ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ Η Ανάπλαση του Ιστορικού Κέντρου της Πόλης Ντόρα Γαλάνη Αρχιτέκτων Πολεοδόµος ιευθυντής - Τεχνικός ιευθυντής ΕΑΧΑ Α.Ε. Οκτώβριος 2004

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ» ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Α1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Α2. ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ Β. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΘΗΝΑΣ Α.Ε. Η ανάπλαση του Ιστορικού Κέντρου Β1. ΧΩΡΟΣ Β2. ΣΤΟΧΟΙ Β3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ - ΕΝΟΤΗΤΕΣ Γ. ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ. ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ Ο Μεγάλος Περίπατος 1

3 Α. ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Ε.Α.Χ.Α. ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Α1. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η Αθήνα είναι ταυτόχρονα πόλη σύµβολο και πόλη των αντιθέσεων. «Ιστορική» πόλη, χτισµένη στο χώρο της αρχαίας Αθήνας, αλλά ταυτόχρονα «Νέα Πόλη» κατά την πολεοδοµική έννοια του όρου. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή περί το 3000 π.χ., όµως όταν η Αθήνα ορίστηκε πρωτεύουσα του νέου Ελληνικού Κράτους ήταν µια απλή κωµόπολη µε κατοίκους. ύο προικισµένοι αρχιτέκτονες, ο Έλληνας Σταµάτης Κλεάνθης και ο Βαυαρός Edward Schaubert, µαθητές του Karl Schinkel, ανέλαβαν να εκπονήσουν το σχέδιο της πόλης. Το σχέδιο αυτό ακολουθεί τις αρχές του ροµαντικού νεοκλασσικισµού και η βασική ιδέα ήταν η ανάπτυξη της νέας πόλης προς το βορρά και η αποκατάσταση του κέντρου της αρχαίας πόλης µέσω εκτεταµένων ανασκαφών γύρω από την Ακρόπολη (η αρχαία αίγλη της πόλης ήταν, εξάλλου, το βασικό επιχείρηµα για την επιλογή της ως νέας πρωτεύουσας). Η ιδέα του καθορισµού µιας πολιτιστικής-ιστορικής ζώνης ήταν, συνεπώς, παρούσα από την πρώτη στιγµή. Το σχέδιο ήταν µάλλον γεωµετρικό και αυθαίρετο (οι βασικοί άξονες σχηµάτιζαν ένα ισόπλευρο τρίγωνο), δίνοντας υπερβολική έµφαση στην προοπτική των κυρίων αξόνων, αλλά είχε αρκετά πλεονεκτήµατα. υστυχώς δεν έγινε ευνοϊκά αποδεκτό από τους κατοίκους και το 1834, ο Leo von Klenze παρουσίασε ένα νέο σχέδιο, το οποίο αποτελούσε συµβιβασµό µεταξύ του οράµατος των αρχιτεκτόνων και των ιδιωτικών συµφερόντων. Το σχέδιο αυτό τροποποιούσε το προηγούµενο κυρίως προτείνοντας στενότερους δρόµους και µειώνοντας τους ανοικτούς χώρους και το χώρο που προοριζόταν για τις αρχαιολογικές έρευνες. Το 1860, το σχέδιο του Klenze αναπροσαρµόστηκε από µία Επιτροπή (Επιτροπή Σταυρίδη) για πληθυσµό κατοίκων. Πέραν κάποιων τροποποιήσεων, το σχέδιο αυτό διαµόρφωσε τον πυρήνα της πόλης και σ αυτό κυρίως οφείλεται η µορφή που έχει το κέντρο της σύγχρονης Αθήνας. Η Αθήνα µεγάλωσε και το 1920 αριθµούσε κατοίκους, ενώ το 1928, µετά το τεράστιο κύµα προσφύγων από τη Μικρά Ασία, ο πληθυσµός της έφθασε τους κατοίκους. Την παραµονή του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου, η Αθήνα είχε ήδη κατοίκους. Τα χρόνια µετά το 1950 σηµατοδότησαν την περίοδο της πλήρους µεταπολεµικής αναδιοργάνωσης της χώρας. Παρατηρήθηκαν ακόµα υψηλότεροι ρυθµοί οικονοµικής και δηµογραφικής ανόδου, που πυροδοτήθηκαν από την αξιοσηµείωτη συγκέντρωση βιοµηχανικών δραστηριοτήτων στην περιοχή. Το 1981 η Αθήνα ήταν πλέον µία Μητρόπολη µε κατοίκους. Σήµερα η ευρύτερη περιοχή της Αθήνας συγκροτεί µια σύγχρονη Μητρόπολη µε µοναδικά φυσικά, αισθητικά και πολιτιστικά πλεονεκτήµατα τα οποία τονίζουν τόσο την 2

