1 Γ. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΤΑ ΑΝΤΙΚΛΕΙΔΙΑ Βιογραφικά στοιχεία Ο Γιώργης Παυλόπουλος γεννήθηκε στον Πύργο Ηλείας το 1924. Φοίτησε στη Νομική Σχολή της Αθήνας, αλλά δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του, αφού αφοσιώθηκε στην ποίηση. Άρχισε να γράφει ποιήματα από το 1941. Οι πρώτες του δημοσιεύσεις έγιναν το 1943 στο περιοδικό Οδυσσέας, που εξέδιδε ο ίδιος με φίλους του στον Πύργο. Αν και εργαζόταν στο λογιστήριο του τοπικού ΚΤΕΛ, παρακολουθούσε πολύ στενά το ποιητικό γίγνεσθαι, βρισκόταν σε επαφή με ομοτέχνους του, αλληλογραφούσε μαζί τους, αντάλλασσε απόψεις και προβληματισμούς για την ποιητική τέχνη, ταξίδευε και μελετούσε. Επίσης ήταν πολύ καλός ζωγράφος. Η ζωγραφική συμπλήρωνε την καλλιτεχνική του φύση σε ορισμένες περιπτώσεις τις ιδέες που δεν μετέγραφε σε ποίημα τις ζωγράφιζε. Για τους φίλους του ο Γιώργης Παυλόπουλος υπήρξε ένας εκπληκτικός παραμυθάς μάγευε με τις συναρπαστικές αφηγήσεις του και το εκπληκτικό χιούμορ του. Πέθανε το 2008. Ποιητικές του συλλογές: Το Κατώγι 1971, Το Σακί 1980, Τα Αντικλείδια 1988, Τριαντατρία Χαϊκού 1990, Λίγος Άμμος 1997, Πού είναι τα Πουλιά 2004, Να μη τους ξεχάσω 2008. Οι τίτλοι των ποιημάτων του, όπως και των παλαιότερων συλλογών του, είναι χαρακτηριστικοί: πρόκειται συνήθως για συγκεκριμένα ουσιαστικά συνοδευόμενα από ένα οριστικό άρθρο. Ο Γ. Παυλόπουλος (1924-2008) είναι ένας από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Το έργο του διακρίνεται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη κυριαρχεί το ποίημα-γεγονός, με τη συμβολική διαστρωμάτωση του ποιητικού μύθου. Στη δεύτερη κυριαρχεί η παραβολική διαχείριση του ποιητικού μύθου, δηλ. «το ποίημα εκείνο όπου η δοκιμασία του δημιουργού της ποιητικής σύνθεσης αποτελεί την κυρίως υπόθεση του ποιήματος» (Αλ. Ζήρας). Το ποίημα «Τα Αντικλείδια» ανήκει στη δεύτερη φάση. Ο ίδιος λέει για την ποίηση: «Δεν μπορείς να εξηγήσεις πώς γίνεται ένα ποίημα. Ένα ποίημα προετοιμάζεται μέσα σου από τα παιδικά σου ακόμα χρόνια, ένα άλλο προαισθάνεσαι να σε περιμένει στο στρίψιμο του δρόμου. Και πράγματι σε περιμένει. Ένα άλλο που δεν θα το γράψεις ποτέ, ξέρεις ότι θα το σκέφτεσαι ως την ώρα του θανάτου σου. Το ποίημα έρχεται και φεύγει, ξαναγυρίζει, ξαναφεύγει, ξαναγυρίζει. Μπορεί να περάσουν χρόνια ή μια ολόκληρη ζωή, παλεύοντας να πιάσεις τον ίσκιο ενός πουλιού». Αλλού επισημαίνει: «Δεν μπορώ να διδάξω την ποίηση. Δεν ξέρω τι είναι η ποίηση, κι αυτό εκφράζω με "Τα αντικλείδια". Νομίζω ότι δεν υπάρχει κανένας ορισμός για την Ποίηση. Ωστόσο ας μου επιτραπεί να την φαντάζομαι και να την ονειρεύομαι σαν μια πόρτα ανοιχτή». Τέλος εξομολογείται: «Η ποιητική δημιουργία είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μια υπέρτατη δοκιμασία, παλεύοντας στο μεταίχμιο της ζωής και θανάτου να φτάσεις στην αλήθεια της τέχνης σου. Η στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη, όπως η στιγμή κάθε ευτυχίας. Γρήγορα ξαναρχίζεις, πέφτοντας πάλι στην ίδια κατάσταση. Και η μόνη φιλοδοξία σου είναι, να μην καταλάβει ποτέ κανείς την αγωνία σου όταν έγραφες το έργο σου, να μην φανεί ποτέ μέσα στο έργο το παραμικρό σημάδι αυτής της αγωνίας». Τα Αντικλείδια: Βασικές επισημάνσεις 1.Το ποίημα ανήκει στην ομώνυμη ποιητική συλλογή, που δημοσιεύτηκε το 1988 και έχει ως θέμα τον ονειρικό αγώνα του ποιητή με το ποίημα. Υπάρχουν στίχοι, με κορύφωση το ποίημα που έδωσε τον τίτλο στη συλλογή, που αναφέρονται στην αγωνία της έκφρασης, στην πεμπτουσία της ποιητικής εμπειρίας, στην ίδια την Ποίηση.
