ΙΔΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τ. Καρατάσου 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977, www.iobe.gr 11 T. Karatassou Str., 117 42 Athens, Greece, Tel.: (+30) 210 92 11 200-10, Fax: (+30) 210 92 33 977 Τα ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής και η ενίσχυση των φορολογικών εσόδων στην Ελλάδα Οκτώβριος 2015
Ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής: Βασικές κατηγορίες Κάρτες πληρωμών Εντολές άμεσης χρέωσης Ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής Ηλεκτρονικό χρήμα Μεταβιβάσεις πίστωσης 2
Σκοπός της μελέτης Να διερευνηθεί ο ρόλος των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής (ΗΜΠ) στον περιορισμό της παραοικονομίας και στην ενίσχυση των φορολογικών εσόδων Να ποσοτικοποιηθεί η επίδραση στα φορολογικά έσοδα από την υιοθέτηση κινήτρων για τη χρήση των ΗΜΠ σε συναλλαγές λιανικής 3
Περιεχόμενα 1. Η χρήση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής (ΗΜΠ) στην Ελλάδα 2. Εμπόδια στην περαιτέρω διείσδυση ΗΜΠ 3. Ηλεκτρονικές πληρωμές, παραοικονομία και οικονομική ανάπτυξη 4. Κίνητρα για τη χρήση των ΗΜΠ 5. Προτάσεις πολιτικής 4
1. Η χρήση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής στην Ελλάδα 5
Με την οικονομική κρίση, ο ρυθμός αύξησης των συναλλαγών επιβραδύνθηκε σημαντικά, ενώ η αξία υποχώρησε Εκατ. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Δισεκ. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 140 Αριθμός ηλεκτρονικών συναλλαγών στην Ελλάδα 25 Αξία ηλεκτρονικών συναλλαγών στην Ελλάδα 120 100 80 20 15 60 10 40 20 5 0 0 Σημείωση: Δεν περιλαμβάνονται οι μεταφορές πίστωσης (credit transfers) και οι επιταγές Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα 6
Στην Ελλάδα οι συναλλαγές με κάρτες αφορούν κυρίως στις πιστωτικές κάρτες, στην Ευρωζώνη κυριαρχούν οι χρεωστικές 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 2007 2007 2008 2008 2009 2009 2010 2010 2011 2011 2012 2012 2013 2013 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006 2006 2007 2007 2008 2008 2009 2009 2010 2010 2011 2011 2012 2012 2013 2013 100% 80% 60% 40% 20% 0% Κατανομή με βάση τον αριθμό συναλλαγών - Ελλάδα 100% 80% 60% 40% 20% 0% Κατανομή με βάση τον αριθμό συναλλαγών - Ευρωζώνη Πιστωτικές Χρεωστικές Μεταγενέστερης χρέωσης Πιστωτικές Χρεωστικές Μεταγενέστερης χρέωσης 100% 80% 60% 40% 20% 0% Κατανομή με βάση την αξία συναλλαγών - Ελλάδα 100% 80% 60% 40% 20% 0% Κατανομή με βάση την αξία συναλλαγών - Ευρωζώνη Πιστωτικές Χρεωστικές Μεταγενέστερης χρέωσης Πιστωτικές Χρεωστικές Μεταγενέστερης χρέωσης Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα 7