4 αρχαία όσο και τη σύγχρονη ιστορία της. Αποτελεί µια αυτοτελή Περιφέρεια της χώρας, την Περιφέρεια Αττικής. Είναι η µεγαλύτερη Περιφέρεια, από άποψη πληθυσµού και πυκνότητας κατοίκων, καθώς και οικονοµικής δραστηριότητας. Είναι πλέον ολοφάνερο ότι η παλαιά, ήσυχη πόλη µε τα ιστορικά της µνηµεία και τα χαµηλά κτίρια να διαχωρίζονται από τους µικρούς, γειτονικούς δήµους µε µία φαρδιά ζώνη περιαστικού πράσινου δεν υπάρχει πλέον. Η Αθήνα «εξερράγη» προς όλες τις κατευθύνσεις και αγκοµαχά κάτω από πιεστικά προβλήµατα, όπως η ποιότητα του περιβάλλοντος, οι κοινωνικές ανισότητες, τα προβλήµατα στις µεταφορές και στις υποδοµές. Παράλληλα και σε πείσµα των καιρών, το ιστορικό κέντρο πράγµατι υπάρχει. Και τα Μνηµεία, µολονότι µέχρι πριν λίγα χρόνια διασκορπισµένα στον αστικό ιστό της πόλης, αποτέλεσαν και αποτελούν µια πολύτιµη πολιτιστική κληρονοµιά τόσο για τους κατοίκους της, όσο και για τους επισκέπτες της. Α2. ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ Οι προσπάθειες για ένα συνεκτικό πολεοδοµικό και χωροταξικό σχεδιασµό για την Ευρύτερη Περιοχή των Αθηνών ξεκίνησαν µετά τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Οι προσπάθειες αυτές συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 και προς το τέλος της δεκαετίας του 70, µε απόφαση του Εθνικού Συµβουλίου Χωροταξίας, Οικισµού και Περιβάλλοντος σε συνέχεια του Σχεδίου Πλαισίου «Πρωτεύουσα 2000», πήραν τη µορφή νοµοθετηµένων βασικών στόχων. Τέλος, το 1985 ψηφίσθηκε Νόµος ειδικά για την Αθήνα, το Ρυθµιστικό Σχέδιο και το Πρόγραµµα για την Περιβαλλοντική Προστασία της Ευρύτερης Περιοχής των Αθηνών (Ν. 1515/85). Το Ρυθµιστικό Σχέδιο των Αθηνών (Master Plan ή Structure Plan) επιδιώκει να καθορίσει τους βασικούς άξονες για τη µελλοντική ανάπτυξη της Περιοχής. Οι γενικοί στόχοι και κατευθύνσεις του Σχεδίου αυτού αναφέρονται στο Άρθρο 3 του Νόµου 1515/85 και µεταξύ αυτών, δύο συνδέονται απευθείας µε το Πρόγραµµα «Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων των Αθηνών». Ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωµίας της πόλης και αναβάθµιση της κεντρικής περιοχής της. Βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους τους κατοίκους της και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Μεταξύ των ειδικότερων στόχων και κατευθύνσεων του σχεδίου αυτού για την Αθήνα σε τοπικό επίπεδο µπορούµε να διακρίνουµε: Ανάδειξη και Προστασία των ιστορικών στοιχείων και οικολογική ανασυγκρότηση, ανάδειξη και προστασία του αττικού τοπίου, των ορεινών όγκων, των τοπίων φυσικού κάλλους και των ακτών. Ανασυγκρότηση του αστικού ιστού µε την ανάσχεση της εξάπλωσης και την εξυγίανση της πόλης, τη δηµιουργία πολυκεντρικής δοµής, τον έλεγχο χρήσεων γης καθώς και 3

5 της πυκνότητας, την ανασυγκρότηση της γειτονιάς και την αναβάθµιση και αποσυµφόρηση της κεντρικής περιοχής της Αθήνας και του Πειραιά, µε έµφαση στη διατήρηση και ανάδειξη του ιστορικού τους χαρακτήρα. Τον προγραµµατισµό ποιοτικών παρεµβάσεων µεγάλης κλίµακας. Το Ρυθµιστικό Σχέδιο της Ευρύτερης Περιοχής της Αθήνας καθορίζει τις αρχές και τις κατευθύνσεις για την ανάπτυξη ολόκληρης της Μητρόπολης, η οποία αποτελείται από τον ήµο Αθηναίων αυτόν καθ εαυτόν και από ένα µωσαϊκό από όµορους αυτόνοµους δήµους και κοινότητες. Για τον κάθε δήµο, στο πλαίσιο των Γενικών Πολεοδοµικών Σχεδίων (ΓΠΣ) συντάσσονται ειδικές παράµετροι σχεδιασµού καθώς και κριτήρια σχετικά µε τις χρήσεις γης, τις δυνατότητες τοµεακής ανάπτυξης, τα δίκτυα υποδοµών, τη διαχείριση του κυκλοφοριακού φόρτου, κλπ. Το Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο της καθ εαυτού πόλης των Αθηνών προβλέπει, µεταξύ άλλων, Αρχαιολογικό Πάρκο και βελτίωση της ποιότητας ζωής µέσω της αποκατάστασης των υποβαθµισµένων περιοχών. Αυτό το Αρχαιολογικό Πάρκο στο κέντρο της πόλης, ένα µεγάλο ανοιχτό µουσείο, περιλαµβάνει τα πιο γνωστά µνηµεία, την παλαιά πόλη και άλλα οικοδοµήµατα, πλατείες, άξονες και περιοχές ιστορικού χαρακτήρα κ.