2. Θέμα του ποιήματος είναι η φύση, η ουσία της Ποίησης, ο μαγικός, ο μυστηριακός και απρόσιτος κόσμος της. Επίσης η δοκιμασία του ποιητή και η διαδικασία της ποιητικής σύνθεσης. «Πρόκειται για ένα ποίημα που έχει ως θέμα την υφή της ίδιας της ποίησης», λέει ο Παυλόπουλος. Ο ποιητής επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι Ποίηση;». Επιχειρεί να προσδιορίσει την έννοια της ποίησης, εκφράζει έναν ευρύτερο θεωρητικό προβληματισμό για τη φύση και την ουσία της. Ο ποιητής «παγιδεύει τον αναγνώστη του στην περιπέτεια της επίλυσης ενός γοητευτικού αινίγματος που εν τέλει επιμένει να κρατά ερμητικά κλειστό το μυστικό του» (Τασούλα Καραγεωργίου). 3. Το ποίημα γίνεται το ίδιο φορέας της εμπειρίας που περιγράφει. Είναι ποίημα για την ποίηση. 4. Η εισχώρηση στα ενδότερα της ποίησης δεν είναι εύκολη. Τούτο μαρτυρεί ο τίτλος και η όλη εξέλιξη της αφήγησης. 5. Καταδεικνύει την ατέρμονη προσπάθεια των ποιητών να προσεγγίσουν τη βαθύτερη ουσία της ποίησης, προσπάθεια που πέφτει στο κενό, αφήνοντας μιαν αίσθηση ανολοκλήρωτου και ανικανοποίητου. 6. Τα «αντικλείδια» πρέπει να ακουστούν «ως δοκιμές για να οριστεί το άπιαστο είδωλο της ποίησης και το φάντασμα του ενός ποιήματος.. ό,τι λέμε ποίηση δεν είναι μόνο το άθροισμα των εκατομμυρίων ποιημάτων που γράφτηκαν πάνω στη γη, αλλά προπάντων ο ρυθμός που συνέχει τον μέσα και τον έξω κόσμο (το μοναχικό τραγούδι των Μουσών στο προοίμιο της Θεογονίας του Ησιόδου)» (Δημ. Μαρωνίτης, «Τα αντικλείδια της ποίησης», Διαλέξεις, Στιγμή, 1992, σ. 135-151). 7. Το ποίημα είναι ένας ποιητικός μύθος, μια αλληγορική αφήγηση που στηρίζεται στην τεχνική των αντιθέσεων ή αντιφάσεων. [Δομή: στ.1-13: ποιητικός μύθος, 14-17: επιμύθιο]. 8. «Τόσο τα Αντικλείδια όσο και στον Λίγο άμμο, λοιπόν, έχουμε να κάνουμε με ποιήματα ποιητικής, τα περισσότερα από τα οποία αποπνέουν την αίσθηση του ανικανοποίητου και του φευγαλέου, του χειροπιαστού σώματος ή πράγματος που όμως ξαφνικά εξαϋλώνεται και εξαφανίζεται, από κοντινό και οικείο γίνεται μακρινό και απρόσιτο, από φιλικό γίνεται απροσδόκητα άφιλο ή και εχθρικό ακόμη, κάποτε μάλιστα γίνεται επίβουλα εχθρικό, όπως συμβαίνει συνήθως με το εκάστοτε γραφόμενο τη στιγμή που γράφεται ποίημα». (Κώστας Παπαγεωργίου, «Ο ποιητής Γιώργης Παυλόπουλος», Γράμματα και Τέχνες, σ. 29-30). 2 Ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος -Ο τίτλος: δημιουργεί κλίμα οικειότητας, αναφέρεται σε προποιητική εμπειρία που είναι κοινή για όλους (όλοι γνωρίζουν τα αντικλείδια). Πιο ειδικά, υποδηλώνει τη δημιουργία ποιητικών συνθέσεων, προκειμένου ο ποιητής να περάσει την πόρτα της ποίησης, να προσεγγίσει δηλαδή την ποιητική τέχνη. Στους στ. 14-17 ο αφηγητής αποσυμβολίζει τον τίτλο και το ποίημα στο σύνολό του. -στ. 1: Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή. Μια πρώτη απόπειρα του ποιητή να ορίσει την έννοια της Ποίησης (το κεφαλαίο της αρχής υποδηλώνει την αξία της ποιητικής τέχνης). Την ορίζει με μια καθημερινή, οικεία εικόνα: ως πόρτα ανοικτή. Δημιουργείται ατμόσφαιρα μυστηρίου, καθώς η πόρτα οδηγεί σε έναν χώρο που δεν
