ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΠΕΙΚΟΝΗΣΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΤΟ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΓΕΝΕΣ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΝΙΣΥΡΟΥ ΜΕΛΑΧΡΟΙΝΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ: 08074 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: ΚΑΡΕΝ ΣΤΑΜΑΤΕΛΟΠΟΥΛΟΥ- ΣΕΥΜΟΥΡ 1

Πίνακας περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΕΣΗΣ... 4-14 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ... 14-37 1 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΧΟΧΛΑΚΟΙ-ΚΑΝΟΝΙ... 15-20 2 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ... 20-22 3 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΜΠΟΡΕΙΟΣ-ΚΥΡΑ-ΚΑΤΣΟΥΝΙ 23-32 4 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΚΑΤΣΟΥΝΙ-ΠΑΛΛΟΙ-ΝΙΚΕΙΑ 32-37 5 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ-ΚΑΛΔΕΡΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΥ..38-55 6 η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΓΥΑΛΙ..56-62 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 63 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η νήσος Νίσυρος είναι ένα ηφαιστειακό κέντρο Τεταρτογενούς Ελληνικού ηφαιστειακού τόξου και βρίσκεται στο νοτιοανατολικό Αιγαίο, περίπου 15 km νότια της νήσου Κω και περίπου 15 km δυτικά από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Καλύπτει μια έκταση περίπου 42 km² και έχει σχήμα κώλουρου κώνου με διάμετρο βάσης περίπου 8 km και κεντρικό καλδερικό βύθισμα 4 περίπου km σε διάμετρο και 300 περίπου μέτρων βάθους. Περιτριγυρίζεται από άλλα τέσσερα νησάκια, το μεγαλύτερο από τα οποία είναι το Γυαλί, ενώ ακολουθούν η Πυργούσα, η Παχιά και η Στρογγυλή (εικόνα 1). Η Νίσυρος είναι ένα στρωματοηφαίστειο δομημένο από Πλειοκαινικά ηφαιστειακά προϊόντα που αποτελούνται κυρίως από ανδεσίτες και βασαλτικούς ανδεσίτες πάνω στους οποίους αποτέθηκαν ασβεσταλκαλικά ηφαιστειακά προϊόντα δακιτικής ρυοδακιτικής σύστασης με την μορφή πυροκλαστικών αποθέσεων, ροών λάβας και δόμων λάβας. Οι νησίδες του Γυαλιού, της Στρογγυλής, της Παχειάς και της Περγούσας, αποτελούνται από Πλειοκαινικούς δόμους ρυολιθικής (Γυαλί), ανδεσιτικής (Στρογγυλή) και δακιτικής σύστασης (Παχειά και Περγούσα) οι οποίοι φιλοξενούν πυροκλαστικές αποθέσεις της ανώτερης κίσσηρης του Γυαλιού (Στρογγυλή) και ενότητες του τόφφου της Κω και της Παναγιάς Κυράς (Παχειά και Περγούσα). Εικόνα 1 Η περιοχή της Νισύρου 3

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΕΣΗΣ Η Νίσυρος είναι το νεότερο από τα μεγάλα ενεργά ηφαίστεια της Ελλάδας. Τα παλαιότερα πετρώματα που εμφανίζονται εδώ έχουν ηλικία λίγο μικρότερη των 160.000 χρόνων ενώ τα νεότερα αγγίζουν τα όρια της προϊστορίας, πριν περίπου 20.000 χρόνια. Στην ευρύτερη περιοχή της Νισύρου, στο ανατολικό άκρο του ηφαιστειακού τόξου, οι πρώτες ηφαιστειακές εκρήξεις χρονολογούνται πριν 3,4 εκατομμύρια χρόνια. Από τότε, με μικρές ή μεγάλες εκρήξεις, οικοδομήθηκε το μεγαλύτερο μέρος της δυτικής Κω, οι πέριξ της Νισύρου νησίδες Πυργούσα, Παχιά, Στρογγυλή και Γυαλί και η ίδια η Νίσυρος. Δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς άρχισαν να οικοδομούνται τα υποθαλάσσια θεμέλια της Νισύρου. Σίγουρα χρειάστηκαν μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια υποθαλάσσιας ηφαιστειακής δράσης ώσπου η πρώτη κορυφή του νησιού να αναδυθεί από τα νερά του Αιγαίου, πριν περίπου 150.000 χρόνια. Το ηφαίστειο, αφού αναδύεται από τη θάλασσα αρχίζει να οικοδομεί ένα χερσαίο κώνο (εικόνα 2). Στα επόμενα 100.000 χρόνια οικοδομείται από τη διαδοχή στρωμάτων τέφρας και λάβας ένας μεγάλος ηφαιστειακός κώνος πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Η διάμετρός του υπολογίζεται σε επτά περίπου χιλιόμετρα και το μέγιστο ύψος του σε 700 μέτρα. Εικόνα 2: Αρχική μορφή, σχηματισμός χερσαίου κώνου 4

Η πρώτη μεγάλη καταστροφική έκρηξη εκδηλώνεται στο νησί πριν περίπου 40.000 χρόνια. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, δισεκατομμύρια τόνοι λιωμένο πέτρωμα εκτοξεύονται στην ατμόσφαιρα παράγοντας τεράστιο όγκο ελαφρόπετρας και στάχτης. Η κορυφή του ηφαιστείου κατακρημνίζεται στο κενό που έχει δημιουργηθεί κάτω από το νησί λόγω της εκτόξευσης του μάγματος και δημιουργείται η πρώτη καλδέρα της Νισύρου. Μετά από την έκρηξη, το παχύρρευστο λιωμένο πέτρωμα, οικοδομεί μεγάλους θόλους λάβας κοντά στα ανατολικά χείλη της πρώτης καλδέρας, και καλύπτει τις νοτιοανατολικές πλαγιές του ηφαιστείου με πολύ παχιά ρεύματα λάβας, αυτά που σήμερα βρίσκονται πάνω τους χτισμένα τα Νικειά. Η περίοδος ηρεμίας που ακολουθεί, διακόπτεται από τη δεύτερη καταστροφική έκρηξη της Νισύρου, πριν περίπου 35.000 χρόνια που προσθέτει νέα στρώματα ελαφρόπετρας στο νησί και δημιουργεί τη σημερινή καλδέρα της Νισύρου. Το μάγμα, μετά την έκρηξη, αναβλύζει ήρεμα για αρκετές χιλιάδες χρόνια μετά τη μεγάλη έκρηξη, δημιουργώντας τους«μετακαλδερικούς θόλους», τους ψηλούς λόφους που πληρούν τα 2/3 περίπου της καλδέρας. Έξω από την καλδέρα οικοδομεί το θόλο του Καραβιώτη και η Νίσυρος παίρνει τη σημερινή μορφή της (εικόνα 3). Εικόνα 3: Σημερινή μορφή της Νισύρου 5

