλλει στην αλλαγή του εργασιακού πλαισίου καθώς και στη δημιουργία νέων μορφών εργασίας όπως: Μερική απασχόληση ή απασχόληση με μειωμένο ωράριο. Είναι ο τύπος απασχόλησης που κερδίζει ολοένα έδαφος στην παγκοσμιοποιημένη αγορά εργασίας γιατί μειώνει το κόστος εργασίας από την πλευρά των εργοδοτών. Οι 10

11 εργαζόμενοι, με τη σειρά τους, επιλέγουν καλύτερα μικρό εισόδημα παρά καθόλου. Εργασία στο σπίτι. (φασόν, δακτυλογράφηση, κατασκευή και συναρμολόγηση αντικειμένων κ.α.) Αυτός ο τύπος απασχόλησης εξυπηρετεί τους εργαζόμενους που γλιτώνουν μετακινήσεις και υποχρεωτικό ωράριο και παράλληλα κερδίζουν χρήματα για να καλύψουν τις ανάγκες τους. Από την πλευρά των εργοδοτών η «εργασία στο σπίτι» προσφέρει σοβαρά κέρδη αφού οι αμοιβές που δίνουν είναι μικρές, δεν ασφαλίζουν το προσωπικό τους που δουλεύει στο σπίτι κ.α. Αυτοαπασχόληση. Η στροφή στην αυτοαπασχόληση αποτελεί μια διέξοδο στην όλο και περισσότερο αυξανόμενη ανεργία «Στο μέλλον, ο κυριότερος εργοδότης θα είναι ο εαυτός μας: η εταιρεία ΕΓΩ ΕΠΕ. (Κάντας, 1998) Καθώς και μιας ιδιαίτερης κατηγορίας απασχόλησης η οποία ονομάζεται τηλεκοινωνισμός (telecommuting) και περιέχει μορφές απασχόλησης που βασίζονται στις νέες τεχνολογίες, όπως: Τηλεργασία ή εργασία βασιζόμενη σε υπερδίκτυα (Hypernets). Η νέα τεχνολογία (χρήση Η/Υ, τηλεφώνου, fax) επιτρέπει πλήρη απασχόληση στο σπίτι. Τα πλεονεκτήματα της τηλεργασίας όπως είναι η συγγραφή βιβλίων, περιοδικών, εργασίες software, διαφημίσεις κ.α. είναι: η υπέρβαση των συμβατικών επιπέδων της ντόπιας αγοράς χωρίς το κόστος της μετακίνησης από το σπίτι, η εξοικονόμηση χρόνου, φιλικότερο περιβάλλον, φύλαξη παιδιών για τους εργαζόμενους, μείωση κόστους εργασίας για τις επιχειρήσεις και άλλα. (Κασσωτάκης, 1995). Εργασία βασιζόμενη σε ενδοδίκτυα (Intranets): Οι οργανισμοί αναπτύσσουν δικά τους εξειδικευμένα ενδοδίκτυα (Intranets) ομάδων εργαζομένων με κοινούς στόχους παραγωγής και ενδιαφερόντων τόσο για την επαγγελματική τους ενασχόληση, όσο και για την διαμόρφωση κοινού ελεύθερου χρόνου. Έτσι βλέπουμε το παραδοσιακό προσωπικό γραφείο του εργαζόμενου να μεταλλάσσεται σε ένα κοινό πολυγραφείο (multi-office) που το μοιράζεται με τους άλλους συναδέλφους του. Τα εργαλεία επικοινωνίας προσφέρουν διάφορα 11

12 παράθυρα ατομικής εργασίας, κοινής εργασίας, ενημέρωσης και πιθανόν ψυχαγωγίας. Εργασία βασιζόμενη σε Εξωδίκτυα (Extranets): Ο εκμηδενισμός των φυσικών αποστάσεων, καθώς και η επικοινωνία με εργαζόμενους με διαφορετικές μητρικές γλώσσες σε καθημερινή βάση μεταλλάσσει ήδη το παραδοσιακό γραφείο σε ένα διεθνές πολυγραφείο (Inter-multi-office) Τέλος θα υπάρξει ένας επίλογος ο οποίος θα περιλαμβάνει τα κυριότερα συμπεράσματα της εργασίας, καθώς και εκτενής βιβλιογραφική αναφορά. 12

13 1. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ 1.1. Ορισμός Η παγκοσμιοποίηση είναι η αυξανόμενη αλληλεξάρτηση, ενσωμάτωση και τριβή μεταξύ ανθρώπων και εταιρειών σε διάφορα μέρη του κόσμου. Είναι ένας γενικός όρος που αναφέρεται σε ένα σύμπλεγμα σχέσεων στα πεδία της οικονομίας, του εμπορίου, της κοινωνίας της τεχνολογίας, της κουλτούρας και της πολιτικής. Ο όρος χρησιμοποιείται τουλάχιστον από το 1944, αλλά ο πρώτος που τον χρησιμοποίησε σε οικονομικό πλαίσιο ήταν ο Θήοντορ Λέβιτ1. Ένας τυπικός, αν και περιοριστικός, ορισμός είναι αυτός που δίνει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο οποίος δίνει έμφαση στην αυξανόμενη οικονομική αλληλεξάρτηση των χωρών παγκόσμια μέσω του αυξανόμενου όγκου και ποικιλίας διεθνών συναλλαγών αγαθών και υπηρεσιών, της ελεύθερης ροής κεφαλαίου διεθνώς, και της γρήγορης και ευρείας διάχυσης της τεχνολογίας. Παρόλο που η παγκοσμιοποίηση είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο σύμπλεγμα φαινομένων και σχέσεων, εντούτοις μπορεί κάποιος να διαχωρίσει διάφορες πτυχές της: Βιομηχανική παγκοσμιοποίηση - η ενίσχυση και επέκταση των πολυεθνικών εταιριών χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση-η ανάδυση παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών και η πιο εύκολη πρόσβαση σε εξωτερικές χρηματοδοτήσεις για εταιρικούς και κρατικούς δανειζόμενους πολιτική παγκοσμιοποίηση - η επέκταση των πολιτικών συμφερόντων σε περιοχές και χώρες που δεν γειτνιάζουν με τα πολιτικά ισχυρά κράτη παγκοσμιοποίηση της πληροφόρησης - αύξηση της ροής πληροφόρησης μεταξύ γεωγραφικά μακρινών περιοχών πολιτισμική παγκοσμιοποίηση - ανάπτυξη διαπολιτισμικών επαφών και δημιουργία μιας παγκόσμιας κουλτούρας. 1 13