γνωρίζουμε. Πρόκειται για ελλειπτική και απροσδιόριστη εικόνα, πρόσκληση και πρόκληση για όλους. Φαίνεται, δηλαδή, η ποίηση να είναι προσιτή σε όλους. Ωστόσο, η ουσιαστική σημασία του ορισμού γίνεται κατανοητή μόνο σε σχέση με το υπόλοιπο ποίημα. Ήδη στο δεύτερο στίχο το εύρος του ορισμού περιορίζεται. *Ερώτημα: Η ποίηση είναι η πόρτα ή το μέσα σ αυτήν; 3 -στ. 2-3: Πολλοί κοιτάζουν μέσα χωρίς να βλέπουν τίποτα και προσπερνούνε. Ο ποιητής με τα ρήματα «Κοιτάζω βλέπω» κάνει ένα παιχνίδι με τις συνώνυμες λέξεις. Οι πολλοί, δηλ. το πλήθος, κοιτάζουν την ανοιχτή πόρτα της Ποίησης, αλλά δε βλέπουν τίποτα και προσπερνούν. Είναι όσοι δεν συγκινούνται από τη μαγεία της ποίησης. Είναι αυτοί που δεν αντιμετωπίζουν την ποίηση στο πραγματικό της βάθος και παραγνωρίζουν τα ενδότερα νοήματά της, οι αμύητοι, οι αδιάφοροι, οι μη έχοντες καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα και πνευματικές αναζητήσεις, που την αντικρίζουν επιφανειακά και αδιάφορα, που δεν είναι σε θέση να την προσεγγίζουν ως ανώτερη πράξη αισθητικής και πνευματικής ευωχίας. Το αποτέλεσμα είναι να την προσπερνούν, αλλά εξίσου να τους προσπερνά και η ποίηση δια του ποιητή. -στ. 3-5 : Όμως μερικοί κάτι βλέπουν, το μάτι τους αρπάζει κάτι και μαγεμένοι πηγαίνουνε να μπουν. Υπάρχουν όμως και μερικοί (αντίθεση με το «πολλοί»), περίεργοι, υποψιασμένοι, μυημένοι, δηλ. οι ευαίσθητοι, οι εκλεκτοί, οι ποιητές, που πλησιάζουν την ανοικτή πόρτα της ποίησης με μεγαλύτερο ενδιαφέρον, με προσεκτική ματιά, με περισσότερη ευαισθησία και «κάτι βλέπουν». Διακρίνουν κάτι που μαγεύει το βλέμμα τους, τους μαγνητίζει, τους προσελκύει, τους γοητεύει και τους καλεί να το ανιχνεύσουν. Θέλγονται από αυτό και επιθυμούν να διαβούν την ανοιχτή πόρτα της Ποίησης. Θέλουν να ανιχνεύσουν το μαγικό της κόσμο, να δουν αυτό που βρίσκεται πίσω από την πόρτα, να κατακτήσουν το χώρο της. Αυτό το απροσδιόριστο που είναι συγχρόνως σαγηνευτικό. [Δεν βλέπουν όλοι το ίδιο. Ο καθένας μαγεύεται από κάτι διαφορετικό και δοκιμάζει να διαβεί την ανοικτή πόρτα. Ο ένας έλκεται ίσως από τη μαγεία των λέξεων, ο άλλος από τα νοήματα ή από αντίστοιχες ποιητικές εικόνες, συγκεκριμένες αξίες και ιδέες. Άλλοι επίσης βρίσκουν τη λύτρωσή τους στην ποίηση, υπερβαίνουν υπαρξιακά αδιέξοδα, επικοινωνούν εσωτερικά με τον εαυτό τους και με τους άλλους, εκφράζουν κοινωνικούς στόχους και προσδοκίες, γενικώς βρίσκουν εκείνο το κάτι που συναρπάζει την ψυχή τους ή τους ανυψώνει πνευματικά]. -στ. 6-7: Η πόρτα τότε κλείνει. Χτυπάνε μα κανείς δεν τους ανοίγει. Ψάχνουνε για το κλειδί. Όταν όμως δοκιμάζουν να διαβούν την πόρτα, τους περιμένει μια παράξενη έκπληξη: η ανοιχτή πόρτα κλείνει και μένουν απ έξω. Σηματοδοτείται έτσι η έναρξη ενός ατέρμονα αγώνα με στόχο το άνοιγμα της πόρτας. Χτυπούν, αλλά κανείς δεν τους ανοίγει. Γιατί κανένας δε βρίσκεται πίσω από την πόρτα, αφού κανένας δεν έχει κατορθώσει να την περάσει. Αυτό σημαίνει πως η ουσία της ποίησης δεν «ξεκλειδώνεται», δηλαδή δεν αποκαλύπτεται με την πρώτη ματιά. Το βάθος της ποίησης είναι ανεξερεύνητο. Στη συνέχεια αναζητούν το ένα και μοναδικό κλειδί που ανοίγει την πόρτα, δηλ. που θα τους επιτρέψει να εννοήσουν τη φύση της Ποίησης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πόρτα δεν κλείνει για τους πολλούς, γιατί ουσιαστικά για αυτούς ήταν
