ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ «ΝΕΑ ΖΩΗ» Σειρά Βιβλικών Μελετών ΠΩΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΥΜΕ ΤΗ ΒΙΒΛΟ; Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ Εισηγητής: Χάρης Ι. Νταγκουνάκης ΑΘΗΝΑ 2014
Προλογικά Το παρόν έντυπο περιέχει σε περίληψη 5 βιβλικές μελέτες πάνω στο γενικότερο θέμα του τίτλου. Με πρόταση του πρεσβυτερίου της Εκκλησίας καταβλήθηκε προσπάθεια να μελετηθούν σπουδαία προαπαιτούμενα για μια σωστή εξήγηση και ερμηνεία των βιβλικών κειμένων. Οι μελέτες στηρίχτηκαν στο υπό έκδοση βιβλίο των Gordon D. Fee & Douglas Stuart HOW TO READ THE BIBLE FOR ALL ITS WORTH (μετάφραση: Τζεφ Μπάλντουιν), που στα ελληνικά θα έχει τίτλο «Ανακαλύπτοντας τον πλούτο της Αγίας Γραφής». Για κάθε ενδιαφερόμενο το υλικό υπάρχει και ηχογραφημένο σε CD. **** 2
1. ΟΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ Ανάγνωσμα: Εβραίους 11,32-38 Μετά την εξέταση (σε 6 συμμελέτες) της Καινής Διαθήκης και πώς να προσεγγίζουμε τα βιβλία της, ερχόμαστε τώρα να δούμε (σε 4 συμμελέτες) την Παλαιά Διαθήκη και πώς πρέπει να την προσεγγίζουμε και να τη μελετάμε. Το μεγαλύτερο μέρος της Παλαιάς Διαθήκης είναι αφήγηση. Τα βιβλία: Γένεσις Ιησούς Ναυή Κριταί Ρουθ Α -Β Σαμουήλ Α -Β Βασιλέων Α -Β Χρονικών Έσδρας Νεεμίας Δανιήλ Ιωνάς Αγγαίος περιέχουν εξολοκλήρου ή σ ένα μεγάλο μέρος τους αφήγηση, κι επίσης τα βιβλία: Έξοδος Αριθμοί Ιερεμίας Ιεζεκιήλ - Ησαΐας Ιώβ περιέχουν κι αυτά μεγάλα αφηγηματικά τμήματα. Μ αυτά τα δεδομένα καταλήγουμε ότι πάνω από το 40% της Παλαιάς Διαθήκης είναι αφήγηση. 1. Η φύση των αφηγήσεων Τι είναι οι αφηγήσεις Οι αφηγήσεις είναι ιστορίες. Προτιμάται ο όρος «αφήγηση» γιατί ξεχωρίζει από την ιδέα του παραμυθιού. Σκοπός τους είναι να καταδείξουν ότι ο Θεός εργάστηκε στη δημιουργία του και στο λαό του. Όλες οι αφηγήσεις της Βίβλου έχουν πλοκή και χαρακτήρες (οι χαρακτήρες μπορεί να είναι ιεροί ή ανθρώπινοι, ζώα, φυτά, οτιδήποτε). Oι αφηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης, όμως, έχουν πλοκή που αποτελεί μέρος μιας γενικότερης πλοκής, και ιδιαίτερους χαρακτήρες, από τους οποίους Πρωταγωνιστής είναι ο ίδιος ο Θεός. Τα επίπεδα αφήγησης Υπάρχουν τρία επίπεδα αφήγησης: (α) το επάνω επίπεδο είναι αυτό του συνολικού παγκόσμιου σχεδίου του Θεού, που εκτυλίσσεται μέσω της δημιουργίας του. Σημαντικές πτυχές της πλοκής σ αυτό το επίπεδο είναι: η 3
ίδια η δημιουργία, η πτώση της ανθρωπότητας, η δύναμη και η εξάπλωση της αμαρτίας, η ανάγκη για λύτρωση, η ενσάρκωση του Xριστού και η θυσία Του. Αυτό το ανώτερο επίπεδο συχνά αποκαλείται «Ιστορία της Σωτηρίας». (β) Tα κομβικά γεγονότα στο μεσαίο επίπεδο εστιάζουν στο λαό Ισραήλ: η κλήση του Αβραάμ, η εγκαθίδρυση της αβραμικής απογονικής γραμμής μέσω των πατριαρχών, η υποδούλωση του Ισραήλ στην Αίγυπτο, η απελευθέρωσή τους από τη δουλεία, η κατάκτηση της γης της επαγγελίας, οι συχνές αμαρτίες και η αυξανόμενη απιστία του Ισραήλ, η μακροθυμία του Θεού και η ανοχή του απέναντι στον Iσραήλ, η τελική καταστροφή του βόρειου Iσραήλ και ύστερα του Iούδα, και η αποκατάσταση του εκλεκτού λαού στην πατρίδα του μετά την αιχμαλωσία. (γ) Tέλος, υπάρχει το κατώτερο επίπεδο. Eδώ απαντώνται τα εκατοντάδες μεμονωμένα αφηγήματα που όλα μαζί συνθέτουν τα άλλα δύο επίπεδα: Παραδείγματα: η αφήγηση για το πώς οι αδελφοί του Iωσήφ τον πούλησαν στους Μαδιανίτες η αφήγηση των αμφιβολιών του Γεδεών και της δοκιμασίας του Θεού η αφήγηση της μοιχείας του Δαβίδ με τη Bηρσαβεέ κλπ. Κάθε μεμονωμένο αφήγημα της Παλαιάς Διαθήκης (κατώτερο επίπεδο) είναι τουλάχιστον μέρος της μεγαλύτερης αφήγησης της ιστορίας του Iσραήλ μέσα στον κόσμο (μεσαίο επίπεδο), η οποία με τη σειρά της είναι μέρος της τελικής αφήγησης της δημιουργίας του Θεού και της λύτρωσής της (επάνω επίπεδο). Aυτό το τελευταίο επίπεδο προχωράει πέρα από την Παλαιά Διαθήκη στην Kαινή. Δεν θα μπορέσουμε να εξηγήσουμε σωστά κανένα μεμονωμένο αφήγημα αν δεν επισημάνουμε τη θέση του μέσα στα άλλα δύο επίπεδα. Τι δεν είναι οι αφηγήσεις 1) Οι αφηγήσεις της ΠΔ δεν αφορούν απλά ανθρώπους εκείνης της εποχής. Είναι πρώτα και πάνω απ όλα ιστορίες για το τι ο Θεός έκανε μέσα απ αυτούς τους ανθρώπους και μέσα τους (Αβραάμ, Ιωσήφ, Δαβίδ κλπ.) 2) Δεν είναι αλληγορίες ή ιστορίες με κρυφά νοήματα. Ίσως όμως να υπάρχουν δυσερμήνευτες πτυχές των αφηγήσεων. Δεν μπορούμε πάντα να καταλάβουμε το πώς και το γιατί ούτε το σύνολο των ενεργειών του Θεού στην Ιστορία, οι οποίες επηρεάζουν τις ανθρώπινες ενέργειες. Ούτε καλού- 4