14 1.2. Οικονομικός ορισμός Σύμφωνα με τον Ισμαήλ Σαρίφ2, η παγκοσμιοποίηση είναι η παγκόσμια διαδικασία ομογενοποίησης τιμών, προϊόντων, απολαβών, τόκων, και κερδών. Η ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης έγκειται σε τρεις παράγοντες: στον ρόλο της μετανάστευσης ανθρώπων, στο διεθνές εμπόριο, και στις γρήγορες μετακινήσεις κεφαλαίων και την ολοκλήρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών. 1.3.Χαρακτηριστικά Η παγκοσμιοποίηση/διεθνοποίηση ταυτίζεται με διάφορες τάσεις οι οποίες έκαναν την εμφάνισή τους ή ενισχύθηκαν σημαντικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτές περιλαμβάνουν την αυξημένη διεθνή κινητικότητα αγαθών, χρημάτων, πληροφοριών και ανθρώπων, καθώς και την ανάπτυξη της τεχνολογίας, των οργανισμών, των νομικών συστημάτων και των υποδομών που συνέβαλαν σε αυτή την κινητικότητα. Πιο συγκεκριμένα αυτές οι τάσεις εκφράζονται μέσα από δύο κύριες κατηγορίες: > Περισσότερες διεθνείς πολιτισμικές ανταλλαγές: Ενίσχυση της πολυπολιτισμικότητας μέσω της εξαγωγής κουλτούρας, αν και συχνά αυτό καταλήγει σε υβριδοποίηση ή αφομοίωση (π.χ. δυτικοποίηση ή και σινοποίηση) Περισσότερα ταξίδια και τουρισμός σε χώρες του εξωτερικού Αυξημένη μετανάστευση, περιλαμβανομένης της παράνομης μετανάστευσης Εξαγωγή τοπικών καταναλωτικών αγαθών (π.χ. τρόφιμα) σε άλλες χώρες (τα οποία συχνά προσαρμόζονται στην κουλτούρα όπου εισάγονται) Παγκόσμιες μόδες και παγκόσμια μαζική κουλτούρα (π.χ. Πόκεμον, Sudoku, ιστολόγιο) Διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις (π.χ. Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 14

15 Ολυμπιακοί Αγώνες Δημιουργία παγκόσμιων αξιών > Τεχνικές/νομικές: Ανάπτυξη παγκόσμιας υποδομής τηλεπικοινωνιών και μεγαλύτερη διασυνοριακή ροή δεδομένων, με χρήση του Διαδικτύου, δορυφόρων επικοινωνίας, υποβρύχιων συρμάτων με οπτικές ίνες, και κινητής τηλεφωνίας. Αύξηση του αριθμού προτύπων που εφαρμόζονται διεθνώς (π.χ. πνευματική ιδιοκτησία, ευρεσιτεχνία). Δημιουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. 1.4.Υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης Οι υποστηρικτές της δημοκρατικής παγκοσμιοποίησης θεωρούν ότι η πρώτη φάση, η οποία αφορά τις αγορές, πρέπει να ολοκληρωθεί με τη δημιουργία πολιτικών θεσμών που θα εκφράζουν τη θέληση των παγκόσμιων πολιτών. Η διαφορά τους με άλλους γκλομπαλιστές είναι ότι δεν καθορίζουν εκ των προτέρων κάποια ιδεολογία που να συγκεκριμενοποιεί αυτή τη θέληση, η οποία θα πρέπει να αφεθεί στην ελεύθερη επιλογή των πολιτών μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Οι υποστηρικτές του ελεύθερου εμπορίου επισημαίνουν ότι οι οικονομικές θεωρίες για συγκριτικό πλεονέκτημα υποδεικνύουν ότι το ελεύθερο εμπόριο οδηγεί σε πιο αποτελεσματική κατανομή του πλούτου, με όφελος για όλες τις χώρες που μετέχουν στο εμπόριο. Γενικά, αυτό οδηγεί σε χαμηλότερες τιμές, χαμηλότερη ανεργία και ψηλότερη αποδοτικότητα. Οι φιλελεύθεροι και άλλοι υποστηρικτές του laissez-faire καπιταλισμού ισχυρίζονται ότι περισσότερη πολιτική και οικονομική ελευθερία υπό τη μορφή δημοκρατίας και καπιταλισμού στον ανεπτυγμένο κόσμο είναι αυτοσκοπός, αλλά παράγει ταυτόχρονα και περισσότερο υλικό πλούτο. Βλέπουν την παγκοσμιοποίηση ως 15

16 την ωφέλιμη επικράτηση της ελευθερίας και του καπιταλισμού. Πολλοί ισχυρίζονται ότι το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση παρουσιάζει μη εμπεριστατωμένα επιχειρήματα και ότι οι διεθνείς στατιστικές υποστηρίζουν σθεναρά την παγκοσμιοποίηση: o Το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε αναπτυσσόμενες χώρες με ημερήσιες απολαβές κάτω του ενός δολαρίου ΗΠΑ (προσαρμοσμένο για πληθωρισμό και αγοραστική αξία) έχει πέσει στο μισό σε διάστημα είκοσι ετών, αν και κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρέπει να ληφθούν υπ' όψη άλλοι παράγοντες μέτρησης της φτώχειας. o Το προσδόκιμο ζωής στον αναπτυσσόμενο κόσμο έχει σχεδόν διπλασιαστεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και η ψαλίδα, σε σχέση με τον αναπτυγμένο κόσμο όπου η αύξηση ήταν μικρότερη, έχει μικρύνει κάπως. Η παιδική θνησιμότητα έχει μειωθεί σε όλες τις αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου. Η εισοδηματική ανισότητα ανά το παγκόσμιο μειώνεται. o Η δημοκρατία είχε εντυπωσιακή αύξηση, όπου σχεδόν σε κανένα κράτος δεν υπήρχε δικαίωμα ψήφου για όλους το 1900, σε σύγκριση με 62.5% όλων των κρατών το o Η αναλογία του ανά τον κόσμο πληθυσμού που ζει σε χώρες όπου η κατά κεφαλή προμήθεια τροφίμων ανά ημέρα είναι κάτω από θερμίδες (9,200 kilojoule) μειώθηκε από 56% στα μέσα της δεκαετίας του 1960 σε κάτω από 10% τη δεκαετία του o Μεταξύ του 1950 και του 1999 ο αλφαβητισμός στον κόσμο αυξήθηκε από 52% σε 81%. Ο αλφαβητισμός των γυναικών ως ποσοστό σε σχέση με τους άντρες αυξήθηκε από 59% το 1970 σε 80% το o Το ποσοστό παιδιών στο εργατικό δυναμικό μειώθηκε από 24% το 1960 σε 10% το

17 o Υπάρχει αυξητική τάση για παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, αυτοκίνητα, ραδιόφωνα και τηλέφωνα κατά κεφαλή, καθώς και για ποσοστό πληθυσμού με πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Παρ' όλα αυτά, μερικές από αυτές τις βελτιώσεις πιθανόν να μην οφείλονται στην παγκοσμιοποίηση, ή να ήταν δυνατές σε κάποιο βαθμό χωρίς τη σημερινή μορφή της παγκοσμιοποίησης ή των αρνητικών συνεπειών τις οποίες επικαλούνται κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Μερικοί υπέρμαχοι του καπιταλισμού τηρούν κριτική στάση έναντι στην Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για διεφθαρμένους γραφειοκρατικούς οργανισμούς που ελέγχονται και χρηματοδοτούνται από κράτη και όχι από εταιρείες. Πολλά δάνεια έχουν δοθεί σε δικτάτορες που ποτέ δεν υλοποίησαν μεταρρυθμίσεις τις οποίες υποσχέθηκαν, αφήνοντας αντ' αυτού τον λαό να πληρώσει αργότερα τα χρέη. Θεωρούν ότι ο καπιταλισμός σήμερα είναι πολύ λίγος και όχι υπερβολικός. Επισημαίνουν επίσης ότι αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση φέρνουν διάφορες ομάδες με ειδικά συμφέροντα, όπως συντεχνίες σε χώρες του Δυτικού Κόσμου. Ο Χοσέ Μποβέ1, ένας από τους ηγέτες του κινήματος ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, εκπροσωπεί επίσης τους Γάλλους αγρότες, οι οποίοι προστατεύονται από τον ανταγωνισμό με χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου με ψηλούς εισαγωγικούς δασμούς και μεγάλες επιχορηγήσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Άλλοι, όπως ο Καναδός γερουσιαστής Ντάγκλας Ρος, βλέπουν την παγκοσμιοποίηση ως απλώς αναπόφευκτη και υποστηρίζουν τη δημιουργία θεσμών όπως μια Κοινοβουλευτική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, η οποία θα εκλέγεται απευθείας από τους πολίτες και θα επιβλέπει τη λειτουργία διεθνών φορέων των οποίων η διοίκηση δεν εκλέγεται. Οι υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης ασκούν έντονη κριτική σε αρκετές υφιστάμενες πολιτικές, ιδιαίτερα στις πολύ ψηλές επιχορηγήσεις για τη γεωργία στον αναπτυγμένο κόσμο και τους σχετικούς προστατευτικούς δασμούς. Για παράδειγμα, σχεδόν ο μισός προϋπολογισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης πάει σε αγροτικές επιχορηγήσεις, κυρίως σε μεγαλοαγρότες και αγροεπιχειρήσεις, οι οποίοι αποτελούν ένα 17

