ΟΙ ΑΛΗΜΟΝΗΣΔ ΠΑΣΡΙΓΔ ΣΗ ΜΙΚΡΑ ΑΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ

ΟΙ ΑΛΗΜΟΝΗΣΔ ΠΑΣΡΙΓΔ ΣΗ ΜΙΚΡΑ ΑΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ κχξλε, Ώτδίλην, Ώτβαιί, Ώλδξακχηηηνλ, Πάλνξκνο, Έθεζνο, Νηθνκήδεηα, Πξνχζα, Φηιαδέιθεηα, πάξηε Πηζηδίαο, Κηνπηάρεηα, Πέξγακνο, Καηζάξεηα, Νίγδε, ηλαζφο, ΐνπξιά, Σαξζφο, Ααξδαλέιιηα, Κσλζηαληηλνχπνιε, Ραηδεζηφο, Ώδξηαλνχπνιε, ειπβξία, αξάληα Βθθιεζηέο, Καιιίπνιε, Ώίλνο, Ίκβξνο, Σέλεδνο... ΜΔΡΟ Α Ο Βιιεληζκφο ηεο Ώλαηνιήο κέρξη θαη ηε πλζήθε ηεο Λσδάλλεο (1923). ΠΒΡΕΛΔΦΔ απηή ηελ ελφηεηα παξαηίζεηαη ζπλνπηηθά ε Εζηνξία ηεο Μηθξάο Ώζίαο απφ ηελ Ώξραηφηεηα κέρξη θαη ηε ιήμε ηνπ Ώ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (1918). Βθηελέζηεξα αλαθέξεηαη ε ηζηνξηθή δηαδξνκή ηνπ κηθξαζηαηηθνχ πνιέκνπ έσο ηελ ηνπξθηθή επίζεζε (13/26 Ώπγνχζηνπ 1922). Βπηρεηξείηαη ε παξνπζίαζε ηεο Μ. Ώζίαο πξν ηνπ 1922 απφ απφςεσο πιεζπζκηαθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο. Βπηζεκαίλνληαη, αθ ελφο ν δεζπνηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο θη αθ εηέξνπ ε ζέζε ησλ Βιιήλσλ σο «ξαγηάδσλ». Με ην Σαλδηκάη (κεηαξξπζκίζεηο 19 νπ αη.) νη Έιιελεο αλαπηχζζνληαη θη αζθνχλ αζηηθά, 287

θπξίσο, επαγγέικαηα ή αζρνινχληαη κε ηε γεσξγία εηζάγνληαο θαηλνηνκίεο ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία. Δ Παηδεία, ε έθδνζε εθεκεξίδσλ θαη πεξηνδηθψλ, εηδηθά ζηε κχξλε, ην ζέαηξν, νη χιινγνη, ε θνηλσληθή δσή, νη θαιαίζζεηεο θαηνηθίεο απνηεινχλ ηνκείο ζηνπο νπνίνπο δηαθξίζεθε ν Βιιεληζκφο, εηδηθά απφ ην β ήκηζπ ηνπ 19 νπ αη. Βπηπιένλ δηαπηζηψλεηαη ν πεξηνξηζκέλνο θαη κεηά ην θίλεκα ησλ Νενηνχξθσλ (1908) αλχπαξθηνο βαζκφο ζπκκεηνρήο ζηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο. Γίλεηαη αλαθνξά ζηελ θαηαζηξνθή ηεο κχξλεο, επξχηεξα ηεο Μ. Ώζίαο θαη ζηε πλζήθε ηεο Λσδάλλεο (1923). Βξεπλάηαη ν ηξφπνο ζέαζεο ηνπ κηθξαζηαηηθνχ πνιέκνπ απφ ηνπο Έιιελεο θαη Σνχξθνπο Εζηνξηθνχο θαη Λνγνηέρλεο, αλαιφγσο ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπο πξνζεγγίζεσλ, ησλ ζηεξενηχπσλ, ησλ πνιηηηθψλ ηνπο πεπνηζήζεσλ θ.ιπ. Ώλαδεηνχληαη ηα αίηηα ηεο θαηαζηξνθήο : ππνγξακκίδνληαη ν ξφινο ησλ Απηηθψλ Απλάκεσλ Β...Α., θαζψο θαη νη επηινγέο, ηα ιάζε ή παξαιείςεηο ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θαη ζηξαηησηηθήο εγεζίαο. Δ απψιεηα ηεο Μ. Ώζίαο θαη εηδηθά ηεο Ώλ. Θξάθεο έρεη ζπλέπεηεο κέρξη ζήκεξα. Ώπηή επέηξεςε ζηνπο Σνχξθνπο λα εγείξνπλ φιεο απηέο ηηο αμηψζεηο ζην Κππξηαθφ θαη ζε βάξνο ηεο εδαθηθήο αθεξαηφηεηαο ηεο Βιιάδνο. Οη ίδηεο πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ πεξηζσξηνπνίεζαλ επί δεθαεηίεο ηνπο Μηθξαζηάηεο, ηάρζεθαλ θαηά ηεο αλαγλψξηζεο ηεο Μηθξαζηαηηθήο Καηαζηξνθήο σο Γελνθηνλίαο. Ώθνινχζσο πξνβάιιεηαη ην έξγν ηξηψλ (03) ηδξπκάησλ κειέηεο θαη δηαηήξεζεο ηεο κλήκεο ηνπ Μηθξάζ. Βιιεληζκνχ. Ώπηή ήηαλ ε κχξλε. Δ λχκθε ηνπ Βξκαίνπ, ην «κάηη ηεο Ώλαηνιήο», φπσο απνθαινχζαλ ηε κχξλε, δελ ήηαλ ηνχξθηθε ήηαλ ε «Γθηανχξ Εζκίξ» (ε άπηζηε κχξλε) κε ηνπο 165.000 Έιιελεο θαηνίθνπο ηεο, πνπ θξαηνχζαλ φιν ην εκπφξην ηεο Ώλ. Μεζνγείνπ. Οη Σνχξθνη, κφιηο 80.000, δνχζαλ πεξηθξνλεκέλνη ζηνπο βξφκηθνπο καραιάδεο ηνπο, ζηνπο πξφπνδεο ηνπ Πάγνπ. ηνπο Έιιελεο αλήθαλ νη αλζηζκέλεο ζπλνηθίεο απφ ηελ Καξαληίλα κέρξη ηελ Πνχληα, ηα θαιιίγξακκα θηίξηα ηεο αιεζκφλεηεο γηα ηνπο λνζηαιγνχο ηεο παξαιίαο ηνπ «Καη». Γιψζζα ηεο ήηαλ ε Βιιεληθή. Θξεζθεία ηεο, ε ζξεζθεία ηεο Ώγάπεο. Μεηξφπνιή ηεο ε Ώγία Φσηεηλή. Ώιι ε κχξλε ήηαλ ε παηξίδα ηνπ Οκήξνπ κία απφ ηηο επηά πφιεηο, πνπ δηεθδηθνχζαλ ηελ ηηκή απηή. Καη δελ ιεζκφλεζε ηελ πλεπκαηηθή θιεξνλνκηά ηεο. Δ πεξίθεκε Βπαγγειηθή ρνιή ππήξμε έλα απφ ηα θαιχηεξα Βιιεληθά Βθπαηδεπηήξηα... Ήηαλ θη εκπνξηθφ ιηκάλη ε κχξλε. ηα ήζπρα λεξά ηεο θνπληάξηδαλ θάζε ρξφλν 3.500 ηζηηνθφξα θαη 2.500 αηκφπινηα κε ηε Γαιαλφιεπθε ζ άικπνπξά ηνπο ηα πεξηζζφηεξα...ήηαλ σξαίεο πξάγκαηη νη κπξλησηνπνχιεο, θεκηζκέλε ε θαιινλή ηνπο απφ ηελ Ώξραηφηεηα... Πεξηζζφηεξν, φκσο θη απφ εκπνξηθφ ιηκάλη, πεξηζζφηεξν θη απφ πλεπκαηηθφ θέληξν ηνπ ππφδνπινπ Βιιεληζκνχ, ε κχξλε ήηαλ κηα γιπθεηά, γνεηεπηηθή πνιηηεία κ ακέηξεηνπο λνζηαιγνχο. Ήηαλ ε ίδηα ε Ώλαηνιή, πνπ ελέπλεπζε ζηνλ πνηεηή ηνπο αζάλαηνπο ζηίρνπο ηνπ: «Γηαλληψηηθα, ζκπξληψηηθα, πνιίηηθα καθξφζπξηα ηξαγνχδηα αλαηνιίηηθα ιππεηεξά, πψο ε ςπρή κνπ ζέξλεηαη καδί ζαο! Βίλαη ρπκέλε απφ ηελ κνπζηθή ζαο 288

θαη πάεη κε ηα δηθά ζαο ηα θηεξά...................................... Κη φιν αξρίδεη, γπξίδεη, δελ ηειεηψλεη θαη κηα θπιή δε κέζα ζαο θαη ιπψλεη θαη κηα δσή δεκέλε ζπαξηαξά, γηαλληψηηθα, ζκπξληψηηθα, πνιίηηθα καθξφζπξηα ηξαγνχδηα αλαηνιίηηθα ιππεηεξά. Ώπηή ήηαλ ε κχξλε. Καςήο Π. Γηάλλεο (1989), Υακέλεο Παηξίδεο, Νέα χλνξα Ώ.Ώ.Ληβάλε, Ώζήλα, ζ.ζ.16 18. Ε. χληνκε ηζηνξηθή αλαδξνκή ηνπ Βιιεληζκνχ ηεο Μ. Ώζίαο κέρξη ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή. α. Ώπφ ηελ Ώξραηφηεηα κέρξη ην θίλεκα ησλ Νενηνχξθσλ (1908). «ηελ Εσλία, ζηε Μίιεην, ζηελ Έθεζν, ζηνλ Κνινθψλα, ζηηο Κιαδνκελέο, ζηηο άξδεηο έιαβε ρψξα έλα γεγνλφο πςίζηεο ζεκαζίαο, πνπ έδσζε ζηε ζθεπηφκελε αλζξσπφηεηα ηνλ νξηζηηθφ ηεο πξνζαλαηνιηζκφ εθεί πξφβαιε ν δηηηφο ραξαθηήξαο ηεο επηζηήκεο, ν εκπεηξηθφο θαη ν νξζνινγηθφο. Βθεί, ζηηο κεγάιεο πνιηηείεο πνπ ήηαλ νη πξαγκαηηθνί ελδηάκεζνη αλάκεζα ζηελ Ώλαηνιή θαη ηε Αχζε, απέθηεζε έλα λέν πινχην θαηά ηνπο Βιιεληζηηθνχο ρξφλνπο.» [Félix Sartiaux (1993), Δ Βιιεληθή Μηθξαζία. Ώπφ ηελ Ώξραηφηεηα κέρξη ηνλ 20 ν αη., Εζηνξεηήο, Ώζήλα, ζ.75] 1. Μέρξη ηελ έιεπζε ηνπ Υξηζηνχ - Ο É. Reclus ζηα 1884 επεζήκαλε «φηη ηα λεζηά, νη ρεξζφλεζνη, νη πνηάκηεο θνηιάδεο ηεο Μηθξάο Ώζίαο κέρξη ηα φξε θαη ηα πςίπεδα ηεο ελδνρψξαο δελ παξνπζηάδνπλ θάπνην αζηαηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ. Ώλήθνπλ γεσγξαθηθά θαη ηζηνξηθά ζηελ Βπξψπε.» Καη ζηηο δχν πιεπξέο ηνπ Ώηγαίνπ ππάξρνπλ νκνηφηεηεο ζην θιίκα θαη ζηηο αθηέο. Βληνπίδνληαη φκσο θαη νξηζκέλεο δηαθνξέο κεηαμχ Βιιάδνο θαη Μ. Ώζίαο. ηελ Βιιάδα αλάκεζα ζηα φξε θαη ζηηο αθηέο ππάξρνπλ κφλν ζηελέο ισξίδεο γεο θαη νη πνηακνί είλαη κηθξνί. Ώληίζεηα ζηε Μ. Ώζία νη κεγάινη πνηακνί Έξκνο θαη Μαίαλδξνο δεκηνπξγνχλ κεγάιεο θαιιηεξγήζηκεο εθηάζεηο. Ο Élisée Reclus αλαθέξεηαη ζε «Μηα γε ηεο Ώζίαο, βαικέλε ζηα παξάιηα ηεο Βπξψπεο». (1). 289