πάντα κλειστή. Κλείνει για όσους είδαν κάτι στο βάθος. Αυτοί δοκιμάζονται, για να αποδείξουν τη δύναμή τους να «βλέπουν», να διακρίνουν, να κατανοούν και να εξηγούν και στους άλλους. χτυπάνε, ψάχνουνε: έντονη δράση με ρήματα σε ενεστώτα, που δείχνουν τη διάρκεια της δράσης στο παρόν. κανείς, δεν: αρνήσεις, συναισθηματική ένταση. Από εδώ ξεκινάει ο ποιητής για να διερευνήσει την ουσία της ποίησης, να αναζητήσει μαζί με τον ευαίσθητο ποιητικά αναγνώστη το κλειδί, την οδό αποκάλυψης της ποιητικής αλήθειας. Δεν υπάρχουν πολλά κλειδιά που εισάγουν στον οίκο της ποίησης παρά μόνο ένα. Δηλαδή, το κλειδί αυτό υπάρχει, αλλά δεν μπορεί να βρεθεί. 4 -στ. 8-10: Κανείς δεν ξέρει ποιος το έχει. Ακόμη και τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια γυρεύοντας το μυστικό να την ανοίξουν. Ερωτήματα: Γιατί κανείς δεν ξέρει ποιος έχει το κλειδί; Μήπως δεν υπάρχει το κλειδί;* Η επίμονη και μερικές φορές ισόβια αναζήτηση τι καταδεικνύει; Μήπως τη σπουδαιότητα του να διαβεί κανείς την πόρτα; Ένας δημιουργικός και δύσκολος εσωτερικός αγώνας αρχίζει, για να βρεθεί το κλειδί ή το μυστικό που ανοίγει την πόρτα (στ. 10). Η αναζήτηση εξελίσσεται σε αγωνιώδη προσπάθεια να πατήσουν τα άδυτα του ποιητικού χώρου, να ικανοποιήσουν τις πνευματικές τους ανησυχίες. Ο αγώνας αυτός γίνεται δραματικός, γιατί «μάταια» ψάχνουν το κλειδί ή το μυστικό (στ. 9). Από την άλλη ο αγώνας απαιτεί θυσίες και κρατάει όσο και η ζωή τους («κάποτε και τη ζωή τους χαλάνε»). Ο ποιητικός μύθος παραπέμπει στο μύθο του Σίσυφου που είχε καταδικαστεί να μεταφέρει αιωνίως έναν μεγάλο βράχο στην κορυφή ενός βουνού. Η ανύψωση στο επίπεδο της αληθινής ποίησης δεν είναι δεδομένη για τον καθένα αλλά απαιτεί κόπους, διαρκή προσπάθεια, θυσία ίσως ολόκληρης ζωής, χωρίς μάλιστα να είναι βέβαιη η ποθητή πραγμάτωση. Η κατάκτηση της ποίησης, η απόλαυσή της, η αληθινή της αξία ταυτίζεται με τον αγώνα της σκέψης και της γραφής χωρίς αρχή και τέλος. Οι ποιητές ξοδεύουν ολόκληρη τη ζωή τους, αλλά δεν κατορθώνουν ν ανοίξουν την πόρτα, να απολαύσουν εκείνους τους πνευματικούς καρπούς που είναι αντάξιοι ενός ποιητικού έργου. Η μη παραίτησή τους, ωστόσο, καταδεικνύει ότι διακρίνονται για τη συνέπειά τους και τη συνέχεια της δράσης τους, χαρακτηριστικά του πνευματικού ανθρώπου. Η υψηλή ποίηση παραμένει πάντοτε το ζητούμενο και δεν έχει οριστικό τέλος. Η γοητεία του ποιητικού ταξιδιού δεν βρίσκεται στο αποτέλεσμα ή στο προσδοκώμενο, αλλά στην αγωνία της αναζήτησης. Τι είναι αυτό που παγίδεψε το νου τους και δεν μπορούν να ησυχάσουν, αν δεν το αποκτήσουν; Για τον κάθε ποιητή η απάντηση σ αυτήν την ερώτηση είναι διαφορετική, γιατί ο καθένας αντιλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο την Ποίηση: άλλοι βλέπουν σ αυτή την ομορφιά, τη χαρά της ζωής, το όνειρο, την ελπίδα, τη λύτρωση, άλλοι τη θεωρούν καταφύγιο, φυγή από την πραγματικότητα, παρηγοριά για το αναπόφευκτο του θανάτου. Τελικά αυτό που τους ελκύει μπορεί να πάρει άπειρες μορφές: τόσες όσες και οι μαγεμένοι. [βλ. και παραπάνω, σελ. 3]