18 ισχυρό λόμπι. Το 2005 η Ιαπωνία έδωσε 47 δισ. δολάρια σε επιχορηγήσεις του αγροτικού της τομέα, σχεδόν τέσσερις φορές περισσότερα χρήματα από τη συνολική βοήθεια που έδωσε σε άλλες χώρες. Οι ΗΠΑ δίνουν 3,9 δισ. δολάρια κάθε χρόνο για να στηρίξουν τον τομέα καλλιέργειας βαμβακιού, ο οποίος περιλαμβάνει καλλιεργητές, τρεις φορές περισσότερο από τον προϋπολογισμό της USAID για τα 500 εκατομμύρια Αφρικανούς. Αυτό εξαντλεί τα έσοδα του κράτους από φορολογία και αυξάνει τις τιμές για τους καταναλωτές στον αναπτυσσόμενο κόσμο, μειώνει τον ανταγωνισμό και την αποτελεσματικότητα, αποτρέπει τις εξαγωγές από περισσότερο ανταγωνιστικούς αγροτικούς και άλλους τομείς στον αναπτυσσόμενο κόσμο λόγω των εμποδίων, και υποδαυλίζει τους τομείς στους οποίους οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα. 1.5.Πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης Οι επικριτές της οικονομικής πτυχής της παγκοσμιοποίησης υποστηρίζουν ότι δεν είναι, όπως δηλώνουν οι υποστηρικτές της, μια αναπόφευκτη διαδικασία η οποία πηγάζει φυσικά από τις οικονομικές ανάγκες όλων. Οι επικριτές συνήθως επισημαίνουν ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των εταιρειών, και αντιτάσσουν τη δυνατότητα καθιέρωσης εναλλακτικών θεσμών και πολιτικών, οι οποίοι θα αντιμετωπίσουν τις επιθυμίες των φτωχών και εργατικών τάξεων στον κόσμο, καθώς και τα περιβαλλοντικά θέματα, με πιο δίκαιο και σωστό τρόπο. Το κίνημα είναι πολύ ευρύ και περιλαμβάνει εκκλησιαστικές οργανώσεις, εθνικοαπελευθερωτικές ομάδες, αριστερά κόμματα, οικολόγοι, αγροτικές συντεχνίες, αντι-ρατσιστικές οργανώσεις, αναρχικούς, κ.ά. Κάποιοι ζητούν μεταρρυθμίσεις (για ένα πιο ανθρώπινο είδος καπιταλισμού), ενώ άλλοι έχουν πιο επαναστατική προσέγγιση (υποστηρίζοντας εναλλακτικές προτάσεις στον καπιταλισμό) και άλλοι αντιδρούν θεωρώντας την παγκοσμιοποίηση ως καταστροφική για τη βιομηχανία και την απασχόληση της χώρας. Αναφορικά με το φλέγον θέμα της παγκόσμιας μετανάστευσης, η διαμάχη εκτυλίσσεται γύρω από τις αιτίες (σε τι βαθμό είναι εθελοντική ή υποχρεωτική, απαραίτητη ή όχι), αλλά και τις συνέπειες (κατά πόσο είναι ωφέλιμη ή όχι, αν συμφέρει 18

19 κοινωνικά ή περιβαλλοντικά). Οι υποστηρικτές θεωρούν τη μετανάστευση απλά σαν μια διαδικασία κατά την οποία μέλη του εργατικού δυναμικού μπορούν να πάνε από μία χώρα σε άλλη για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, ενώ οι επικριτές δίνουν έμφαση στις αρνητικές συνέπειες, όπως την οικονομική, πολιτική και περιβαλλοντική ανασφάλεια, και επισημαίνουν τον συσχετισμό μεταξύ μετανάστευσης και της τεράστιας ανάπτυξης φτωχών συνοικιών σε πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Σύμφωνα με το "The Challenge of Slums," έκθεση που εξέδωσε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών το 2003, "η κυκλική φύση του καπιταλισμού, η αυξημένη ζήτηση για ειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό σε σχέση με το ανειδίκευτο, και οι αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης - και ιδιαίτερα οι απότομες βελτιώσεις και επιδεινώσεις της οικονομίας ανά τον κόσμο που συμβάλλουν στην ανισότητα και τη μη ομοιόμορφη κατανομή του νέου πλούτου - συμβάλλουν στην τεράστια ανάπτυξη των φτωχογειτονιών. Διάφορες πτυχές της παγκοσμιοποίησης θεωρούνται ζημιογόνες από πολλές ομάδες ακτιβιστών, καθώς και από εθνικιστές. Το κίνημα δεν έχει συγκεκριμένο όνομα. Ο όρος "ενάντια στην παγκοσμιοποίηση" χρησιμοποιείται συχνά από τα ΜΜΕ, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, καθώς πολύ συχνά οι ακτιβιστές αντιτίθενται σε συγκεκριμένες πτυχές της παγκοσμιοποίησης και όχι σε ολόκληρο το φαινόμενο. Ακτιβιστές όπως ο Νόαμ Τσόμσκι είπαν ότι ο όρος αυτός δεν έχει νόημα, αφού στόχος του κινήματος είναι η παγκοσμιοποίηση της δικαιοσύνης (βλ. Κίνημα Παγκόσμιας Δικαιοσύνης). Πολλοί ακτιβιστές έχουν ως σύνθημα το "ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός", το οποίο έχει δώσει ονόματα όπως το altermondialisme στα γαλλικά. Υπάρχουν πολλά είδη "αντι-παγκοσμιοποίησης". Σε γενικές γραμμές, οι πολέμιοι ισχυρίζονται ότι τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης δεν ήταν αυτά που προβλέφθηκαν όταν ξεκίνησαν οι προσπάθειες για απελευθέρωση του εμπορίου και ότι πολλοί οργανισμοί που είναι αναμεμιγμένοι στο σύστημα της παγκοσμιοποίησης δεν λαμβάνουν υπ' όψη τα συμφέροντα των φτωχότερων χωρών, της εργατικής τάξης και του φυσικού περιβάλλοντος. Στο επίπεδο της οικονομίας, θεωρητικοί που υποστηρίζουν το δίκαιο εμπόριο 19