Πξψηνη θάηνηθνη ηεο Μ. Ώζίαο ήηαλ κάιινλ νη Υεηηαίνη ζηελ πεξηνρή Μπνγάδθηντ (παξά ηελ Άγθπξα), ηελ Πηεξία ηνπ Δξνδφηνπ. Καηά ην δηάζηεκα ηνπ 12 νπ αη. 100 π.υ. δηάθνξα ηλδνεπξσπατθά θχια θαηέθζαζαλ ζηε Μ. Ώζία κέζσ Θξάθεο θαη ήιζαλ ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο Υεηηαίνπο. Πξφθεηηαη γηα ηνπο Φξχγεο θαη ηνπο Μπζνχο. Βλ ζπλερεία εγθαζίζηαληαη νη Κηκκέξηνη πνπ εθδηψθνληαη απφ ηνπο Λπδνχο, νη νπνίνη ίδξπζαλ θξάηνο κε πξσηεχνπζα ηηο άξδεηο. Οη Κάξεο απφ ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηε δπηηθή Μ. Ώζία, φπσο θαη νη Λχθηνη, ελψ νη Ώξθάδεο πξνρψξεζαλ κέρξη ηελ Πακθπιία. Οη Ώηνιείο είραλ ηδξχζεη απνηθίεο ζηε Μ. Ώζία απφ ηνλ 14 ν αη. π.υ. θαη κεηά νη Ίσλεο απνίθηζαλ κέξνο ησλ παξαιίσλ ηεο Καξίαο θαη Λπδίαο. Σαπηφρξνλα επεμέηεηλαλ ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπο κέρξη ηνλ Βχμεηλν Πφλην. Βλ ζπλερεία νη ειιεληθέο απνηθίεο ππνηάρζεθαλ ζην βαζηιηά Κξνίζν θαη αξγφηεξα ηεινχζαλ ππφ ηελ εμνπζία ησλ Πεξζψλ. Σν 500 494 π. Υ. επαλαζηαηνχλ θαηά ησλ Πεξζψλ θαη θαηαζηξέθεηαη ε Μίιεηνο. Μέρξη ηελ επηθξάηεζε ηνπ Μεγάινπ Ώιεμάλδξνπ νη Έιιελεο ηεο Μ. Ώζίαο βξίζθνληαλ είηε ππφ ηελ επηξξνή ησλ Ώζελαίσλ ή ππφ ηελ θαηνρή ησλ Πεξζψλ, ησλ νπνίσλ ην θξάηνο θαηέιπζε ν Μ. Ώιέμαλδξνο. Μέξνο ηεο Μ. Ώζίαο, ελ ζπλερεία, πεξηήιζε ζηνπο ειεπθίδεο, ελψ ην Ν.Α. ηκήκα ηεο αλήθε ζηνπο Λαγίδεο ηεο Ώηγχπηνπ θαη ζηηο βφξεηεο αθηέο είραλ ηδξπζεί αλεμάξηεηα θξαηίδηα. Σν 283 π.υ. δεκηνπξγήζεθε ζηελ Πέξγακν ην βαζίιεην ησλ Ώηηαιηδψλ, κέρξη ην 133 π.υ., φηαλ νη Ρσκαίνη θαηέθηεζαλ ηε Μ. Ώζία, πιελ ηεο ΐηζπλίαο θαη κεηαηξάπεθε ζε ξσκατθή επαξρία, ηελ «Ώζία». Μεηά ηελ ήηηα ηνπ Μηζξηδάηε, βαζηιέα ηνπ Πφληνπ, ε Ρψκε επέβαιε πιήξσο ηελ θπξηαξρία ηεο ζηε Μ. Ώζία. (2). Καηά ηνλ Sartiaux F. Δ «Μηθξαζηαηηθή Βιιάδα ζηελ αξρή ήηαλ ην ιίθλν θαη αξγφηεξα ην θέληξν εμάπισζεο ηνπ Βιιεληζκνχ.» Βθεί γελλήζεθαλ ε Βπηζηήκε, ε Σέρλε, ην Χξαίν θαη ην Ώιεζηλφ. Πιήζνο νλνκάησλ πφιεσλ θαη ζνθψλ παξειαχλνπλ: Ώπφ ηε Μίιεην ν Θαιήο, ν Δξάθιεηηνο απφ ηελ Έθεζν, ν Ξελνθάλεο απφ ηνλ Κνινθψλα, ν Ώλαμαγφξαο απφ ηηο Κιαδνκελέο, ν Ίππαξρνο απφ ηε Νίθαηα, ν Γαιελφο απφ ηελ Πέξγακν θαη ηφζνη άιινη. χκθσλα κε ηελ παξάδνζε ν κεξνο θαηαγφηαλ απφ ηε Υίν ή ηε κχξλε. Πνηεηέο ; Ο Φσθπιίδεο ν Μηιήζηνο, Μίκλεξκνο ν Κνινθψληνο, ν Ώλαθξέσλ απφ ηελ Σέσ ηεο Εσλίαο θ.ιπ. Δ λνκηζκαηνθνπία, νη βειηηψζεηο ζηε λαπζηπινύα, νη ηξνραιίεο, νη εθεπξέζεηο ζηελ πδξαπιηθή θαη ηελ σξνινγνπνηία έιαβαλ ρψξα εθεί. Βπηπιένλ εηζήγαγαλ ηελ έλλνηα ηνπ Αηθαίνπ θαη θαιιηεξγήζεθε ε Αεκνθξαηία. ηελ αιεμαλδξηλή επνρή ηδξχνληαη κνπζεία θαη βηβιηνζήθεο ζηελ Πέξγακν ή ζηελ Έθεζν. Ο θνζκνπνιηηηζκφο αλζεί ζε πφιεηο, φπσο ηε Νίθαηα, ηελ Πέξγακν, ηα Θπάηεηξα, ηε Λανδίθεηα ή ηε Φηιαδέιθεηα. Πφιεηο, φπσο ε Μίιεηνο, θηίδνληαη εθ λένπ κε ζρέδηα ηνπ κεγάινπ πνιενδφκνπ Εππφδακνπ. Βλψ ε επεηξσηηθή Βιιάδα θζίλεη ππφ ηελ ξσκατθή θαηάθηεζε, νη Ρσκαίνη θαηά έλα κεγάιν κέξνο πηνζεηνχλ ζρέδηα πφιεσλ ηεο Μ. Ώζίαο θαη ηα κεηαθέξνπλ ζηελ Εηαιία. (3). 2. Υξηζηηαληθή θαη βπδαληηλή Μ. Ώζία. Δ Εσλία ππήξμε ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο πεξηνρή γηα φιν ην ρξηζηηαληθφ θφζκν. Καηέζηε ε ρψξα ηελ Βπηά Πφιεσλ θαη Βθθιεζηψλ ηεο Ώπνθάιπςεο ηνπ Εσάλλε : ηεο Βθέζνπ, κχξλεο, ηεο Πεξγάκνπ, ησλ Θπαηείξσλ, άξδεσλ, Φηιαδειθείαο θαη Λανδηθείαο. Βθεί έιαβαλ ρψξα νη 290