μαστε να ανακαλύψουμε κρυφά μηνύματα (π.χ. για UFO κλπ.) 3) Δεν διδάσκουν πάντοτε με τρόπο άμεσο. Τονίζουν τη φύση του Θεού και την αποκάλυψή του με τρόπο που τα νομικά ή τα δογματικά τμήματα της Γραφής δεν μπορούν να το κάνουν. Συχνά εικονογραφούν αυτά που διδάσκονται ρητά και κατηγορηματικά αλλού, σε άλλο μέρος της Βίβλου. Π.χ. στην ιστορία του Δαβίδ και της Βηρσαβεέ δεν αναφέρεται καμιά ρητή εντολή για τη μοιχεία, αλλά τη βρίσκουμε στην Έξοδο: «Οὐ μοιχεύσῃς». 4) Το μήνυμα μιας αφήγησης δεν πρέπει απαραίτητα να το αναζητούμε σε κάθε επεισόδιο μιας αφήγησης αλλά στη συνολική αφήγηση. Το ίδιο είδαμε και στις παραβολές. Τα μηνύματα δεν είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους και εξατομικευμένα. Το μήνυμα το μεταφέρει η συνολική περικοπή. Παράδειγμα, η κλήση του Γεδεών. Το ότι ο Γεδεών ζητούσε «αποδείξεις» με τον πόκο του μαλλιού δεν μας διδάσκει ότι κι εμείς πρέπει να αντιδράμε με τον ίδιο τρόπο σήμερα ως χριστιανοί! Το μήνυμα της συνολικής αφήγησης είναι άλλο. 2. Αρχές της ερμηνείας των αφηγήσεων α) Μια αφήγηση της ΠΔ συνήθως δεν διδάσκει άμεσα ένα δόγμα. Φωτίζει ένα ή περισσότερα δόγματα που διδάσκονται σχολαστικά αλλού. β) Οι αφηγήσεις καταγράφουν αυτό που συνέβη, όχι απαραίτητα αυτό που θα έπρεπε να είχε συμβεί. Π.χ. Το ότι ο Ιακώβ ευνοούσε τον Ιωσήφ έναντι των άλλων αδελφών του δεν είναι παράδειγμα προς μίμηση. Η προσωποληψία ελέγχεται στο Παρ 28,21. γ) Όλες οι αφηγήσεις είναι επιλεκτικές και ημιτελείς. Δεν αναφέρονται πάντα όλες οι λεπτομέρειες (Ιω 21,15). Περιέχονται όμως σ αυτές όλα ο Θεός θέλει να γνωρίζουμε (π.χ.: πού βρήκε ο Κάιν τη γυναίκα του;) δ) Οι αφηγήσεις μπορούν να διδάξουν κάτι είτε ρητά (π.χ. Οι τρεις παίδες στο καμίνι) είτε υπαινικτικά (π.χ. Δαβίδ και Βηρσαβεέ). ε) Σε τελική ανάλυση ο Θεός είναι ο μεγάλος Πρωταγωνιστής όλων των βιβλικών αφηγήσεων, είτε ρητά είτε υπαινικτικά. 5
3. Παραδείγματα ερμηνείας των αφηγήσεων α) Η ιστορία του Ιωσήφ δείχνει ξεκάθαρα πως η κινητήρια δύναμη της ζωής του δεν ήταν οι ικανότητές του αλλά ο Θεός που ήταν μαζί του και ήταν ο Πρωταγωνιστής της Ιστορίας (ρητή εξήγηση Γεν. 39,2-5). β) Στην ιστορία της Ρουθ υπάρχουν υποκρυπτόμενα μηνύματα: η πίστη των πρωταγωνιστριών, η δικαιοσύνη του Βοόζ, το προγονικό παρελθόν του Χριστού, η εξαιρετική ηθική κατάσταση της Βηθλεέμ σε ένα αμαρτωλό περιβάλλον των άλλων φυλών του Ισραήλ. Και τα δύο παραδείγματα δείχνουν, ελπίζουμε, ότι η ιδιαίτερη προσοχή στις λεπτομέρειες και στη γενική κατεύθυνση της αφήγησης, καθώς και στην ιστορική συνάφεια, είναι απαραίτητη, αν θέλουμε να αποκομίσουμε το πλήρες νόημά της. Aυτό που υποκρύπτεται μπορεί να είναι εξίσου σημαντικό με αυτό που δηλώνεται ρητά. 4. Πρακτικές οδηγίες για τη μελέτη των αφηγήσεων Ίσως η καλύτερη συμβουλή που μπορούμε να δώσουμε για την ανάγνωση και κατανόηση των αφηγήσεων είναι η εξής: α) Να μη διαβάζουμε τις αφηγήσεις για να τις επαναλάβουμε στη ζωή μας. Kαμιά βιβλική αφήγηση δεν γράφηκε συγκεκριμένα για μας. H ιστορία του Iωσήφ είναι για τον Iωσήφ και για το πώς ο Θεός έκανε πράγματα μέσω εκείνου δεν είναι η δική μας ιστορία. H ιστορία της Pουθ δοξάζει τον Θεό για τη φροντίδα και την ευλογία του πάνω στη Pουθ και τους κατοίκους της Bηθλεέμ, όχι πάνω σ εμάς. β) Εμείς μπορούμε πάντα να μάθουμε πολλά από τις αφηγήσεις της Bίβλου, αλλά ποτέ δεν πρέπει να θεωρήσουμε πως ο Θεός περιμένει από μας να κάνουμε ακριβώς τα ίδια που έκαναν οι ήρωες των βιβλικών αφηγήσεων ή να περιμένουμε να μας συμβούν κι εμάς τα ίδια που συνέβησαν σ εκείνους. γ) Oι χαρακτήρες της Bίβλου δεν είναι πάντοτε για να τους μιμηθούμε: είναι άλλοτε καλοί, άλλοτε κακοί, άλλοτε σοφοί και άλλοτε άσοφοι. Άλλοτε τιμωρούνται και άλλοτε βρίσκουν έλεος, άλλοτε ζουν όμορφα, άλλοτε δύσκολα. 6
δ) Δουλειά δική μας είναι να μάθουμε τον λόγο του Θεού από τις αφηγήσεις, όχι να προσπαθήσουμε να μιμηθούμε αυτά που έγιναν στη Γραφή. Eπειδή κάποιος σε μια βιβλική ιστορία έκανε κάτι, αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς έχουμε το δικαίωμα ή την υποχρέωση να το επαναλάβουμε. ε) Aυτό που μπορούμε και πρέπει να κάνουμε είναι να υπακούσουμε σ αυτό που ο Θεός μάς καλεί μέσα από τη Γραφή να κάνουμε. Oι αφηγήσεις είναι πολύτιμες επειδή δείχνουν με ζωντανό τρόπο τη δράση του Θεού στον κόσμο και φωτίζουν τις αρχές του και την πρόσκλησή του προς τον άνθρωπο. Συνεπώς, μας διδάσκουν πολλά, αλλά αυτό που μας διδάσκουν άμεσα δεν συμπεριλαμβάνει συστηματικά την προσωπική μας ηθική. Γι αυτόν τον τομέα της ζωής πρέπει να στραφούμε σε άλλα σημεία της Γραφής, όπου η προσωπική ηθική διδάσκεται άμεσα και κατηγορηματικά. **** 7