Η νησίδα του Γυαλιού είναι το νεότερο ηφαιστειακό κέντρο της περιοχής. Το νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού αποτελείται από παχιά στρώματα ελαφρόπετρας που έχουν αποτεθεί από δύο εκρήξεις, πριν περίπου 50.000 και 30.000 χρόνια. Το βορειοανατολικό τμήμα αποτελείται ολοκληρωτικά από παχιά ρεύματα φυσικού γυαλιού (από όπου παίρνει και το όνομά του το νησί), ο γνωστός οψιδιανός και περλίτης του Γυαλιού, ηλικίας περίπου 25.000 ετών. Καμιά από τις επόμενες εκρήξεις του ηφαιστείου, που καταγράφονται στις ιστορικές πηγές, δεν παράγει λιωμένο πέτρωμα. Όλες είναι υδροθερμικές εκρήξεις και οφείλονται στην ύπαρξη υπέρθερμου ατμού στο υπέδαφος του νησιού. Το θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής κατεισδύουν στα πετρώματα του νησιού, συγκεντρώνονται σε βαθείς ορίζοντες και θερμαίνονται από το μάγμα. Το νερό εκεί μετατρέπεται σε υπέρθερμο ατμό, ασκεί φοβερές πιέσεις που όταν ξεπεράσουν το βάρος και τη συνεκτικότητα των υπερκείμενων πετρωμάτων, τα τινάζει στον αέρα προκαλώντας μια υδροθερμική έκρηξη. Τέτοιες ήταν όλες οι εκρήξεις που έχουν καταγραφεί στη Νίσυρο κατά τους ιστορικούς χρόνους. Στο νότιο τμήμα του πυθμένα της καλδέρας, υπάρχουν ίχνη από 20 τέτοιους κρατήρες. Οι 10 είναι καλά διατηρημένοι και ο καθένας έχει το δικό του όνομα. Ο μεγαλύτερος και επιβλητικότερος υδροθερμικός κρατήρας είναι ο Στέφανος, ο οποίος μονοπωλεί και το ενδιαφέρον των τουριστών. Οι πιο πρόσφατοι από τους υδροθερμικούς κρατήρες είναι συγκεντρωμένοι στην περιοχή του Λόφου, ένα μικρό μετακαλδερικό θόλο που κυριολεκτικά έχει διαλυθεί από τις υδροθερμικές εκρήξεις. Εδώ βρίσκονται 6 καλά διατηρημένοι κρατήρες, η δημιουργία των τριών από τους οποίους έχει καταγραφεί στις ιστορικές πηγές. Τον Οκτώβριο ή στα τέλη Νοεμβρίου του 1871 ένας ισχυρός σεισμός προκαλεί την έναρξη υδροθερμικών εκρήξεων που δημιουργούν έως το 1873 τους δύο μικρούς κρατήρες του Πολυβώτη και του Αλέξανδρου (ή Φλέγεθρο). Η τελευταία υδροθερμική έκρηξη που έχει καταγραφεί στη Νίσυρο είναι αυτή του 1887, η οποία δημιούργησε τον κρατήρα του Μικρού Πολυβώτη. 6

Διαχωρίζουμε την ηφαιστειακή δραστηριότητα του ηφαιστείου της Νισύρου όπως αυτή χαρτογραφήθηκε από τον Vougioukalakis (1989) σε τέσσερεις κύκλους (περιόδους) οι οποίοι σχετίζονται με τις κινήσεις του μαγματικού θαλάμου και την ακόλουθη δημιουργία ηφαιστειοτεκτονικών στοιχείων όπως ακτινωτά και δακτυλιοειδή ρήγματα, την πολυγωνική κορυφαία τάφρο και τις σχετικές κινήσεις αυτής, καθώς επίσης και με την παρουσία στην κορυφή του κάθε ενός κύκλου περισσότερο διαφοροποιημένου μάγματος (εικόνα 4). Εικόνα 4: Τα τεσσερα στάδια εξέλιξης Ο πρώτος κύκλος της ηφαιστειακής δραστηριότητας αφορά την υποθαλάσσια ηφαιστειακή δραστηριότητα και την μετάβαση της σε υποαέρια. Η αναθόλωση του υποηφαιστειακού μαγματικού θαλάμου προκαλεί την δημιουργία ακτινωτών και δακτυλιοειδών ρηγμάτων καθώς επίσης και την δημιουργία μίας πολυγωνικής κορυφαίας τάφρου. Τα ηφαιστειοτεκτονικά αυτά στοιχεία αποτελούν τις διόδους για την άνοδο του μάγματος, ενώ οι τομές των στοιχείων αυτών με ρήγματα της τοπικής τεκτονικής διευκολύνουν την άνοδο του μάγματος μέσω αγωγών (ηφαιστειακών φλεβών και λαιμών τροφοδοσίας) υπολειμματικές μορφές των οποίων εντοπίζονται σήμερα στο εσωτερικό του καλδερικού τοιχώματος. 7

Οι μεταπτώσεις και οι κινήσεις της κορυφαίας τάφρου όπως αναφέραμε προηγουμένως προκαλούν άλματα πίεσης (υπερπιέσεις) στον υποκείμενο μαγματικό θάλαμο με αποτέλεσμα την εντοπισμένη συγκέντρωση των αερίων και την έκρηξη ροώντέφρας. Τα πρώτα ηφαιστειακά προϊόντα αποτελούνται από υποθαλάσσιες λάβες βασαλτικού ανδεσίτη και από πυροκλαστικά που πιθανώς παράχθηκαν από υπερπιέσεις που δημιουργήθηκαν στον μαγματικό θάλαμο λόγο των μεταπτώσεων της κορυφαίας τάφρου. Η συνέχιση της ηφαιστειακής δραστηριότητας σε αυτόν τον κύκλο οδήγησε στην ανάδυση του ηφαιστειακού οικοδομήματος είτε λόγω συσσώρευσης ηφαιστειακών προϊόντων και αναθόλωσης, είτε λόγω τεκτονικών ευστατικών κινήσεων και την ακόλουθη μετάβαση από την υποθαλάσσιαστην υποαέρια ηφαιστειακή δραστηριότητα. Η υποαέρια ηφαιστειακή δραστηριότητα εκδηλώνεται με την έκχυση των κατώτερων ανδεσιτικών ροών λάβας και την ακόλουθη απόθεση των κατώτερων βασικών πυροκλαστικών ως αποτέλεσμα των μεταπτώσεων της κορυφαίας πολυγωνικής τάφρου. Ο πρώτος κύκλος της ηφαιστειακή δραστηριότητας της Νισύρου ολοκληρώνεται με την έκχυση των κατώτερων δακιτικών ροών λάβας και με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής σύστασης το οποίο μάλιστα υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos, 1989). Η παύση της ηφαιστειακής δραστηριότητας για ικανό χρονικό διάστημα έχει ως αποτέλεσμα την απόθεση μέρους του κροκαλοπαγούς του Κάστρου. Πιθανώς, η διάβρωση και η απόθεση της ενότητας αυτής σε αυτό το στάδιο να έχει προκληθεί από τις κινήσεις της καλδέρας «καταπακτής» και την στρέψη του βορειοδυτικού τεμάχους της Νισύρου. Ο δεύτερος κύκλος της ηφαιστειακής δραστηριότητας της Νισύρου χαρακτηρίζεται από δύο φάσεις. Στη πρώτη φάση η αναθόλωση του μαγματικού θαλάμου οδηγεί στη δημιουργία νέων διόδων ανόδου του μάγματος καθώς και κατάληψη των ήδη υπαρχόντων. Επίσης επαναδραστηριοποιείται η κορυφαία τάφρος και πιθανώς διευρύνεται σε διάμετρο και νέες μεταπτώσεις λαμβάνουν χώρα. Ο δεύτερος κύκλος ξεκινά στο βόρειο τμήμα της κορυφαίας τάφρου με την εξώθηση των μέσων ανδεσιτικών ροών λάβας και την ακόλουθη απόθεση των μέσων βασικών πυροκλαστικών ως το αποτέλεσμα των μεταπτώσεων της κορυφαίας τάφρου. 8