Οηθνπκεληθέο χλνδνη, πνπ έζεζαλ ηα ζεκέιηα ηεο δνγκαηηθήο θαη ηεο ιαηξείαο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. ην εζσηεξηθφ αλαπηχζζνληαη πφιεηο, φπσο ε Καηζάξεηα, ε Άγθπξα, ην Ώκφξην, ε Ώκάζεηα ηνπ Πφληνπ. ηα παξάιηα ηα Άδαλα, ε Σαξζφο, ε Ώηηάιεηα, ε Φψθαηα, πνπ ηνλ 13 ν αη. ηδξχεη ηε Νέα Φψθαηα, ε Κεξαζνχληα, ε Σξαπεδνχληα θη ε ηλψπε. Δ Ώγία νθία ηεο Κσλ/πνιεο απνηειεί ην ππφδεηγκα γηα ηε δεκηνπξγία βπδαληηλψλ λαψλ ζηε Μηθξά Ώζία. Βπί Δξαθιείνπ εμειιελίδεηαη ην Ώλαηνιηθφ Ρσκατθφ Κξάηνο. Ο φξνο «ζέκα» εκθαλίδεηαη γηα πξψηε θνξά ζην ρξνληθφ ηνπ Θενθάλε Οκνινγεηή. Ώπφ ηνλ 10 ν αη. νη πεγέο αλαθέξνληαη ζε ζέκαηα ηεο «Ώλαηνιήο» θαη ηεο «Αχζεο». ηε Μ. Ώζία επηζεκαίλνληαη ηα ζέκαηα : Καξαβεζηάλσλ, Ώλαηνιηθψλ, Οςηθίνπ, Ώξκεληάθσλ (7 νο αη.). Δ Μηθξά Ώζία έδσζε ζην βπδαληηλφ θξάηνο νξηζκέλνπο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο απηνθξάηνξεο : ηνπο Εζαχξνπο (717 867), αξθεηνχο απφ ηνπο Μαθεδφλεο : ηνλ Νηθεθφξν Φσθά, ηνλ Εσάλλε Σζηκηζθή. Τπήξμαλ νη Κνκλελνί, νη απηνθξάηνξεο ηεο Νηθαίαο (1204 1261), νη Παιαηνιφγνη (1286 1453). Πιήζνο βπδαληηλψλ ηζηνξηθψλ θαηάγεηαη απφ ηε Μηθξά Ώζία : νη Μηραήι Φειιφο, Νηθήηαο Υσληάηεο, Νηθεθφξνο Γξεγνξάο, Άλλα Κνκλελή. Δ αθξηηηθή πνίεζε εθθξάδεη ηελ αληίζηαζε ησλ ΐπδαληηλψλ θαηά ησλ αξαβηθψλ επηδξνκψλ. (4). Δ έλαξμε ηεο παξαθκήο ηνπ ΐπδαληίνπ ηνπνζεηείηαη ην 1071, κε ηελ ήηηα ηνπ απηνθξάηνξα Ρσκαλνχ Α ηνπ Αηνγέλε ζην Μαληδηθέξη. Σελ επφκελε δεθαεηία νη ειηδνχθνη ζα πξνειάζνπλ ζηε Μ. Ώζία θαη ζα ηδξχζνπλ ηζρπξφ θξάηνο. Σν 1080 νη ειηδνχθνη ήηαλ θχξηνη ηεο Νίθαηαο θαη Νηθνκήδεηαο. Σν επφκελν πιήγκα ήηαλ ε Άισζε ηεο ΐαζηιεχνπζαο απφ ηνπο Φξάγθνπο (1204), πνπ απειεπζεξψλεηαη ην 1261 απφ ηνλ δηνηθεηή Ώιέμην ηξαηεγφπνπιν. Σν έξγν ησλ ειηδνχθσλ Σνχξθσλ ζπλέρηζαλ νη Οζσκαλνί. Καηά ηνλ Π. Καξνιίδε νη Οζσκαλνί Σνχξθνη ηνλ 13 ν αη. αλέξρνληαλ ζηα 50.000 πεξίπνπ άηνκα, ελψ νη θάηνηθνη ηεο Μ. Ώζίαο ήηαλ άλσ ησλ 20.000.000 κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο Υξηζηηαλνχο ειιεληθήο Παηδείαο (Πειαγίδεο ηάζεο, Ο Βιιεληζκφο ηεο Μ. Ώζίαο θαη ηνπ Πφληνπ, ζ.27). Δ Πξνχζα θαηειήθζε ην 1326, ε Νίθαηα ην 1330 κεηά απφ πνιηνξθία 15 εηψλ, ε Φηιαδέιθεηα ην 1391 θαη ε κχξλε ην 1424. Σν 1453 θαηειήθζε ε Κσλ/πνιε απφ ηνπο Σνχξθνπο. Ώθνινχζεζαλ ε Φψθαηα (1455) θαη ε Σξαπεδνχληα (1461). Έηζη θαηαιχζεθε ε βπδαληηλή απηνθξαηνξία. (5). 3. Μεηά ηελ Άισζε (1453) α. Δ Μηθξά Ώζία ππφ ηελ νζσκαληθή θπξηαξρία κέρξη ην 1908. Καηά ηνπο ρξφλνπο κεηά ηελ Άισζε ειιεληθνί πιεζπζκνί κεηαλαζηεχνπλ πξνο ηε Μηθξά Ώζία ή κηθξαζηαηηθνί ζηα παξάιηα. Αηαπηζηψλνληαη κεηαθηλήζεηο πξνο ηε ΐαιθαληθή θαη ηελ Κεληξηθή Βπξψπε. ηε δπηηθή Μ. Ώζία κεγάιν εκπνξηθφ θέληξν ήηαλ ε κχξλε. Ώθνινπζνχζαλ ε Κσλ/πνιε θαη ε Θεζ/λίθε. ηε κχξλε θαηέιεγε ν κεγαιχηεξνο, ίζσο, ρεξζαίνο δξφκνο απφ ηελ Κίλα θαη ηηο Ελδίεο. Οη πεξηεγεηέο νκηινχλ γηα ηα θαξαβάληα κε ηα «απνηθηαθά» πνπ θαηέθζαλαλ απφ ηελ Πεξζία ή Ώξκελία. ηελ αγνξά ηεο κχξλεο δξαζηεξηνπνηνχληαλ νη Γάιινη, πνπ αληαγσλίδνληαλ ηνπο Οιιαλδνχο θαη Άγγινπο σο ηε Γαιιηθή Βπαλάζηαζε. 291

ΐαζηθφ πξφβιεκα γηα ηνπο ππφδνπινπο Έιιελεο ππήξμαλ νη καδηθνί θαη αηνκηθνί εμηζιακηζκνί. Ο Γάιινο πεξηεγεηήο de la Broqkiére αλαθέξεη φηη θαηά ηελ Άισζε ηεο Θεζζαινλίθεο ην 1430 δέρηεθαλ αξθεηνί θάηνηθνη ηνλ Εζιακηζκφ. Ο θπξηφηεξνο ιφγνο ησλ αζξφσλ εμσκνζηψλ ήηαλ νη άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ Υξηζηηαλψλ. Πνιινί Υξηζηηαλνί πνπ εξγάδνληαλ ζε βαθνπθηθά θηήκαηα, εμηζιακίδνληαλ. Οη λενθψηηζηνη, βέβαηα, κνπζνπικάλνη ηπξαλλνχζαλ ηνπο άιινηε νκνζξήζθνπο ηνπο. Μεηά ηελ άισζε ηεο Νίθαηαο ηεο ΐηζπλίαο ην 1331 πνιινί θάηνηθνη ηεο αζπάζηεθαλ ηνλ Εζιακηζκφ, ελψ θξπθά ηεινχζαλ ηα ρξηζηηαληθά ηνπο θαζήθνληα (σο θξππηνρξηζηηαλνί). Βπί Μνπξάη Ώ (β ήκηζπ 14 νπ αη.) θαζηεξψζεθε, ίζσο, ε πεξηνδηθή ζηξαηνινγία θαη ν εμηζιακηζκφο ρξηζηηαλνπαίδσλ κέζσ ηνπ παηδνκαδψκαηνο. Ώπφ ηα ηέιε ηνπ 15 νπ αη. φηαλ είρε ζεζκνπνηεζεί πιένλ, έγηλε επέθηαζή ηνπ θαη ζηε Μ. Ώζία. Σν παηδνκάδσκα απνηέιεζε ηε κφληκε πεγή αθαίκαμεο ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ. Ο Εσζήθ Von Hammer ππνινγίδεη ηα ζχκαηα ηνπ παηδνκαδψκαηνο ζε κηζφ εθαηνκκχξην, ελψ ν Κσλ/λνο Παπαξξεγφπνπινο αλαθέξεηαη ζ έλα εθαηνκκχξην. Σνπξθηθή πεγή ηνπ ηέινπο ηνπ 16 νπ αη. αλεβάδεη ηα παηδηά ζχκαηα ζηηο 200.000. ηαλ ε Σξαπεδνχληα θαηαιήθζεθε απφ ηνπο Σνχξθνπο ην 1461 εμηζιακίζζεθαλ 800 «παιιεθαξφπνπια». Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε νξηζηηθή θαζηέξσζε ηνπ παηδνκαδψκαηνο έγηλε επί Μνπξάη ΐ. Σν 16 ν αη. νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ ηε Ρφδν (1522) θαη ηελ Κχπξν (1571), ελψ ην 1669 ηελ Κξήηε. Δ ήηηα ηνπ ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ θαηά ηε δεχηεξε πνιηνξθία ηεο ΐηέλλεο (1683) ππήξμε ε αθεηεξία παξαθκήο ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. (6). ηα πιαίζηα ηνπ ξσζνηνπξθηθνχ πνιέκνπ ηνπ 1768 1774 ν ηνπξθηθφο ζηφινο εηηήζεθε ζηηο 5 7 Ενπιίνπ 1770 κεηαμχ Υίνπ θαη Σζεζκέ. Οη Σνχξθνη ζηξάθεθαλ θαηά ησλ 20.000 Βιιήλσλ ηνπ Σζεζκέ θαη ζαλάησζαλ 1500. Σν 1774 ππνγξάθεηαη ε ζπλζήθε ηνπ Κηνπηζνχθ Κατλαξηδή κε ηελ νπνία ε Ρσζία εμαζθάιηζε ζεκαληηθά νθέιε. Οη Έιιελεο απνθηνχζαλ πνιιά πξνλφκηα θαη δεκηνχξγεζαλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηνπο κεγάινπο αγψλεο ηνπ 1821. (7). Δ αθκή ηνπ κηθξαζηαηηθνχ Βιιεληζκνχ ζα θζάζεη ζε αμηφινγν ζεκείν ιίγν πξηλ ηελ Βιιεληθή Βπαλάζηαζε. Έηζη νη 400.000 πεξίπνπ Υξηζηηαλνί (νη πεξηζζφηεξνη Έιιελεο, πνιχ ιηγφηεξνη Ώξκέληνη) θαηά ηελ πεξίνδν 1520 1535 απμάλνληαη θαη ζην ηέινο ηνπ 18 νπ αη. κφλν νη Έιιελεο αλέξρνληαη ζηα 2.000.000. Έληνλν ππήξμε ην ξεχκα απνδεκίαο απφ ηελ λεζησηηθή θαη επεηξσηηθή Βιιάδα πξνο ηε Μ. Ώζία ηνλ 17 ν θαη 18 ν αη. Οη πεξηζζφηεξνη εμ απηψλ θαηεπζχλνληαλ πξνο ηε κχξλε θαη ηελ πεξηνρή ηεο, φπνπ ππήξρε ε δπλαηφηεηα λα εξγαζζνχλ σο αγξφηεο ή ηερλίηεο. ηα 1785 ν Άγγινο πεξηεγεηήο John Griffiths, φηαλ επηζθέθζεθε ηνλ Φξαγθνκαραιά ηεο κχξλεο έγξαθε : «Σέηνηα επκάξεηα νχηε ζηε ΐξεηαλία δελ βξίζθεηο». Σν 1804 ν πιεζπζκφο ηεο κχξλεο είρε αλέιζεη ζε 130.000 θαηνίθνπο : 70.000 Σνχξθνη, 30.000 Έιιελεο, 15.000 Ώξκέληνη, 10.000 Ββξαίνη θαη 5.000 μέλνη. Σν 1717 ηδξχεηαη ρνιή Μέζεο Βθπαίδεπζεο πνπ ην 1808 κεηνλνκάζηεθε ζ Βπαγγειηθή ρνιή». Σν 1817 ιεηηνπξγνχζαλ ζηελ πφιε 95 επαγγεικαηηθέο ζπληερλίεο, ηα ηζλάθηα. Ήδε απφ ην 18 ν αη. ε κχξλε ήηαλ ε δεχηεξε πφιε ιηκάλη ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο θαη απφ ηα κέζα ηνπ ίδηνπ αηψλα αξρίδεη ε β πεξίνδνο αθκήο ηεο πφιεο πνπ ζα δηαξθέζεη σο ην 1922. Οη Κπδσλίεο ήηαλ ςαξνρψξη ζηηο αξρέο ηνπ 17 νπ αη. ζπλνηθηζκέλν απφ Μπηηιεληνχο. Με θηξκάλη ηνπ 1773 ρνξεγήζεθαλ ζηηο Κπδσλίεο ζεκαληηθά πξνλφκηα. ηελ Καηζάξεηα ηδξχεηαη ζρνιείν, ίζσο ην 1773, ζηε ηλαζφ, επίζεο, ην 1820 κε ζπλδξνκή ηνπ Ε. ΐαξβάθε θαη ησλ θαηνίθσλ. Δ Πέξγακνο, πνπ ην 1675 είρε 3000 πεξίπνπ Σνχξθνπο 292