λπ. Υπενθυµίζεται ότι το Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο εγκρίνεται από τον Υπουργό ΠΕΧΩ Ε µετά από ενεργό δηµόσια συµµετοχή. Β. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΑΧΑ Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ Οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας αποτελούν το κύριο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονοµιάς της πόλης, καθώς και την πιο ζωντανή µαρτυρία της ιστορικής της συνέχειας διαµέσου των αιώνων. Η «ενοποίησή» τους υπήρξε επί δεκαετίες το όνειρο αρχιτεκτόνων, πολεοδόµων και κατοίκων. Ο όρος «ενοποίηση» σηµαίνει τη δηµιουργία ενός ενιαίου δικτύου το οποίο θα περιλαµβάνει ως προεξάρχοντα στοιχεία τα µνηµεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, θα ενσωµατώνει όµως παράλληλα χώρους πρασίνου, ελεύθερους και κοινόχρηστους χώρους, χώρους πολιτιστικών δραστηριοτήτων και αναψυχής καθώς και κοινωφελείς εγκαταστάσεις. Ταυτόχρονα, το δίκτυο αυτό θα είναι σε στενή σχέση µε το δίκτυο κεντρικών λειτουργιών της πόλης, ούτως ώστε οι διελεύσεις από αυτή την «ενοποιηµένη ζώνη» να προκύπτουν όχι µόνο µετά από συνειδητή επιλογή, αλλά και ως αυτόµατη συνέπεια της γενικότερης χρήσης και διακίνησης στον αστικό χώρο. Το πρόγραµµα είναι ένα πολύ-τοµεακό εγχείρηµα, στο οποίο συµµετέχουν κυρίως δύο Υπουργεία, το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων, και το Υπουργείο Πολιτισµού. Τα δύο αυτά Υπουργεία καθόρισαν ένα κοινό πρόγραµµα, στο πλαίσιο του ΡΣΑ και του ΓΠΣ Αθήνας, µε 80 περίπου συγκεκριµένα έργα παρεµβάσεις. 4

6 Προς την κατεύθυνση αυτή συστήθηκε το 1997 (ΦΕΚ 909/Β/ ) ένας ευέλικτος οργανισµός για να αναλάβει την ευθύνη της υλοποίησης του προγράµµατος και της δηµιουργίας ενός από τα µεγαλύτερα και σηµαντικότερα ανοιχτά µουσεία του κόσµου προς όφελος των κατοίκων και των επισκεπτών της πόλης: η «Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, Α.Ε.». Η εταιρεία αυτή προσπαθεί να δηµιουργήσει ένα περιβάλλον το οποίο να εξελίσσεται, ως αποτέλεσµα τόσο των νέων όσο και των παλαιών κτηρίων, των αρχαίων και των σύγχρονων τµηµάτων του ιστορικού κέντρου, ένα περιβάλλον µέσω του οποίου θα αναγνωρίζεται ότι η πόλη αποτελεί µία συνέχεια, που συνδέεται τόσο µε το παρελθόν µας, όσο και µε το µέλλον µας. Β1. ΧΩΡΟΣ Όταν άρχισε η υλοποίηση του Προγράµµατος οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας ήταν διάσπαρτοι µέσα στον αστικό ιστό της πόλης, κατακερµατισµένοι και ασύνδετοι µεταξύ τους, χωρίς να έχουν ενσωµατωθεί στις καθηµερινές δραστηριότητες και υποκείµενοι στην περιβαλλοντική ρύπανση που παράγεται σε µια χαρακτηριστική περίπτωση µεγάλης µητρόπολης, της µεγαλούπολης που αποτελεί την αιχµή του περιβαλλοντικού προβλήµατος ολόκληρης της χώρας. Μια σοβαρή συνέπεια αυτής της κατάστασης ήταν η σταδιακή απώλεια της ιστορικής φυσιογνωµίας της πόλης και η διάβρωση της ιδέας της Αθήνας πρώτα στη συνείδηση των πολιτών της και στη συνέχεια εκείνων που βιώνουν την εµπειρία της πόλης αυτής. Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι πιο σηµαντικοί «χώροι πρασίνου ελεύθεροι χώροι» που αποµένουν στην Αθήνα αυτή καθ εαυτή, εκτός από τον Εθνικό Κήπο, είναι όλοι συνδεδεµένοι µε τους χώρους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος (Ακρόπολη, Φιλοπάππου, Κεραµεικός, κλπ.). Β2. ΣΤΟΧΟΙ Το πρόγραµµα ενοποίησης στόχευσε και στοχεύει στην αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας της πόλης και στη δηµιουργία πόλων έλξης για τους Αθηναίους, διασφαλίζοντας ταυτοχρόνως, µια καλύτερη ποιότητα ζωής σε ένα περιβαλλοντικά, λειτουργικά και πολιτιστικά αναβαθµισµένο χώρο. Ένα χώρο, ο οποίος θα προβάλλει κυρίως την ιστορική φυσιογνωµία της Αθήνας µέσω της αρµονικής συµβίωσης στοιχείων, τα οποία συνδέονται τόσο µε την πολιτιστική της κληρονοµιά όσο και µε τη σύγχρονη ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό, οι ειδικότεροι στόχοι του προγράµµατος θα µπορούσαν να συγκεκριµενοποιηθούν ως εξής : - Ανάκτηση της ιστορικής φυσιογνωµίας της πόλης - Οργάνωση και αναβάθµιση των αρχαιολογικών χώρων. 5

7 - ηµιουργία (ολοκλήρωση) ενιαίου δικτύου πεζοδρόµων το οποίο θα συνδέει τις αρχαιολογικές ζώνες και θα αποκαθιστά µερικώς τις αρχαίες διαδροµές. Το δίκτυο αυτό θα περιλαµβάνει τους ήδη πεζοδροµηθέντες σηµαντικούς άξονες της ιονυσίου Αρεοπαγίτου, Απ. Παύλου, Ερµού, καθώς και πολλούς άλλους λιγότερο σηµαντικούς δρόµους στις παλαιές συνοικίες της Πλάκας, του Ψυρρή, του Μεταξουργείου, του Θησείου, κλπ. - ηµιουργία περιοχών πρασίνου και ελευθέρων χώρων οι οποίοι θα διατρέχουν ολόκληρη την περιοχή. Το έργο έχει εξασφαλίσει σηµαντική αύξηση των ελευθέρων και χώρων πρασίνου σε συνδυασµό µε νέες δενδροφυτεύσεις στο δίκτυο πεζοδρόµων που υλοποιήθηκε αλλά και θα συµπληρωθεί σταδιακά ώστε να αποτελέσει ολοκληρωµένη παρέµβαση. - Αποκατάσταση και συντήρηση µνηµείων και εξωραϊσµό κτηρίων (ανανέωση προσόψεων, αισθητική αποκατάσταση, καθαίρεση διαφηµιστικών πινακίδων κλπ.). - Θεσµοθέτηση χρήσεων γης και διατύπωση κανονισµών συµβατών µε τη φιλοσοφία και τους στόχους της όλης παρέµβασης. - Μείωση της πυκνότητας και του Σ.. σε περιοχές οι οποίες επηρεάζουν το χαρακτήρα των υπό ενοποίηση ζωνών. - Εφαρµογή κυκλοφοριακών ρυθµίσεων σχετικών µε τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς (ΜΜΜ) και την κυκλοφορία και δηµιουργία χώρων στάθµευσης σε αντιστοιχία µε το σύστηµα ΜΜΜ (ενδεχοµένως και εκτός ιστορικού κέντρου για τα τουριστικά λεωφορεία). Β3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Ε.Α.Χ.Α. - ΕΝΟΤΗΤΕΣ Το πρόγραµµα της εταιρείας «Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων των Αθηνών Α.Ε.», όπως αυτό περιγράφεται στην Κ.Υ.Α (Αρ ΦΕΚ 909/Β/ ), περιλαµβάνει δράσεις µικρής και µεγάλης κλίµακας στις έξι περιοχές που αποτελούν τον Ενοποιηµένο Αρχαιολογικό Χώρο, ο οποίος αντιστοιχεί στο Ιστορικό Κέντρο της πόλης (πλην Εξαρχείων): ΠΕΡΙΟΧΗ 1 Θησείο, Κεραµεικός, Παλαιό ηµοτικό Εργοστάσιο Φυσικού Αερίου (Γκάζι), οδός Πειραιώς, Ιερά οδός. ΠΕΡΙΟΧΗ 2 Αρχαία και Ρωµαϊκή Αγορά, Βιβλιοθήκη του Αδριανού, Συνοικία της Πλάκας. 6

8 ΠΕΡΙΟΧΗ 3 Ακρόπολις, οδός ιονυσίου Αρεοπαγίτου και οδός Αποστόλου Παύλου, παλαιά συνοικία του Μακρυγιάννη, Λόφος Φιλοπάππου. ΠΕΡΙΟΧΗ 4 Συνοικίες Ψυρρή, Μεταξουργείου, Ακαδηµία Πλάτωνος. ΠΕΡΙΟΧΗ 5 Εµπορικό Κέντρο (δηλ. το τρίγωνο που σχηµατίζεται από τις οδούς Σταδίου, Μητροπόλεως και Αθηνάς), Μοναστηράκι (αγορά). ΠΕΡΙΟΧΗ 6 Λόφος Αρδηττού, Στάδιο, Ζάππειο, Ολυµπιείο, Λεωφ. Αµαλίας. Οι περιοχές που αποτελούν τον ενοποιηµένο αρχαιολογικό χώρο ενσωµατώνουν 6 από τους σηµαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδος: 1. Τον Κεραµεικό, το αρχαίο νεκροταφείο (Περιοχή 1) 2. Την Αρχαία Αγορά, αρχαίο διοικητικό και πολιτειακό κέντρο (Περιοχή 2) 3. Τη Ρωµαϊκή Αγορά (Περιοχή 2) 4. Την Ακρόπολη (Περιοχή 3) 5. Το Λόφο του Φιλοπάππου (Περιοχή 3) 6. Το Ολυµπιείο (Περιοχή 4) Υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισµού, οµάδες αρχιτεκτόνων, αρχαιολόγων, µηχανικών κ.λπ. µελέτησαν και παρουσίασαν προτάσεις για την ανάδειξη των έξι αυτών χώρων και προσπάθησαν, όπου ήταν δυνατόν, να δώσουν στα µνηµεία την αρχική τους µορφή, ενώ αποκατέστησαν όπου αυτό ήταν δυνατό τις αρχαίες διαδροµές πεζών στην πόλη. Παράλληλα διατύπωσαν προτάσεις για τον περιβάλλοντα χώρο των µνηµείων και δίνουν έµφαση στις διασυνδέσεις µεταξύ αρχαιολογικών χώρων και καθηµερινής ζωής της πόλης. Η διαχείριση των 6 αυτών µελετών πέρασε στην ΕΑΧΑ Α.Ε. Σταδιακά οι µελέτες αυτές µετατράπηκαν σε έργα που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης/ Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Πολιτισµός. 7