Οι μεταπτώσεις της κορυφαίας τάφρου στο βόρειο τμήμα οδηγούν στην εξώθηση των μέσων ρυολιθικών δόμων και ροών λάβας του Αυλακιού και των δακιτικών ροών της Παχειάς Άμμου στο νότιο και στο ανατολικό τμήμα της κορυφαίας τάφρου αντίστοιχα και την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης του δεύτερου κύκλου ηφαιστειακής δραστηριότητας του ηφαιστείου της Νισύρου με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής σύστασης το οποίο υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos, 1989). Η δεύτερη φάση του δεύτερου κύκλου της ηφαιστειακής δραστηριότητας στη Νίσυρο χαρακτηρίζεται από ένα επεισόδιο αναθόλωσης του μαγματικού θαλάμου και την επαναδραστηριοποίηση των ήδη υπαρχόντων αλλά και την πιθανή δημιουργία νέων ηφαιστειοτεκτονικών στοιχείων. Έντονη εκρηκτική δραστηριότητα αποθέτει τον μαφικόπυροκλαστικό σχηματισμό της Παναγιάς Κυράς στα ανατολικά της κορυφαίας τάφρου η οποία πυροδότησε την εξώθηση δακιτικών ροών λάβας πλούσιων σε εγκλείσματα στο βορειοανατολικό τμήμα της κορυφαίας τάφρου. Η δεύτερη φάση του δεύτερου κύκλου ολοκληρώνεται με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής σύστασης το οποίο υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos, 1989). Ακολουθεί παύση της ηφαιστειακής δραστηριότητας για ικανό χρονικό διάστημα που επιτρέπει τη διάβρωση των πυροκλαστικών της Παναγιάς Κυράς και την δημιουργία παλαιοεδάφους (paleosole). Ο τρίτος κύκλος ηφαιστειακής δραστηριότητας της Νισύρου χαρακτηρίζεται επίσης από δύο φάσεις: Στην πρώτη φάση του τρίτου κύκλου ένα επεισόδιο αναθόλωσης του μαγματικού θαλάμου, οδηγεί στη δημιουργία νέων διόδων ανόδου του μάγματος καθώς και την κατάληψη των ήδη υπαρχόντων, επαναδραστηριοποιώντας την κορυφαία τάφρο και πιθανώς διευρύνοντάς τη σε διάμετρο όπου νέες μεταπτώσεις λαμβάνουν χώρα. Στο νοτιοδυτικό τμήμα της κορυφαίας τάφρου ανώτερες ανδεσιτικές ροές λάβας εξωθούνται ενώ αντιδιαμετρικά και πιθανώς λόγω των μεταπτώσεων της κορυφαίας τάφρου και την δημιουργία υπερπιέσεων παρατηρείται συγκέντρωση των αερίων στο μαγματικό θάλαμο και απόθεση των ανώτερων βασικών πυροκλαστικών στο βορειοανατολικό τμήμα της κορυφαίας τάφρου. Ακολούθως εξωθούνται στο βόρειο τμήμα της κορυφαίας τάφρου οι δακιτικοί δόμοι και οι ροές λάβας του Εμπορειού, ενώ λόγω της βαρυτικής κατάρρευσης των δομών αποτίθενται τεμάχη και πυροκλαστικές ροές τέφρας των δομών του Εμπορειού. 9

Η πρώτη φάση του τρίτου κύκλου ολοκληρώνεται με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής σύστασης το οποίο υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos,1989). Η παύση της ηφαιστειακής δραστηριότητας για μεγάλο χρονικό διάστημα έχει ως αποτέλεσμα την διάβρωση των πυροκλαστικών και την επανατοποθέτηση τους και την απόθεση μέρους του κροκαλοπαγούς του Κάστρου. Πιθανώς, η διάβρωση και η απόθεση της ενότητας αυτής και σε αυτό το στάδιο να έχει προκληθεί από τις κινήσεις της καλδέρας «καταπακτής» και την στρέψη του βορειοδυτικού τεμάχους της Νισύρου. Η δεύτερη φάση του τρίτου κύκλου ηφαιστειακής δραστηριότητας της Νισύρου προκύπτει από την συσσώρευση μεγάλου όγκου αερίων στο νότιο τμήμα της κορυφαίας τάφρου αντιδιαμετρικά των μεταπτώσεων που προκλήθηκαν από την ογκώδη εξώθηση των δακιτικών δόμων και ροών λάβας του Εμπορειού. Η συσσώρευση των αερίων στο νότιο τμήμα της κορυφαίας τάφρου είχε ως αποτέλεσμα την έντονη εκρηκτική δραστηριότητα και απόθεση της απόθεσης της Κατώτερης Κίσσηρη για την οποία εκτιμάται ότι δημιουργήθηκε εκρηκτική στήλη ύψους 13 έως 15 χιλιομέτρων και ότι εκτινάχθηκαν περίπου 2-3 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος (Vougioukalakis, 1993). Αποτέλεσμα της έκρηξης αυτής ήταν η εκκένωση μεγάλου μέρους του μαγματικού θαλάμου και η δημιουργία ενός καλδερικού βυθίσματος ή μίας εκτενώς διευρυμένης πολυγωνικής κορυφαίας τάφρου. Η δεύτερη φάση του τρίτου κύκλου ολοκληρώνεται με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής ρυοδακιτικής σύστασης το οποίο υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos, 1989). Κατόπιν, ακολουθεί ο τέταρτος κύκλος ηφαιστειακής δραστηριότητας της Νισύρου ο οποίος χαρακτηρίζεται από την δημιουργία της καλδέρας με τη σημερινή της μορφή και την μετακαλδερική δραστηριότητα με την εξώθηση των μετα-καλδερικών δόμων. Ένα επεισόδιο αναθόλωσης του μαγματικού θαλάμου οδηγεί στη κατάληψη των ήδη υπαρχόντων διόδων ανόδου του μάγματος και στη δημιουργία νέων διόδων που προκύπτουν από τις τομές των ηφαιστειοτεκτονικών στοιχείων με αυτά της τοπικής τεκτονικής και των δακτυλιοειδών ρηγμάτων της καλδέρας της Νισύρου ή της εκτενώς διευρυμένης πολυγωνικής κορυφαίας τάφρου. 10