20 δηλώνουν ότι το ελεύθερο εμπόριο χωρίς περιορισμούς ευνοεί τους πλούσιους σε βάρος των φτωχών. Μερικοί πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης βλέπουν το φαινόμενο ως την προώθηση των συμφερόντων των εταιρειών, με πρόθεση να περιοριστούν οι ατομικές ελευθερίες στο όνομα του κέρδους. Υποστηρίζουν επίσης ότι η αυξανόμενη αυτονομία και δύναμη των εταιρειών καθορίζει την πολιτική των κρατών. Μερικές ομάδες που τάσσονται εναντίον ισχυρίζονται ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ιμπεριαλιστική, και είναι ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν στον πόλεμο του Ιράκ και συμβάλλουν στην εισροή κεφαλαίων στις ΗΠΑ αντί στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Έτσι, από μία άποψη, η "παγκοσμιοποίηση" είναι άλλος ένας όρος για την "αμερικανοποίηση", καθώς κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι ΗΠΑ είναι μια από τις πολύ λίγες χώρες που πραγματικά επωφελούνται από την παγκοσμιοποίηση. Η κρίση που ξέσπασε στην ανατολική Ασία το 1997, ξεκινώντας από την εύθραυστη οικονομία της Ταϊλάνδης για να εξαπλωθεί γρήγορα στη Μαλαισία, την Ινδονησία και τη Νότια Κορέα και σιγά να γίνει αισθητή σε όλο τον κόσμο, έδειξε τους νέους κινδύνους και την αστάθεια των ευμετάβλητων παγκοσμιοποιημένων αγορών. Η εκχώρηση χρημάτων που ακολούθησε από το ΔΝΤ ήταν υπό όρους για πολιτικές αλλαγές, κάτι οι πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης είδαν ως νεοαποικιακό πλήγμα στην εθνική κυριαρχία των κρατών. Η κύρια αντίδραση είναι στην παγκοσμιοποίηση χωρίς περιορισμούς (νεοφιλελευθερισμός - καπιταλισμός laissez-faire), βασικοί εκφραστές της οποίας θεωρούνται κυβερνήσεις και άλλοι φορείς με μεγάλη δύναμη (όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα), οι οποίοι - σύμφωνα με τους πολέμιους - δεν ενδιαφέρονται για τον λαό, αλλά για τα συμφέροντα των εταιρειών. Πολλά συνέδρια και συναντήσεις μεταξύ υπουργών εμπορίου και οικονομικών των ισχυρών χωρών συνοδεύτηκαν από διαμαρτυρίες, καμιά φορά βίαιες, από ομάδες που αντιτίθενται στην εταιρική παγκοσμιοποίηση. 20

21 Ακτιβιστές που είναι εναντίον της παγκοσμιοποίησης αντιδρούν επίσης στο γεγονός ότι η τρέχουσα παγκοσμιοποίηση παγκοσμιοποιεί το κεφάλαιο και τις επιχειρήσεις, αλλά όχι τους ανθρώπους και τις συντεχνίες, υποδεικνύοντας τους αυστηρούς ελέγχους μετανάστευσης σε όλες σχεδόν τις χώρες και την απουσία εργατικών δικαιωμάτων σε πολλές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Άλλη μία πιο συντηρητική παράταξη που αντιτίθεται στην παγκοσμιοποίηση είναι οι εθνικιστές που υποστηρίζουν ένα ισχυρό κράτος και οι οποίοι φοβούνται ότι η παγκοσμιοποίηση συρρικνώνει τον ρόλο των εθνών-κρατών στη διεθνή πολιτική, καθώς και ότι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις τα αποδυναμώνουν. Παραδείγματα αυτής της αντίληψης είναι ο Πατ Μπιουκάναν3 και ο Ζαν Μαρί Λεπέν111' Πολλοί έχουν επικρίνει την έλλειψη ενότητας και προσανατολισμού του κινήματος, αν και άλλοι, όπως ο Νόαμ Τσόμσκιιν έχουν δηλώσει ότι αυτή η απουσία συγκέντρωσης μπορεί να είναι και ένα δυνατό σημείο. 21

22 1.6. Η Πανκοσμοποίηση και οι διάφρρε διαστάσεις m e Αν και κατά βάση η «παγκοσμιοποίηση» αναφέρεται στο χαρακτήρα των οικονομικών σχέσεων και ειδικότερα στις διεθνείς κινήσεις του χρηματιστικού κεφαλαίου, συχνά γίνεται αναφορά στην ψηφιακή τεχνολογία ως ένα παγκόσμιο κοινό χαρακτηριστικό όπως αυτό διαμορφώνεται από την εικονική πραγματικότητα του διαδικτύου. Σε αρκετές περιπτώσεις, η «παγκοσμιοποίηση» ταυτίζεται άμεσα ή έμμεσα με τις επιπτώσεις των τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας στην κοινωνική και οικονομική οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών. Αν θέλαμε να προσδιορίσουμε «ιδεοτυπικά» το περιεχόμενο της «παγκοσμιοποίησης» θα την ορίζαμε ως την ιστορική στιγμή κατά την οποία επικρατεί η ελεύθερη και απρόσκοπτη διακίνηση ανθρώπων, ιδεών και αγαθών σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι δεν υφίστανται πλέον οι τεχνικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί, θεσμικοί και πολιτισμικοί περιορισμοί που εμπόδιζαν τη μέχρι σήμερα επικράτηση των 22

23 εθνικών και γεωγραφικών οντοτήτων, οι οποίες δομήθηκαν από την αναγέννηση και μέχρι πρόσφατα και αποκρυσταλλώθηκαν στο έθνος- κράτος. Στο τεχνικό επίπεδο η άρση των εμποδίων της ελεύθερης κίνησης συσχετίζεται με τις δυνατότητες της πληροφορικής και της ψηφιακής τεχνολογίας, την ανάπτυξη δικτύων διακίνησης δεδομένων και πληροφοριών, την επιτάχυνση των μεταφορών και τις τεχνικές διευκολύνσεις στην κίνηση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Στο κοινωνικό επίπεδο η «παγκοσμιοποίηση» αναφέρεται στην επικράτηση κοινών μορφών κοινωνικής οργάνωσης, την έντονη αλληλεξάρτηση των κοινωνιών αλλά και την παρουσία κοινών προβλημάτων όπως είναι η μετανάστευση, η μόλυνση του περιβάλλοντος, οι ασθένειες που πλήττουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ανά τον κόσμο (aids, διάφορες μορφές καρκίνου), η εγκληματικότητα και τα ναρκωτικά Ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται από έντονες διαφορές όπως είναι η υπογεννητικότητα στις ανεπτυγμένες χώρες σε αντίθεση με την υπερ-γεννητικότητα στις υπανάπτυκτες, η συγκέντρωση του παγκόσμιου πλούτου σε πολύ μικρό αριθμό χωρών και ατόμων, τόσο στο παγκόσμιο επίπεδο, όσο και στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων χωρών, η υποαπασχόληση, η ανεργία και η ανασφάλεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού καθώς και τα νέα μεταναστευτικά ρεύματα. Στο πολιτικό επίπεδο η επικράτηση των αρχών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας η οποία ταυτίστηκε κατά την προηγούμενη δεκαετία με το «τέλος της ιστορίας», συμβαδίζει με την άνοδο των εθνικιστικών, ρατσιστικών και φονταμενταλιστικών κινημάτων. Η επιρροή και το ειδικό βάρος των διεθνικών οργανισμών όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, η ΝΛΡΤΛ, η Παγκόσμια Τράπεζα Επενδύσεων, το ΝΑΤΟ και ο ΠΟΕ συμβαδίζουν με την έκρηξη των εθνικιστικών και αυτονομιστικών κινημάτων. Συχνά αναφέρεται ότι το έθνος κράτος έχει αποδυναμωθεί και δεν λειτουργεί παρά ως μεσολαβητής και φορέας νομιμοποίησης των αποφάσεων των διεθνικών οργανισμών. Οι τελευταίοι με τη σειρά τους λειτουργούν ως μεσολαβητές και φορείς νομιμοποίησης των πολιτικών στρατηγικών των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων. 23