* Ο Γιώργος Αναγνωστόπουλος γράφει: «Η πόρτα (η ποίηση) κλείνει και δεν υπάρχει κλειδί γι αυτήν. Αναπόφευκτα μερικοί χάνουν όλη τους τη ζωή ψάχνοντας για το ανύπαρκτο κλειδί που θα τους ανοίξει την πόρτα της ποίησης θα τους επιτρέψει να εννοήσουν τη φύση της. Δυστυχώς ή ευτυχώς, το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς, είναι αντικλείδια, δηλαδή, ποιήματα. Με άλλα λόγια, η κατανόησή μας του ποιητικού κόσμου, αυτό που προσπαθούμε να αρπάξουμε με το μάτι μας όταν κοιτάμε μέσα, μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τα ποιήματα που δημιουργούμε». 5 -στ. 11-13 Φτιάχνουν αντικλείδια. Προσπαθούν. Η πόρτα δεν ανοίγει πια. Δεν άνοιξε ποτέ για όσους μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος. Όσοι, παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες, δεν μπορούν να βρουν το κλειδί για την πόρτα της Ποίησης, φτιάχνουν αντικλείδια, γράφουν δηλαδή ποιήματα, μήπως και μπορέσουν να προσεγγίσουν για λίγο την ουσία της ποίησης. Τα αντικλείδια, δηλαδή τα ποιήματα που γράφονται, είναι πολλά και ερμηνεύουν τον πόθο της ανθρώπινης ψυχής να κατακτήσει την αυθεντική ποίηση. Παρά τις συνεχείς προσπάθειές τους όμως η πόρτα δεν ανοίγει και ούτε πρόκειται να ανοίξει, όπως δηλώνεται με το «πια», καθώς κανένα αντικλείδι δεν μπορεί να αντικαταστήσει το μοναδικό και άφαντο κλειδί της. «Το κλειδί είναι ένα - τα αντικλείδια πολλά, όμως η πόρτα δεν ανοίγει πια. Δεν άνοιξε ποτέ για όσους μπόρεσαν να δουν στο βάθος». Το βάθος είναι απροσπέλαστο; Αυτό σημαίνει ότι η ποίηση δεν μπορεί να κατακτηθεί ως ουσία; Ας θυμηθούμε την πλατωνική αντίληψη για το σπήλαιο μόλις βγουν οι ψυχές απ' αυτό και αντικρύσουν το φως της ιδέας, τυφλώνονται από την λάμψη του στιγμιαία μόνο μπορούν να το κοιτάξουν» (Τ. Καραγεωργίου). Η ανθρώπινη προσπάθεια βέβαια συνεχίζεται, δεν σταματά ούτε κατ ελάχιστο, ακόμη και όταν συνειδητοποιεί, κατά την εξέλιξη της ποιητικής πράξης, ότι η πόρτα της ποίησης είναι ερμητικά, οριστικά κλειστή. Όσο ο ποιητής πιστεύει ότι πλησιάζει την ποιητική αλήθεια, τόσο αυτή αποσύρεται. Τον σαγηνεύει, τον εμπνέει, τον προδιαθέτει να εκφραστεί ποιητικά, αλλά όταν ό ίδιος αφοσιώνεται σ αυτήν και εισδύει στο βάθος της, η ίδια δεν είναι εκεί, απομακρύνεται από κοντά του, περισυλλέγεται στην αλήθεια της, γίνεται παρούσα-απούσα. Παρούσα με τη μορφή των ποιημάτων, αλλά απούσα με το αιώνιο και απρόσιτο για τον δημιουργό-ποιητή βάθος της. Η φύση της αληθινής ποίησης δεν είναι δυνατό να αποκαλυφθεί σε κανέναν ολοκληρωτικά. Η μαγεία της συνίσταται στην παραχώρηση ενός ψήγματος, μιας υποψίας από τη ουσία της σ αυτούς τους λίγους εκλεκτούς, που μπόρεσαν να δουν στο βάθος της και προσπαθούν μάταια φτιάχνοντας αντικλείδια να μπουν στο άβατο, το απροσπέλαστο και απροσμέτρητο βάθος της. Η Ποίηση είναι ένα άπιαστο είδωλο, είναι απροσπέλαστη, είναι ένα όνειρο και τα μυστικά της δεν θα αποκαλυφθούν ποτέ, γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα είχε απομυθοποιηθεί. Κάθε ποίημα ποιητικής συνιστά λυτρωτική πράξη εξομολόγησης και ταυτόχρονα νέα αφετηρία στην αέναη αναμέτρηση του ποιητή με την ποίηση και το κρυφό της νόημα. «Η πόρτα της Ποίησης παραμένει ανοιχτή όσο δε θέλουμε να τη διαβούμε και κλείνει, όταν θελήσουμε να την περάσουμε. Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της, η πόρτα κλείνει «όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει, όπως σ έναν εφιάλτη- επομένως ο ποιητής είναι ένας εξόριστος από τον κόσμο της ποιητικής μαγείας. Ανήκει όμως σ αυτόν γι αυτό και η αγωνιώδης προσπάθεια να διαβεί την κλειστή της πόρτα» (Τ. Καραγεωργίου).