Σε όρους αριθμού συναλλαγών ανά κάτοικο, η Ελλάδα κατέχει την τελευταία θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 500 Αριθμός συναλλαγών με ΗΜΠ ανά κάτοικο, 2013 450 400 350 300 250 200 189 150 100 50 0 17 Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα 8
Η τραπεζική αργία και οι έλεγχοι στην κίνηση κεφαλαίων έδωσαν σημαντική ώθηση στη διείσδυση των ΗΜΠ Δείκτης (100=Ιουν-2015) Δείκτης (100=31.12.2014) Εγχώριες συναλλαγές αγορών με κάρτες πληρωμής 250 200 150 100 50 0 100 205 203 178 99 100 194 177 176 91 Ιούν-2015 Ιούλ-2015 Αυγ-2015 Σεπ-2015 Αξία ανά συναλλαγή Αριθμός συναλλαγών Συνολική αξία Αριθμός ενεργών καρτών και τερματικών POS 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 100 105 100 119 110 121 100 99 98 97 111 Δεκ-2014 Ιουν-2015 Αυγ-2015 Σεπ-2015 Αριθμός Ενεργών Χρεωστικών Καρτών Αριθμός Ενεργών Πιστωτικών Καρτών Αριθμός POS Πηγή: Τράπεζες μέλη της ΕΕΤ, Επεξεργασία: ΙΟΒΕ 9
Ωστόσο, υπάρχουν ακόμα σημαντικά περιθώρια για περαιτέρω αύξηση 500 Αριθμός συναλλαγών με ΗΜΠ ανά κάτοικο 450 400 350 300 250 200 150 100 50 17 33 50 0 Πηγή: ΕΚΤ, Επεξεργασία: ΙΟΒΕ 10
2. Εμπόδια στην περαιτέρω διείσδυση 11
Ο βαθμός υιοθέτησης των ΗΜΠ εξαρτάται από τη συμπεριφορά καταναλωτών, επιχειρήσεων και κράτους Επιχειρήσεις Θεσμικό πλαίσιο & Δημόσια Διοίκηση Νοικοκυριά Βαθμός υιοθέτησης ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής 12
Οι επιδόσεις της δημόσιας διοίκησης ως καταλύτης για τη διείσδυση των ΗΜΠ επιδέχεται βελτιώσεις Σημαντικό αντικίνητρο στο παρελθών η αντιμετώπιση των δαπανών με πιστωτικές κάρτες ως τεκμήριο. Με το υφιστάμενο ρυθμιστικό πλαίσιο, δεν φαίνεται να υφίστανται σημαντικά αντικίνητρα Ενιαίοι κανόνες για τις πληρωμές εντός ΕΕ (Οδηγία 2007/64/ΕΚ & Ν. 3862/2010). Προώθηση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στον Δημόσιο τομέα (Ν. 3979/2011) Υποχρεωτική πληρωμή μέσω τραπεζικού συστήματος για συναλλαγές άνω των 500 (Ν. 4172/2013). Ωστόσο, υπάρχουν περιθώρια για ενίσχυση του ρόλου του κράτους ως καταλύτης για την προώθηση των ΗΜΠ Δείκτης ανάπτυξης της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (EGDI), 2014 Γαλλία Ολλανδία Ην. Βασίλειο Φινλαδία Ισπανία Σουηδία Εσθονία Δανία Αυστρία Γερμανία Ιρλανδία Ιταλία Λουξεμβούργο Βέλγο ΕΕ-28 Λιθουανία Λετονία Ελλάδα Πορτογαλία Ουγγαρία Μάλτα Σλοβενία Πολωνία Κροατία Σλοβακία Τσεχία Κύπρος Ρουμανία Βουλγαρία 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 Πηγή: United Nations E-Government Survey 13