2. Ο ΝΟΜΟΣ ΩΣ ΔΙΑΘΗΚΙΚΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΜΕ ΤΟΝ ΙΣΡΑΗΛ Αναγνώσματα: Μάρκος 12,28-34 Ρωμαίους 3,19-20.27-31 Η Παλαιά Διαθήκη περιέχει περισσότερες από 600 εντολές που έπρεπε να τηρούν οι Ισραηλίτες ως απόδειξη της πιστότητάς τους στον Θεό. Μόνο τέσσερα από τα 39 βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης περιέχουν αυτούς τους νόμους: η Έξοδος, το Λευιτικό, οι Αριθμοί και το Δευτερονόμιο. Αν και υ- πάρχουν πολλά άλλα στοιχεία πέρα από εντολές σ αυτά τα βιβλία, εξακολουθούμε ν αναφερόμαστε σ αυτά ως «βιβλία του νόμου». Όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, όπου η Βίβλος αναφέρεται στον «νόμο», εννοεί το τμήμα του περιεχομένου της που ξεκινά με το Έξοδος 20 και καταλήγει στο τέλος του Δευτερονομίου. Το πιο δύσκολο ζήτημα για τους περισσότερους χριστιανούς σε σχέση με αυτές τις εντολές είναι το ερμηνευτικό. Πώς εφαρμόζονται αυτές οι νομικές διατυπώσεις στη ζωή μας, ή μήπως δεν έχουν εφαρμογή σήμερα σ εμάς; 1. Οι χριστιανοί και ο νόμος της Παλαιάς Διαθήκης Υπάρχει σήμερα έντονο το ερώτημα: ένας χριστιανός πρέπει να τηρεί τον νόμο της Παλαιάς Διαθήκης; Αν ναι, πώς γίνεται αυτό χωρίς ναό, θυσίες και κεντρικό τόπο λατρείας (Λευ 1 5). Αν όχι, τότε γιατί είπε ο Χριστός ότι «όσο υπάρχει ο κόσμος, έως τη συντέλειά του, δεν θα πάψει να ισχύει ούτε ένα γιώτα ή μία οξεία από τον νόμο (Μτ 5,18); Αυτό το ερώτημα απαιτεί μια απάντηση, που να δείχνει με ποιον τρόπο είμαστε ακόμα υποχρεωμένοι ως χριστιανοί να τηρούμε όλους ή μερικούς από τους νόμους του Έξοδος 20 Δευτερονόμιον 33. 8
Υπάρχουν 6 χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουμε υπόψη μας, για να κατανοήσουμε τη σχέση του χριστιανού με τον νόμο της ΠΔ.: α) Ο νόμος της ΠΔ ήταν ένα δεσμευτικό συμβόλαιο μεταξύ δύο μερών. Εκείνη την εποχή ένας επικυρίαρχος ηγεμόνας έκανε μια «διαθήκη» με τον ηγεμόνα ενός αδύναμου κράτους, υποτελούς κι εξαρτημένου, και του εγγυόταν προστασία, ενώ ο άλλος υποσχόταν υποταγή. Μια τέτοια συμφωνία ήταν και η ΠΔ μεταξύ του Θεού και του λαού Ισραήλ. Είχε 6 μέρη: Το Προοίμιο. Προσδιόριζε τους 2 συμβαλλόμενους (π.χ. «Εγώ είμαι Κύριος ο Θεός σου») ο Πρόλογος. Εξιστορούσε το πώς οι δύο συμβαλλόμενοι είχαν συνδεθεί (π.χ. «ο εξαγαγών σε εκ γης Αιγύπτου, εξ οίκου δουλείας») οι Εντολές. Όλοι οι συγκεκριμένοι νόμοι που προαναφέραμε οι Μάρτυρες. Εκείνοι που θα επέβαλαν τη διαθήκη (π.χ. Ο ουρανός και η γη με την έννοια ότι όλη η δημιουργία ενδιαφέρεται για την τήρηση της διαθήκης Δτ 4,26 30,19) οι Κυρώσεις. Οι ευχές και κατάρες που λειτουργούσαν σαν κίνητρο για την τήρηση της διαθήκης (Λευ 26 Δτ 28 33) ο Όρος του Εγγράφου. Είναι η δέσμευση ότι η διαθήκη θα διαβαζόταν επανειλημμένα στον λαό για να μην τη λησμονήσουν (π.χ. ο άρχοντας: Δτ 17,18-19 ο λαός: 31,9-13). β) Η Παλαιά Διαθήκη ΔΕΝ είναι δεσμευτική συμφωνία ανάμεσα στον Θεό και σ εμάς. Καμιά από τις εντολές της δεν μας δεσμεύει εκτός αν αυτή ανανεώνεται στην Καινή Διαθήκη (Ρωμ 6,14-15). Έχουν υπάρξει αλλαγές από την Παλαιά Διαθήκη στην Καινή. Οι δύο διαθήκες δεν είναι ταυτόσημες. Ο Θεός εξακολουθεί να απαιτεί από τον λαό του, δηλ. εμάς, να του είναι πιστός, όπως και με τον Ισραήλ. Το πώς όμως δείχνει κανείς σήμερα αυτή την πιστότητα έχει σε ορισμένες πτυχές αλλάξει. Ο νέος νόμος ή η νέα διαθήκη μπορούσε να χαρίσει σ αυτούς που τον τηρούσαν μια ευσέβεια ανώτερη εκείνης των Φαρισαίων. Οι Φαρισαίοι προσπαθούσαν να τηρούν τον Νόμο χωρίς αγάπη. Στη νέα διαθήκη, όποιος τηρεί κάτω από την ηγεσία του Αγίου Πνεύματος τον νόμο της αγάπης, είναι σαν να τηρεί ΟΛΟ τον νόμο. Γι αυτό αυτή η δικαιοσύνη (ευσέβεια) του χριστιανού είναι ανώτερη: έχει μεγαλύτερη δύναμη. γ) Ορισμένες διατάξεις της Παλαιάς Διαθήκης είναι σαφές ότι δεν έχουν ανανεωθεί στην Καινή, και δεν ισχύουν για τους χριστιανούς. Αυτές 9
είναι (1) το ισραηλιτικό αστικό δίκαιο (ποινές για εγκλήματα εκείνης της εποχής) και (2) το ισραηλιτικό τελετουργικό δίκαιο, που όμως καταργήθηκε με τη θυσία του Χριστού (Εβρ 9,11εξ). δ) Ένα μέρος της Παλαιάς Διαθήκης ανανεώνεται στην Καινή. Ορισμένες πτυχές του ηθικού νόμου της ΠΔ στην πραγματικότητα επαναλαμβάνονται στην Καινή, και ισχύουν για τους χριστιανούς (π.χ.: Μτ 22,40 και Δτ 6,5 Λευ 19,18). ε) Όλος ο νόμος της ΠΔ εξακολουθεί να είναι ο Λόγος του Θεού για μας ακόμη κι αν δεν είναι η εντολή του Θεού προς εμάς. Τέτοια εδάφια συναντάμε σε ολόκληρη τη Βίβλο. Π.