9 Πολλές από τις προσόψεις κτηρίων γύρω από τους αρχαιολογικούς χώρους έχουν ανακαινισθεί. Παράλληλα ανακαινίστηκαν και οι όψεις κτηρίων βασικών οδών του Ιστορικού Κέντρου. Ξεκινήσαµε µε την αισθητική αποκατάσταση των όψεων της Πλατείας Οµονοίας και έχουν ολοκληρωθεί παρεµβάσεις στις όψεις κτηρίων των οδών Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, Αθηνάς, Αιόλου, Σταδίου, Μητροπόλεως, Κολοκοτρώνη, Αδριανού, Ερµού κ.λπ. (σε συνάρτηση πάντα µε τις σχετικές αιτήσεις των ιδιοκτητών των ακινήτων). Οι δράσεις αυτές στις περισσότερες περιπτώσεις είναι συνδυασµένες και µε την ανάπλαση της οδού ή τουλάχιστον την νέα διαµόρφωση των πεζοδροµίων. Ενδεικτικά αναφέρουµε την ανάπλαση των οδών Μητροπόλεως, Κολοκοτρώνη, Λέκκα, Πραξιτέλους, Απόλλωνος, Μπενιζέλου Παλαιολόγου, Υπατίας, Πατρώου, Αθηνάς, Αιόλου κ.λπ. Μία άλλη ενότητα παρεµβάσεων αποτελούν οι παρεµβάσεις στις Πλατείες Οµονοίας, Συντάγµατος και Κουµουνδούρου σε εφαρµογή κατά το δυνατόν των αρχιτεκτονικών διαγωνισµών που προηγήθηκαν. Όλα τα προαναφερθέντα Έργα έχουν τον ίδιο στόχο : την ανάκτηση της φυσιογνωµίας της πόλης µας. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και το πρόγραµµα καθαίρεσης διαφηµιστικών πινακίδων - το οποίο παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες στην εφαρµογή του έχει όµως εντυπωσιακά αποτελέσµατα για την ανάδειξη των κτηρίων και την εικόνα της πόλης και υλοποιήθηκε µόνο στις περιοχές δράσης της ΕΑΧΑ Α.Ε. Θα αναφερθούµε αναλυτικότερα στο παράδειγµα της. Αρεοπαγίτου, στο έργο το οποίο προγραµµατίστηκε και υλοποιήθηκε ήδη ως η «σπονδυλική στήλη» της κεντρικής ζώνης του αρχαιολογικού πάρκου, την Πεζοδρόµηση των οδών ιονυσίου Αρεοπαγίτου και Αποστόλου Παύλου. Αυτό το έργο είναι στο σύνολό του έργο υποδοµής για τον ενοποιηµένο αρχαιολογικό χώρο, είναι δε κατά την άποψή µας η αρχή της µεγαλύτερης πολεοδοµικής παρέµβασης στην Πρωτεύουσα από συστάσεώς της. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι σε πείσµα των δυσκολιών και των πολλών απαισιόδοξων προβλέψεων έγινε και λειτούργησε. Η πρόταση «Οι Αθηναίοι βρήκαν τον ρόµο τους» δεν είναι πια ένα διαφηµιστικό σλόγκαν, είναι γεγονός. Για να το συνειδητοποιήσει κανείς αρκεί να κάνει µια βόλτα ένα χειµωνιάτικο πρωινό Σάββατο ή Κυριακή ή ένα απόβραδο του καλοκαιριού, για να µην αναφερθούµε ειδικότερα στην περίοδο των Ολυµπιακών Αγώνων, όπου οι χώροι αυτοί συνδυασµένοι µε τις κεντρικές πλατείες του Ιστορικού Κέντρου αποτέλεσαν τον υποδοχέα όπου µπόρεσε να εξελιχθεί και να λειτουργήσει το αξέχαστο αυτό πανηγύρι για πολίτες και επισκέπτες. 8

10 Γ. ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ. ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΕΡΓΟ : ΠΕΖΟ ΡΟΜΗΣΗ ΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ στο πλαίσιο της µελέτης «Ανάπλαση ιαµόρφωση ικτύου Πεζοδρόµων και Κοινοχρήστων και Ελευθέρων Χώρων στην περιοχή της Ακρόπολης» ΤΟΠΟΣ : Αθήνα Ιστορικό Κέντρο ΚΥΡΙΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ : Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας Α.Ε. (ΕΑΧΑ Α.Ε.) ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ : ΠΛΕΙΑΣ ΕΠΕ (. ιαµαντόπουλος & Συνεργάτες) Αναστάσιος Ζέρβας Μαρία Καλτσά Καλλιρρόη Παλυβού ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΡΓΟΥ : Ντόρα Γαλάνη, Αρχιτέκτων Πολεοδόµος ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ : Β Κ.Π.Σ. (Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Τουρισµός Πολιτισµός, Υποπρόγραµµα Πολιτισµός) Γ Κ.Π.Σ. (Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Πολιτισµός) ΚΟΙΝΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 9