Η κατακερματισμένη δομή του λιανικού εμπορίου αποτελεί βασικό εμπόδιο για ευρύτερη χρήση των ΗΜΠ Επιχειρήσεις στο λιανικό εμπόριο με <10 εργαζόμενους Μερίδιο στον κύκλο εργασιών, 2012 Ελλάδα Μάλτα Ιταλία Κύπρος Ισπανία Βέλγιο Σλοβακία Πολωνία Πορτογαλία Βουλγαρία Γαλλία ΠΓΔΜ Ουγγαρία EE-28 Τσεχία Ολλανδία Αυστρία Σουηδία Δανία Νορβηγία Ιρλανδία Ρουμανία Φινλανδία Βοσνία Γερμανία Λετονία Ελβετία Κροατία Μεγάλη Βρετανία Λιθουανία Σλοβενία Εσθονία* Λουξεμβούργο 50% 46% 44% 39% 36% 35% 35% 34% 33% 31% 30% 29% 27% 26% 24% 23% 20% 20% 20% 19% 19% 18% 18% 16% 15% 15% 14% 13% 12% 10% 10% 7% 63% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Αριθμός τερματικών POS ανά επιχείρηση στο λιανικό εμπόριο, 2012 Μεγάλη Βρετανία Φινλανδία Ιρλανδία Δανία Εσθονία Σλοβενία Λουξεμβούργο Σουηδία Γαλλία Ισπανία Αυστρία Ολλανδία Κύπρος Ιταλία Γερμανία Μάλτα* Ελλάδα Πορτογαλία Λετονία Βέλγιο Ρουμανία Ουγγαρία Πολωνία Λιθουανία Τσεχία Σλοβακία Βουλγαρία 3.8 3.5 3.0 2.8 2.8 2.7 2.6 2.4 2.2 1.9 1.9 1.8 1.7 1.7 1.2 1.0 1.0 0.9 0.8 0.7 0.7 5.1 5.1 6.4 8.7 8.2 7.4 0 2 4 6 8 10 * Τα στοιχεία για την Εσθονία αφορούν το 2011 Πηγή: Eurostat, επεξεργασία IOBE * Τα στοιχεία για τη Μάλτα αφορούν το 2010 Πηγή: ΕΚΤ, Eurostat, επεξεργασία IOBE 14
Η χαμηλή διείσδυση σχετίζεται στενά και με τη δυσπιστία των καταναλωτών, χωρίς όμως ισχυρή αντικειμενική βάση Ασφάλεια των διαδικτυακών πληρωμών Αξία νοθευμένων συναλλαγών Ην. Σλοβενία Γαλλία Λουξεμβ Ελλάδα Ρουμανία Βέλγιο Κύπρος Ιρλανδία Σουηδία Πορτογα Ολλανδία EE-27 Κροατία Ισπανία Γερμανία Φινλανδία Τσεχία Αυστρία Λιθουανία Δανία Ιταλία Λετονία Μάλτα Ουγγαρία Σλοβακία Εσθονία Πολωνία Βουλγαρία 48% 46% 46% 43% 38% 37% 37% 36% 36% 35% 35% 35% 35% 33% 33% 33% 32% 31% 30% 29% 29% 27% 26% 24% 24% 23% 22% 20% 19% 0% 20% 40% 60% Πηγή: Ευρωβαρόμετρο IE FR DK GB LU AT EA-17 BE MT FI NL SE DE IT CY ES EE LV PT CZ SI GR SK PL BG LT HU RO HR Επιπλέον η αύξηση της διείσδυσης περιορίζεται λόγω της οικονομικής κρίσης 0.20 1.65 0 1 2 3 4 5 6 ανά κάρτα Πηγή: ECB (2015), Fourth report on card fraud. 15
Η επίδραση των μετρήσιμων παραγόντων ενισχύεται από network effects και τη δύναμη της συνήθειας Δυσπιστία των καταναλωτών Κατακερματισμένη επιχειρηματικότητα Λοιποί παράγοντες (κρίση, φοροδιαφυγή) Μετρήσιμοι παράγοντες Network effects Η αξία της χρήσης ΗΜΠ για τους καταναλωτές είναι χαμηλή όταν η διείσδυση στους εμπόρους είναι χαμηλή και αντίστροφα Η πράξη της πληρωμής επαναλαμβάνεται καθημερινά και αποτελεί συνήθεια Η χαμηλή διείσδυση των ΗΜΠ παγιώνεται Συνήθειες 16