24 Στο θεσμικό επίπεδο η «παγκοσμιοποίηση» αναφέρεται σε κοινούς κανόνες παραγωγής και διακίνησης προϊόντων όπως είναι τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και τα πνευματικά δικαιώματα, οι κανόνες προστασίας του περιβάλλοντος και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέλος στο πολιτισμικό επίπεδο η «παγκοσμιοποίηση» ταυτίζεται με την αλλαγή του τρόπου σκέψης των ανθρώπων στη βάση της «ενιαίας και μοναδικής σκέψης», όπου χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία η πλανητική διάσταση είναι κυρίαρχο στοιχείο στον καθορισμό των δράσεων και των αντιλήψεων των ατόμων. Απ όλες αυτές τις διαστάσεις, ως πρωτεύουσα αναδεικνύεται η οικονομική όπου η παγκοσμιοποίηση ταυτίζεται με τη νέα φάση της διεθνοποίησης του κεφαλαίου κατά την οποία διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο η ελευθερία στην κίνηση κεφαλαίων και ειδικότερα του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Υπό αυτό το πρίσμα, με τον όρο «παγκοσμιοποίηση» αναφερόμαστε σε μία νέα φάση της διεθνοποίησης του κεφαλαίου όπου επικρατούν ευρύτερες του έθνους-κράτους οντότητες και η μεγάλη ελευθερία στην κίνηση του κεφαλαίου. Βασικό συστατικό στοιχείο αυτής της φάσης είναι η επιβολή των νεοφιλευλεύθερων αρχών στην κοινωνική οργάνωση, η επικράτηση των κανόνων της αγοράς σε πολλές πλευρές της κοινωνικής οργάνωσης, η μετατροπή του κράτους πρόνοιας σε φιλανθρωπικό κράτος της εργασίας( workfare state) και η επίτευξη υψηλών επιπέδων παραγωγικότητας στην κατεύθυνση της στρατηγικής «ανταγωνιστικότηταποσότητα» και όχι στην κατεύθυνση της στρατηγικής «ανταγωνιστικότητα-ποιότητα». 1.7 Οι πολυεπίπεδες επιδράσεις m e παγκοσμιοποίηση!:. Η παγκοσμιοποίηση όπως αναφέραμε είναι μία από τις πλέον πολυσυζητημένες διφορούμενες έννοιες, αμφίσημη και αντιφατική (Λεοντίδου 2007: 349), της σύγχρονης εποχής με θεωρητικούς υποστηρικτές και φανατικούς πολέμιους, την οποία δύσκολα μπορεί κάποιος να αποτυπώσει στην πληρότητα της. Αυτό είναι λογικό αν αναλογιστεί κάποιος ότι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης είναι μια σύγχρονη και δυναμική κατάσταση και είναι αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς. Δεδομένου ότι 24

25 αποτελεί ένα ανοικτό ζήτημα, οι μελετητές του φαινόμενου αναθεωρούν και αναδιατυπώνουν κυρίως λόγω της πολυεπίπεδης αναφοράς του και της εν γένει πολυπλοκότητας του. Η βασική δραστηριότητα της παγκοσμιοποίησης αφορά τον παγκόσμιο οικονομικό τομέα όπου η διαπλοκή πολυεθνικών εταιρειών, κυβερνήσεων και οργανισμών όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές νομισματικό Ταμείο ώθησαν προς μία ενοποιημένη οικονομία. Σκοπός η διαμόρφωση εξωστρεφών οικονομιών, η απελευθέρωση των αγορών, η αύξηση των ξένων επενδύσεων, η ενίσχυση του διεθνούς ανταγωνισμού, οι μεταβολές στην λειτουργία του κράτους μέσω των αποκρατικοποιήσεων και των ιδιωτικοποιήσεων. (Σκλιάς, Ντζουροπάνος, Σιδηρόπουλος, Χατζηχρήστος, Μαντά, Λουκάκη στο Λεοντίδου 2005 κεφ. 2.1:σελ. 2). Στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία κύριο ρόλο παίζουν οι πολυεθνικές εταιρείες, μερικές από τις οποίες έχουν κέρδη μεγαλύτερα από το ΑΕΠ πολλών χώρων, των οποίων η παραγωγική διαδικασία, οι συναλλαγές και οι επενδύσεις επεκτείνονται πέρα από εθνικά σύνορα εκμεταλλευόμενες το χαμηλό βιοτικό επίπεδο συγκεκριμένων εθνών προκειμένου να εξασφαλίζουν χαμηλότερο κόστος παραγωγής. Με βάση αυτήν την στρατηγική οι πολυεθνικές εταιρείες διατηρούν την διοίκηση στα μεγάλα επιχειρηματικά κέντρα των παγκόσμιων πόλεων ενώ τα κέντρα παραγωγής τα προωθούν σε χώρες με χαμηλό εργατικό κόστος. Αυτός ο καταμερισμός της εργασίας ευνοεί τη διασπορά των εγκαταστάσεων μεγάλων επιχειρήσεων σε κέντρα εκτός κλασικών βιομηχανικών πόλεων, αξιοποιώντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε περιοχής. Η Λεοντίδου (2007: σελ. 352) θεωρεί ότι μέσω της διασποράς αυτής ενισχύονται οι τοπικές οικονομίες δεδομένης της μεταφοράς των παραγωγικών δραστηριοτήτων από τις παλιές βιομηχανικές πόλεις σε νέες περιοχές (πχ. από την Γερμανία στην Κίνα). Αυτό έχει σαν συνέπεια την βελτίωση της τοπικής οικονομίας (στο παράδειγμα μας, μίας Κινέζικης πόλης) μέσω της παραγωγής ενός παγκοσμιοποιημένου προϊόντος, ωστόσο δεν γίνεται σαφές ότι η διασπορά αυτή ευνοεί την διατήρηση και ενίσχυση της παραγωγής των τοπικών προϊόντων. Σημαντικό ρόλο στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης παίζει σαφώς η ανάπτυξη 25