χ. το Μτ 11,4-5: «Να πάτε και να πείτε στον Ιωάννη αυτά που ακούτε και βλέπετε: τυφλοί ξαναβλέπουν» αυτό δεν είναι εντολή προς εμάς! ς) Από τον νόμο της ΠΔ μόνον εκείνο που ανανεώνεται στην Καινή μπορεί να θεωρηθεί μέρος του καινοδιαθηκικού «νόμου του Χριστού» (βλ. Γαλ 6,2). Κι αυτό είναι οι 10 Εντολές και οι 2 μεγάλες εντολές από το Δτ 6,5 και Λευ 19,18. Όλα αυτά, ωστόσο, εφαρμόζονται μόνο διά της πίστεως και διά του Αγίου Πνεύματος. 2. Ο ρόλος του νόμου στον Ισραήλ και στη Βίβλο Ο νόμος στην Ιστορία της Σωτηρίας λειτούργησε σαν παιδονόμος ώσπου να εμφανιστεί ο Χριστός (Γαλ 3,24). Έτσι λειτούργησε και για τους αρχαίους Ισραηλίτες: δεν τους έσωζε. Ο Θεός είναι που τους έσωζε κάθε που τον επικαλούνταν (δουλεία στην Αίγυπτο-Κατάκτηση της Χαναάν-Προστασία στη Γη της Επαγγελίας-Επαναφορά από την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας). Ο νόμος περιέγραφε τους όρους νομιμοφροσύνης που είχε συνάψει ο Ισραήλ με τον Θεό. Ήταν ένα μοντέλο για το τι σήμαινε να είναι κανείς πιστός στον Θεό. 3. Ο νόμος της ΠΔ και οι άλλοι αρχαίοι νομικοί κώδικες Η αξία του νόμου της Παλαιάς Διαθήκης φαίνεται καλύτερα αν τον συγκρίνουμε με τους άλλους αρχαίους νομικούς κώδικες. Παραδείγματα: (α) Οι Νόμοι της Εσνούννα στη Μεσοποταμία (1800 π.χ.) (β) Ο Κώδικας του Χαμουραμπί (1726 π.χ.). Και οι δύο ήταν γνωστοί για τις διακρίσεις που 10
έκαναν μεταξύ των κοινωνικών τάξεων: οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις ευνοούνταν με ελαφρότερες ποινές για τους ευγενείς (π.χ. για φόνο) κάτι που ο μωσαϊκός νόμος, ως μακράν προοδευτικότερος, δεν το έκανε (π.χ. Εξοδ 20,13 21,12.27). Επίσης υπήρχε πρόοδος για την αποζημίωση από βλάβη σε δούλο. Ο δράστης υποχρεούτο να απελευθερώσει τον δούλο που του έσπασε το δόντι. Γενικά οι δούλοι κατείχαν πολύ διαφορετική θέση στον νόμο της Παλαιάς Διαθήκης απ ό,τι σε προγενέστερους νομικούς κώδικες (Δτ 23,16-17 Έξ 21,26-27). Ο Κώδικας του Χαμουραμπί επέτρεπε σ έναν ευγενή να θυσιάσει την κόρη του για ένα έγκλημα που είχε κάνει ο ίδιος, κάτι που ο μωσαϊκός νόμος απαγόρευε (Δτ 24,16). 4. Ο νόμος της ΠΔ ευεργετικός για τον Ισραήλ Ο νόμος ήταν ανίκανος να προσφέρει την αιώνια ζωή. Δεν σχεδιάστηκε γι αυτό τον σκοπό. Όταν όμως κατανοηθεί ορθά, μπορεί να θεωρηθεί ευεργετικός για τον Ισραήλ. (α) Οι νόμοι που απαγόρευαν ορισμένες τροφές (π.χ. Λευ 11,7) το έκαναν για να προστατεύουν από αρρώστιες ή επειδή ήταν υπερβολικά δαπανηρές στην περιοχή του Σινά αλλά και της Χαναάν ή επειδή χρησιμοποιούνταν από τους ειδωλολάτρες για τις λατρείες τους κλπ. (β) Οι νόμοι για την έκχυση του αίματος (π.χ. Εξοδ. 29,10-12) προστάτευαν μέσω του «αντικαταστάτη» ζώου από την καταδίκη εκείνον που αμάρτησε. (γ) Διάφορες ασυνήθιστες απαγορεύσεις, π.χ. να μη βράζουν το κατσικάκι στο γάλα της μάνας του (π.χ. Δτ 14,21 Λευ 19,19) προστάτευαν τους Ισραηλίτες από του να παρασυρθούν στις λατρείες γονιμότητας των Χαναναίων. Ανάλογη και η εντολή για τα παντελόνια των γυναικών και τα φουστάνια των ανδρών. (δ) Νόμοι που χαρίζουν ευλογίες, π.χ. η Δεκάτη (Δτ 14,28-19 Λευ 26,3-13) οι οποίες βασίζονταν στην υπακοή. **** 11
3. ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ: ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΟΥΝ ΤΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΣΤΟΝ ΙΣΡΑΗΛ Αναγνώσματα: Ματθαίος 23,29-39 Πράξεις 7,51-52 Τα πιο πολλά βιβλία της Γραφής κατηγοριοποιούνται ως προφητικά. Έτσι, έχουμε 4 «Μεγάλους Προφήτες» (επειδή τα βιβλία τους είναι μεγάλης έκτασης) και 12 «Μικρούς Προφήτες» (επειδή τα βιβλία τους είναι μικρής έκτασης). Όλοι προφήτεψαν σε μια περίοδο από 760 460 προ Χριστού). 1. Η φύση της προφητείας Η δυσκολία στην ερμηνεία των προφητικών βιβλίων της Γραφής οφείλεται στην παρεξήγηση της μορφής και της λειτουργίας τους. Προτάσσουμε, ωστόσο, μερικά εισαγωγικά σχόλια πάνω στη δυσκολία κατανόησης των προφητειών. α) Η έννοια της προφητείας. Η πρωταρχική έννοια της προφητείας είναι η πρόρρηση του μέλλοντος (προ+φημί). Ο προφήτες της ΠΔ ανακοίνωναν το άμεσο μέλλον του Ισραήλ όχι το δικό μας. β) Οι προφήτες είναι εκπρόσωποι του Θεού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο κύριος σκοπός τους ήταν να μιλήσουν για τον Θεό στους συγχρόνους τους. Προβλήματα στην ερμηνεία των προφητειών δημιουργεί πρώτα απ όλα ο «κηρυγματικός» χαρακτήρας τους. Από τις εκατοντάδες προφήτες του αρχαίου Ισραήλ μόνο 16 επιλέχθηκαν να γράψουν, ενώ υπήρχαν και άλλοι (Ηλίας, Ελισαιέ). Για τους 16 ξέρουμε πολλά για τα λεγόμενά τους αλλά πολύ λίγα για την προσωπικότητά τους. Αντίθετα, για τον Ηλία και τον Ελισαιέ ξέρουμε πιο πολλά για την προσωπικότητά τους παρά γι αυτά που είπαν. Στα προφητικά βιβλία ακούμε από τον Θεό μέσω των προφητών αλλά πολύ λίγα για τους ίδιους τους προφήτες. Δύσκολο είναι 12