3. Ηλεκτρονικές πληρωμές, παραοικονομία και οικονομική ανάπτυξη 17
Η υστέρηση των εσόδων από ΦΠΑ (VAT gap) και ο αριθμός συναλλαγών με ΗΜΠ συσχετίζονται αρνητικά (ρ=-0,57) VAT gap 60 VAT gap και συναλλαγές με ΗΜΠ ανά άτομο 50 40 Ελλάδα 30 20 y = -0.0585x + 30.738 R² = 0.3299 10 0 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 Συναλλαγές με ΗΜΠ ανά άτομο Πηγή: EC, ECB. Επεξεργασία: IOBE 18
Οι φορολογικές εισπράξεις συσχετίζονται θετικά με τη χρήση καρτών και σε ανάλυση χρονολογικών σειρών για την Ελλάδα Υπόδειγμα: Φορολογικές εισπράξεις= f(αεπ, Αξία συναλλαγών με κάρτες) Ετήσια στοιχεία για την Ελλάδα την περίοδο 2000-2013 Αποτελέσματα: Μεταβλητή Υπόδ. 1 Υπόδ.2 ΑΕΠ 0.41* 0.49* Χρεωστικές κάρτες 0.25* Όλες οι κάρτες 0.24* R 2 0.81 0.70 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Επιπλέον φορολογικά έσοδα στην Ελλάδα με βάση την αξία συναλλαγών προς ΑΕΠ άλλων χωρών Πορτογαλία Ισπανία Ιταλία Μ.Ο. ΕΕ Επιπλέον φορολογικά έσοδα ( δισεκ.) Επιπλέον φορολογικά έσοδα (%) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Με βάση την οικονομετρική εκτίμηση, τα φορολογικά έσοδα στην Ελλάδα θα ήταν υψηλότερα κατά 30% ( 19 δισεκ.) εάν η χώρα είχε αξία συναλλαγών προς ΑΕΠ αντίστοιχη με το Μ.Ο. της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 19
Τα ΗΜΠ μειώνουν την παραοικονομία και επιδρούν στο ΑΕΠ μέσω καταλυτικών επιδράσεων Μείωση του κόστους συναλλαγών Μείωση της παραοικονομίας Η επίδραση των ΗΜΠ στο ΑΕΠ Ώθηση στη δημιουργία νέων υπηρεσιών Αύξηση ΑΕΠ Ενίσχυση του ανταγωνισμού στις αγορές Αύξηση της κατανάλωσης Η επίδραση των ΗΜΠ σε δείγμα 51 οικονομιών (93% του παγκόσμιου ΑΕΠ): Υψηλότερη ιδιωτική κατανάλωση κατά $1,1 τρισεκ. την περίοδο 2003-2008 Υψηλότερη ανάπτυξη κατά 0,2% ετησίως ($983 δισεκατ. ΑΕΠ συνολικά) Υψηλότερη απασχόληση κατά 1,9 εκατ. θέσεις εργασίας Πηγή: Zandi και Singh (2010, 2013) 20
4. Κίνητρα για την χρήση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής 21
Η ανάγκη για περιορισμό της φοροδιαφυγής ώθησε στην εφαρμογή μέτρων για αύξηση των ηλεκτρονικών πληρωμών Έκπτωση επί των συναλλαγών Λοταρίες Έκπτωση επί του φόρου εισοδήματος Χρήση ηλεκτρονικών συναλλαγών Πάταξη της φοροδιαφυγής Απαγόρευση χρήσης μετρητών 22