26 των νέων τεχνολογιών έχοντας επιπτώσεις στον αστικό χώρο. Από την δεκαετία του 1960 μέχρι το 1990 υπήρχε η αντίληψη ότι οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες θα οδηγούσαν σε ελεύθερη από χωρικές δεσμεύσεις εγκατάσταση (χωρική από-υλοποίηση) αντικαθιστώντας την φυσική παρουσία και τις φυσικές ροές. (Λεοντίδου 2005: 350) Όντως η διάδοση του διαδικτύου συμβάλει στην επικοινωνία πέρα των εδαφικών συνόρων και στην διακίνηση πληροφοριών από επιχειρήσεις, κυβερνήσεις και πολίτες ευνοώντας την αβαρή οικονομία. Την σύγχρονη εποχή οι τεχνολογίες πληροφορικής διεισδύουν στην κοινωνική ζωή σε τέτοιο βαθμό που μπορούμε να μιλάμε και για ιδεατούς κόσμους ενώ έννοιες όπως κοινωνία της πληροφορίας γίνονται μέρος της καθημερινής αστικής ζωής. Σε πολιτισμικό επίπεδο το θετικό της παγκοσμιοποίησης είναι ότι "η ψηφιακή επανάσταση εντείνει τις αλληλεπιδράσεις τόπων και ανθρώπων και δημιουργεί μία θεμελιακή πολιτισμική αλλαγή σε όλα τα επίπεδα " (Λεοντίδου 2007: 350). Το αρνητικό όμως είναι ότι οι νέες τεχνολογίες επιβάλλουν νέα καταναλωτικά πρότυπα τα οποία έχουν μία παγκόσμια χροιά δεδομένης της υιοθέτησης τους ανεξαρτήτως εθνικής κουλτούρας, τείνοντας να καταργήσουν τοπικές παραδόσεις και συμπεριφορές. Ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης τείνει να ομογενοποιήσει το πολιτιστικό περιεχόμενο προβάλλοντας όχι μόνο πρότυπα στην κατανάλωση αλλά και στην συμπεριφορά μέσω της επιδίωξη για αναγνωρισιμότητα, τα γνωστά 15 λεπτά του Warhol. Το ερώτημα όμως που τίθεται είναι κατά πόσο υπάρχει αντίσταση σε αυτήν την προσπάθεια από-τοπικοποιήσης ώστε να μην χαθεί η τοπική ταυτότητα. Όντως το παγκόσμιο έχει διεισδύσει σε κάθε κοινωνική πτυχή του τοπικού. Το θέμα είναι αν το έχει υπερκαλύψει ή απλά υπάρχει μία αλληλεπίδραση όπου το τοπικό δέχεται από το παγκόσμιο αλλά ταυτόχρονα διατηρεί την ιδιαιτερότητα του. Είναι γεγονός ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας με την συνακόλουθη προσπάθεια ομογενοποιήσης της πολιτιστικής και οικονομικής δραστηριότητας κάτω από την κυρίαρχη, ελέω πληροφορικής, αμερικανική κουλτούρα οδήγησε στην άποψη ότι η τοπικότητα σε αυτές τις δραστηριότητες θα εξαλειφθεί. Ωστόσο αμφισβητείται σε μεγάλο βαθμό η «απότοπικοποίηση» ή «από-εδαφικοποίηση» τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο κυρίως λόγω της ανάδειξης του τοπικού σε παγκόσμιο μέσω της συρρίκνωσης 26

27 του κόσμου λόγω των επικοινωνιών. Ταυτόχρονα το διαδίκτυο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν την δύναμη να μετασχηματίσουν το τοπικό σε παγκόσμιο και να διασφαλίσουν την τοπική μοναδικότητα και ανεξαρτησία. Η Sassen (2008) εκτιμά ότι η παγκοσμιοποίηση προχωρά στην ενίσχυση του τοπικού μέσα από μία διαδικασία «από-εθνικοποίησης», μία διαδικασία μετατροπής της «πιο περίπλοκης κοινωνικής αρχιτεκτονικής» του έθνους-κράτους, μετατροπής τόσο στο πλαίσιο του εθνικού χώρου όσο και στο πλαίσιο του εθνικού κρατικού μηχανισμού. Η Λεοντίδου εναντιώνεται σε αυτήν την άποψη θεωρώντας ότι η υποχώρηση τον συνόρων σε οικονομικό επίπεδο δεν σημαίνει και την αποδυνάμωση των εθνών - κρατών ως σημαντικών παραγόντων στην διεθνή σκηνή (Λεοντίδου 2007: σελ. 350). Ωστόσο η Sassen κάνει σαφές ότι παγκοσμιοποίηση ενώ από-εθνικοποιεί δεν προχωρεί στην απότοπικοποίηση και αναφέρει σχετικά «.. τα ζητήματα της τοπικής πολιτικής γίνονται παγκόσμια διότι συμβαίνουν σε μία χώρα μετά την άλλη, σε μία τοποθεσία μετά την άλλη». Άρα το τι συμβαίνει σε τοπικό επίπεδο αναγνωρίζεται ως παγκόσμιο όταν το ίδιο επαναλαμβάνεται σε διαφορετικές τοποθεσίες, που όμως κάθε φορά αντιμετωπίζεται με την λογική του τοπικού από τον γηγενή πληθυσμό. «Για παράδειγμα, οι ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχουν στο μυαλό τους αφηρημένους κανόνες, αλλά τα βασανιστήρια που συμβαίνουν εκείνη την ώρα μέσα στις φυλακές, στην πόλη τους ή στην πατρίδα τους» (Sassen 2008). Άρα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το τοπικό δύναται να διατηρήσει την ιδιαιτερότητα του. Η Λεοντίδου δεν το εκφράζει σαφώς αλλά εκτιμά ότι "υπάρχουν πλέον σοβαρές αμφισβητήσεις της διαδεδομένης άποψης για "από-τοπικοποίηση" (Λεοντίδου 2007: σελ. 351). Το οποίο δεν είναι αβάσιμο αν αναλογιστεί κανείς ότι το διαδίκτυο και η επέκταση των επικοινωνιών δεν αποδυναμώνουν την τοπική ιδιαιτερότητα αλλά λειτουργούν ενισχυτικά σε τοπικό επίπεδο παρέχοντας άμεση πρόσβαση στα γεγονότα που συμβαίνουν στον πλανήτη μεταφέροντας ταχύτατα την πληροφορία προς οποιαδήποτε σημείο του, δομώντας μία νέα μορφή τοπικότητας την «παγκοσμιο-τοπικοποίηση». 27

28 2. Εργασία 2.1. Εισαγωγή Η εργασία είναι δικαίωμα και επιλογή του κάθε ανθρώπου. Η απόκτηση αγαθών προϋποθέτει την ένταξη στην αγορά εργασίας. Για να αποκτήσει τα αγαθά που χρειάζεται ο άνθρωπος πρέπει να εργάζεται. Οι εργαζόμενοι κατέχουν πρωταγωνιστική θέση στην ιστορία της οικονομίας, αφού χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχε «εργασία» στην αγορά. Ένας εργαζόμενος αποφασίζει αν θα εργαστεί ή όχι, πόσες ώρες θα εργαστεί, ποιες δεξιότητες θα αποκτήσει, πότε θα παραιτηθεί από μια θέση, ποιο επάγγελμα θα ακολουθήσει, αν θα γίνει μέλος μιας εργατικής ένωσης και πόση προσπάθεια θα αφιερώσει στην εργασία του. Καθεμία από αυτές τις αποφάσεις υποκινείται από την επιθυμία μεγιστοποίησης - επιλογής της καλύτερης διαθέσιμης από μια ποικιλία επιλογών. Έτσι, στην ιστορία οι εργάτες πάντοτε θα δρουν με τρόπο, ώστε να μεγιστοποιούν την ευημερία τους. Το άθροισμα των αποφάσεων εκατομμυρίων εργατών δίνει την προσφορά εργασίας στην οικονομία όχι μόνο σε όρους αριθμού ατόμων που εισέρχονται στην αγορά εργασίας αλλά και σε όρους ποσότητας και ποιότητας δεξιοτήτων στη διάθεση των εργοδοτώνν. Το σύνολο των εργαζομένων σε μια οικονομία επηρεάζει τη διαμόρφωση και τη λειτουργία της αγοράς εργασίας. Η ένταξη, τώρα, των ατόμων στην αγορά εργασίας, αλλά και η επιλογή εργασίας, εξαρτώνται από δυο ομάδες παραγόντων, τους ατομικούς και τους κοινωνικο-οικονομικούς. Οι ατομικοί παράγοντες συνοψίζονται στη χρησιμότητα που έχει η εργασία για κάθε άτομο. Η εργασία ικανοποιεί το άτομο, γιατί του προσφέρει κάποια οφέλη. Τα οφέλη αυτά μπορεί να είναι άυλα και υλικά. Τα άυλα δεν αποτιμώνται εύκολα, ενώ από τα υλικά οφέλη το σημαντικότερο είναι η αμοιβή της εργασίας, μέσω της οποίας το άτομο μπορεί να ικανοποιεί τις καταναλωτικές του ανάγκες. Οι κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες αφορούν κυρίως τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του λαού στον οποίο ανήκει το άτομο. Τα χαρακτηριστικά αυτά δια 28