θαη 100 κφλν Έιιελεο, ζε δηάζηεκα ελφο αηψλα παξνπζηάδεη αχμεζε ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ. Δ Φηιαδέιθεηα ηελ ίδηα πεξίνδν έρεη Έιιελεο, ησλ νπνίσλ ν πιεζπζκφο αλέξρεηαη ζην ¼ ηνπ ζπλφινπ ηεο. (8). Δ έλαξμε ηεο Βιιεληθήο Βπαλάζηαζεο ην 1821 θαη ν απαγρνληζκφο ηνπ Γξεγνξίνπ Β, ηελ Κπξηαθή ηνπ Πάζρα, είραλ ηηο ζπλέπεηεο ηνπο θαη ζηε Μ. Ώζία. Ώγξηφηαηνπο δησγκνχο ππέζηε ηφηε ε κχξλε κε πιεζπζκφ 130.000 θαηνίθσλ, ησλ πιείζησλ Βιιήλσλ, εμ νπ θαη «Γθηανχξ Εζκίξ» (Ώπίζησλ κχξλε). ηηο 31 Μαξηίνπ ζαλαηψζεθαλ απφ ηνλ ηνπξθηθφ φριν 22 ρξηζηηαλνί, ελψ ζηηο 6 Ώπξηιίνπ ζθαγηάζζεθαλ πέξαλ ησλ 60 Βιιήλσλ. Σνπξθηθφο ζηξαηφο 6.000 αλδξψλ πεξίπνπ άξρηζε λα ζπγθεληξψλεηαη ζηελ πεδηάδα ηεο κχξλεο θαηά ελδερφκελεο εμέγεξζεο ησλ Βιιήλσλ. Ο ρξηζηηαληθφο πιεζπζκφο δνχζε ππφ θαζεζηψο ηξφκνπ. Αχν ρηιηάδεο Έιιελεο θαηέθπγαλ ζην Γαιιηθφ Πξνμελείν, γηα λα ζσζνχλ. πκκεηνρή ζηνπο ιφρνπο ησλ Γηαηξάθνπ, Κνινθνηξψλε, Λφληνπ, Νηθεηαξά θ.ιπ. είραλ νη Κπδσληάηεο. Σν 1827 πνιινί Κπδσληάηεο επέζηξεςαλ ζηελ πφιε ηνπο πνπ ήηαλ εξεηπσκέλε θαη ηελ αλνηθνδφκεζαλ. (9). Με ην Υάηη εξίθ (1839) θαη κε ηε ζπλζήθε ηεο Κάιηηδαο (1855) βάζεη ηεο νπνίαο ην ειιεληθφ θξάηνο εμαζθάιηδε ηε ξήηξα ηνπ πιένλ επλννπκέλνπ θξάηνπο, Έιιελεο απφ ηελ Πεινπφλλεζν, ηηο Κπθιάδεο, ηε Θεζζαιία, θ.ιπ. ήιζαλ λα εγθαηαζηαζνχλ ζηελ Μ. Ώζία θη εηδηθά ζηε κχξλε. Ο Άγγινο πληαγκαηάξρεο Οπίιζνλ (1882) ζεσξεί φηη 200.000 Έιιελεο κεηαλάζηεπζαλ απφ ηα λεζηά ζηελ πεξηνρή ηεο κχξλεο θαηά ην δηάζηεκα 1840 1880. ακηψηεο εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Έθεζν, Υηψηεο θαη Κπζήξηνη ζηε κχξλε, Ναμηψηεο ζηα ΐξχνπια (ΐνπξιά) θ.ιπ. ηα Μνπδαληά, επίλεην ηεο Πξνχζαο, ζηαδηαθά νη Έιιελεο απέθηεζαλ ηελ πιεηνςεθία κε απνηέιεζκα νη Σνχξθνη λα νκηινχλ ηελ Βιιεληθή. Όζηεξα απφ ηελ θαηαζηξνθή ησλ Κπδσληψλ ην 1821 απφ ηνπο Σνχξθνπο, ην 1830 επέζηξεςαλ 8 10.000 θάηνηθνη, ελψ πεξί ην 1880 νη 35 40.000 ήηαλ φινη Έιιελεο. Σν 1892 ην ΐηιαέηη Ώτδηλίνπ (κχξλεο) είρε 1.370.000 θαηνίθνπο, εθ ησλ νπνίσλ νη 430 ρηιηάδεο πεξίπνπ ήηαλ Έιιελεο. Σν 1850 ν ειιεληθφο πιεζπζκφο ηεο κχξλεο ήηαλ 60.000 ζε ζχλνιν 125.000 θαηνίθσλ. Ώκηγή ειιεληθφ πιεζπζκφ είραλ ν Κνπθινπηδάο, ην εβδίθηντ, ν Μπνπηδάο θ.ιπ. Σν 1867 ηα 2/3 ησλ θαηνίθσλ ηνπ Μπνπξλφβα ήηαλ Έιιελεο. ηελ Πέξγακν Έιιελεο ήιζαλ κεηά ην 1821 απφ ηε Υίν, Λέζβν θαη ηελ Ήπεηξν. Σν 1880 ππήξραλ 8.000 Έιιελεο θαη ηζάξηζκνη Σνχξθνη. ηνλ θαδά σθίσλ ππεξηεξνχζε ην ειιεληθφ ζηνηρείν. ηε Φψθαηα νιφθιεξνο ζρεδφλ ν πιεζπζκφο ήηαλ ειιεληθφο. ην βηιαέηη Εθνλίνπ νη θάηνηθνη ήηαλ πεξίπνπ 800.000. Οη Έιιελεο αληηπξνζψπεπαλ έλα κηθξφ πνζνζηφ, πνπ δηέκελε θπξίσο ζηα παξάιηα : ζηελ Ώηηάιεηα, ζηα Μχξα, ζηελ Ώληίθειιν θ.ιπ. Δ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζκηθή αλάπηπμε ηεο Μ. Ώζίαο θαηά ην β ήκηζπ ηνπ 19 νπ αη. νθείιεηαη ζην Υάηη Υνπκαγηνχλ (1856) θαη ζην χληαγκα ηνπ Ώβδνχι Υακίη ΐ (1876), πνπ φξηδε ηελ αλάγθε απνθεληξσηηθνχ ζπζηήκαηνο γηα ηελ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία. (10). Δ δεκηνπξγία ζηδεξνδξφκσλ απφ ηνπο Άγγινπο (ε πξψηε γξακκή κχξλεο Ώτδηλίνπ 1866) νδήγεζε ζηε ζπγθέληξσζε ησλ πξντφλησλ ζηελ ησληθή κεηξφπνιε. Σν 1875 κάιηζηα έγηλε ε δηακφξθσζε ηνπ ιηκαληνχ θαη ηεο πξνθπκαίαο ηεο κχξλεο. ε πνιιέο πεξηνρέο ηεο δπη. Μ. Ώζίαο ην εκπφξην αλήθε ζρεδφλ εμνινθιήξνπ ζηα ρέξηα ησλ Βιιήλσλ. Δ Ώξηάθε πσινχζε ζηελ Κσλ/πνιε θξαζηά, ελψ απφ ηελ Πάλνξκν εμάγνληαλ βακβάθη, ειηέο, ζηηεξά θαη κεηάμη. Σν γαιιηθφ εκπφξην εμαζζελνχζε θαη ην 1885 ζηε κχξλε ππήξραλ ειάρηζηνη γαιιηθνί νίθνη. Οη Έιιελεο ηεο Μ. Ώζίαο καζαίλνληαο Γαιιηθά θαη Ώγγιηθά εξγάδνληαλ ζε μέλεο 293

ηξαπεδηηηθέο θαη εκπνξηθέο επηρεηξήζεηο ή ζηνπο ζηδεξνδξφκνπο, πνπ ήηαλ ηδηνθηεζίαο αγγιηθψλ εηαηξεηψλ. Σν 1839 ρξεζηκνπνηνχληαλ ήδε αηκφπινηα, πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλάπηπμε θη άιισλ ιηκαληψλ πέξαλ ηεο κχξλεο, φπσο ηεο Μεξζίλαο, Ώηηάιεηαο θαη Ώιεμαλδξέηηαο. Σν 1875 ε εηαηξεία Π. Παληαιένληα ήηαλ απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο αηκνπιντθέο ζηελ Ώλαη. Μεζφγεην. ηελ βηνηερλία δελ παξνπζηάζηεθε εληππσζηαθή πξφνδνο. Οη Έιιελεο δηαθξίζεθαλ ζην εκπφξην θαη ζηα ειεχζεξα επαγγέικαηα ηνπ δηθεγφξνπ, γηαηξνχ, δαζθάινπ θαη δεκνζηνγξάθνπ. ΐαζκηαία αθαηξνχζαλ ηηο βηνηερλίεο απφ ηνπο Σνχξθνπο θαη ηνπο σζνχζαλ πξνο ην εζσηεξηθφ. Έιιελεο νηθνδφκνη απέζπαζαλ ηα εξγαζηήξηα απφ ηνπο Σνχξθνπο ζηελ αγνξά ηεο Μαγλεζίαο. Έιιελεο ήηαλ νη θαιχηεξνη γεσξγνί θαη ηερλίηεο ζην βηιαέηη ηεο κχξλεο. ηελ ηαπεηνπξγία εξγάδνληαλ θαη Βιιελίδεο. Έιιελεο αγφξαδαλ θηήκαηα απφ ηνπο Σνχξθνπο ζηηο πινχζηεο πεξηνρέο ηνπ Μαηάλδξνπ θαη ηνπ Έξκνπ. ηα ΐνπξιά παξαγφηαλ ζηαθίδα, ελψ ην ιηκάλη ηνπ Σζεζκέ ήηαλ ζεκαληηθφ γηα ηελ εμαγσγή ζηαθίδαο. Οη Κπδσλίεο εμήγαγαλ ιάδη. Βιαηψλεο ππήξραλ θαη ζηελ Βξπζξαία, ζηελ Πξνχζα, ζην Ώδξακχηηην, ηελ Λάκςαθν θ.ιπ. Πεξηνξηζκέλε ήηαλ ε απαζρφιεζε κε ηελ θηελνηξνθία. Οη Έιιελεο δελ δηαθξίζεθαλ ζηε γεσξγία θαη ζηε βηνηερλία ζε ηφζν κεγάιν βαζκφ, φζν ζηελ εκπνξηθή αμηνπνίεζε ησλ πξντφλησλ απηψλ ησλ δχν θιάδσλ παξαγσγήο. Δ αλσηέξσ επηζήκαλζε δελ αλαηξεί ηελ δηαπίζησζε γηα ηελ πιήξε ππεξνρή ησλ Βιιήλσλ θαη ζηνλ δεπηεξνγελή ηνκέα. ε ζχλνιν 5.308 εξγνζηαζίσλ θαη εξγαζηεξίσλ ζην βηιαέηη ηεο κχξλεο, ηα 4.008 ήηαλ ειιεληθά, ηα 1216 ηνπξθηθά, ηα 28 αξκεληθά, 21 εβξατθά θαη ηα ππφινηπα αλήθαλ ζε Απηηθνχο. (11). Ώπνκνλσκέλνη γεσγξαθηθά απφ ηα κεγάια θέληξα ηνπ Βιιεληζκνχ δνχζαλ νη θάηνηθνη ηεο Καππαδνθίαο. Οη Καππαδφθεο είλαη γλσζηνί σο Καηζεξιήδεο «Καηζαξείο» θαη Κνληαιήδεο «Εθφληνη». Καηά ηνλ 19 ν αη. ε Καππαδνθία δνθηκάζηεθε απφ δηάθνξεο επηδεκίεο ρνιέξαο (1831,1845), παλνχθιαο (1839) θαη απφ ηξνκεξνχο ιηκνχο (1840,1873). Σν 1870 ππξθατά ζηελ Καηζάξεηα θαηέζηξεςε ηελ αγνξά ηεο. Δ επαρζήο θνξνινγία ήηαλ κάζηηγα ηεο πεξηνρήο. Καηά ην δηάζηεκα 1850 1890 ε επαξρία ηεο κεηξφπνιεο Καηζαξείαο έθζαζε ζηνπο 52.290 Έιιελεο (αχμεζε 90,14%), ελψ ε κεηξφπνιε Εθνλίνπ παξνπζίαζε αχμεζε θαηά 160,13% (58.530 Έιιελεο). Ώχμεζε παξνπζίαζαλ ε Νίγδε θαηά 200% (ηνπ ρξηζηηαληθνχ πιεζπζκνχ), ην Ώλδξνλίθεην (50%), ην Πξνθφπη (200%) θαη ε ηλαζφο (150%). Οη θάηνηθνη ησλ ρσξηψλ αζρνινχληαλ κε ηε γεσξγία θαη θηελνηξνθία, ελψ ζη αζηηθά θέληξα κε ην βακβαθεκπφξην θαη δσεκπφξην ή ήηαλ ηερλίηεο, νηθνδφκνη νη Πξνθνπηαλνί θαη νη Μηζηηψηεο παπισκαηάδεο. ζνη Καππαδφθεο κεηαλάζηεπαλ ζηνλ Πφλην θαζίζηαλην ρνλδξέκπνξνη θαπλνχ (Πνξηνθάινγινπ), ππάιιεινη ηνπ κνλνπσιίνπ, έκπνξνη ζηδεξηθψλ ή πθαζκάησλ, είηε ίδξπαλ κεγάιεο επηρεηξήζεηο (νπθηνχξνγινπ). Κηίζζεθαλ επί κεηξνπνιίηε Καηζαξείαο Πατζίνπ (1832 1871) 15 εθθιεζίεο κε ηελ κνλαδηθή δσδεθάηξνπιε εθθιεζία ηνπ Ώγίνπ ΐιαζίνπ ζην Μηζηί θαη αλαθαηλίζζεθαλ 13. ηε κεηξφπνιε Εθνλίνπ αλεγέξζεθαλ 7 λανί θαη έγηλε αλαθαίληζε ζε 8. Σν Κέληξν Μηθξαζηαηηθψλ πνπδψλ αλαθέξεη ηελ χπαξμε 81 ξσκαίηθσλ θνηλνηήησλ, εθ ησλ νπνίσλ 32 κηινχζαλ ειιεληθά θαη 49 θαξακαλιήδηθα. Οξζφδνμνη ηνπξθφθσλνη Καξακαλιήδεο ππήξραλ ήδε απφ ηνλ 16 ν αη. ζηα Φσκαζεηά, Βπηαπχξγην, ΐιάγθα θαη Κνληνζθάιη ηεο Κσλ/πνιεο. Μεγάιε έθπιεμε γηα ηνπο επηζηήκνλεο ζα απνηειέζεη ε αλαθάιπςε ζπκπαγψλ ειιελνθψλσλ θνηλνηήησλ ζηε Καππαδνθία ζηα κέζα ηνπ 19 νπ αη. Σα αθξηηηθά ηξαγνχδηα ηεο Καππαδνθίαο ζα νπιίζνπλ κ επηρεηξήκαηα ηνπο πνιέκηνπο ηεο 294