Στη Ν. Κορέα το μερίδιο των ΗΜΠ στην ιδιωτική κατανάλωση αυξήθηκε από 15% σε 65% εντός μιας δεκαετίας Επιστροφή 1% και έκπτωση επί του φόρου εισοδήματος Κίνητρα για τη χρήση ΗΜΠ στην Ν. Κορέα Υψηλότερη επιστροφή για συναλλαγές στον τουρισμό (2%) Μειώσεις φόρου εισοδήματος για επιχειρήσεις (μέχρι το 2011) Υποχρεωτική διάθεση POS στα καταστήματα Πλαφόν στις χρεώσεις Πρόστιμα για άρνηση πληρωμής με κάρτα Κανόνας threestrikes-out Κίνητρα στους καταναλωτές να δηλώνουν παραβάσεις Λοταρία με παραστατικά καρτών Οι εισπράξεις του φόρου εισοδήματος στην Ν. Κορέα την ίδια περίοδο (2000-2009) αυξάνονταν κατά 13,6% ετησίως 23
Στην Ελλάδα, τα κίνητρα που προσφέρουν οι τράπεζες έχουν θετικό και στατιστικά σημαντικό αντίκτυπο στη χρήση καρτών Επίδραση στην αξία συναλλαγών Επίδραση στον αριθμό συναλλαγών Επιστροφή 0.32 Επιστροφή 0.29 Εκπαίδευση 0.18 Εκπαίδευση 0.15 Απασχόληση 0.11 Απασχόληση 0.09 Χρήση επιστροφής 0.05 Χρήση επιστροφής 0.09 Χρονική τάση 0.01 Χρονική τάση 0.04 Φύλο -0.05 Φύλο -0.06 Ηλικία -0.13 Ηλικία -0.43-0.2-0.1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 Ελαστικότητα -0.6-0.4-0.2 0 0.2 0.4 Ελαστικότητα Αποτελέσματα με βάση οικονομετρικής ανάλυσης, αξιοποιώντας δείγμα συναλλαγών 40 χιλ. ατόμων για την περίοδο 2010-2014. 24
5. Προτάσεις πολιτικής 25
Οι συναλλαγές μπορούν να χωριστούν σε τρείς κατηγορίες, ανάλογα με τον κίνδυνο φοροδιαφυγής Τύπος A: Χαμηλός κίνδυνος φοροδιαφυγής (π.χ. μεγάλα καταστήματα, αλυσίδες) Τύπος Β: Μέτριος κίνδυνος φοροδιαφυγής (π.χ. μικρά καταστήματα) Τύπος Γ: Υψηλός κίνδυνος φοροδιαφυγής (π.χ. ελεύθεροι επαγγελματίες) Ο καταναλωτής πληρώνει όλο το τίμημα Ο καταναλωτής πληρώνει όλο το τίμημα Ο καταναλωτής δεν πληρώνει το ΦΠΑ (στο σύνολό του ή εν μέρει) Ο έμπορος εκδίδει απόδειξη και συμμορφώνεται φορολογικά (ΦΠΑ, φόρος εισοδήματος) Ο έμπορος δεν εκδίδει απόδειξη, ιδιοποιείται το ΦΠΑ και δηλώνει χαμηλότερο εισόδημα Ο έμπορος δηλώνει χαμηλότερο εισόδημα Το κράτος λαμβάνει όλα τα έσοδα από ΦΠΑ και φόρο εισοδήματος Το κράτος χάνει το ΦΠΑ και συλλέγει χαμηλότερο φόρο εισοδήματος Το κράτος χάνει το ΦΠΑ και συλλέγει χαμηλότερο φόρο εισοδήματος 26
Προτείνονται κίνητρα και διοικητικά μέτρα, τα οποία διαφοροποιούνται ανά τύπο συναλλαγής Μέτρα πολιτικής Συναλλαγές τύπου Α Συναλλαγές τύπου Β Συναλλαγές τύπου Γ Κίνητρα Επιστροφή 1% της αξίας συναλλαγών Επιστροφή 5% της αξίας συναλλαγών Επιστροφή 10 % της αξίας συναλλαγών Λοταρία μέσω των ΗΜΠ Διοικητικά μέτρα Δυνατότητα χρήσης ΗΜΠ σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες Υποχρεωτική διάθεση τερματικών POS (με επιδότηση) Υποχρεωτική χρήση ΗΜΠ σε συναλλαγές με αξία πάνω από 30 27