Αρχικά, εκδηλώνεται εξωθητική εκχυτική δραστηριότητα στο ανατολικό τμήμα της του ηφαιστείου των ρυοδακιτικών δόμων και ροών λάβας των Νικιών η οποία λόγο των μεταπτώσεων της κορυφαίας τάφρου προκαλεί υπερπιέσεις στο μαγματικό θάλαμο και συσσώρευση αερίων στο βόρειο τμήμα του ηφαιστείου από όπου εκδηλώνεται εκρηκτική δραστηριότητα η οποία αποθέτει την ενότητα της Ανώτερης Κίσσηρης. Το ύψος της εκρηκτικής στήλης και ο όγκος του εκτοξευόμενου μάγματος υπολογίζονται περίπου ισοδύναμα της έκρηξης της κατώτερης κίσσηρης (Limburg and Varekamp, 1991). Ο όγκος του σημερινού καλδερικού βυθίσματος υπολογίζεται στα 6 έως 7 κυβικά χιλιόμετρα (Vougioukalakis, 1984; Limburg and Varekamp,1991). Ο όγκος μάγματος της έκρηξης που απέθεσε την ανώτερη κίσσηρη ανέρχεται στα 2 έως 3 κυβικά χιλιόμετρα, ίσος περίπου με τον όγκο μάγματος που εκτινάχθηκε κατά την έκρηξη της κατώτερης κίσσηρης. Συνεπώς, η διαμόρφωση του καλδερικού βυθίσματος στη σημερινή του μορφή οφείλεται στην έκρηξη που ακολούθησε την πρώτη καλδέρα/κορυφαία τάφρο και απέθεσε την ανώτερη κίσσηρη και τους ρυοδακίτες των Νικιών. Ο τέταρτος κύκλος ηφαιστειακής δραστηριότητας της Νισύρου ολοκληρώνεται με την μετα-καλδερική δραστηριότητα και την εξώθηση των δακιτικών μετα-καλδερικών δόμων και ροές λάβας οι οποίοι ο οποίοι καταλαμβάνουν το δυτικό τμήμα του καλδερικού βυθίσματος κατά τα 2/3 και μέρος των νοτιοδυτικών πρανών του ηφαιστείου της Νισύρου ενώ η απόθεση κατά τόπους της Ανώτερης Κίσσηρης του Γυαλιού στη Νίσυρο μπορεί να αποδοθεί στην πυροδότηση του γειτονικού μαγματικού θαλάμου κατά την δραστηριότητα της Νισύρου. Ο τέταρτος κύκλος ολοκληρώνεται με την παρουσία ενός πιο διαφοροποιημένου μάγματος, δακιτικής σύστασης το οποίο υποδεικνύει φαινόμενα μίξης μαγμάτων (St. Seymour and Vlassopoulos, 1989). Τέλος, εκδηλώνονται εκρήξεις αργιλοποιημένων ενδοκαλδερικών αποθέσεων από τους φρεατικούς κρατήρες που καταλαμβάνουν το νότιο τμήμα του καλδερικού βυθίσματος. Ιστορικές φρεατικές εκρήξεις έχουν καταγραφεί από το 1422 έως το 1888. 11

Η Νίσυρος είναι ένα χαρακτηριστικό ασβεσταλκαλικό ηφαίστειο με τραπέζιο σχήμα σε τομή που διαμορφώνεται από τα απότομα πρανή και την μορφολογία της καλδερικής δομής στο κεντρικό του μέρος το οποίο έχει καλυφθεί μερικώς από την εξώθηση μετακαλδερικών δόμων. Όλο το νησί δομείται από πληθώρα ηφαιστειακών δομών. Πυροκλαστικές αποθέσεις της Ανώτερης και της Κατώτερης κίσσηρης καθώς και του πυροκλαστικού σχηματισμού της Παναγιάς Κυράς απαντούν τόσο στο βόρειο τμήμα του ηφαιστείου σε πλήρη ανάπτυξη όσο και στο νότιο τμήμα με αποθέσεις της Κατώτερης Κίσσηρης και του σχηματισμού της Παναγιάς Κυράς και στο βορειοανατολοκό τμήμα με αποθέσεις του σχηματισμού της Παναγιάς Κυράς. Αυτές οι πυροκλαστικές αποθέσεις έχουν αποτεθεί με μηχανισμούς πυροκλαστικών ροών, πτώσεων και μεγακυματισμού ενώ χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη εντός των αποθέσεων «βομβών» λάβας και ρηγμάτων που κάμπτουν και μετατοπίζουν αντιστοίχως τις αποθέσεις αυτές. Το ηφαίστειο της Νισύρου, εκτός από τις πυροκλαστικές αποθέσεις χαρακτηρίζεται από πολυάριθμες ροές λαβών. Επίσης, κατά μήκος του καλδερικού τείχους παρατηρούνται τμήματα από τους ηφαιστειακούς «λαιμούς» τροφοδοσίας των λαβών των Νικιών, του Σταυρού, του Εμπορειού και του πρώτου ανδεσιτικού οικοδομήματος του ηφαιστείου. Χαρακτηριστικές ροές λάβας παρατηρούνται στο νοτιοδυτικό τμήμα του ηφαιστείου όπου ρυοδακιτική λάβα που εκκίνησε από τον μετακαλδερικό δακιτικό δόμο του Καραβιώτη καταλήγει στη θάλασσα όπου παρατηρείται το απότομο μέτωπο της ροής και το τραχύ ανάγλυφο που χαρακτηρίζει τις ροές λάβας υψηλού ιξώδους. Οι ρυοδακιτικές λάβες των Νικιών στο νοτιοανατολικό άκρο χαρακτηρίζονται επίσης, από απότομο μέτωπο ροής λόγο του ιξώδους της λάβας ενώ το ανάγλυφο της ροής είναι πιο ομαλό σε σχέση με αυτό των δακιτικών λαβών ενώ παρατηρούνται δομές οβελίσκων και ακίδων λάβας. Επίσης, ροές λάβας παρατηρούνται να ξεκινούν από τους μετακαλδερικούς δόμους. Οι ροές αυτές εκκινούν από την κορυφή από όπου και αναπτύσσεται ένας δόμος και ρέουν στις πλαγιές του σχηματίζοντας λοβούς λάβας εν είδη δακτύλων. Δακιτικές λάβες πλούσιες σε αέρια όπως αυτές του Εμπορειού στο βόρειο τμήμα του ηφαιστείου χαρακτηρίζονται από μεγάλα βακουόλια λόγω διαφυγής των αερίων ενώ επιπλέον είναι πλούσιες σε λιθικά εγκλείσματα από τα πετρώματα τα οποία συνάντησαν κατά την άνοδό τους και μαφικών εγκλεισμάτων από τη μίξη τους με λάβες βασάλτη στο μαγματικό θάλαμο. 12

Βασαλτικά εγκλείσματα που προέρχονται από τη μίξη του μάγματος με ένα μάγμα μαφικής σύστασης εντοπίζονται και στις ροές λάβας των Νικιών στο νοτιοανατολικό τμήμα του ηφαιστείου όπως επίσης και στους μετα-καλδερικούς δόμους όπου εντοπίζονται ανδεσιτικά εγκλείσματα και εγκλείσματα αμφιβολιτικού «σπόγγου». Στο ηφαίστειο της Νισύρου παρατηρούνται επίσης οι υποθαλάσσιες λάβες βασαλτικού ανδεσίτη στα βορειοανατολικά παράλια του νησιού καθώς έχουν αποκαλυφθεί στην επιφάνεια λόγο των τεκτονικών κατακόρυφων κινήσεων του βορειοανατολικού τεμάχους από τη δράση της καλδέρας καταπακτής. Στην παραλία των Χοχλάκων, βορειοανατολικά του νησιού, κοντά στον οικισμό Μανδράκι εμφανίζονται οι υποθαλάσσιες λάβες βασαλτικού ανδεσίτη και οι ανδεσιτικές λάβες του πρώτου ηφαιστειακού οικοδομήματος. Στις εμφανίσεις των υποθαλάσσιων λαβών διακρίνονται λοβοί ροών λάβας βασαλτικού ανδεσίτη οι οποίοι αποτελούνται από μαξιλαροειδείς λάβες (pillowed lava flows) με μορφές «σάκου πατάτας» (potato sack) εντός του υαλοκλαστικού υλικού. Επίσης, διακρίνονται οι φλέβες τροφοδοσίας των υποαέριων ανδεσιτών του πρώτου ηφαιστειακού οικοδομήματος που υπέρκεινται των υποθαλάσσιων λαβών βασαλτικού ανδεσίτη. Το κύριο χαρακτηριστικό του ηφαιστείου της Νισύρου για το οποίο είναι σήμερα γνωστό είναι ο χώρος της καλδέρας. Η καλδέρα της Νισύρου έχει ακτίνα 4 km και βάθος περίπου 300 m ενώ κατά το 2/3 της έχει καλυφθεί από τους μετα-καλδερικούς δόμους του Μποριάτικου, του Μικρού Προφήτη Ηλία, του Προφήτη Ηλία και της Τραπεζίνας. Στο υπόλοιπο 1/3 της καλδέρας διακρίνονται το χείλος, το τείχος και το τοπογραφικό πάτωμα της καλδέρας καθώς και οι κύριοι φρεατικοί κρατήρες, του Στεφάνου και του Πολυβώτη. Οι φρεατικοί κρατήρες αυτοί χαρακτηρίζονται από έντονη ατμιδική δραστηριότητα η οποία προσφέρει ένα εντυπωσιακό θέαμα όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν. Η έντονη ατμιδική δραστηριότητα έχει ως αποτέλεσμα την απόθεση θειαφιού το οποίο στο παρελθόν αποτέλεσε πόρος εξόρυξης και εκμετάλλευσης. 13