11 ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ Από το ΥΠΕΧΩ Ε (Γενική ιεύθυνση Πολεοδοµίας / /νση Ειδικών Έργων Αναβάθµισης Περιοχών) έγινε Πρόσκληση Εκδήλωσης Ενδιαφέροντος τον Φεβρουάριο 1996 για ανάθεση της σχετικής µελέτης. Εννεαµελής Επιτροπή Αξιολόγησης παρέδωσε το πόρισµά της στις Με την από Απόφαση του.σ της ΕΑΧΑ Α.Ε η µελέτη ανετέθη στα συµπράττοντα γραφεία τα οποία είχαν υποβάλει την πρώτη σε σειρά αξιολόγησης µελέτη. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΟΧΟΙ - ΠΡΟΤΑΣΗ Η µελέτη αφορά κύρια στην πεζοδρόµηση των οδών ιονυσίου Αρεοπαγίτου & Αποστόλου Παύλου αλλά και στους γύρω ελεύθερους και κοινόχρηστους χώρους, χωρική ενότητα που αποτελεί τον συνδετικό ιστό για πολλούς από τους πλέον σηµαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της χώρας. Συνδέει το Ολυµπιείο, την Ακρόπολη, το ιονυσιακό θέατρο, το λόφο του Φιλοπάππου, την Πνύκα, το λόφο των Νυµφών, την Αρχαία Αγορά, τον Κεραµεικό αλλά και άλλους χώρους ευρείας προσέλευσης του κοινού όπως το Νέο Μουσείο Ακρόπολης, το Ηρώδειο κλπ. εν πρόκειται για απλή πεζοδρόµηση ή αποµάκρυνση των αυτοκινήτων αλλά για την δηµιουργία ενός υπερτοπικού πόλου αναψυχής. ηµιουργούνται, αναδιαµορφώνονται / αναπλάθονται κοινόχρηστοι και ελεύθεροι χώροι που αποδίδονται µε νέα µορφή στο κοινό. Νέες πλατείες για την πόλη νέα σηµεία αναφοράς/ στάσης/ συνάντησης ή περισυλλογής : Το πλάτωµα µπροστά στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, το τρίγωνο Παρθένη, η Πλατεία του Θησείου στην κατάληξη της οδού Ηρακλειδών µπροστά στην Αρχαία Αγορά και το τριγωνικό Άλσος στο Θησείο. Ο τόπος αυτός κάτω από κατάλληλες συνθήκες και ανάλογη διαχείριση µπορεί να αποτελέσει τον πιο ενδιαφέροντα υπαίθριο πόλο αναψυχής της Ευρώπης µε κεντρική ιδέα αντάξια των µνηµείων που συνδέει, ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ. Οι βασικοί στόχοι της µελέτης ήταν : 1. ηµιουργία ενός υπερτοπικού πόλου αναψυχής στο πλαίσιο ενός αρχαιολογικού πάρκου στο κέντρο της πόλης. 2. ηµιουργία νέων «δηµόσιων χώρων πλατειών» και αναβάθµιση των υφισταµένων. 3. Εναρµόνιση των προτάσεων της µελέτης στον ιδιαίτερα ευαίσθητο χώρο που περιβάλλει τους δύο βασικούς άξονες, δηλ. την. Αρεοπαγίτου και την Απ. Παύλου (µην ξεχνάµε στην καρδιά της αρχαίας πόλης). 4. Ανάδειξη των παρακείµενων και υπερκείµενων αρχαιολογικών χώρων και η κατά το δυνατόν επαναφορά του τοπίου στην αρχική του µορφή. 5. Ένταξη των µνηµείων στον ζωντανό ιστό της σύγχρονης πόλης δηµιουργώντας κάτι περισσότερο από έναν απλό πεζόδροµο, έναν τόπο γαλήνης, περιπάτου και περισυλλογής και παράλληλα ανάκτηση για τους σηµερινούς επισκέπτες αρχαίων διαδροµών. 6. Θεσµοθέτηση χρήσεων γης συµβατών µε την φιλοσοφία και τους στόχους της όλης παρέµβασης καθώς και προτάσεις για ειδικό πολεοδοµικό και αρχιτεκτονικό κανονισµό. 7. Πρόταση κυκλοφοριακών ρυθµίσεων στην µικροκλίµακα της περιοχής. 10