ζεσξίαο ηνπ Φαικεξάτεξ. Δ πλζήθε ηεο Λσδάλλεο δελ ακθηζβήηεζε ηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ ηνπξθφθσλσλ Βιιήλσλ ηεο Καππαδνθίαο. Γη απηφ εμαλαγθάζζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε Μ. Ώζία, φπσο νη δπηηθνκηθξαζηάηεο θαη νη Πφληηνη.(12). β. Σν θίλεκα ησλ Νενηνχξθσλ (1908). Δ πεξίνδνο ηεο βαζηιείαο ηνπ Ώβδνχι Υακίη ΐ (1876 1909) ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ νηθνλνκηθή εμάξηεζε ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο απφ ηνπο δπηηθνχο πηζησηέο ηεο, ηελ εηζαγσγή ηεο δπηηθήο ηερλνινγίαο θαη ηελ απφπεηξα κε απνδνρήο ησλ δπηηθψλ πξννδεπηηθψλ ηδεψλ. Ο Ώβδνχι Υακίη ΐ άζθεζε απνιπηαξρηθά ηελ εμνπζία θαη πξνέβε ζε ζθαγέο ησλ ρξηζηηαλψλ Ώξκελίσλ (1894 96). Σν 1889 κεξηθνί ζπνπδαζηέο ζρεκάηηζαλ κηα εηαηξεία ζηνλ θήπν ηνπ ηξαηησηηθνχ Εαηξηθνχ Κνιιεγίνπ ηεο Κσλ/πνιεο. Ώξγφηεξα νλνκάζζεθε «Βπηηξνπή γηα ηελ Έλσζε θαη Πξφνδν». Μαδί κε ηνπο εμφξηζηνπο ζην Παξίζη θηιειεχζεξνπο Οζσκαλνχο απνηέιεζε ηελ αθεηεξία ηνπ θηλήκαηνο ησλ Νενηνχξθσλ. Μνπζνπικάλνη δεκφζηνη ππάιιεινη, κηθξναζηνί θαη πξίγθηπεο, Ββξαίνη, Ώξκέληνη, Μαξσλίηεο πξνζπαζνχζαλ λα βξνπλ κηα θνηλή πνξεία δξάζεο. Αχν ππήξμαλ νη θχξηεο ηάζεηο : (α) ησλ θηιειεχζεξσλ νπαδψλ ελφο νκνζπνλδηαθνχ ζπζηήκαηνο δηαθπβέξλεζεο κε ζρεηηθή απηνλνκία φισλ ησλ εζλνηήησλ ηεο Ώπηνθξαηνξίαο θαη (β) ησλ εζληθηζηψλ πνπ επηζπκνχζαλ επηβνιή ηνπ ηνπξθηθνχ ζηνηρείνπ επί ησλ άιισλ εζλνηήησλ. Σειηθά επηβιήζεθε ε β ηάζε. Σξεηο ηδενινγηθέο ηνπνζεηήζεηο επηθξαηνχζαλ ζηελ νζσκαληθή θνηλσλία ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αη. : (1) ν «Παληζιακηζκφο» κε ηελ αλάδεημε ηνπ ζνπιηάλνπ ραιίθε σο αξρεγνχ φισλ ησλ Μνπζνπικάλσλ (2) ν «Οζσκαληζκφο» κε ηελ λνκηκνθξνζχλε πξνο ην νπιηάλν θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ εζληθψλ δηαθξίζεσλ. Σνλ αζπάδνληαλ νη θηιειεχζεξνη νπαδνί ηεο πληαγκαηηθήο Μνλαξρίαο θαη (3) ν «Σνπξθηζκφο» θαηά ησλ κεηνλνηήησλ, πνπ ηειηθά επηθξάηεζε. Σν λενηνπξθηθφ θίλεκα πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε Μαθεδνλία ην 1908 απφ αμησκαηηθνχο θπξίσο ηνπ ηξίηνπ Οζσκαληθνχ ψκαηνο ηξαηνχ. Βλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε άπνςε ηνπ θαζεγεηή Νενθιή αξξή ζην Βμσηεξηθή Πνιηηηθή θαη πνιηηηθέο εμειίμεηο ζηελ πξψηε ηνπξθηθή δεκνθξαηία. Δ άλνδνο ηεο ηξαηνγξαθεηνθξαηίαο (1923 1950), ζ.160 ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ αλψηαησλ ζηειερψλ ηνπ «Έλσζε θαη Πξφνδνο» δελ ήηαλ Σνχξθνη, αιιά Ββξαίνη, ληνλκέδεο, Ώιβαλνί, Ώζίγγαλνη. Έηζη ε θνηηίδα ηεο «λέαο Σνπξθίαο» είλαη ε Θεζζαινλίθε. Οη εζληθηζηέο Νεφηνπξθνη κε ηειεζίγξαθν δήηεζαλ απφ ηνλ Υακίη λα επαλαθέξεη ην ζχληαγκα ηνπ 1876. Ο Νεφηνπξθνο εγέηεο Βκβέξ παζάο δήισζε φηη ππήξραλ πιένλ αδειθνί Οζσκαλνί κε ίζα δηθαηψκαηα. Σνλ Ώπξίιην ηνπ 1909 ν Υακίη αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ Μσάκεζ Β. Οη πξαγκαηηθέο φκσο δηαζέζεηο ησλ Νενηνχξθσλ δελ άξγεζαλ λα δηαθαλνχλ. Πξνθεηηθφο ελ πξνθεηκέλσ ήηαλ ν κεγάινο Παηξηάξρεο Εσαθείκ Γ, φηαλ έζπεπζε λα ηνπ αλαγγείιεη ν δεκνζηνγξάθνο Κσλ/λνο παλνχδεο ηελ επηηπρία ηνπ θηλήκαηνο ησλ Νενηνχξθσλ. Βίπε ν Εεξάξρεο κεηαμχ ησλ άιισλ : «Με ζπεχδεηε λα ελζνπζηαζζήηε. Σίπνηε δελ έρνκελ λα αλακέλσκελ απφ ηνλ ζσβηληζκφλ ησλ αλζξψπσλ απηψλ. Ώγψλεο αξρίδνπλ, γηα λα κπνξέζνπκε λα θξαηήζνπκε απηφ εδψ ην ζπίηη.» Οη Σνχξθνη αμησκαηηθνί ελδηαθέξνληαλ κφλν γηα ηελ αθεξαηφηεηα ηεο Ώπηνθξαηνξίαο θαη ηε δηαηήξεζε ησλ πξνλνκίσλ ηεο «ηνπξθηθήο άξρνπζαο θπιήο». Δγεηηθά ζηειέρε ηνπ θηλήκαηνο εθδήισλαλ ηελ ερζξφηεηα ηνπο πξνο ηελ Βιιάδα θαη θνξνύδεπαλ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ γηα 295