να διαβάσουμε ολόκληρο ένα προφητικό βιβλίο με τη μία. Σκοπός τους δεν ήταν να διαβάζονται έτσι. Πρόβλημα επίσης είναι να διακρίνουμε πού αρχίζει (και ποια χρονιά) η μία προφητεία και πού τελειώνει η άλλη. Επίσης η ποιητική μορφή πολλών προφητειών δυσκολεύει τα πράγματα. γ) Το πρόβλημα της Ιστορίας. Η ιστορική, πολιτισμική και θρησκευτική απόσταση επίσης περιπλέκει την ερμηνεία των προφητειών. Οι σημερινοί αναγνώστες θα δυσκολευτούμε περισσότερο να καταλάβουμε σήμερα τον Λόγο του Θεού απ ό,τι οι αρχικοί ακροατές. Εκείνοι ήταν ακροατές, εμείς αναγνώστες. Επίσης, πράγματα σαφή για κείνους, είναι λόγω της ιστορικής απόστασης θολά για μας. 2. Πώς λειτουργεί ο προφήτης Οι προφήτες είχαν τρεις λειτουργίες: α) Μεσολαβούσαν για να επιβάλουν τη Διαθήκη στον Ισραήλ. Ο Θεός δεν δίνει απλά τον νόμο του τον επιβάλλει κιόλας. Η θετική επιβολή σημαίνει «ευλογία», η αρνητική σημαίνει «κατάρα». Εδώ έρχονται να παίξουν τον ρόλο τους οι προφήτες με το κήρυγμά τους. Να επιβάλουν τη διαθήκη. β) Το μήνυμα δεν ήταν δικό τους αλλά του Θεού. Ο Θεός τούς καλούσε στην υπηρεσία του (Εξοδ 3 Ησ 6 Ιερ 1 Ιεζ 1 3 Ωσ 1 2 Αμ 7,14-15). Όποιος πήγαινε να προφητέψει από μόνος του ήταν ψευδοπροφήτης (Ιερ 14,14 23,21). Η εβραϊκή λέξη για τον προφήτη είναι ναβί από το σημιτικό ρ. ναβού (= καλώ). γ) Το μήνυμα του προφήτη δεν είναι πρωτότυπο. Αυτά που διαβάζουμε ως προφητείες δεν είναι κάτι καινούργιο. Το έχει δώσει ο Θεός με τον Μωυσή (κατάρες-ευλογίες). Μπορεί να αλλάζει η μορφή μετάδοσης αλλά το αρχικό μήνυμα δεν αλλοιώνεται (βλ. Ωσ 4,2, όπου αναφέρονται 5 από τις 10 Εντολές). Το ίδιο συμβαίνει π.χ. με τη ζωή και τον ρόλο του Δούλου του Γιαχβέ (σύγκρ. Ησ κεφ. 42, 49,50, 53 και Δτ 18,18). Κατά το Ιω 1,45 ο νόμος ήδη μιλούσε για τον Χριστό. Οι προφήτες δεν μιλούσαν για κάτι καινούργιο. 13
3. Η εξήγηση των προφητειών α) Το ιστορικό πλαίσιο των προφητών μπορεί να είναι ευρύ (η εποχή των προφητών, 760-460 π.χ.) ή στενό (το πλαίσιο μιας συγκεκριμένης προφητείας). Για να εξηγήσουμε σωστά μια προφητεία πρέπει να κατανοήσουμε και τα 2 είδη. Προφητείες υπήρχαν και πρωτύτερα. Γιατί είναι όλες μαζεμένες σ αυτή την περίοδο; Επειδή λόγω των ιστορικών εξελίξεων έπρεπε οι προφήτες να επιβάλουν τη διαθήκη με τη διαρκή υπόμνηση, κάτι που ήταν το μεσολαβητικό τους έργο. Εκείνη την περίοδο παρατηρούμε ιστορικά στον Ισραήλ: (1) μια άνευ προηγουμένου πολιτική, στρατιωτική, οικονομική και κοινωνική αναταραχή (2) τη θρησκευτική απιστία: στροφή στην ειδωλολατρία και περιφρόνηση της διαθήκης (3) μετατοπίσεις πληθυσμών και αλλαγές συνόρων στην περιοχή. Ο Λόγος του Θεού έπρεπε να ξανακουστεί. Αυτό είναι το ευρύ πλαίσιο. Το στενό πλαίσιο: Η γνώση της χρονολογίας, του ακροατηρίου και της κατάστασης της κάθε προφητείας βοηθούν στην κατανόησή της. Για παράδειγμα, το Ωσ 5,8-10 είναι ένα πολεμικό μήνυμα του 734 π.χ., με ακροατήριο το βόρειο βασίλειο και δεδομένες ιστορικές συνθήκες τον «Συρο-εφραϊμικό Πόλεμο (Β Βασ 16,5). Ο Θεός απαγορεύει τέτοιους πολέμους μεταξύ των φυλών του Ισραήλ. β) Οι μορφές των προφητικών λόγων είναι συνήθως τρεις: Η καταγγελία. Είναι μια αλληγορική φιλολογική μορφή «διαθηκική καταγγελία», εβρ. ριβ. (Π.χ.: Ωσ 3,3-17 4,1-9 κλπ.) Περιλαμβάνει: την κλήτευση, την κατηγορία, τις αποδείξεις και την απόφαση. Το Ουαί. Επιφώνημα φρίκης του προφήτη μπροστά στον επερχόμενο όλεθρο που αυτός «βλέπει» (π.χ. Αββακούμ 2,6-8). Η υπόσχεση ή μήνυμα σωτηρίας. Περιλαμβάνει: αναφορά στο μέλλον, ριζική αλλαγή, ευλογία (π.χ. Αμώς 9,11-15). Η υπόσχεση εν προκειμένω εισάγεται συνήθως με τη φρ. «Θα ρθεί μια μέρα» 14 4. Η ερμηνεία των προφητειών Πώς πρέπει να ερμηνεύουμε σήμερα εμείς τις προφητείες; Η βασική αρχή λέει ότι αν ακούσουμε σωστά τι έλεγε ο Θεός στους αρχαίους Ισραηλίτες θα το ακούμε και σήμερα στις σημερινές συνθήκες. Παραδείγματα προφητειών που εφαρμόζονται και σήμερα: Αμ 2,6 Ησ 1,10-17 Ωσ 13,2-4. Πέρα απ αυτά τα γενικά, πρέπει να θυμόμαστε ότι:
α) Οι προφήτες αναφέρονταν στο μέλλον του Ισραήλ, όχι το δικό μας. Ό,τι ήταν μέλλον για τότε, είναι για σήμερα παρελθόν (π.χ. Ιεζεκιήλ 25 39). β) Υπάρχουν προφητείες με διπλά νοήματα. Σε αρκετά σημεία της ΚΔ γίνεται αναφορά σε περικοπές της ΠΔ που δεν φαίνονται να αναφέρονται σ αυτά που η ΚΔ λέει ότι αναφέρονται (π.χ. ο παραλληλισμός του Χριστού (Α Κορ 10,4) με τον βράχο απ όπου οι Ισραηλίτες έπιναν νερό στην έρημο. Με την έμπνευση του Πνεύματος ο Παύλος θέλει να πει πως ό,τι ήταν για τους Ισραηλίτες εκείνος ο βράχος (πηγή ζωής στην έρημο), έτσι είναι για τους χριστιανούς ο Χριστός: πηγή ζωής. Βλ. και Ωσ 11,1 και Μτ 2,15: Η προφητεία του Ωσηέ δεν γράφτηκε για την επιστροφή του Ιησού και της οικογένειάς του από την Αίγυπτο στη Ναζαρέτ όταν πέθανε ο Ηρώδης. Οι βιβλικοί συγγραφείς είχαν το δικαίωμα ως θεόπνευστοι να κάνουν τέτοιες ερμηνείες, αλλά όχι εμείς σήμερα! γ) Να επιδιώκουμε την ορθοδοξία αλλά και την ορθοπραξία των προφητειών. Ο Θεός μάς καλεί σε μια ισορροπία πίστης και πράξης, όπως καλούσε και τους αρχαίους Ισραηλίτες. Ο Στέφανος κατηγορούσε τους Ιουδαίους άρχοντες ότι δεν είχαν την ορθοπραξία, γιατί οι προπάτορές τους σκότωναν τους προφήτες που τους έλεγαν την αλήθεια, όπως κι αυτοί θανάτωσαν τον Ιησού (Πραξ 7,51-52). **** 15