Άλλα χαρακτηριστικά των φρεατικών κρατήρων του Στέφανου και του Πολυβώτη αφορούν το ανάγλυφο που δημιουργούν καθώς διαφέρουν μεταξύ τους. Ο Στέφανος δημιουργεί αρνητικό ανάγλυφο ενώ ο Πολυβώτης δημιουργεί θετικό ανάγλυφο. Το θετικό ανάγλυφο του Πολυβώτη πιθανώς οφείλεται στην ύπαρξη κορημάτων από τους παρακείμενους μετα-καλδερικούς δόμους οι οποίοι συγκεντρώνονται περιμετρικά του κρατήρα μαζί με τα υλικά από τις φρεατικές εκρήξεις. Τόσο ο Στέφανος όσο και ο Πολυβώτης χαρακτηρίζονται από καλοσχηματισμένους κρατήρες. Πολυάριθμες ατμίδες εντοπίζονται στο εσωτερικό των φρεατικών κρατήρων. Στο φρεατικό κρατήρα Στέφανο ατμίδες που συνοδεύονται με αποθέσεις θειαφιού δημιουργούν ένα εντυπωσιακό σκηνικό που αποτελεί πόλο έλξης για τους επισκέπτες του νησιού. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του κρατήρα είναι σχετικά δύσκολη καθώς ο επισκέπτης θα πρέπει να κατέβει μέσω ενός δύσβατου μονοπατιού. Στο εσωτερικό του κρατήρα μπορεί κανείς να παρατηρήσει από κοντά την ατμιδική δραστηριότητα και να θαυμάσει τις βελονοειδείς αποθέσεις θειαφιού περιμετρικά των στομίων εξόδου των ατμών. Η ατμιδική δραστηριότητα εντοπίζεται και σε άλλα σημεία του ηφαιστείου όπως στην περιοχή του Εμπορειού όπου σε ένα ειδικά διαμορφωμένο χώρο οι κάτοικοι έχουν δημιουργήσει ένα είδος υπαίθριου ατμόλουτρου. Οι αποθέσεις των φρεατικών κρατήρων του Στέφανου και του Πολυβώτη αποτελούνται κυρίως από αργιλικά υλικά τα οποία δεν επιτρέπουν την κατείσδυση σε βάθος του νερού. Συνεπώς το βρόχινο νερό συγκρατείται στο εσωτερικό τους με αποτέλεσμα την αύξηση της εδαφικής υγρασίας στους κρατήρες. Οι υψηλής θερμοκρασίας ατμοί από την ατμιδική δραστηριότητα που έρχονται σε επαφή με την εδαφική υγρασία έχουν ως αποτέλεσμα τον βρασμό του νερού και την δημιουργία κρατήρων θερμής λάσπης διαμέτρου έως και 1 m. 14

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 1 η Διαδρομή: Χοχλάκοι-Κανόνι Η πρώτη οικοτουριστική διαδρομή έχει αφετηρία την Τάβλα του Γιαλού, όπου βρίσκεται η παραλία των Χοχλάκων. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τα υποθαλάσσια ηφαιστειακά οικοδομήματα γνωστά με την ονομασία μαξιλαροειδείς λάβες (pillow lava) μέσα σε υαλοκλαστιτικό υλικό (εικόνα 6,8,13). Εικόνα 5 : pillow lava σε μορφή σάκκου πατάτας Εικόνα 6: pillow lava με υαλοκλαστικό υλικό 15

Εικόνα 8: pillow lava Εικόνα 13: pillow lava Οι pillow λάβες σχηματίζονται υποβρυχίως κυρίως από βασαλτικά αλλά και ανδεσιτικά μάγματα. Σε δισδιάστατες εμφανίσεις τα pillows δίνουν την εντύπωση αυτοτελών μαξιλαροειδών μορφών που πλαστικά έχουν εφαρμόσει μεταξύ τους και έχουν το φουσκωτό μέρος προς τα επάνω και συνήθως μια προεξοχή (tail, ουρά) προς τα κάτω (εικόνα 12). Εικόνα 12: pillow lava με το φουσκωτό μέρος προς τα πάνω και την ουρά προς τα κάτω Εάν εξετάσουμε πιο προσεκτικά βλέπουμε ότι κάθε τομή pillow έχει μια συγκεκριμένη ανατομία: εξωτερικά περιβάλλεται από ένα υαλώδες περιθώριο ψύξεως(chilled margin) που συνήθως είναι γύρω στο 1 εκατοστό σε πάχος ενώ προς το εσωτερικό το μέγεθος των κρυστάλλων αυξάνεται (ST. Seymour) (εικόνα 9,14). 16

Εικόνα 9: Περιθώριο ψύξης chilled margin Εικόνα 14: pillow lava σε τομή στην οποία το περιθώριο ψύξης δεν ξεπερνάει το 1 cm Η κατακερματισμένη μορφή που φαίνεται να έχει, δηλαδή οι ακτινωτές και ομόκεντρες ρωγμές είναι αποτέλεσμα της απότομης ψύξης του μάγματος το οποίο έρχεται σε επαφή με το θαλασσινό νερό κατά την άνοδό του πρώτου(εικόνα 10,11). Εικόνα 10: pillow lava με ακτινωτές ρωγμές Εικόνα 11: pillow lava με ομόκεντρες ρωγμές 17

Εκτός όμως από τις υποθαλάσσιες λάβες είναι εύκολο να παρατηρήσουμε τις ανδεσιτικές λάβες και το σύστημα τροφοδοσίας τους(εικόνα 15). Εικόνα 15: Το σύστημα τροφοδοσίας των λαβών Στη συνέχεια καθώς προχωράμε κατά μήκος της ακτής προς το ακρωτήριο Κανόνι, εντύπωση μας κάνουν οι επιβλητικοί, υπερκείμενοι ανδεσιτικοί ογκόλιθοι οι οποίοι έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του Παλιόκαστρου (εικόνα 19). Εικόνα 19: ογκόλιθοι από τους οποίους χτίστηκε το παλαιόκαστρο 18