Η αναμενόμενη αύξηση από την επιστροφή 1% της αξίας στο κεντρικό σενάριο είναι αντίστοιχη με την επίδραση των CC 700% 600% 500% 400% Αύξηση συναλλαγών σε σχέση με το 2013 (%) Συναλλαγές τύπου Β 428% Συναλλαγές τύπου Γ 599% 300% 200% 100% 0% Συναλλαγές τύπου Α 25% 118% 105% 165% Έκπτωση 1% Έκπτωση 5% Έκπτωση 10% Break-even Κεντρικό Σημ: Break-even - ελάχιστη αύξηση των συναλλαγών με ΗΜΠ μέσω POS για θετικό καθαρό δημοσιονομικό αποτέλεσμα στην κατηγορία συναλλαγών αντίστοιχη με τη στόχευση του μέτρου, με βάση τις υποθέσεις του κεντρικού σεναρίου. 28
Στο κεντρικό σενάριο, τα μέτρα εκτιμάται ότι οδηγούν σε καθαρή αύξηση των φορολογικών εσόδων κατά ~ 700 εκατ. Τελική επίδραση στα δημοσιονομικά έσοδα ( εκατ.) Μέτρο Συντηρητικό Κεντρικό Αισιόδοξο Έκπτωση 1% 47 248 610 Έκπτωση 5% -1 79 182 Έκπτωση 10% -10 90 183 Λοταρία 6 72 153 POS στις δημόσιες επιχειρήσεις 0 2 5 POS στα μικρά καταστήματα -14 124 297 Απαγόρευση μετρητών 16 82 163 Σύνολο 46 696 1594 Στο αισιόδοξο σενάριο η επίδραση πλησιάζει τα 1,6 δισεκ. το πρώτο έτος, με αυξημένη επίδραση τα επόμενα έτη λόγω σταδιακής απόσυρσης των κινήτρων. 29
Επιπλέον μέτρα προς εξέταση Αντικατάσταση της υποχρέωσης συλλογής έντυπων αποδείξεων με ισόποση υποχρέωση για την πραγματοποίηση συναλλαγών με ΗΜΠ Υποχρεωτική πραγματοποίηση συναλλαγών με ΗΜΠ ίση με 10% του εισοδήματος για τα νοικοκυριά που λαμβάνουν μείωση του φόρου λόγω χαμηλού εισοδήματος (αφορολόγητο όριο) Μείωση του φόρου εισοδήματος για επιχειρήσεις που επιτυγχάνουν στόχους διείσδυσης ΗΜΠ στις συναλλαγές τους με τελικούς πελάτες Συμμετοχή στη λοταρία και επιχειρήσεων που δέχονται συναλλαγές με ΗΜΠ Ενίσχυση του καταλυτικού ρόλου του κράτους στη διείσδυση των ΗΜΠ: Υποχρεωτική χρήση μεταφορών πίστωσης για τις εισπράξεις στα τελωνεία (ICISnet) Καθολική χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής στις Δημόσιες Οικονομικές Υπηρεσίες (ΔΟΥ) Ολοκλήρωση του συστήματος ηλεκτρονικού παραβόλου Δράσεις ενημέρωσης και εκπαίδευσης. 30
Προϋποθέσεις επιτυχίας των μέτρων Επαρκής αξιοποίηση της πληροφόρησης από τις ελεγκτικές αρχές Ενεργοποίηση των ελεγκτικών αρχών με βάση τις δυνατότητες που προσφέρει η αυξημένη χρήση των ΗΜΠ. Βελτίωση της αποτελεσματικότητάς των φορολογικών ελέγχων. Ικανοποιητική ανταπόκριση από την πλευρά των καταναλωτών Μέτρα διασφάλισης απορρήτου συναλλαγών για τους καταναλωτές Πρωτοβουλίες ενημέρωσης Ανάκτηση της εμπιστοσύνης στο τραπεζικό σύστημα Ολοκλήρωση της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών 31
Ευχαριστούμε για την προσοχή σας Ερευνητική ομάδα: Ε. Βαλαβανιώτη, Φ. Θωμαΐδου, Η. Ντεμιάν, Μ. Παπαδάκης, Ν. Παρατσιώκας, Κ. Πέππας και S. Danchev 32