4. ΟΙ ΨΑΛΜΟΙ: ΠΡΟΣΕΥΧΕΣ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ Ανάγνωσμα: Κολοσσαείς 3,12-17 Το βιβλίο των Ψαλμών, μια συλλογή από εβραϊκές προσευχές και ύμνους, είναι μάλλον το πιο γνωστό κι αγαπημένο για τους χριστιανούς τμήμα της Παλαιάς Διαθήκης. Οι ψαλμοί είναι κατά βάση προσευχές και ύμνοι που από τη φύση τους απευθύνονται στον Θεό ή εκφράζουν αλήθειες για τον Θεό μέσα από τη μουσική. Ο σκοπός που ο Θεός ενέπνευσε αυτά τα λογοτεχνικά έργα είναι: να εκφράσουμε τη δική μας λατρεία προς αυτόν και να σκεφτούμε για τον χαρακτήρα και τα έργα του. Μας βοηθούν να εκφράσουμε τις χαρές μας και τις λύπες μας, την ευφορία και την απογοήτευσή μας, τις ελπίδες μας και την απελπισία μας. Υπάρχουν εντούτοις απορίες για το τι συμβαίνει με δύσκολους στην εφαρμογή ψαλμούς (π.χ. πώς χρησιμοποιούμε έναν θρηνώδη ψαλμό; Ένα ψαλμό που διηγείται την Ιστορία των Εβραίων; Έναν που προλέγει τον Μεσσία ή που καταριέται τους εχθρούς;) 1. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις Οι ψαλμοί ως διαφορετικά βιβλικά κείμενα απαιτούν ιδιαίτερη φροντίδα στην ανάγνωση και στην ερμηνεία. Πρέπει να ξέρουμε τη φύση τού κάθε ψαλμού, τον τύπο του, τη μορφή του, τη λειτουργία του. α) Οι ψαλμοί ως ποίηση. Πρέπει να έχουμε υπόψη 1. Ότι η γλώσσα των ψαλμών είναι σκόπιμα συγκινησιακή. Απευθύνονται στον νου και στην καρδιά, και άρα δεν πρέπει να αναζητούμε νοήματα σε κάθε λέξη ή φράση, νοήματα έξω από την πρόθεση του ποιητή. Υπάρχουν επίσης οι συνωνυμικοί παραλληλισμοί, όπου 4 στίχοι έχουν μόνο 2 νοήματα, και 2 στίχοι 1 νόημα, γιατί απλώς το νόημα του πρώτου στίχου επαναλαμβάνε- 16
ται (π.χ. Ψλ 19,2 13,2 147,12 106,41) 2. Οι ψαλμοί δεν είναι απλώς ποιήματα αλλά μελοποιημένα ποιήματα και διεγείρουν περισσότερο τα συναισθήματα παρά τη σκέψη (π.χ. η φρ. «συνελήφθην εν ανομία», Ψλ 51,5, είναι ποιητική έκφραση ότι ο ψαλμωδός είναι από γεννησιμιού του αμαρτωλός, και όχι ότι ήταν καρπός μοιχείας της μάνας του!) 3. Το λεξιλόγιο των ψαλμών είναι σκόπιμα συμβολικό (π.χ. τα βουνά σκιρτούν σαν τα κριάρια [Ψλ 114,4] ο Θεός είναι ο Ποιμένας μας [Ψλ 23] αλλά δεν θέλει εμείς να είμαστε ανόητα πρόβατα κλπ.) Άρα δεν πρέπει να κάνουμε υπερερμηνείες. β) Οι ψαλμοί ως λογοτεχνία. Επειδή αποτελούν λογοτεχνικό είδος, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι 1) Οι ψαλμοί είναι διαφορετικών τύπων, άρα δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις έναν ευχαριστήριο ψαλμό για να εκφράσεις θλίψη κλπ. 2) Κάθε ψαλμός έχει τη μορφή του που προσδιορίζεται από ιδιαίτερα δομικά χαρακτηριστικά, κοινά με όλους τους ψαλμούς του συγκεκριμένου τύπου. Π.χ. ο Ψαλμός 3 (θρηνητικός) περιέχει: Προσφώνηση-Παράπονο-Εμπιστοσύνη-Αίτημα για απελευθέρωση-βεβαιότητα- Δοξολογία, ενώ ο 138 (ευχαριστήριος) περιέχει: Εισαγωγή-Περιγραφή της θλίψης-έκκληση-περιγραφή της απελευθέρωσης-μαρτυρία 3) Κάθε τύπος ψαλμού είχε και μια συγκεκριμένη λειτουργία-σκοπό. Δεν μπορούμε π.χ. να χρησιμοποιήσουμε έναν «θρηνώδη ψαλμό» σε έναν γάμο! 4) Οι ψαλμοί περιέχουν (στα εβραϊκά) διάφορα σχήματα λόγου (επαναλήψεις ή σχηματισμούς λέξεων, λογοπαίγνια, ακροστιχίδες [π.χ. Ψλ 119] κλπ.) 5) Τέλος, κάθε ψαλμός πρέπει να διαβάζεται σαν φιλολογική ολότητα και όχι να παίρνουμε τα εδάφια σαν χάντρες σε κομπολόι, όπως π.χ. οι Παροιμίες. 2. Η χρήση των Ψαλμών στον αρχαίο Ισραήλ 1) Οι ψαλμοί ήταν λειτουργικοί ύμνοι που θέλουν να συνδέσουν τον λατρευτή με τον Θεό. 2) Η χρονολόγηση των ψαλμών δεν είναι σίγουρη, αλλά η εφαρμογή τους είναι διαχρονική. 3) Συχνά χρησιμοποιούνταν και έξω από τον ναό στην καθημερινότητα των Ισραηλιτών. Ταξινομούνται σε 5 βιβλία (1 41, 42 72, 73 89, 90 106, 107 150). 4) Οι συγγραφείς των ψαλμών είναι διάφοροι. Ο Δαβίδ έγραψε σχεδόν τους μισούς: εβδομήντα τρεις ο Σολομών δύο (72 και 127) ο Μωυσής τον 90ό άλλοι συγγραφείς 17