12 Η Πρόταση δεν αναπαράγει την γραµµικότητα των υπαρχουσών οδών αλλάζοντας απλώς την επιφάνειά τους, δηλαδή τη δαπεδόστρωση. Αντίθετα στενεύει, πλαταίνει, δηµιουργεί καµπύλες, αλλού αποδίδει χώρο στον παρακείµενο αρχαιολογικό χώρο και αλλού αντιπροτείνει (ελεγχόµενα) περάσµατα µέσα από τους αρχαιολογικούς χώρους, που περιµένουν να ξαναπάρουν τη θέση που τους αξίζει στην καθηµερινή ζωή των κατοίκων αυτής της πόλης, και όχι µόνο στα τουριστικά φυλλάδια ή στη σύντοµη παραµονή των τουριστών στην Αθήνα. Η περιοχή παρέµβασης ορίζει διαδροµή µήκους 2 χλµ. περίπου, η οποία διέρχεται µέσα από περιοχές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και πρασίνου, ενώ µεγάλο µέρος της εφάπτεται µε τη σύγχρονη πόλη. Η ποικιλόµορφη αυτή διαδροµή σχεδιάζεται ως ένας ενιαίος πεζόδροµος, ο οποίος θα επιτρέπει στους κατοίκους και στους επισκέπτες να διασχίσουν το σύνολο σχεδόν του «αρχαιολογικού πάρκου» της πόλης, και να επισκεφθούν τα µνηµεία, τους ιστορικούς τόπους και τα µουσεία της. ίνεται ιδιαίτερη έµφαση στον σχεδιασµό των περιοχών σύνδεσης: του Νέου Μουσείου Ακρόπολης µε το Θέατρο ιονύσου και τη νότια κλιτύ, του Ηρωδείου και της νοτιοδυτικής κλιτύος της Ακρόπολης µε τον λόφο του Φιλοπάππου, του λόφου της Πνύκας µε την Αρχαία Αγορά και της Αρχαίας Αγοράς µε τον Κεραµεικό, στην περιοχή του σταθµού ΗΣΑΠ στο Θησείο. Αντικείµενο της µελέτης είναι και το φυσικό περιβάλλον. Το έντονο ανάγλυφο του εδάφους και οι φυσικές διαδροµές -απαράλλακτες από την αρχαιότητα- οφείλουν όχι µόνο να γίνουν σεβαστές αλλά και να αναδειχθούν µε τον κατάλληλο σχεδιασµό και την αραίωση ή τον εµπλουτισµό της βλάστησης. Η γραµµική χάραξη της ιονυσίου Αρεοπαγίτου, το µεγάλο πλάτος του δρόµου καθώς και το οπτικά αδιαπέραστο φράγµα πυκνής βλάστησης κατά µήκος της παλαιάς περίφραξης, αποτελούσαν στοιχεία έντονης τοµής µεταξύ του αρχαιολογικού χώρου και της πόλης. Προκειµένου να αποκατασταθεί η αίσθηση της συνέχειας, ελαχιστοποιήθηκαν οι σκληρές χαράξεις και διαµορφώθηκαν «ελεύθερες ζώνες» στις παρυφές του αρχαιολογικού χώρου, οι οποίες καθορίστηκαν από τα αρχαία, τις επιθυµητές πορείες και τις στάσεις θέασης των µνηµείων. Ο τριγωνικός χώρος µεταξύ Ρ. Γκάλλι και. Αρεοπαγίτου (όπου ήταν και η οικία του Παρθένη) ενοποιήθηκε µε τον λόφο και διαµορφώνεται ένα µικρό πάρκο µε καθιστικά µε θέα προς τον βράχο και µονοπάτια για την υποδοχή και κυκλοφορία των επισκεπτών. Το τµήµα του πάρκου ανατολικά της καµπύλης της οδού που οδηγεί στον σταθµό του ΗΣΑΠ προσαρτάται στον αρχαιολογικό χώρο. Αυτό που αποµένει προτείνεται να «ανοίξει» προς την πόλη και να διαµορφωθεί έτσι ώστε να αποτελέσει τον συνδετικό ιστό µεταξύ των αρχαιολογικών χώρων που συναντώνται στη θέση αυτή και των χώρων της πόλης. ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ ΕΓΚΡΙΣΕΩΝ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Τα Έργα είναι πλέον ολοκληρωµένα και έτσι µε άνεση µπορούµε να επισηµάνουµε ότι ο χρονικός προγραµµατισµός ενός τέτοιου έργου είναι εξαιρετικά δύσκολος αν όχι ανέφικτος από το γραφείο. Καθίσταται συχνά «απροσδιόριστος» από απρόβλεπτους 11

13 παράγοντες, όπως : ροή χρηµατοδότησης, χρόνους και διαδικασίες εγκρίσεως µελετών, εντοπισµό αρχαιολογικών ευρηµάτων, συντονισµό µε τους Οργανισµούς Κοινής Ωφελείας κ.α. Στη συγκεκριµένη περίπτωση οι συνθήκες ήταν ακόµα πιο δύσκολες, λόγω του ότι το συγκεκριµένο έργο υπήρξε το πρώτο (χαρακτηρίστηκε και πιλοτικό) µεγάλο δηµόσιο έργο στην καρδιά της Αρχαίας Αθήνας, µε ό,τι αυτό µπορεί να συνεπάγεται ως προς τη βεβαιότητα ύπαρξης ή ανεύρεσης αρχαιολογικών ευρηµάτων ανυπολόγιστης αξίας. Αρκεί να θυµίσει κανείς ότι η πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος, όπως ήδη αναφέρθηκε, έγινε τον Φεβρουάριο του 1996 από το ΥΠΕΧΩ Ε, η υπογραφή της σύµβασης µε τους αναδόχους µελετητές έγινε από την ΕΑΧΑ ΑΕ τον Οκτώβριο του 1998 και η έναρξη κατασκευής του πρώτου τµήµατος τον Ιανουάριο του Οι απαιτούµενες εγκρίσεις προέρχονται κύρια από το ΥΠΠΟ και το ΥΠΕΧΩ Ε (ΚΑΣ, ΚΣΧΟΠ κ.