ηελ αλεπάξθεηά ηνπ. Σνλ Ώχγνπζην ηνπ 1910 έλαο απφ ηνπο εγέηεο ησλ Νενηνχξθσλ, ν Σαιαάη, ζηε Θεζζαινλίθε ηφληδε φηη ηζφηεηα δελ κπνξνχζε λα ππάξμεη πξηλ λα επηηεπρζεί ν εμνζσκαληζκφο ηεο απηνθξαηνξίαο. Ο ηξφπνο δηεμαγσγήο ησλ νζσκαληθψλ εθινγψλ ζηε Μαθεδνλία δπζαξέζηεζε Έιιελεο θαη ΐνπιγάξνπο ππνζηεξίδνληαο φηη νη Σνχξθνη ηνπο είραλ κεηψζεη θαηά ηελ θαηάξηηζε ησλ εθινγηθψλ θαηαιφγσλ ηελ πξαγκαηηθή ηνπο εθινγηθή δχλακε. Ο Υηική παζάο αλέιαβε ην αμίσκα ηνπ κεγάινπ ΐεδίξε ην Φεβξνπάξην ηνπ 1909. Σνλ επλννχζαλ νη Νεφηνπξθνη, ηδίσο νη εζληθηζηέο. Δ ΐνπιγαξία είρε αλαθεξπρζεί αλεμάξηεηε. Δ Κξήηε δεηνχζε ηελ Έλσζε κε ηελ Βιιάδα. Δ Ώπζηξία είρε πξνζαξηήζεη ηε ΐνζλία θαη Βξδεγνβίλε. Δ θαηάζηαζε ζηε Μαθεδνλία θη Ώιβαλία ήηαλ έθξπζκε. ια απηά ηα γεγνλφηα ελδπλάκσζαλ ηε ζέζε ησλ εζληθηζηψλ Νενηνχξθσλ. Γη απηνχο, βι. θαη Κατιάξεο Γ. Γηάλλεο (2002), Δ Σέηαξηε Γεληά ησλ Πνληίσλ, Βθδ. Ώδειθψλ Κπξηαθίδε, ζ.ζ.97 98 (13). γ. Σα γεγνλφηα κεηά ην θίλεκα ησλ Νενηνχξθσλ θαη κέρξη ηελ έλαξμε ηνπ Ώ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (1914). ηηο εθινγέο ηεο 28 εο Ννεκβξίνπ 1910 επεθξάηεζε ε βεληδειηθή παξάηαμε κε 307 βνπιεπηέο επί ζπλφινπ 362. Εδξχεηαη ην «Κφκκα ησλ Φηιειεπζέξσλ» κ επηθεθαιήο ηνλ Βιεπζ. ΐεληδέιν. ηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο ηνπ Μαξηίνπ 1912 θαηίζρπζε νξηζηηθά ν Βιεπζ. ΐεληδέινο. ηηο 16/29 επηεκβξίνπ 1911 ε Εηαιία θεξχηηεη ηνλ πφιεκν θαηά ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο κε αθνξκή ηελ θαθή κεηαρείξηζε ησλ Εηαιψλ εκπφξσλ ζηελ Σξηπνιίηηδα ηεο Ληβχεο. Οη Εηαινί θαηέιαβαλ ηα Ασδεθάλεζα, ελψ ζην ςήθηζκα ηνπ Βζληθνχ Παλδσδεθαλεζηαθνχ πλεδξίνπ ηνλ Ενχλην ηνπ 1912 νη Έιιελεο ηεο Ασδεθαλήζνπ δηαηξάλσλαλ ηελ απφθαζε ηνπο γηα Έλσζε κε ηελ Βιιάδα. Ώθνινχζεζαλ νη ΐαιθαληθνί πφιεκνη ηνπ 1912 1913. ηνλ Ώ ΐαιθαληθφ πφιεκν ε ΐνπιγαξία ε εξβία, ην Μαπξνβνχλην θη ε Βιιάδα ζηξέθνληαλ θαηά ησλ Σνχξθσλ. ηηο 27 Οθησβξίνπ 1912 απειεπζεξψλεηαη ε Θεζζαινλίθε. Καηαιακβάλνληαη, επίζεο, ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ, φπσο ε Λήκλνο, Ίκβξνο, Σέλεδνο θαη ακνζξάθε, ε Υίνο, ε Μπηηιήλε θαη ε άκνο. ηηο 22 Φεβξνπαξίνπ 1913 απειεπζεξψλνληαη ηα Εσάλληλα. ηηο 17/30 ΜαΎνπ ππνγξάθηεθε ε πλζήθε ηνπ Λνλδίλνπ. ηηο 5 Μαξηίνπ 1913 δνινθνλείηαη ζηε Θεζ/λίθε ν βαζηιηάο Γεψξγηνο. ηνλ ΐ ΐαιθαληθφ Πφιεκν ε ΐνπιγαξία ζηξέθεηαη θαηά ησλ άιισλ ρξηζηηαληθψλ δπλάκεσλ ηεο ΐαιθαληθήο. ηηο 17/30 Ενπλίνπ 1913 νη βνπιγαξηθέο δπλάκεηο επηηίζεληαη ελαληίνλ ησλ Βιιήλσλ θαη έξβσλ ζηε Γεπγειή θαη Νηγξίηα. Ώξρίδεη ν ΐ ΐαιθαληθφο Πφιεκνο. ηηο 17/30 Ενπιίνπ 1913 άξρηζε ε πλδηάζθεςε ηνπ ΐνπθνπξεζηίνπ. Με ηε ζπλζήθε ηνπ ΐνπθνπξεζηίνπ ηεο 28 εο Ενπιίνπ 1913 θαζνξίζζεθαλ ηα ζχλνξα ηεο ΐνπιγαξίαο κε ηελ Βιιάδα, ηε Ρνπκαλία θαη ηε εξβία. (14). δ. Δ Μηθξά Ώζία ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αη. Μεγάιε ψζεζε ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Μηθξάο Ώζίαο πξνο φθεινο ηνπ Βιιεληζκνχ έδσζαλ νη ζηδεξφδξνκνη. Δ πξψηε γξακκή κχξλεο Ώτδηλίνπ, πνπ αλήθε ζηνπο Άγγινπο, εγθαηληάζηεθε ην 1866. ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αη. θαηαζθεπάζηεθε ε αγγιηθή γξακκή κχξλεο Μαγλεζίαο φκα πνπ ην 1912 επεθηάζεθε ζηελ Πάλνξκν. Έλα γεξκαληθφ ζπλδηθάην, ε «Βηαηξεία ηδεξνδξφκσλ ηεο Ώλαηνιίαο» θαηαζθεχαζε ηε 296

γξακκή σο ηελ Άγθπξα (1893), ην Εθφλην (1896) θαη ην 1909 ηελ Ώιεμαλδξέηηα. Σν 1903 ε «Βηαηξεία ηνπ ηδεξνδξφκνπ ηεο ΐαγδάηεο» αλέιαβε ηελ επέθηαζε ηεο γξακκήο πέξα απφ ην Εθφλην κε νηθνλνκηθέο δηεπθνιχλζεηο απφ ην νπιηάλν θαη κε ηελ εθκεηάιιεπζε νξπρείσλ ζε κηα δψλε 20 km απφ θάζε πιεπξά ηεο γξακκήο. Μεηαμχ 1913 θαη 1915, εθ ησλ 282 βηνκεραληθψλ κνλάδσλ ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο, νη 155 είραλ έδξα ηελ πεξηνρή ηεο Κσλ/πνιεο θαη νη 62 ηε κχξλε. Σελ ίδηα επνρή δηεηζδχεη ν πνιηηηζκφο ησλ παξαιίσλ ζην εζσηεξηθφ κέζσ ησλ ειάρηζησλ Βπξσπαίσλ εκπνξηθψλ πξαθηφξσλ θαη ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ, θπξίσο. ηελ πφιε Βζθή ερίξ ε Βηαηξεία ηδεξνδξφκσλ δηαηεξεί εξγνζηάζην πνπ νη πεξηζζφηεξνη εξγάηεο ηνπ ήηαλ Έιιελεο (1901). πσο παξαηεξεί ν Ramsay «θαζψο ν ζηδεξφδξνκνο πξνρσξεί πξνο ην εζσηεξηθφ, ην ειιεληθφ ζηνηρείν ηνλ ζπλνδεχεη ή αθφκε πάεη θαη κπξνζηά απ απηφλ.» ιε απηή ε νηθνλνκηθή δψλε είρε σο επίθεληξν ηε κχξλε. Σν Παηξηαξρείν ηεο Κσλ/πνιεο ην 1912 ζε ζηαηηζηηθή ηνπ γηα νιφθιεξν ην ζαληδάθη ηεο κχξλεο αλαθέξεη : Σνχξθνη 219.494, Έιιελεο 449.044, Ώξκέληνη 11.395, ΐνχιγαξνη 415, Ββξαίνη 18.130, μέλνη ππήθννη 55.568. χλνιν : 754.046. ηελ αλαδσνγφλεζε ηνπ ειιεληθνχ εκπνξίνπ ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αη., ζπνπδαία ήηαλ ε ζπκβνιή ησλ ειιεληθψλ ηξαπεδψλ. Σν 1898 ε Σξάπεδα ηεο Μπηηιήλεο ίδξπζε ππνθαηάζηεκα ζηε κχξλε. Σν 1904 ε Σξάπεδα Ώζελψλ εγθαηλίαζε έλα ππνθαηάζηεκα ζηε κχξλε θαη ην άιιν ζηελ Κσλ/πνιε. Χζηφζν ηελ νηθνλνκηθή δσή ηεο δπηηθήο κηθξαζηαηηθήο παξαιίαο έπιεμε ην 1908 1909 ην boycottage ησλ Νενηνχξθσλ θαηά ησλ Ώπζηξηαθψλ ιφγσ ηεο πξνζάξηεζεο ηεο ΐνζλίαο θαη ηεο Βξδεγνβίλεο. Βμαηηίαο ηνπ Κξεηηθνχ δεηήκαηνο (1909) ε εηζαγσγή εθ κέξνπο ησλ Σνχξθσλ ειιεληθψλ πξντφλησλ ήηαλ κεδακηλή. Ώπφ ηνλ αλζειιεληθφ εκπνξηθφ απνθιεηζκφ επσθειήζεθε ηδηαίηεξα ε Εηαιία. ηα λφηηα ηεο κχξλεο ν Σζεζκέο (Κξήλε) είρε πεξηζζφηεξνπο Σνχξθνπο, αιιά νη Έιιελεο έιεγραλ ην εκπφξην. απηφ φθεηιαλ ηελ αλάπηπμε ηνπο παξά ηελ ηνπξθηθή πιεηνςεθία θη νη πφιεηο ηεο Πξνπνληίδαο (Πάλνξκνο, Ώξηάθε, Κίνο, Μνπδαληά). Παιαηφηεξα ήθκαδε ε πάξηε Πηζηδίαο, ε πξνέθηαζε φκσο ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο κχξλεο - Ώτδηλίνπ πξνο ην Diner εθκεδέληζε ηε πάξηε σο νδηθφ θφκβν. Έηζη κεηψζεθε θαη ε εκπνξηθή θίλεζε ζην ιηκάλη ηεο Ώηηάιεηαο. Σν ιηκάλη ηεο Μεξζίλαο αλαβαζκίζηεθε φηαλ ην 1909 δεκηνπξγήζεθε ε ζχλδεζε ησλ Ώδάλσλ κε ην Εθφλην θαη ηε ΐαγδάηε. ηελ νηθνλνκηθή άλζεζε ηεο Μεξζίλαο ζπλεηέιεζε θαη ην ππνθαηάζηεκα ηεο Σξάπεδαο Ώζελψλ. Δ Φψθαηα, φπνπ ην ειιεληθφ ζηνηρείν ζην πξψην ήκηζπ ηνπ 19 νπ αη. απνηεινχζε ηα 2/5 ηνπ πιεζπζκνχ, ζηε δεχηεξε δεθαεηία ηνπ 20 νπ αη. έθηαζε ηα ¾ θαη είρε αλαπηχμεη ηε λαπηηιία. Σν Ώτβαιί ήηαλ θέληξν ειαηνπαξαγσγήο κε 25 30.000 Έιιελεο θαη κεγάιν εμαγσγηθφ εκπφξην. Δ επίζεκε νζσκαληθή ζηαηηζηηθή ηνπ 1910 θαη ηνπ Παηξηαξρείνπ Κσλ/πφιεσο ηνπ 1912 παξνπζηάδεη ηε ζπλνιηθή αξηζκεηηθή δχλακε ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ ηεο Μ. Ώζίαο σο εμήο : Δζληθόηεηα Δπίζεκε νζωκαληθή ζηαηηζηηθή 1910 ηαηηζηηθή Παηξηαξρείνπ Κωλ/πόιεωο 1912 Σνχξθνη 8.192.589 7.048.662 Έιιελεο 1.777.146 1.782.582 297