ήταν οι γιοι του Ασάφ, του Κορέ κλπ. Ο Ιησούς, οι μαθητές, γενικά οι Ιουδαίοι γνώριζαν τους Ψαλμούς κι ο Παύλος μάς προτρέπει να ψάλλουμε ως εκκλησία. 3. Τα είδη των ψαλμών Διακρίνουμε επτά βασικά είδη ψαλμών: 1) Οι Θρηνώδεις (ατομικοί, π.χ. 3, 22, 31, και ομαδικοί, π.χ. 12, 44, 80) 2) οι Ευχαριστήριοι (δέκα ατομικοί: 18, 30, 32, 34, 40, 66, 92, 116, 118, 138, και έξι ομαδικοί: 65, 67, 75, 107, 124, 136) 3) οι Ύμνοι Δοξολογίας (π.χ. 8, 19, 100 κ.ά.) 4) οι Ψαλμοί της Ιστορίας της Σωτηρίας περιέχουν ανασκόπηση της Ιστορίας της Σωτηρίας από την Έξοδο ώς τον Μεσσία 5) Ψαλμοί Εορταστικοί και Ανανέωσης. Εδώ έχουμε διάφορα είδη: Ανανέωσης της Διαθήκης (π.χ. 50, 81, 132), οδηγούν τον λαό του Θεού σε ανανέωση της διαθήκης μαζί του Βασιλικοί Ψαλμοί (π.χ. 2, 72, 101), αποτελούν ευχαριστίες για τη σταθερότητα και την ασφάλεια που χάριζε στο έθνος ο θεσμός της βασιλείας Ενθρονιστήριοι (24, 29, 47, 93, 95 99), χρησιμοποιούνταν στην ενθρόνιση των βασιλιάδων Ύμνοι της Σιών ή της Ιερουσαλήμ (46, 48, 76, 84, 87, 122), όπου γιορτάζεται η Σιών ως η αγία πόλη. Κατάλληλοι και για τις συνάξεις της εκκλησίας 6) Ψαλμοί Σοφίας (οκτώ: 36, 37,49, 73, 112, 127, 128, 133), όπου προβάλλεται αξία της σοφίας και της σωστής συμπεριφοράς Ύμνοι Εμπιστοσύνης (δέκα: 11, 16, 23, 27, 62, 63, 91, 121, 125, 131) που τονίζουν την αξιοπιστία του Θεού. Τέλος, οι Ψαλμοί 120 134 ονομάζονται και «των Αναβαθμών», και ψάλλονταν στις προσκυνηματικές πορείες καθώς οι λατρευτές ανέβαιναν τον ανηφορικό δρόμο (αναβαθμούς) προς την Ιερουσαλήμ, στον ναό. 4. Οι Ψαλμοί Εκδίκησης Οι ψαλμοί που περιέχουν κατάρες (π.χ. τμήματα των ψαλμών 12, 35, 83, 109, 137, 140 κλπ.) δεν διαπράττουν αμαρτία αλλά εκφράζουν στον Θεό τον θυμό του ψαλμωδού εναντίον άλλων, ώστε να μην προβεί ο ίδιος σε πράξεις βίας αλλά να δώσει «τόπο στην οργή» (Εφ 4,25-26). 18
Ο όρος «μίσος» και «μισώ» εξάλλου σημαίνει βδελύττομαι, αποστρέφομαι σιχαίνομαι, καταφρονώ κλπ. αλλά όχι το μίσος με τη σημερινή έννοια (βλ. Ψλ 139,22 Μαλ 1,2 Αμ 5,21 Ως 9,15)! 5. Ορισμένες ερμηνευτικές παρατηρήσεις Οι ψαλμοί λειτουργούν όπως λειτούργησαν αρχικά για τον Ισραήλ: σαν ευκαιρίες να μιλάμε στον Θεό με τα λόγια που κάποιοι άλλοι στο παρελθόν εμπνεύστηκαν να του μιλήσουν σε διάφορες περιστάσεις. Έτσι, λόγια που απευθύνονται προς τον Θεό, λειτουργούν για μας σαν λόγος από τον Θεό! Οι ψαλμοί εξάλλου μας οδηγούν στη λατρεία του Θεού μάς δείχνουν πώς ν απευθυνόμαστε με ειλικρίνεια στον Θεό, και να του εκφράζουμε ανεπιφύλακτα τη χαρά μας ή τη λύπη μας ή την απορία μας και τις αγωνίες μας δείχνουν (περισσότερο από κάθε άλλο φιλολογικό είδος) τη σπουδαιότητα της περισυλλογής και του στοχασμού πάνω σ αυτά που έχει κάνει ο Θεός για μας. Τέλος, οι ψαλμοί δεν ευαγγελίζονται την ευημερία, καθώς ακόμα και οι πιο όμορφες ποιητικές εικόνες που δείχνουν ευφροσύνη αφορούν ανθρώπους, κυρίως τον Δαβίδ, που έζησαν μέσα σε διαρκείς τραγωδίες (βλ. Α Β Σαμουήλ). Ο Θεός αξίζει να δοξάζεται όπως του πρέπει όποιες κι αν είναι οι δικές μας ευκολίες ή δυσκολίες της ζωής. **** 19
5. Η ΣΟΦΙΑ: ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ Αναγνώσματα: Ησαΐας 29,13-16 Λουκάς 11,29-32 H εβραϊκή σοφία αποτελεί ένα φιλολογικό είδος άγνωστο σχεδόν σε πολλούς χριστιανούς της εποχής μας. Τρία βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης είναι γνωστά ως «βιβλία σοφίας»: ο Εκκλησιαστής, οι Παροιμίες και ο Ιώβ. Ορισμένοι Ψαλμοί, ωστόσο, και το Άσμα Ασμάτων μπορούν κι αυτά να ταξινομηθούν στην κατηγορία της σοφιολογικής γραμματείας, επειδή περιέχουν το είδος του υλικού στο οποίο αρμόζει ο τίτλος της σοφίας. 20 1. Η φύση της Σοφίας Η κατά τη Βίβλο σοφία είναι να παίρνει κανείς θεάρεστες αποφάσεις για τη ζωή. α) Ποιος είναι σοφός; Η σοφία δεν είναι κάτι θεωρητικό κι αφηρημένο. Είναι κάτι που υπάρχει όταν ένα πρόσωπο σκέφτεται και πράττει σύμφωνα με την αλήθεια, καθώς παίρνει τις αποφάσεις που απαιτεί η ζωή. Ο σοφός (εβρ. Χακάμ) είναι εξαιρετικά πρακτικός, όχι μόνο θεωρητικός. Όλη η πορεία της ζωής ερμηνεύεται σαν αποτέλεσμα των επιλογών μας: είτε λαμβάνονται επιτόπου, είτε άπαξ, είτε είναι επιλογές μόνο του Θεού (Γεν 45,8) ή μικτές (Πρμ 16,33). Η σοφιολογική γραμματεία τόσο στον αρχαίο κόσμο (Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι και κυρίως Άραβες) όσο και στον Ισραήλ. δείχνει ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να λαμβάνονται οι αποφάσεις της ζωής. Η βιβλική σοφία προσθέτει σ αυτό ότι οι μόνες καλές επιλογές είναι οι θεάρεστες επιλογές (Πρμ 1,7). Αυτή η σοφία (εβρ. Χοκμά) δεν σχετίζεται με τον δείκτη νοημοσύνης. Αυτή η «σοφία» εφαρμοζόταν και σε τεχνικά θέματα (π.χ. «σοφοί» τεχνίτες, Εξ 31,3 Ιεζ 27,8-9) ή στην πολιτική (Δτ 34,9 Α Βασ 3,9).