29 μορφώνουν τις συνθήκες σύμφωνα με τις οποίες ζει το άτομο, τις συνήθειες, το καταναλωτικό πρότυπο που ακολουθεί, τις ανάγκες του για απόκτηση υλικών αγαθών και υπηρεσιών, τις υποχρεώσεις του στην οικογένεια και στην κοινωνία, τις αντιλήψεις του και τις στάσεις του απέναντι στην εργασία. Η χρησιμότητα της ατομικής προσφοράς εργασίας είναι απόρροια έμμεσου οφέλους και, όσο μεγαλύτερο είναι το όφελος αυτό, τόσο περισσότερους λόγους έχουμε να προσφέρουμε περισσότερη εργασία. Η εργασία ανταγωνίζεται τον ελεύθερο χρόνο. Θυσιάζουμε εργασία για να έχουμε ελεύθερο χρόνο. Θυσιάζουμε ελεύθερο χρόνο για να έχουμε τα άυλα και κυρίως τα υλικά οφέλη από την εργασία.. Όταν ένα ορθολογικά σκεπτόμενο άτομο πρέπει να πάρει απόφαση σχετικά με το αν εργαστεί ή όχι, πόσες ώρες θα εργαστεί, ουσιαστικά καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε δυο λύσεις: Απόλαυση από τη δυνατότητα κατανάλωσης που δίνει η αμοιβή εργασίας και απόλαυση από τον ελεύθερο χρόνο εργασίας. Η αύξηση ή μείωση του μισθού και η γενική διαμόρφωσή του φαίνεται να επηρεάζει και την προσφορά εργασίας. Στην περίπτωση που ο μισθός γίνει ελκυστικότερος έχουμε: (1) αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας εργασίας από τους εργαζόμενους και (2) εμφάνιση στην αγορά ατόμων που όσο ο μισθός τους ήταν χαμηλός δεν εργάζονταν. Τέτοιες εφεδρείες εργαζομένων μπορεί να είναι γυναίκες, που για πρώτη φορά μπαίνουν στην αγορά εργασίας, νέοι που επιταχύνουν την είσοδο στην αγορά εργασίας απορρίπτοντας άλλες επιλογές, ηλικιωμένοι που αποφασίζουν να διακόψουν τη σύνταξή τους για να εργαστούν, καθώς και οικονομικοί μετανάστες που μετακινούνται ανάλογα με το πού προσφέρονται υψηλότεροι μισθοί Ζήτηση και προσφορά εργασίας Η προσφορά εργασίας, τώρα, μπορεί να διαφοροποιηθεί λόγω οικογενειακών εξαρτήσεων, κάτι που δεν είναι σταθερό σε όλες τις κοινωνίες, αλλά μεταβάλλεται 29

30 ανάλογα με το οικογενειακό πρότυπο που επικρατεί, το οποίο στις μέρες μας βρίσκεται υπό συνεχή αναδιατύπωση και επανακαθορισμό εξαιτίας της πολυπολιτισμικότητας των κοινωνιών. Επίσης, μπορεί να υπάρξει διαφοροποίηση (σύμφωνα με τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου) στην προσφορά εργασίας, ανάλογα με το σύνολο των ικανοτήτων και των επίκτητων δεξιοτήτων που φέρει καθένας στην αγορά εργασίας (Borjas, 2003, σελ. 289). Η σύνδεση του ανθρώπινου κεφαλαίου με την προσφορά εργασίας συνίσταται στο ότι, αν ο εργαζόμενος έχει επίγνωση της ποιότητας του ανθρώπινου κεφαλαίου που διαθέτει, θα πρέπει να αναμένει τόσο υψηλότερη αμοιβή, όσο υψηλότερη είναι και η ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου. Η ζήτηση, τώρα, της εργασίας ορίζεται ως η συνάρτηση που συνδέει τη ζητούμενη ποσότητα εργασίας (μετρούμενη σε αριθμό εργαζομένων ή ανθρωπο-ώρες εργασίας) με το μισθό. Η ζήτηση εργασίας προέρχεται από τις επιχειρήσεις. Στην πράξη οι επιχειρήσεις προσλαμβάνουν εργάτες, όπως και άλλους συντελεστές της παραγωγής που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία. Η επιχείρηση σε μια ελεύθερη οικονομία έχει ως κύριο στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Ως κέρδος ορίζεται η μεταβλητή που προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ εσόδων και εξόδων και είναι αυτό που άμεσα ή έμμεσα παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην επιχείρηση. Η επιχείρηση παράγει επειδή υπάρχει ζήτηση για τα αγαθά ή τις υπηρεσίες της. Η ζήτηση αυτή προέρχεται από τους καταναλωτές και παρακινεί τους παραγωγούς (άτομα, επιχειρήσεις) να παράγουν αγαθά και να τα διαθέτουν στην αγορά. Για να τα παραγάγουν, ενεργοποιούν μια διαδικασία, την παραγωγική διαδικασία. Αυτή συνίσταται στη χρησιμοποίηση κάποιων εισροών, που είναι γνωστές στην οικονομία ως «συντελεστές παραγωγής». Τέτοιοι συντελεστές είναι: η εργασία, το κεφάλαιο, το έδαφος, η επιχειρηματικότητα, το ανθρώπινο κεφάλαιο, η τεχνολογία. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, από τη στιγμή κατά την οποία ο παραγωγός επιλέγει την αναλογία των συντελεστών παραγωγής που ταιριάζει στην παραγωγή ενός αγαθού, βρίσκεται σε μια διαδικασία προσαρμογής της ποσότητας των συντελεστών παραγωγής στη ζήτηση του προϊόντος. Αν η ζητούμενη ποσότητα για το αγαθό αυξηθεί, θα παράγει 30