Μια απότομη κοιλάδα από άμμο κάνει την εμφάνισή της. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στο σημείο αυτό καθώς ανάμεσα στα στρώματα της άμμου υπάρχει και μία πιο λευκότεφρη άμμος η οποία γυαλίζει στον ήλιο. Δεν είναι τίποτα άλλο παρά εκατομμύρια αγκαθάκια από πυρίτιο, οι σκελετοί των σφουγγαριών που ζούσαν στη θάλασσα της εποχής εκείνης. Με λίγη προσπάθεια επιχειρούμε μια δύσκολη αναρρίχηση της πλαγιάς και φτάνουμε κοντά στο ελικοδρόμιο. Από κει παίρνουμε το μονοπάτι με την ανάλογη σήμανση και αρχίζουμε έπειτα την κατάβαση για το ακρωτήριο Κανόνι, το δυτικό ακρωτήρι του νησιού. Στη διαδρομή αυτή θεαματικές είναι οι στηλοειδείς κατατμήσεις. Όταν οι λάβες είναι πιο παχιές και αυτό συμβαίνει στις μαζικές λάβες, τότε σχηματίζονται ρωγμές από ψύξη οι οποίες είναι κανονικά εξάγωνα. Αυτές λέγονται διατμήσεις κατά στήλες και είναι αποτέλεσμα ψύξης. Διάτμηση κατά στήλες συμβαίνει μόνο στα μάγματα βασαλτικής σύστασης και στους ανδεσίτες και λιγότερο στα όξινα μάγματα.(st. Seymour) (Εικόνες 16, 17, 18) Εικόνα 16: Στηλοειδείς κατατμήσεις Εικόνα 17: Στηλοειδείς κατατμήσεις 19

Εικόνα 18: Στηλοειδείς κατατμήσεις 2 η Διαδρομή με αφετηρία την Ευαγγελίστρια Το σημείο εκκίνησης της δεύτερης προτεινόμενης οικοτουριστικής γεωδιαδρομής είναι η εκκλησία της Ευαγγελίστριας όπου κανείς μπορεί εύκολα να επισκεφτεί με αυτοκίνητο. Ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη θέα του βόρειου τμήματος του ηφαιστείου της Νισύρου και των γειτονικών ηφαιστειακών νησίδων της Στρογγύλης και του Γυαλιού όπου διακρίνονται τα ορυχεία κίσσηρης και περλίτη με φόντο το νησί της Κω. Κατά την παραμονή στη περιοχή της Ευαγγελίστριας ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει ηφαιστειακά χαρακτηριστικά όπως το καλδερικό χείλος του ηφαιστείου και τους μετακαλδερικούς δόμους του Μποριάτικου, του Μικρού Προφήτη Ηλία και του Προφήτη Ηλία. Επί του καλδερικού τείχους διατηρούνται οι αναβαθμίδες που κατασκεύασαν οι κάτοικοι του νησιού κατά το παρελθόν για την συγκράτηση του εδάφους και των βροχοπτώσεων με σκοπό την ανάπτυξη καλλιεργειών. Η βλάστηση της περιοχής της Ευαγγελίστριας είναι κατά κύριο λόγω θαμνώδης και φρυγανώδης και εντοπίζονται μερικά από είδη πτεριδώνων καθώς βελανιδιές και πουρνάρια. 20

Κινούμενοι από την Ευαγγελίστρια προς το Μανδράκι, τους Πάλλους και μετά ανατολικά προς τα Νικιά με τελικό προορισμό το νότιο τμήμα του νησιού στην περιοχή του Σταυρού ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει του βόρειου και ανατολικού τμήματος του ηφαιστείου. Επιπλέον μπορεί να λάβει μία σφαιρική εικόνα της καλδέρας της Νισύρου με τους μετα-καλδερικούς δόμους και τους φρεατικούς κρατήρες που καταλαμβάνουν το καλδερικό τοπογραφικό πάτωμα. Κατά την διαδρομή από την Ευαγγελίστρια προς τον Σταυρό ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει σχεδόν όλη τη χλωρίδα του νησιού αλλά και την άγρια πανίδα καθώς τα ζώα ελευθέρας νομής. Στην περιοχή του Σταυρού μπορεί να επισκεφτεί το ομώνυμο μοναστήρι και να παρατηρήσει τις πυροκλαστικές αποθέσεις στο νότιο τμήμα του ηφαιστείου καθώς και το σύστημα τροφοδοσίας και τις ροές λάβας του Αυλακίου. Εικόνα 20: Το νησί-ορυχείο Γυαλί όπως φαίνεται από τον μετακαλδερικό δόμο του Προφήτη Ηλία 21

Εικόνα 21: Αναβαθμίδες Εικόνα 22: Μετακαλδερικός δόμος του Μποριάτικου 22

3 η Διαδρομή: Εμπορειός-Κυρά-Κατσούνι Η τρίτη οικοτουριστική διαδρομή έχει σαν αφετηρία το χωριό Εμπορειός το οποίο είναι χτισμένο στο βόρειο χείλος της καλδέρας και απ όπου ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη θέα της καλδέρας. Στην είσοδο του χωριού υπάρχει μία σπηλιά από την οποία αναδύεται θερμός ατμός θερμοκρασίας 34-35 ο C και η οποία χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν ως φυσική σάουνα. Εικόνα 23: Φυσική σάουνα στην είσοδο του χωριού Εμπορειός Εικόνα 24: Είσοδος στη σπηλειά Στη συνέχεια καθώς προχωράμε στα ανατολικά προς Νικειά ακολουθούμε το δρόμο προς το μοναστήρι της Παναγιάς Κυράς. Στην είσοδο του μοναστηριού μπορεί κανείς να παρατηρήσει τις εντυπωσιακές πυροκλαστικές αποθέσεις. Εικόνα 25: Σχηματισμός Κυράςπυροκλαστικέ ς αποθέσεις 23

Εικόνες 26, 27: Πυροκλαστικές αποθέσεις σχηματισμού Κυράς Εικόνα 28: Πυροκλαστικές αποθέσεις σχηματισμού Κυράς 24

Εικόνα 29: Πυροκλαστικές αποθέσεις σχηματισμού Κυράς Εικόνα 30: Πυροκλαστικές αποθέσεις σχηματισμού Κυράς 25

Εικόνα 31: Πυροκλαστικές αποθέσεις σχηματισμού Κυράς Παίρνοντας το μονοπάτι για να ξεκινήσει η κατάβαση στις Λυές παρατηρούμε σε όλη μας την πορεία τη στρωμάτωση των πυροκλαστικών αποθέσεων πτώσεων, πυροκλαστικών ροών που αποτελούν το πλέον καταστροφικό ηφαιστειακό φαινόμενο εξαιτίας των μεγάλων θερμοκρασιών και απόστασης εξάπλωσης, ενώ άκρως εντυπωσιακές είναι οι αποθέσεις μεγακυμάτων, αραιές συγκεντρώσεις σωματιδίων κινούμενες με τυρβώδη ροή. Οι αποθέσεις πτώσεως σε αντίθεση με αυτές των πυροκλαστικών ροών δείχνουν καλή στρωμάτωση και κατανομή. 26

Εικόνα 32: Πυροκλαστικές αποθέσεις μεγακυμματισμού Εικόνα 33: Πυροκλαστικές αποθέσεις πτώσεων 27

Εικόνα 34: Πυροκλαστικές αποθέσεις πτώσεων και μεγακυμματισμού Εικόνα 35: Πυροκλαστικές αποθέσεις μεγακυμματισμού 28