λπ.). εν είναι όµως ούτε εφικτό ούτε διαχειριστικά ευκταίο (από άποψη κόστους και χρόνου) να υποβληθεί ολοκληρωµένη µελέτη εφαρµογής µε κίνδυνο να ανατραπεί στο σύνολό της. Εποµένως οι εγκρίσεις αυτές πολλαπλασιάζονται µε τον αριθµό των απαιτούµενων µελετών (π.χ. προκαταρκτική, προµελέτη, οριστική, εφαρµογής) και µε τον αριθµό των υποτµηµάτων του έργου. Με όλο το θαυµασµό µου για το έργο του Πικιώνη και όλο το σεβασµό για την κληρονοµιά που µας άφησε, θα ήθελα να είναι σε όλους σαφές ότι µε το υφιστάµενο σήµερα θεσµικό πλαίσιο υλοποίησης δηµοσίων έργων και την ένταξή τους στο ΚΠΣ (κατά συνέπεια υπό τον συνεχή έλεγχο όλων των αρµοδίων φορέων), δεν θα ήταν σε καµία περίπτωση δυνατή η ολοκλήρωση του έργου του µε τη γνωστή σε όλους µας µορφή και ευαισθησία του, που προϋποθέτει όµως επί τόπου τροποποιήσεις, συνεχείς προσαρµογές, αλλά και πλήρη µ αυτόν τον τρόπο αξιοποίηση του ταλέντου και της δεξιοτεχνίας του ασκάλου. Ανεξάρτητα µε όποιες µικρές ή µεγάλες αντιρρήσεις (και είναι υγιές να υπάρχουν) για το αισθητικό αποτέλεσµα, η σεµνότητα της παρέµβασης, ο µη «Πικιωνισµός» και το λιτό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που οι µελετητές χρησιµοποίησαν, παραπέµπουν σε µια παρέµβαση που έχει τα εχέγγυα ώστε στο µέλλον να αποδειχθεί «κλασσική». Είναι επίσης µια ευκαιρία να καταστεί σαφές ότι τα έργα αυτά εντός αρχαιολογικού χώρου δεν είναι δυνατόν να αντιµετωπιστούν ως απλά έργα οδοποιίας ή ως ένας οποιοσδήποτε πεζόδροµος. Οι ρυθµοί του έργου και οι µέθοδοι εκτέλεσής του είναι και οφείλουν να είναι διαφορετικοί από άλλα τεχνικά έργα. Επίσης ίσως να µην είναι σε όλους γνωστές οι παράµετροι που υπεισήλθαν σε αυτή τη µελέτη και σε διάφορες φάσεις χρονικά διακριτές. Μερικά παραδείγµατα : (α) Αλλαγή της επίκλισης της οδού, ώστε να είναι δυνατή η κατασκευή και η διέλευση του τραµ, όταν και εάν αυτό αποφασιστεί από την πολιτεία. Αυτό συνεπάγεται και πρόβλεψη στερεού εγκιβωτισµού ώστε η ενδεχόµενη µελλοντική κατασκευή του τραµ να µην προκαλέσει καταστροφές σε όλο το πλάτος του δρόµου αλλά µόνο στο διάδροµο διέλευσης ΜΜΜ (των 6µ.). (β) Πρόβλεψη αγωγού οµβρίων, ο οποίος δεν υπήρχε στην. Αρεοπαγίτου. 12

14 (γ) Πρόβλεψη και κατασκευή σε συνεργασία µε τον ήµο Αθηναίων αποχέτευσης σε τµήµατα της οδού. (δ) Μετατόπιση των ορίων των αρχαιολογικών χώρων άλλοτε εις όφελος του δηµοσίου χώρου, άλλοτε εις όφελος συγκεκριµένων µνηµείων του αρχαιολογικού χώρου. (ε) Λήψη αποφάσεων για κατάχωση αρχαιολογικών ευρηµάτων µε στόχο την ανάδειξη άλλων. (στ) Αξιοποίηση του χώρου για το 2004 (π.χ. δυνατότητα διέλευσης ποδηλατικής διαδροµής). Ως Υπεύθυνη της ιεύθυνσης και του Συντονισµού του Έργου εκείνη τη χρονική περίοδο, θα ήθελα αφ ενός να συγχαρώ την οµάδα µελέτης για την λιτότητα του αρχιτεκτονικού λεξιλογίου και την σεµνότητα της επιτυχηµένης αυτής παρέµβασης και αφ ετέρου να σταθώ στην πολεοδοµική διάσταση της παρέµβασης και στις τεράστιες δυσκολίες υλοποίησής της. Στις δυσκολίες ανταπόκρισης σε ένα άρτιο τεχνικά έργο µέσα σε αρχαιολογικό χώρο και στην προσπάθεια επανένταξης των µνηµείων συµβόλων της πόλης µας στην καθηµερινή ζωή της. Σε κάθε περίπτωση το πιο σηµαντικό τµήµα του αρχαιολογικού πάρκου, ο Μεγάλος Περίπατος στο σύνολό του (Αρεοπαγίτου-Παύλου-Ερµού-Αδριανού) λειτουργεί ήδη και η πηγαία επιστροφή των Αθηναίων στην καρδιά της αρχαίας πόλης είναι γεγονός. Ο συγκεκριµένος πεζόδροµος λειτούργησε ως καταλύτης, διότι τα µνηµεία και οι γύρω ελεύθεροι χώροι ήταν εδώ και αιώνες εκεί. Σε όλους όσους εργάστηκαν σε βάθος χρόνου για την υλοποίηση αυτού του οράµατος, οφείλουµε ένα µεγάλο ευχαριστώ. 13