Ώξκέληνη 594.539 608.707 Ββξαίνη 39.370 37.523 Λνηπνί 219.451 218.102 χλνιν 10.823.095 9.695.576 Πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αη. ν ειιαδηθφο θφζκνο γλψξηδε κφλν ηελ παξαιηαθή δψλε ηεο Μ. Ώζίαο, αθφκε θαη ην επίζεκν θξάηνο αγλννχζε ηε κηθξαζηαηηθή ελδνρψξα. Χο ην 1905 ππήξραλ αλά έλα πξνμελεία ζηελ Σξαπεδνχληα θαη ζηε κχξλε (γεληθφ) θαη ππνπξνμελεία ζε πφιεηο, φπσο ηα Ααξδαλέιιηα, ηηο Κπδσλίεο (Ώτβαιί), ηα ΐνπξιά, ζηελ Ώηηάιεηα, ηε Μεξζίλα, ηελ Ώκηζφ (ακςνχληα), ηελ Πξνχζα θαη Μαγλεζία. (15). Μέρξη ην 1912 νη δησγκνί ηνπ ειιεληθνχ ζηνηρείνπ πεξηνξίδνληαλ ζηε Μαθεδνλία. Γεγνλφο παξακέλεη φηη κεηά ην πέξαο ησλ ΐαιθαληθψλ πνιέκσλ νη Έιιελεο ηεο Μηθξάο Ώζίαο παξέκεηλαλ ζην έιενο ησλ Νενηνχξθσλ. Οη ρηιηάδεο Οζσκαλνί πξφζθπγεο πνπ θαηέθζαλαλ απφ ηα επξσπατθά εδάθε ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο εμήπηαλ ηνλ ηνπξθηθφ εζληθηζκφ. (16). ε. Δ Μηθξά Ώζία θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ώ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (1914 1918). Οη δησγκνί θαηά ησλ Βιιήλσλ άξρηζαλ ζηα ηέιε ηνπ 1913 ζηελ Ώλαη. Θξάθε θαη θαηά ην 1914 επεθηάζεθαλ ζηα κηθξαζηαηηθά παξάιηα. Τπνινγίδεηαη φηη ην 1914 πεξί ηνπο 150.000 Έιιελεο θαηέθπγαλ ζηελ Βιιάδα, ελψ άιινη 50.000 εμνξίζηεθαλ ζηε κηθξαζηαηηθή ελδνρψξα. Οη Σνχξθνη αλαθέξνληαη ζε 130.000 Έιιελεο πνπ κεηνίθεζαλ βίαηα θαη απηφ ην δηάζηεκα απφ ηε Φψθαηα, ηνλ Σζεζκέ, ην Αηθειί, ην Καξακπνπξλνχ, ηελ Πέξγακν θαη ηε Μαηλεκέλε. Ο George Horton αλαθέξεη γηα ηε Φψθαηα : «Γίλακε κάξηπξεο κηαο βαξβαξηθήο επνρήο, κε φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο : ιεζηεία, πιηάηζηθν, θσηηέο, ζθαγέο θαη βηαζκνί» (ΐι. George Horton (1992), Ώλαθνξηθά κε ηελ Σνπξθία, ζ.70.) Ο Félix Sartiaux ήηαλ κάξηπξαο ησλ φζσλ ζπλέβεζαλ ζηε Φψθαηα. Δ πφιε είρε 8.000 Έιιελεο. Παληνχ ιεειαζίεο. «Βλψ νη δχζηπρνη απνκαθξχλνληαη πξνο ηε Μπηηιήλε θαη ηελ Ώζήλα, άιια θαξαβάληα πεγαίλνπλ πξνο ην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. Βίλαη ηα θιεκκέλα θνπάδηα, ηα άινγα, ηα θάξα.» «ε δεθαπέληε κέξεο ν θχξηνο φγθνο ηεο δνπιεηάο έρεη ηειεηψζεη. ε πνιιέο θνηλφηεηεο θαη πεξηνρέο, /φπσο ζηηο δχν Φψθαηεο [Παιαηά θαη Νέα], δελ ππάξρεη πηα νχηε έλαο Έιιελαο». (Sartiaux Félix (1993), Δ Βιιεληθή Μηθξαζία, ζ.ζ.166 167). Καηά ηνλ Γηάλλε Π. Καςή, Υακέλεο Παηξίδεο, Βθδφζεηο Νέα χλνξα Ώ.Ώ. Ληβάλε, ζ.ζ.28 31, 200.000 Μηθξαζηάηεο θαηέθπγαλ ηφηε ζηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ. Ο Γάιινο Ώιιψ ζην βηβιίν ηνπ «Δ θαηάπησζηο ηνπ Βιιεληζκνχ» πεξηγξάθεη ην δησγκφ εθείλν. Ο Ώλξχ Μπαξκπχο ζηελ «Γνπξλάι» ηεο 9 εο Ενπλίνπ 1916 πξννζέηεη : «ε φιεο ηηο πφιεηο ηεο Μηθξάο Ώζίαο ηδξχζεθαλ κεηά ηνπο δησγκνχο ηνπ 1914 15 απέξαληα ζθιαβνπάδαξα.» (17). ηαλ μέζπαζε ν Ώ Παγθφζκηνο Πφιεκνο ν βαζηιηάο Κσλ/λνο ήζειε ηελ νπδεηεξφηεηα ηεο Βιιάδνο, ελψ ν Βιεπζ. ΐεληδέινο ηελ έμνδφ ηεο ζηνλ πφιεκν παξά ην πιεπξφλ ηεο Èntente. Έηζη αξρίδεη ν Βζληθφο Αηραζκφο πνπ νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ηνπ «θξάηνπο ηεο Θεζ/λίθεο» ππφ ηνλ Βιεπζ. ΐεληδέιν θαη ηεο θπβέξλεζεο ησλ Ώζελψλ ππφ ηνλ έιεγρν ηνπ βαζηιέα Κσλ/λνπ. Σειηθά παξαηηείηαη ν Κσλ/λνο θαη αλαρσξεί γηα ηελ Βιβεηία ζηηο 2/15 Ενπλίνπ 1917. Σελ επνκέλε νξθίζηεθε σο βαζηιηάο ν Ώιέμαλδξνο. ηηο 13 Ενπλίνπ δηνξίζηεθε ε ηξίηε ππφ ηελ πξνεδξία ηνπ ΐεληδέινπ θπβέξλεζε, κέρξη ηελ παξαίηεζή ηεο ζηηο 4 Ννεκβξίνπ 298

1920. ηηο 15 Ενπλίνπ 1917 ε λέα θπβέξλεζε θεξχηηεη ηνλ πφιεκν θαηά ησλ Κεληξηθψλ Απλάκεσλ. Δ Οζσκαληθή Ώπηνθξαηνξία είρε ηαρζεί κε ην κέξνο ησλ Κεληξηθψλ Απλάκεσλ. Δ φιε πξνζπάζεηα ηεο Èntente γηα ηελ θαηάιεςε ησλ ηελψλ (1915) πνπ δηήξθεζε δέθα κήλεο, απέηπρε (18). Οη Έιιελεο έρνληαο ππφ ηνλ έιεγρφ ηνπο ην εκπφξην θαη ηε βηνκεραλία απνηεινχζαλ ηξνρνπέδε ζηελ πξνζπάζεηα ησλ Γεξκαλψλ λα δηεηζδχζνπλ ζηελ ππαλάπηπθηε Σνπξθία. Γεξκαλνί ζηξαηησηηθνί είραλ ππνδείμεη ζηνπο Σνχξθνπο ηελ εθηφπηζε ησλ Βιιήλσλ ηεο Μηθξάο Ώζίαο θαη Ώλ. Θξάθεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ώ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Οη δησγκνί θαηά ησλ Βιιήλσλ δχλαληαη λα ρσξηζζνχλ ζε ηξία ζηάδηα : ην πξψην απφ ην 1913 κέρξη ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1914, φηαλ ε Σνπξθία εηζέξρεηαη ζηνλ Ώ Παγθφζκην Πφιεκν. Σν δεχηεξν δηαξθνχληνο ηνπ πνιέκνπ. Βπηρεηξείηαη ε εμφλησζε ησλ Βιιήλσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηε γελνθηνλία ησλ Ώξκελίσλ θαη ην ηξίην κε ηελ απφβαζε ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ ζηε κχξλε κέρξη ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή (Μάηνο 1919 επηέκβξηνο 1922). (19). Σε ζηξαηησηηθή δηνίθεζε ηεο Σνπξθίαο είρε αλαιάβεη απφ ηνπο ηειεπηαίνπο κήλεο ηνπ 1913 ν Γεξκαλφο ζηξαηεγφο Λίκαλ θνλ άληεξο, ν νπνίνο επηθεθαιήο ζηξαηησηηθήο απνζηνιήο ππέδεημε ηελ πεξηνρή ηεο Μηθξάο Ώζίαο, πνπ ζα έπξεπε λα εθθελσζεί (Μάηνο 1914). Ήηαλ απφ ηνλ θφιπν ηνπ Ώλδξακπηηίνπ κέρξη ην ζηελφ απέλαληη απφ ηηο αθηέο ηεο άκνπ. απηή ηελ πξψηε θάζε ησλ δησγκψλ, βάζεη ζηαηηζηηθήο ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ 153.890 Έιιελεο απφ ηα παξάιηα εθηνπίζηεθαλ ζην εζσηεξηθφ ηεο Μηθξάο Ώζίαο σο ην ηέινο ηνπ 1914. (20). Οη ζχκκαρνη (Èntente) επέδεημαλ αδηαθνξία γηα ηνπο δησγκνχο ηνπ 1914, φπσο αθξηβψο θαη ην 1922. Ο Σχπνο ζην ζχλνιν ηνπ παξέκεηλε ζησπειφο. Μφλν κεξηθέο εθεκεξίδεο ηεο Ώγγιίαο θαη ηεο Μαζζαιίαο επέδεημαλ ελδηαθέξνλ. Δ εθεκεξίδα Temps ηνπ Παξηζηνχ, δηεπζπληήο ηεο νπνίαο ππήξμε ν Réne Puaux, δεκνζίεπζε έλα άξζξν ηνπ Gaston Deschamps (1861 1931), Γάιινπ θξηηηθνχ θαη ηζηνξηθνχ θαη ε Homme Libre έλα άξζξν ηνπ αξρηζπληάθηε ηεο Clemenceau (1841 1929), Γάιινπ πνιηηηθνχ (21). Δ έμνδνο ηεο Σνπξθίαο ζηνλ Ώ Παγθ. Πφιεκν (Οθηψβξηνο 1914) ζεκαηνδνηεί ηελ δεχηεξε θάζε ησλ ζπζηεκαηηθφηεξσλ δησγκψλ. Έλα επηπξφζζεην κέηξν εμφλησζεο ήηαλ ε ζηξαηησηηθή ζεηεία, πνπ αθνξνχζε φινπο ηνπο ππεθφνπο ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο απφ 20 45 εηψλ. Λίγν αξγφηεξα δφζεθε ε δπλαηφηεηα ζηνπο κε Μνπζνπικάλνπο λα εμαγνξάζνπλ ηε ζεηεία ηνπο θαηαβάιινληαο εθ άπαμ ην πνζφ ησλ 44 ιηξψλ. ζνη ήηαλ άλσ ησλ 45 εηψλ αλαγθάζζεθαλ λα ζηαινχλ ζηα ηάγκαηα εξγαζίαο (ακειέ ηακπνπξνχ). Έηζη νδεγήζεθαλ ζε αγγαξεία θαηαζθεπάδνληαο δξφκνπο ή εξγαδφκελνη ζε νξπρεία, ιαηνκεία θ.ιπ. Τπνζηηηζκέλνη νδεγνχληαλ ζηα βάζε ηεο Μ. Ώζίαο, ζηε εβάζηεηα, ην Εθφλην, ηελ Άγθπξα θη αιινχ. Σα ηάγκαηα απηά ήηαλ ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο. ηα ηέιε ηνπ 1918 250.000 Έιιελεο εμνληψζεθαλ απφ ηηο ζηεξήζεηο θαη ηηο θαθνπρίεο. Δ εμφλησζε ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ κε ηηο εθηνπίζεηο θαη ηε ζηξαηνιφγεζε ππήξμε αξγφο ζάλαηνο ζε ζχγθξηζε κε ηελ απξνζρεκάηηζηε γελνθηνλία ησλ Ώξκελίσλ, γηα λα κελ πξνθιεζεί ε δηεζλήο θνηλή γλψκε. Ώλαθέξεη ν Sartiaux : «Οη Νεφηνπξθνη απνθάιπςαλ ην κεγαιεπήβνιν ζρέδηφ ηνπο, ηελ εμφλησζε δειαδή, φισλ ησλ ηζαγελψλ Υξηζηηαλψλ ηεο Μηθξάο Ώζίαο. Πνηέ, ζε θακηά πεξίνδν ηεο ηζηνξίαο, θαλέλα πην δηαβνιηθφ ζρέδην δελ είρε ζηνηρεηψζεη ηε θαληαζία ηνπ αλζξψπνπ. Δ «εξπζξά» ζθαγή νινθιεξψζεθε απφ έλα ζχζηεκα πνπ ιέγεηαη «ιεπθή ζθαγή» πξφθεηηαη γηα ηελ αξγή εμφλησζε απφ ηελ θαθνκεηαρείξηζε, ηηο εθηνπίζεηο, ην θξχν, ηελ παξαηεηακέλε ζηέξεζε λεξνχ θαη ηξνθήο, ηνλ απνθιεηζκφ ζε κπνπληξνχκηα, ηφζν κηθξά, πνπ λα κε ρσξάο φξζηνο»... «Οη Έιιελεο ελζσκαηψζεθαλ ζηα ηάγκαηα αλαγθαζηηθήο 299