6 -στ. 14-17 Ίσως τα ποιήματα που γράφτηκαν από τότε που υπάρχει ο κόσμος είναι μια ατέλειωτη αρμαθιά αντικλείδια για ν ανοίξουμε την πόρτα της Ποίησης. Οι στίχοι αποτελούν το «επιμύθιο» που θα βοηθήσει στον αποσυμβολισμό του ποιήματος και του τίτλου. Τα ποιήματα, καρπός βασανιστικού μόχθου, είναι τα αντικλείδια (πολλά, μια «ατέλειωτη αρμαθιά»), που κατασκευάζουν οι ποιητές-κλειδαράδες ανά τους αιώνες για να παραβιάσουν την πόρτα της Ποίησης. [Τα ποιήματα «ίσως» είναι τα αντικλείδια (υπάρχει και εδώ αβεβαιότητα)]. Με κάθε νέο ποίημα ο ποιητής ελπίζει να καταφέρει να διαβεί επιτέλους την πόρτα. Δεν τα καταφέρνει, όμως, και φτιάχνει ένα καινούργιο «αντικλείδι» (ποίημα). Αυτό επαναλαμβάνεται από το πλήθος των ποιητών, στο οποίο, όπως δηλώνεται στο στ. 17, ανήκει και ο αφηγητής: Ο ποιητής δηλώνει και τη δική του συμμετοχή στη διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας με το α πληθυντικό πρόσωπο «ανοίξουμε». Τα ποιήματα όμως δεν είναι η ποίηση, δεν ταυτίζονται με την ποίηση, αλλά αποτελούν ατέρμονες απόπειρες των δημιουργών για να ανοίξει η πόρτα της, είναι δοκιμές προσέγγισης της ουσίας της, που είναι ανεπαρκή για την επίτευξη του στόχου τους, να καταφέρουν δηλαδή να φανερώσουν το βαθύτερο περιεχόμενο της ποιητικής τέχνης. Επομένως, «η Ποίηση δεν είναι το σύνολο των ποιημάτων που γράφτηκαν από τότε που υπάρχει ο κόσμος, είναι αυτό που ποτέ δεν ειπώθηκε και ούτε πρόκειται ποτέ να ειπωθεί» Τ. Καραγεωργίου), «κάτι που παραμένει πάντα απατηλό και φευγαλέο»(γ. Παυλόπουλος). -στ. 18: Μα η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή : Ο ποιητικός επίλογος, με τυπογραφικό διάκενο από το υπόλοιπο ποίημα. Έχει σημασία δικαιολογημένης διαπίστωσης. Το ποίημα κλείνει κυκλικά /σχήμα κύκλου (επανάληψη του 1ου στίχου με τον αντιθετικό σύνδεσμο «μα»= και όμως, παρ όλα αυτά.): αφού η ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή, ανήκει σε όλους, η πρόκληση ανανεώνεται, η περιπέτεια δεν έχει τέλος. Άρα και αυτό το ποίημα ήταν ένα αντικλείδι. Με το σχήμα του κύκλου συμβολικά δίνεται η αέναη, η ατέρμονη αναζήτηση της Ποίησης*. Η ποίηση και η τέχνη γενικότερα συνιστούν μια πόρτα ανοικτή για τον ποιητή και τον καλλιτέχνη, γιατί είναι μια αστείρευτη πηγή επιτευγμάτων, η οποία επιτρέπει στους δημιουργούς να απολαμβάνουν κάποια από αυτά. Συγχρόνως όμως είναι και κλειστή, με το νόημα ότι δεν εξαντλείται με το ένα ή το άλλο ποιητικό και καλλιτεχνικό αγαθό, αλλά είναι παρούσα ως πρόκληση για βαθύτερες και καλύτερες εκάστοτε ποιητικές-καλλιτεχνικές δημιουργίες. * Δηλαδή η επανάληψη δηλώνει την αλήθεια που θέλει να μεταδώσει το ποίημα: η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή. Κλείνει όμως σ αυτόν που θα δει κάτι μαγικό πίσω από αυτήν. Από αυτή τη στιγμή και στο εξής αυτός κάνει σκοπό της ζωής του να ανοίξει την πόρτα της Ποίησης. Επειδή όμως δε βρίσκει το κλειδί, κατασκευάζει αντικλείδια (ποιήματα). Παρ όλα αυτά η πόρτα της Ποίησης είναι ανοικτή Ένας νέος ατέρμονας κύκλος ξαναρχίζει εις το διηνεκές. Η Τασούλα Καραγεωργίου σημειώνει: «Το ποίημα τελειώνει όπως άρχισε (κύκλος). Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή. Η πρόσκληση ανανεώνεται. Η περιπέτεια δεν έχει τέλος. Η πόρτα θα ξανακλείσει, αλλά θα παραμένει ανοιχτή. Αντίφαση λογική, όχι όμως ποιητική, ούτε φιλοσοφική. Ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας (Ηράκλειτος)=Στην περιφέρεια δηλ. του κύκλου η αρχή και το τέλος συμπίπτουν».