β) Οι Δάσκαλοι της Σοφίας. Στον αρχαίο Ισραήλ κάποιοι είχαν αφιερωθεί όχι μόνο στην απόκτηση της σοφίας αλλά και στη διδασκαλία της προς τους άλλους. Ήταν οι «σοφοί», άνδρες και γυναίκες, και η θέση τους στον λαό ήταν παράλληλη με του ιερέα και του προφήτη (Ιερ 18,18). Η τάξη τους αναδύθηκε μαζί με τον θεσμό της βασιλείας στον Ισραήλ περί το 1000 π.χ. (βλ. Α Σαμ 14,2). Ήταν δάσκαλοι-σύμβουλοι, και ορισμένοι έγραψαν τμήματα της Παλαιάς Διαθήκης. Ο σοφός έπαιζε ρόλο πατέρα και μητέρας (Γεν 45,8 Κρ 5,7 Πρμ 1,8 5,1 κλπ.) γ) Η σοφία στην Οικογένεια. Η σοφία διδασκόταν πάντοτε στο σπίτι. Όταν σήμερα π.χ. η μάνα συμβουλεύει το παιδί της να προσέχει στον δρόμο ή να μην κάθεται ιδρωμένο στο ρεύμα, στην ουσία το διδάσκει σοφία. Το βιβλίο των Παροιμιών υποτάσσει όλες του τις συμβουλές στη σοφία του Θεού. Πάντοτε θα πρέπει ν αναγνωρίζεται ότι το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι να πράττει το θέλημα του Θεού. δ) Σοφία στις μεταξύ μας Σχέσεις. Η συζήτηση και η ανταλλαγή επιχειρημάτων βοηθούν τους ανθρώπους να κάνουν σωστές επιλογές. Στη Βίβλο έχουμε την παροιμιακή σοφία (Παροιμίες), τη θεωρητική (Εκκλησιαστής) και τη λυρική (Άσμα Ασμάτων κ.ά.) ε) Σοφία μέσα από την Ποίηση. Οι μαθητές και οι δάσκαλοι στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης χρησιμοποιούσαν ποικίλες τεχνικές για να θυμούνται τα σοφιολογικά ρητά. Η ποίηση είναι ένα τέτοιο μέσον (διατυπώσεις-ρυθμός-ύφος) και απαντάται στις Παροιμίες, τον Εκκλησιαστή, τον Ιώβ, και το Άσμα αλλά και στους Ψαλμούς σοφίας κλπ. Τα μέσα είναι: παραλληλισμοί συνωνυμικοί (Πρμ 7,4), αντιθετικοί (Πρμ 10,1) και τυπικοί (Πρμ 21,16) ακροστιχίδες (Πρμ 31,10-31) παρηχήσεις (Εκ 3,1-8) διαδοχές αριθμών (Πρμ 30,15-31) αναρίθμητες συγκρίσεις (παρομοιώσεις και μεταφορές, π.χ. Ιωβ 32,19 Ασμ 4,1-6). Απαντώνται επίσης: παρομοιώσεις, παραβολές, αλληγορίες, αινίγματα κλπ. ς) Περιορισμοί της Σοφίας. Δεν ήταν όλη η σοφία στον αρχαίο κόσμο θεάρεστη ή ορθή. Στη Μέση Ανατολή η τάξη των σοφών δασκάλων και γραμματέων υποστηριζόταν συχνά από τους βασιλιάδες για το έργο της συλλογής, της σύνθεσης και της επεξεργασίας των σοφιολογικών παροιμιών και πραγματειών. Στη Βίβλο η σοφία δεν χρησιμοποιήθηκε πάντοτε 21
για καλό (βλ. Β Σαμ 13,3) και η σοφία του Σολομώντα δεν τον προστάτεψε από την ειδωλολατρία (Α Βασ 11,4). Μόνο όταν η σοφία υποτάσσεται στον Θεό, εκπληρώνει τον πραγματικό της σκοπό. 2. Τα σοφιολογικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης Ο Εκκλησιαστής. Είναι κυνική σοφία. Η ζωή δεν έχει κανένα νόημα (1,2 3,19 κλπ.) Το βιβλίο δείχνει πώς θα πρέπει να προσεγγίζεται η ζωή εάν ο Θεός δεν έπαιζε κανένα ρόλο σ αυτήν και αν δεν υπήρχε ζωή μετά τον θάνατο. Συνταγή για έναν δεϊστικό κόσμο και χωρίς τη μετά θάνατον ζωή. Ο Ιώβ. Σκοπός αντίθετος από του Εκκλησιαστή. Ο Θεός συμμετέχει στη ζωή μας. Κατά τους «παρηγορητές» του Ιώβ οι θλίψεις συνδέονται με την πιστότητα (βλ. και Ιω 9,1-3). Ο Θεός στο τέλος δικαιώνει τον Ιώβ απέναντι στους «φίλους» του (42,7-9) αλλά και διορθώνει τον Ιώβ: τελικά, οι επιλογές του Θεού είναι πάντοτε ανώτερες από τις δικές μας. Οι Παροιμίες. Κανόνες (παροιμιακή σοφία) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να παίρνουμε υπεύθυνες και επιτυχείς αποφάσεις στη ζωή. Σε αντίθεση με τον κυνισμό του Εκκλησιαστή ή τη θεωρητική σοφία του Ιώβ, η παροιμιακή σοφία εστιάζει κυρίως σε πρακτικές εφαρμογές. Οι Παροιμίες διδάσκουν τις βασικές αξίες της ζωής, χωρίς εγγύηση, ωστόσο, ότι η ζωή θα πηγαίνει πάντα καλά με την εφαρμογή τους. Παρουσιάζουν συνεχώς την αντίθεση μεταξύ σώφρονης και άφρονης ζωής, και προτρέπουν να νοιαζόμαστε για τους φτωχούς (2,22.27), να σεβόμαστε τους ηγεμόνες (23,1-3 24,21-22), τα παιδιά να πειθαρχούν (23,13-14), να μην καταναλώνουν πολύ αλκοόλ (23,19-21.29-35) και να τιμούν τους γονείς (23,22-25). Η θρησκευτική γλώσσα είναι παρούσα (1,7 3,5-12 15,3 κ.αλλ.) αλλά δεν κυριαρχεί στις Παροιμίες. Γράφτηκαν για ν απομνημονεύονται εύκολα και να ξεχνιούνται δύσκολα (π.χ. 6,27-29). Τέλος, συχνά είναι συμβολικές και μεταφορικές και απαιτούν «μετάφραση» στην εποχή μας (π.χ. ο όρος «βασιλιάς» στο 22,11 άνθρωποι εξουσίας). Το Άσμα Ασμάτων (υπερθετικός ουσιαστικού στα εβραϊκά=το πιο όμορφο άσμα). Είναι ένα μεγάλο ερωτικό τραγούδι. Τα ερωτικά τραγούδια 22
ήταν γνωστά από τότε (Ιεζ 33,32). Σκοπός του βιβλίου: να βοηθήσει στη σωστή επιλογή συζύγου και να δείξει πώς να εκδηλώνεται η αγάπη στο πλαίσιο του γάμου. Δεν είναι αλληγορικό έργο και δεν είναι συμβολικό (σχέση Γιαχβέ-Ισραήλ ή Χριστού-Εκκλησίας, όπως ερμηνεύουν κάποιοι Πατέρες), γιατί δεν είναι προφητικό, όπου πράγματι υπάρχει αυτός ο συμβολισμός (Ησ 5,1-7 Ωσ 2,2-15 Ιεζ 16 και 23). Τέλος, σε αντίθεση με τα στερεότυπα της εποχής μας, τονίζει εντελώς διαφορετικές αξίες (την αμοιβαία αγάπη και την έλξη των συζύγων, την πίστη στον γάμο, τον συνεχή ρομαντισμό, το ενδιαφέρον για τις ανάγκες του άλλου και όχι την εγωιστική ικανοποίηση των αναγκών μόνο του ενός συζύγου). **** 23
ΝΕΑ ΖΩΗ Ευαγγελική Εκκλησία Νέα Ζωή 17ο χλμ. Λεωφ. Σπάτων, Παλλήνη Αττικής Ταχυδρομική Διεύθυνση: Τ.Θ. 60.109, Τ.Κ. 153 01, Αγία Παρασκευή τηλ. +30 210 6033363 www.newlife4you.gr Πρόγραμμα: Κυριακή πρωί, 11:00 Λατρεία της Εκκλησίας Τετάρτη απόγ., 8:00 Συμπροσευχή και Μελέτη της Εκκλησίας 24