31 μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντος και αυτό σημαίνει ότι θα επιστρατεύσει περισσότερες εισροές. Άρα, η ζήτηση για συντελεστές παραγωγής εξαρτάται από τη ζητούμενη ποσότητα του προϊόντος και υπό την έννοια αυτή είναι η παράγωγη ζήτηση. Αν μεταξύ των συντελεστών παραγωγής περιλαμβάνεται και η εργασία, από τη ζητούμενη ποσότητα του προϊόντος εξαρτάται η ζήτηση για εργασία, η οποία υπό την έννοια αυτή είναι η παράγωγη ζήτηση. Η επιχείρηση χρησιμοποιεί συντελεστές παραγωγής (άρα και εργασία) για να παραγάγει προϊόν, να το προσφέρει στην αγορά ανταποκρινόμενη στη ζήτηση των καταναλωτών, να εισπράξει έσοδα, να πληρώσει από αυτά τα έξοδά της, τα οποία αποτελούν τις αμοιβές των εισροών, και να πραγματοποιήσει κέρδη. Οι συντελεστές παραγωγής, άρα και η εργασία, συμβάλλουν στην παραγωγή, αμείβονται γι αυτό και η αμοιβή τους μεταφράζεται σε κόστος της επιχείρησης. Για να προσλάβει, τώρα, μια επιχείρηση έναν επιπλέον εργάτη, θα πρέπει να αυξηθεί και η ποσότητα του προϊόντος που θα παραχθεί, ώστε, όταν αυτό πωληθεί, να επιφέρει αυξημένα έσοδα στην επιχείρηση, ενώ ταυτόχρονα ο επιπλέον εργάτης, που θα αμειφθεί με μισθό, προστίθεται στα έξοδα της επιχείρησης. Από την μια, λοιπόν, επιβαρύνεται η επιχείρηση με έξοδα, από την άλλη πραγματοποιεί νέα έσοδα Αν η επιχείρηση συνεχίζει να αυξάνει τον αριθμό των εργαζομένων, θα φτάσει σε κάποιο σημείο πέραν του οποίου η συνέχιση των προσλήψεων θα προσθέτει στο κόστος της επιχείρησης περισσότερο απ όσο προσθέτει στο έσοδο. Σε σταθερό επίπεδο, τώρα, λοιπών συντελεστών και σε σταθερό επίπεδο μισθού η επιχείρηση, χρησιμοποιώντας ως κριτήριο την οριακή παραγωγικότητα της εργασίας, θα προσλαμβάνει εργαζομένους μέχρι του σημείου εκείνου στο οποίο το οριακό προϊόν της εργασίας ισούται με την αμοιβή της εργασίας. Επειδή η αξία του οριακού προϊόντος της εργασίας μειώνεται, καθώς προσλαμβάνονται περισσότεροι εργάτες, η μείωση του μισθού οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης για εργασία. Η ζήτηση εργασίας, τώρα, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ένας από αυτούς είναι η τιμή του προϊόντος. Αν αυξηθεί η τιμή του προϊόντος, θα υπάρξει μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης, δηλαδή στο ίδιο επίπεδο μισθού θα υπάρχει ζήτηση για μεγαλύτερο 31

32 αριθμό εργατών. Άλλος παράγοντας είναι η μεταβολή στην τιμή κάποιων από τους λοιπούς συντελεστές. Βεβαίως, πρέπει να τονιστεί ότι η υπόθεση της σταθερότητας των λοιπών συντελεστών παραγωγής, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κλασικής προσέγγισης, μπορεί να αμφισβητηθεί σήμερα περισσότερο από ποτέ λόγω της παρατηρούμενης συνεχούς ραγδαίας μεταβολής της τεχνολογίας. Άρα, ένας συντελεστής που βραχυχρόνια είχε θεωρηθεί σταθερός στη σημερινή πραγματικότητα κάθε άλλο παρά σταθερός μπορεί να είναι. Οι μεταβολές του δημιουργούν αστάθεια και έλλειψη προβλεψιμότητας στην αγορά εργασίας, με δυο σημαντικές συνέπειες: > την ανάγκη προσαρμογής της εργασίας στις απαιτήσεις της τεχνολογίας, και > την απειλή της υποκατάστασης της εργασίας από άλλους συντελεστές. Οι οικονομολόγοι από πολύ νωρίς διέβλεπαν ότι οι τεχνολογικές αλλαγές θα έφερναν αλλαγή στη ζήτηση για εργασία γενικά, όπως και η ζήτηση για ορισμένα είδη εργασίας - και ειδικότερα για ειδικευμένη εργασία. Όμως οι συγκυρίες των τελευταίων δεκαετιών σε σχέση με την τεχνολογία συντέλεσαν ώστε η υπόθεση της τεχνολογικής αλλαγής που ευνοεί την ειδικευμένη εργασία (skill-based technical change) να γίνει καθολικά αποδεκτή. Ας σημειώσουμε ότι υπάρχουν μελέτες που υποστηρίζουν ότι η ζήτηση για εντελώς ανειδίκευτη εργασία μπορεί και αυτή να έχει περιθώρια αύξησης, αλλά πάντα σε συνάρτηση με την αυξανόμενη ζήτηση για εξειδικευμένη εργασία (Manning, 2004) Διαμόρφωση μισθών Τα άτομα επιλέγουν την εργασία με βάση τις ικανότητές τους, με βάση την επιθυμία τους (αν τους ταιριάζει) αλλά και με βάση τις απολαβές που θα έχουν. Βεβαίως, η επιλογή από μέρους του εργοδότη γίνεται με βάση την εκπαίδευση- κατάρτιση που έχει το άτομο που ζητάει εργασία. Η εκπαίδευση μπορεί να παίξει το ρόλο του σήματος στην αγορά εργασίας, δείχνοντας στους εργοδότες ότι ο εργάτης που έχει κάποιο πιστοποιητικό ή δίπλωμα είναι περισσότερο παραγωγικός. 32

33 Η αξία της εκπαίδευσης ως σήματος βοηθάει τους εργοδότες να διαχωρίσουν τους πολύ παραγωγικούς εργάτες από τους λιγότερο παραγωγικούς. Η γενική κατάρτιση έχει αξία σε όλες τις επιχειρήσεις. Η ειδική κατάρτιση έχει αξία μόνο για τις επιχειρήσεις που την παρέχουν. Οι εργάτες πληρώνουν και συλλέγουν τις αποδόσεις της γενικής κατάρτισης. Οι επιχειρήσεις έχουν λόγο να επιθυμούν συμπίεση του κόστους παραγωγής, άρα, όσο υψηλότερος είναι ο μισθός, τόσο λιγότερες ανθρωποώρες εργασίας θα θέλουν να χρησιμοποιήσουν στην παραγωγική διαδικασία. Από την πλευρά των εργαζομένων, όσο μεγαλύτερος είναι ο μισθός, τόσο μεγαλύτερη είναι η διάθεσή τους να προσφέρουν εργασία. Άρα, η αγορά εργασίας ισορροπεί στο επίπεδο μισθού στο οποίο η ζητούμενη και η προσφερόμενη ποσότητα εργασίας συμπίπτουν. Σε υψηλό επίπεδο μισθού, πολλοί είναι εκείνοι που θα επιχειρήσουν να εισέλθουν στην αγορά εργασίας για πρώτη φορά, όπως πολλοί είναι εκείνοι που θα εντατικοποιήσουν τους ρυθμούς τους, προκειμένου να απολαύσουν υψηλότερα οφέλη από την εργασία. Θα υπάρξει, έτσι, μια υπερπροσφορά εργασίας, η οποία θα τείνει να συμπιέσει τους μισθούς προς τα κάτω. Προσπαθώντας οι επιχειρήσεις να περιορίσουν την ποσότητα της ακριβής αμοιβής, συμπιέζεται η ζήτηση και δημιουργούνται πτωτικές τάσεις στους μισθούς. Αντίστροφα: Την ίδια στιγμή θα προσπαθήσουν οι επιχειρήσεις να αυξήσουν την ποσότητα της φθηνής εργασίας στην παραγωγική διαδικασία, και η αύξηση της ζήτησης θα δημιουργήσει αυξητικές τάσεις στους μισθούς. Σε πολλά κράτη, για να διασφαλιστεί ένα ελάχιστο επίπεδο επιβίωσης των εργαζομένων, υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν το κατώτατο επίπεδο μισθών. Μια βασική αιτία των διαφορών στους μισθούς είναι οι μεγάλες διαφορές στους ανθρώπους - διαφορές που ανάγονται σε έμφυτα χαρακτηριστικά, δημιουργούνται όμως λόγω εκπαίδευσης και ειδίκευσης. Η απόφαση των ανθρώπων να επενδύσουν σε εκπαίδευση και να συσσωρεύσουν ανθρώπινο κεφάλαιο γίνεται με βάση την προσδοκία αύξησης της παραγωγικότητάς τους και, κατ επέκταση, των μελλοντικών αμοιβών. Στην περίπτωση αυτή η διαφορά του μισθού μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί απόδοση της 33