Εικόνα 36: Πυροκλαστικές αποθέσεις μεγακυμματισμού Περπατώντας από τις Λυες προς το χωριό των Πάλλων οπου και καταλήγει η διαδρομή συναντάμε το ακρωτήριο Κατσούνι. Στο σημείο αυτό συναντάμε πάλι σε μία θαυμάσια τομή πάνω στην ακτή το σχηματισμό της Παναγιας Κυρας ο οποίος υπόκειται των αποθέσεων της κατώτερης κίσσηρης και της ανώτερης κίσσηρης. Καθένας από αυτούς τους σχηματισμούς διαχωρίζεται από τον υπερκείμενό του από έναν ορίζοντα παλαιοεδάφους υποδηλώνοντας τα στάδια ησυχίας του ηφαιστείου που μεσολάβησαν μεταξύ των εκρηκτικών επεισοδίων. ενώ όλη η παραλία <<κοσμείται>> από αποθέσεις μεγακυμμάτων. Μπορούμε να παρατηρήσουμε επίσης στα λευκά στρώματα της τέφρας εντυπωσιακά ίχνη πτώσης των ηφαιστειακών βολίδων. 29

Εικόνα 37: Ίχνη πτώσης ηφαιστειακών βολίδων στην παραλία των Λυών Εικόνα 38: Αποθέσεις μεγακυμμάτων στην παραλία των Λυών 30

Εικόνα 39: Αποθέσεις μεγακυμάτων στην παραλία των Λυών Εικόνα 40: Σχηματισμός Κυράς σε τομή στο δρόμο προς τις Λυές 31

Εικόνα 41: Σχηματισμός Κυράς σε τομή στο δρόμο προς τις Λυές 4 η Διαδρομή Κατσούνι-Πάλοι-Νικειά Η τεταρτη γεωτουριστική διαδρομή εκκινεί από το ακρωτήριο Κατσούνι στο βορειοανατολικό τμήμα του ηφαιστείου. Εντυπωσιακές γεωλογικές τομές παρουσιάζουν τον σχηματισμό της Παναγιάς Κυράς να υπόκειται των αποθέσεων της Κατώτερης κίσσηρης και της Ανώτερης κίσσηρης. Καθένας από αυτούς τους σχηματισμούς διαχωρίζεται από τον υπερκείμενό του από ένα ορίζοντα παλαιοεδάφους υποδηλώνοντας τα στάδια ησυχίας του ηφαιστείου που μεσολάβησαν μεταξύ των εκρηκτικών επεισοδίων. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τις αποθέσεις πτώσεων, μεγακυμάτων και πυροκλαστικών ροών και να ενημερωθεί για τις καταστροφικές τους συνέπειες. Κινούμενοι από το ακρωτήρι Κατσούνι προς το χωριό των Πάλλων ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει επισκοπικά τους πυροκλαστικούς σχηματισμούς που καταλαμβάνουν το βόρειο τμήμα της Νισύρου. Ο τελικός προορισμός της διαδρομής είναι ο οικισμός των Νικιών. Κατά την διαδρομή από τους Πάλλους προς τα Νικιά ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη χλωρίδα και την πανίδα του νησιού και να παρατηρήσει τις ροές της ρυοδακιτικής λάβας των Νικιών. Στο παραδοσιακό χωριό των Νικιών έχει τη δυνατότητα να απολαύσει τη θέα της καλδέρας, των φρεατικών κρατήρων και των ατμίδων στο πάτωμα της καλδέρας. Επιπλέον μπορεί να παρατηρήσει την χονδροειδή στηλοειδή κατάτμηση και το σύστημα τροφοδοσίας των λαβών των Νικειών 32

(λαιμός τροφοδοσίας) και να ενημερωθεί για τις ροές των λαβών και τα μαγματικά εγκλείσματα αυτών. Εικόνα 42: Λαιμός λάβας και χονδροειδής στηλοειδή κατάτμηση στον Άγιο Θεολόγο στα Νικειά 33

Εικόνα 43: Ροές λάβας Νικειών Εικόνα 44: Ροές λάβας Νικειών 34

Εικόνα 45: Ροές λάβας Νικειών Εικόνα 46: Ροές λάβας Νικειών 35

Εικόνα 47: Λαιμός λάβας και χονδροειδής στηλοειδή κατάτμηση στον Άγιο Θεολόγο στα Νικειά Εικόνα 48: Στηλοειδής κατάτμηση στον Άγιο Θεολόγο στα Νικειά 36

Εικόνα 49: Στηλοειδής κατάτμηση στον Άγιο Θεολόγο στα Νικειά Πρόσφατα στο χωριό των Νικειών δημιουργήθηκε ένα ηφαιστειολογικό κέντρο-μουσείο στο οποίο ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα για μία επισκοπική ενημέρωση τόσο για το ηφαίστειο της Νισύρου όσο και για τη δημιουργία, ανάπτυξη και εξέλιξη των ηφαιστείων και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτά. Επιπλέον, στο χωριό των Νικειών ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει την αρχιτεκτονική των πρόσφατα ανακαινισμένων κατοικιών και την παραδοσιακή πλατεία του απολαμβάνοντας τοπικά προϊόντα με φόντο το νησί της Τήλου. 5 η Διαδρομή: Ευαγγελίστρια- καλδέρα ηφαιστείου Η πέμπτη προτεινόμενη γεωτουριστική διαδρομή έχει ως σημείο εκκίνησης την εκκλησία της Ευαγγελίστριας στο βορειοδυτικό τμήμα του καλδερικού χείλους. 37

Ακολουθώντας τα χνάρια του λιθόστρωτου μονοπατιού (καλντερίμι) ο επισκέπτης μπορεί να κατέβει το καλδερικό τείχος και να διαβεί μεταξύ των μετα-καλδερικών δόμων του Μποριάτικού, του Νίφιους και του Μικρού Προφήτη Ηλία προς το εσωτερικό της καλδέρας. Κατά την διάρκεια αυτής της διαδρομής ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί για την πρόσφατη μαγματική δραστηριότητα του ηφαιστείου και να παρατηρήσει λοβούς λάβας επί των μετα-καλδερικών δόμων και τα φαινόμενα μίξης μαγμάτων με την παρουσία μαγματικών εγκλεισμάτων μαφικής σύστασης εντός των δακιτικής σύστασης μετακαλδερικών δόμων. Εικόνα 50: Φαινόμενο μίξης μαγμάτων ( παρουσία μαγματικών εγκλεισμάτων μαφικής σύστασης εντός των δακιτικής σύστασης μετακαλδερικών δομών) 38

Εικόνα 51: Φαινόμενο μίξης μαγμάτων ( παρουσία μαγματικών εγκλεισμάτων μαφικής σύστασης εντός των δακιτικής σύστασης μετακαλδερικών δομών) Εικόνα 52: Λαιμοί λάβας εντός των ματακαλδερικών δομών 39

Εικόνα 53: Λαιμός λάβας εντός των μετακαλδερικών δομών Επιπλέον, μπορεί να απολαύσει και να παρατηρήσει την χλωρίδα και την πανίδα όπως είναι οι βελανιδιές, οι φτέρες, τα διάφορα είδη πτηνών και ερπετών. Στο εσωτερικό της καλδέρας της Νισύρου ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί για θέματα γεωθερμίας καθώς μπορεί να επισκεφθεί τις εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις της εκμετάλλευσης των γεωθερμικών ρευστών της Νισύρου. Εικόνα 54: Γεωθερμικές εγκαταστάσεις εντός της καλδέρας 40

Εικόνα 55: Γεωθερμικές εγκαταστάσεις εντός της καλδέρας Εικόνα 56: Γεωθερμικές εγκαταστάσεις εντός της καλδέρας 41