«Ο ποιητής επιδίδεται στη δημιουργία ενός αντιφατικού συνδυασμού που παγιδεύει τον αναγνώστη σε μια κυκλική πορεία όπου δεν υπάρχει μια σαφής διέξοδος, σ έναν αέναο κύκλο όπου η αρχή συμπίπτει με το τέλος και το τέλος με την αρχή: Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή, αλλά μάταια θα επιχειρήσει κανείς να τη διαβεί καθώς τελικά είναι -και πάντοτε ήταν- κλειστή. Θέλει έτσι να δηλώσει την άρρηκτη σχέση μεταξύ των πραγμάτων αλλά και τη συνύπαρξη αντιφάσεων σε κάθε κατάσταση της ζωής, επισημαίνοντας τη διττή φύση της ποίησης, η οποία, αν και είναι πάντοτε διαθέσιμη ως μέσο έκφρασης, δεν είναι ποτέ προσβάσιμη, υπό την έννοια ότι είναι δύσκολο να κατακτηθεί η τέχνη αυτή». 7 Αφηγηματικές τεχνικές Η ποιητική αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο (τριτοπρόσωπη). Ο αφηγητής λειτουργεί ως παντογνώστης και η εστίαση είναι μηδενική. Η Τασούλα Καραγεωργίου επισημαίνει: «Το ποίημα είναι αφήγηση ενός προσώπου δεν ενδιαφέρει νομίζω αν ταυτίζεται ή όχι με τον ποιητή». Το πρόσωπο που αφηγείται πράγματι δεν ταυτίζεται με τον ποιητή, γιατί αυτός γνωρίζει μόνο τη δική του προσπάθεια να παραβιάσει την ανοιχτή πόρτα της ποίησης και είναι σε θέση να αποτιμήσει το αποτέλεσμα μόνο των δικών του προσπαθειών. Αντίθετα, «η αφήγηση δεν αφορά ένα συγκεκριμένο συμβάν, αλλά μια επαναλαμβανόμενη ανά τους αιώνες διαδικασία να παραβιαστεί η ανοιχτή πόρτα της ποίησης». Έτσι «όσα λέει το πρόσωπο που αφηγείται διεκδικούν την εγκυρότητα του αντικειμενικού» και δίνουν στο ποίημα καθολικότητα, καθώς ο αφηγητής «έχει καθολική εποπτεία στον χώρο, που είναι ο κόσμος, και στον χρόνο, που είναι από τότε που υπάρχει ο κόσμος» (Τ. Καραγωργίου «Τα αντικλείδια του Γιώργη Παυλόπουλου μία διδακτική δοκιμή», Γράμματα και Τέχνες, ό.π. σ. 37-39). Φαίνεται δηλ. να γνωρίζει τις άπειρες προσπάθειες όλων των ποιητών σε ολόκληρο τον κόσμο από τότε που υπάρχει ο κόσμος. [βλ. Κ.Ε.Ε ερώτηση 2.2.1] Ο λόγος λοιπόν του αφηγητή δε στοχεύει στη μετάδοση συναισθηματικών φορτίσεων, αλλά εκθέτει με στοχαστική διάθεση συγκεκριμένες απόψεις για την ουσία της ποίησης. Η επιλογή της πρωτοπρόσωπης αφήγησης σε ένα σημείο του ποιήματος δηλώνει την ένταξη του αφηγητή στη χορεία των ποιητών (για ν ανοίξουμε την πόρτα της Ποίησης). Μόνο στο στίχο 17, όπου ο ποιητής εμπλέκεται προσωπικά και είναι ένας από τους πολλούς ποιητές που προσπαθούν να κινηθούν στο χώρο αληθινής ποίησης, ο αφηγητής γίνεται ομοδιηγητικός και η εστίαση εσωτερική. Η αφήγηση έχει αλληγορικό χαρακτήρα (η πόρτα που ανοίγει και κλείνει ως σύμβολο, η πόρτα ή ο χώρος πίσω από την πόρτα είναι η ποίηση, τα αντικλείδια είναι τα ποιήματα). Το ποίημα μοιάζει με παραμύθι, κύρια γνωρίσματα του οποίου είναι το μυστηριώδες περιεχόμενο, το μυθολογικό, το μαγικό. Στοιχεία που συντελούν στη μυστηριακή ατμόσφαιρα του ποιήματος: η πόρτα της ποίησης, τα αντικλείδια-ποιήματα, οι μαγεμένοι άνθρωποι, το μυστήριο με το άφαντο κλειδί, το μυστικό για ν ανοίξει η πόρτα, η παράδοξη θέση του ποιητή ότι η ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή και κλειστή ταυτόχρονα. Παρατηρείται μια συνεχής κίνηση της ποιητικής αφήγησης από το γνωστό στο άγνωστο, από το ανοικτό στο κλειστό, από το κατανοητό στο ακατανόητο.
8 Εκφραστικά μέσα και στοιχεία τεχνικής Κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Η αισθητική λειτουργία του ποιητικού λόγου στηρίζεται στις κύριες προτάσεις, οι οποίες αποτυπώνουν αυτοτελή και ολοκληρωμένα νοήματα, και δεν συνδέονται μεταξύ τους με καμιά συνδετική λέξη ή φράση (στ. 7-13). Έτσι η σύνδεση είναι παρατακτική. Το ποίημα στηρίζεται στην τεχνική των αντιθέσεων. Τα αντίθετα συνυπάρχουν και ισορροπούν στη γραμμή μετάδοσης νοήματος του ενός προς το άλλο και αντίστροφα: η πόρτα είναι ανοικτή και ταυτόχρονα κλειστή (αντίφαση ή οξύμωρο). Το σχήμα του κύκλου: στίχοι 1 και 18. Μεταφορές: αρπάζει (στ. 4), μαγεμένοι (στ. 5). Εικόνες: αποτελούν το βασικό στοιχείο που συνθέτει το ποίημα. Συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να σχηματίζουν μια ιστορία και το ποίημα παίρνει τη μορφή αφήγησης. Ο ποιητής συνδυάζει την κυριολεκτική με τη μεταφορική σημασία των εικόνων. Αυτό συμβαίνει, γιατί με τις εικόνες του φτιάχνει μια ιστορία απλή που μοιάζει με μύθο και συνδέει τις εικόνες του με τρόπο σαφή. Αλληγορία Επανάληψη λέξεων, φράσεων και στ.1 /18 Γλώσσα Δημοτική, απλό λεξιλόγιο καθημερινού προφορικού λόγου (λαϊκή φράση στο στ. 4). Κυριαρχούν οι λέξεις- φορείς μηνυμάτων, δηλ. ρήματα και ουσιαστικά, ενώ τα επίθετα είναι ελάχιστα. Οι λέξεις έχουν συμβολισμούς ή μεταφορικές προεκτάσεις. Ύφος Απλό, σοβαρό, φυσικό, εκμυστηρευτικό. Με την παρατακτική σύνδεση ο λόγος είναι κοφτός, λιτός, φυσικός. Ο τόνος γίνεται αφηγηματικός και πεζολογικός. Οι δευτερεύουσες προτάσεις είναι ελάχιστες. Στίχος Στίχοι ελεύθεροι ανισοσύλλαβοι, χωρίς ομοιοκαταληξία, χωρίς μέτρο Διασκελισμοί: 2-3, 6-7, 8-9 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Κ.Ε.Ε
Α. Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία: 1. Ποιες αντιλήψεις του ποιητή για την Ποίηση εκφράζονται στο ποίημα; 2. Ποια γνωρίσματα της ποιητικής γραφής του Γιώργη Παυλόπουλου προκύπτουν από το συγκεκριμένο ποίημα; λιτότητα στην έκφραση και φυσικότητα του ποιητικού λόγου κυριαρχία του πεζολογικού τόνου (αφηγηματική ποίηση) φιλοσοφική διάθεση αλληγορική, συμβολιστική ποιητική γραφή, υπαινικτικότητα (ιδιαίτερη χρήση του συμβόλου της πόρτας - ο ποιητής παίζει με την παράλληλη δυνατότητα μιας πόρτας να ανοίγει και να κλείνει. Το σύμβολο αυτό βοηθά τον ποιητή να εκφράσει την άποψή του για την ποίηση με τρόπο παραστατικό και σαφή). σκηνοθετική διάσταση κυριαρχία ρημάτων οι κύριες προτάσεις εξομολογητική διάθεση, κουβεντιαστό ύφος ρυθμός συμβατική στίξη διασκελισμοί κυκλική πορεία δραματικότητα Β. Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευσης μιας κρίσης με βάση το κείμενο,εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης): 1. Ποια στοιχεία της αφήγησης διακρίνετε στο ποίημα και ποιο είναι το πρόσωπο που «αφηγείται»; [διακρίνεται το κοφτό, κουβεντιαστό ύφος,το καθημερινό λεξιλόγιο, ο πεζολογικός τόνος, κ.ά. ως προς τον αφηγητή να συζητηθεί το ποιητικό υποκείμενο είναι ο ποιητής ή ο αναγνώστης] 2. Στο ποίημα αυτό κυριαρχούν οι κύριες προτάσεις. Ποια είναι η αισθητική τους λειτουργία; [βλ. λόγος λιτός, απλός, φυσικός, σύντομος, κοφτός: νοηματική αυτοτέλεια, πεζολογικός τόνος, το ποίημα αποκτά σαφήνεια, αντικειμενικότητα] 3. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από γλωσσική απλότητα και σαφήνεια, παρά το «φευγαλέο» νόημά του. Ποιοι εκφραστικοί τρόποι δημιουργούν αυτή την εντύπωση; [σκηνοθετικοί χειρισμοί, λογικές αντιφάσεις, αλληγορίες, ατμόσφαιρα μύθου] 4. Στο ποίημα χρησιμοποιείται το σχήμα του κύκλου: ο πρώτος στίχος κλείνει και το ποίημα. Πώς 9
10 συμβάλλει το σχήμα αυτό στη μετάδοση της βασικής ιδέας του ποιήματος; 5. Η ποιητική δημιουργία παρουσιάζεται στο συγκεκριμένο ποίημα ως μια ατέρμονη προσπάθεια να συλλάβει κανείς την «αλήθεια» της Ποίησης. Πώς αισθητοποιείται στο ποίημα αυτή η διαδικασία; [ βλ. με έναν ποιητικό μύθο (..), με μια αλληγορική αφήγηση, με σκηνοθετική σύλληψη, με το σχήμα κύκλου + ερώτηση 1,3] Γ. Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου: 1. Ποιοι είναι, κατά την άποψή σας, οι πολλοί που προσπερνούνε και ποιοι οι μερικοί που το μάτι τους κάτι αρπάζει (στ.2-3); 2. Πότε η προσπάθεια του ανθρώπου να ανοίξει την πόρτα της Ποίησης αποκτά δραματική διάσταση; 3. «Η πόρτα δεν ανοίγει πια. Δεν άνοιξε ποτέ / για όσους μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος»: Πώς ερμηνεύετε την «αντίφαση» που φαίνεται να υπάρχει στους στίχους αυτούς; 4. Μπορεί τελικά να βρεθεί, σύμφωνα με το ποίημα, το κλειδί για την πόρτα της Ποίησης; Αν όχι, τότε τι εκπροσωπούν τα αντικλείδια; 5. Αν «τα ποιήματα που γράφτηκαν / από τότε που υπάρχει ο κόσμος» είναι «μια αρμαθιά αντικλείδια / για ν ανοίξουμε την πόρτα της Ποίησης» τι είναι τότε η Ποίηση, κατά τη γνώμη σας; 6. Στο ποίημα χρησιμοποιείται το σχήμα του κύκλου: ο πρώτος στίχος κλείνει και το ποίημα. Πώς συμβάλλει το σχήμα αυτό στη μετάδοση της βασικής ιδέας του ποιήματος;