Η βλάστηση στο εσωτερικό της καλδέρας περιορίζεται σε νανώδη φρύγανα, παρόλα αυτά στην περιοχή Ράμος έχουν αναπτυχθεί καλλιέργειες από τους κατοίκους. Στο εσωτερικό της καλδέρας, ο επισκέπτης μπορεί να έχει μία επισκοπική εικόνα του καλδερικού τείχους καθώς και το μέγεθος των μετα-καλδερικών δόμων που έχουν εξωθηθεί. Επί των καλδερικών τοιχωμάτων μπορεί να παρατηρήσει τα απομεινάρια από την εκμετάλλευση των θειοχωμάτων που γινόταν κατά το παρελθόν θυμίζοντας στον επισκέπτη την προσαρμογή της τοπικής κοινωνίας στο ηφαιστειακό περιβάλλον. Εικόνα 57: Περιοχή εξαγωγής θειοχωμάτων Εντυπωσιακό είναι το θέαμα των φρεατικών κρατήρων του Στέφανου και του Πολυβώτη. Στον φρεατικό κρατήρα του Στέφανου θα έχει τη δυνατότητα να καταρριχηθεί στο εσωτερικό του και να θαυμάσει τις ατμίδες με τις εντυπωσιακές αποθέσεις θείου και τους κρατήρες θερμής λάσπης. 42

Εικόνα 58: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 59: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 43

Εικόνα 60: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 61: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 44

Εικόνα 62: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 63: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 45

Εικόνα 64: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 65: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 46

Εικόνα 66: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 67: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 47

Εικόνα 68: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 69: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 48

Εικόνα 70: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 71: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 49

Εικόνα 72: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 73: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 50

Εικόνα 74: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 75: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 51

Εικόνα 76: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 77: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 52

Εικόνα 78: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες Εικόνα 79: Κρύσταλλοι θείου στις ατμίδες 53

Εικόνα 80: Εσωτερικό του κρατήρα Στέφανου Εικόνα 81: Πανοραμική άποψη του εσωτερικού του κρατήρα Στέφανου 54

Ακολουθεί η αναρρίχηση του καλδερικού τείχους με κατεύθυνση το μοναστήρι του Σταυρού. Εν συνεχεία, η διαδρομή ακολουθεί τα χνάρια του λιθόστρωτου μονοπατιού (καλντερίμι) που περνά μεταξύ των μετα-καλδερικών δόμων της Τραπεζίνας και του Καραβιώτη και συνεχίζει κατά μήκος του δυτικού τμήματος του ηφαιστείου όπου ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη θέα των ηφαιστειακών νησίδων της Παχειάς και της Πυργούσας προς τα δυτικά και να παρατηρήσει τις τραχείες επιφάνειες και τα απότομα μέτωπα ροής των δακιτικών ροών του μετα-καλδερικού δόμου του Καραβιώτη. Τελικός προορισμός είναι ο οικισμός του Μανδρακίου και κατά τη διάρκεια της διαδρομής ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τη χλωρίδα και τη πανίδα του νησιού. 55

6 η Διαδρομή: ΓΥΑΛΙ Το ορυχείο ελαφρόπετρας βρίσκεται στη νησίδα Γυαλί βόρεια της Νισύρου. Το Γυαλί είναι πλούσιο σε ηφαιστειακά πετρώματα, κυρίως ελαφρόπετρα(κίσσηρις): υαλώδης αφρός με τον μεγαλύτερο όγκο του να καταλαμβάνουν αέρια σε σχέση με τον όγκο του γυαλιού, περλίτη: ηφαιστειακό γυαλί και οψιδιανό: φυσικό γυαλί με πολύ σπάνιους φαινοκρυστάλλους σανίδινου ή χαλαζία. Χαρακτηριστικοί είναι οι σχηματισμοί σφαιρόλιθων. Η ΛΑΒΑ εκμεταλλεύεται το ορυχείο, το οποίο ανήκει στο Δήμο Νισύρου, από το 1952. Το ορυχείο είναι υπαίθριο και η εκμετάλλευση του γίνεται με τη μέθοδο των ορθών βαθμίδων. Πώς λειτουργεί το ορυχείο ελαφρόπετρας 1. Εξόρυξη Αρχικά γίνεται αποκάλυψη του κοιτάσματος από τους υπερκείμενους άγονους γεωλογικούς σχηματισμούς (8-25m). Στη συνέχεια γίνεται η εξόρυξη με προωθητές και το εξορυγμένο υλικό μέσω μεταφορικών ταινιών οδηγείται στις εγκαταστάσεις επεξεργασίας. 2. Επεξεργασία Η επεξεργασία συνίσταται στην κοκκομετρική διαβάθμιση του υλικού σε κύκλωμα στατικών και δονητικών κοσκίνων και τη θραύση μικρού μέρους σε σπαστήρες. 3. Απόθεση Τα τελικά προϊόντα (ελαφρόπετρα διαφορετικής κοκκομετρίας) αποτίθενται με μεταφορικές ταινίες σε υπαίθριους σωρούς από όπου, πάλι μέσω τεχνητών τούνελ και μεταφορικών ταινιών, παραλαμβάνονται και φορτώνονται στα πλοία με προορισμό τους πελάτες. Η παραγωγική ικανότητα του ορυχείου αγγίζει τους 1.000.000 τν/έτος, ενώ διαθέτει ιδιόκτητες λιμενικές εγκαταστάσεις φόρτωσης, με δυνατότητα εξυπηρέτησης πλοίων χωρητικότητας έως 27.000 τν και ρυθμό φόρτωσης 1.000 τν/ώρα. 56

Η ορθή περιβαλλοντική διαχείριση και η αναβάθμιση του ορυχείου αποτελεί καθημερινή προτεραιότητα. το ορυχείο υλοποιεί συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσης το οποίο επικεντρώνεται: στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος μέσω της αποκατάστασης του τοπίου, στην προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της φόρτωσης των πλοίων (μέσω σχεδίων αντιρρύπανσης και Σχεδίων Διαχείρισης Αποβλήτων Πλοίων) καθώς και στην ανακύκλωση μπαταριών και λιπαντικών των κινούμενων οχημάτων και μηχανημάτων. Για την αποκατάσταση του ορυχείου έχουν γίνει δενδροφυτεύσεις με 30.000 δενδρύλλια τα τελευταία χρόνια. Τα ενδημικά φυτά που χρησιμοποιούνται στις φυτεύσεις καλλιεργούνται και αναπτύσσονται σε φυτώριο που υπάρχει στο Γυαλί. Εικόνα 84 Πανοραμική άποψη του νησιού 57

58

Εικόνα 85 Τμήμα του ορυχείου Εικόνα 86 Τμήμα του ορυχείου από άλλη άποψη 59

Εικόνα 87 Ορυχείο ελαφρόπετρας Εικόνα 88 μπλόκ από οψιδιανό 60

Εικόνα 89 Οψιδιανός με φαινοκρυστάλλους Εικόνα 90 Οψιδιανός με φαινοκρυστάλλους 61

Εικόνα 91 εξαγωγή της ελαφρόπετρας Εικόνα 92 εξαγωγή της ελαφρόπετρας μέσω ειδικών ταινιών 62

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Διδακτορική διατριβή Δημήτρη Ζούζια Ηφαιστειολογία- Κάρεν Στ. Σέυμουρ www.wikipedia.com www.igme.gr Πηγή φωτογραφιών: από προσωπική συλλογή 63