εξγαζίαο, φπνπ πέζαηλαλ θαηά ρηιηάδεο απφ ην θξχν, ηελ πείλα θαη άιιεο ζηεξήζεηο. ε νκάδεο ησλ ρηιίσλ αλδξψλ, κεηά απφ ιίγνπο κήλεο, δελ έκεηλαλ παξά θακηά εθαηνζηή επηδψληεο»... «ηαλ έθζαλαλ ζηηο πφιεηο, φζνη απέκεηλαλ ξίρλνληαλ ζηα δεζηά ινπηξά, απ φπνπ εκίγπκλνπο ηνπο έζπξσρλαλ πην βαζηά ζην εζσηεξηθφ.» Γηα φια απηά ηα κέηξα δελ ππάξρνπλ ακθηβνιίεο γηα ηε ζπλελνρή ηεο Γεξκαλίαο. (22). Σν 1915 ζεκαδεχηεθε απφ ηελ εμφλησζε 1,5 πεξίπνπ εθαηνκκπξίνπ Ώξκελίσλ εθ κέξνπο ησλ Νενηνχξθσλ. Ώξρηζθαγέαο ησλ Ώξκελίσλ ππήξμε ν Βκβέξ κπέεο, ππνπξγφο ησλ ηξαηησηηθψλ. Παξά ηηο δηεζλείο ζπλζήθεο, νη Σνχξθνη δελ απνδεκίσζαλ πνηέ ηνπο Ώξκελίνπο γηα ηηο πεξηνπζίεο, πνπ άξπαμαλ. Δ Σνπξθία φρη κφλν αξλείηαη ηε Γελνθηνλία, αιι αληίζεηα θαηεγνξεί φηη νη Ώξκέληνη θαη νη Έιιελεο πξνέβεζαλ ζε ζθαγέο θαη βαζαληζκνχο. Έθθξαζε ηνπ αλσηέξσ ηζρπξηζκνχ απνηειεί ην γεγνλφο φηη ζηα ηνπξθηθά ζρνιηθά βηβιία αλαθέξεηαη φηη ην 1915 νη πεξηζζφηεξνη λεθξνί ήηαλ Σνχξθνη, παξά Ώξκέληνη. Βμφλησζε ππέζηεζαλ νη Ώξκέληνη θαη ην 1909 ζηα Άδαλα, εθηφο απφ ηηο ζθαγέο ησλ εηψλ 1895 θαη 1896, φηαλ ζαλαηψζεθαλ πέξαλ ησλ 100.000. (23). Οη πιεγέληεο κεηαμχ ΜαΎνπ θαη Ενπιίνπ 1914 ήηαλ πεξί ηνπο 150.000 200.000 κε 1 έσο 2% λεθξνχο. Καηά ηε δεχηεξε πεξίνδν αλέξρνληαλ ζηνπο 700.000 800.000 θαη νη λεθξνί ζην κεγαιχηεξφ ηνπο πνζνζηφ εμαθαλίζζεθαλ ζηελ ελδνρψξα ηεο Μ. Ώζίαο. Σν Φεβξνπάξην ηνπ 1916 εθηνπίζηεθαλ νη θάηνηθνη ηεο Νέαο Βθέζνπ, ελψ ζηηο 27 Μαξηίνπ ηνπ 1917 νη Έιιελεο ειηθίαο 20 80 εηψλ ππνρξεψζεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηηο Κπδσλίεο (Ώτβαιί). Ήηαλ 25.000. Καηά ηνπο Έιιελεο βνπιεπηέο ηεο Οζσκαληθήο ΐνπιήο ηα ζχκαηα ησλ δησγκψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ώ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ εθηνπηζζέληεο θαη λεθξνί αλέξρνληαη ζε 750.000 (24). Σηο δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ηελ αλαθσρή κεηαμχ ηεο Èntente θαη ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο αλέιαβε ν Άγγινο λαχαξρνο Άξζνπξ Κάιζνξπ ζην Μνχδξν ηεο Λήκλνπ. Δ αλαθσρή ππνγξάθηεθε ζηηο 17/30 Οθησβξίνπ 1918. ξνη ηεο ήηαλ ην άλνηγκα ησλ Ααξδαλειιίσλ, ε παξαρψξεζε ησλ ηελψλ ζηνπο πκκάρνπο θαη ε δηεπθφιπλζε ηεο δηέιεπζεο ησλ πινίσλ ηνπο ζηνλ Βχμεηλν Πφλην. Ο ηνπξθηθφο ζηξαηφο ζα απνζηξαηεπφηαλ. Δ νζσκαληθή απηνθξαηνξία αλειάκβαλε ηελ επζχλε γηα ηνλ εθνδηαζκφ ησλ δπλάκεσλ ηεο Èntente κε ηξφθηκα θαη θαχζηκα. Σα ζπκκαρηθά ζηξαηεχκαηα ζα ζηάζκεπαλ ζηηο πεηξειαηνθφξεο πεξηνρέο ηνπ ΐαθνχ θαη ηνπ ΐαηνχκ. Δ νζσκαληθή απηνθξαηνξία ζ απέζπξε ηα ζηξαηεχκαηά ηεο απφ ηελ Ώξκελία, ηε Μεζνπνηακία, ηε Υεηδάδε, ηελ Κηιηθία, πξία θαη Τεκέλε. (25). ζη. Δ Βιιάδα ζηε Μηθξά Ώζία (1918). 1. Μέρξη θαη ηηο εθινγέο ηεο 1 εο / 14 εο Ννεκβξίνπ 1920. ηηο 14 Ννεκβξίνπ 1918 κνίξα ηνπ ειιεληθνχ ζηφινπ ε νπνία απνηειείην απφ ην ζσξεθηφ «Ώβέξσθ» θαη ηα αληηηνξπηιηθά «Εέξαμ», «Ώεηφο» θαη «Πάλζεξ» δηέπιεπζε ην ΐφζπνξν θαη αγθπξνβφιεζε κπξνζηά ζηα ζνπιηαληθά αλάθηνξα ηνπ Νηνικά Μπαμέ. Οη Κσλ/πνιίηεο ππνδέρζεθαλ ελζνπζησδψο ηα πνιεκηθά πινία. Καηά ηνλ ίδην ηξφπν νη θάηνηθνη ηεο κχξλεο επεθχιαμαλ ζεξκφηαηε ππνδνρή ζην θαηαπιεχζαλ ζην ιηκάλη ηεο πφιεο αληηηνξπηιηθφ «Λέσλ» κε θπβεξλήηε ηνλ Δ. Μαπξνπδή. ηηο 17/30 Αεθεκβξίνπ 1918 ν Βιεπζ. ΐεληδέινο κε ην Τπφκλεκά ηνπ πξνο ηνπο πκκάρνπο δηεθδηθνχζε ηε δπηηθή Μηθξά Ώζία, ηελ Κσλ/πνιε, ηε Θξάθε, ΐ. Ήπεηξν, Ασδεθάλεζα θαη 300

Κχπξν. Πξνο ελίζρπζε ησλ αηηεκάησλ απηψλ ν Βι. ΐεληδέινο απνδέρζεθε ηε ζπκκεηνρή ειιεληθνχ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο, γηα λα αλαηξαπεί ην λενζχζηαην ζνβηεηηθφ θνκκνπληζηηθφ θαζεζηψο εθ κέξνπο ηεο Èntente. ηελ Οπθξαλία κεηαθέξζεθαλ κφλν δχν απφ ηηο ηξεηο κεξαξρίεο ηνπ Ώ ψκαηνο κε δηνηθεηή ηνλ ππνζηξάηεγν Κσλ/λν Νίδεξ θαη επηηειάξρε ην ζπληαγκαηάξρε Ώιεμ. Οζσλαίν. Σν ειιεληθφ εθζηξαηεπηηθφ ζψκα (24.000 άλδξεο πεξίπνπ) δηεμήγαγε πνιιέο κάρεο θαηά ησλ Μπνιζεβίθσλ ζηνλ επξχηεξν ρψξν ηεο λφηηαο Οπθξαλίαο. Δ εθζηξαηεία απέηπρε θαη νη νβηεηηθνί ζεψξεζαλ ηηο ειιεληθέο θνηλφηεηεο ηεο λφηηαο Ρσζίαο ακθίβνιεο λνκηκνθξνζχλεο. (26). ηηο 2 ΜαΎνπ 1919 θαηέπιεπζε ζην ιηκάλη ηεο κχξλεο κνίξα ηνπ ειιεληθνχ ζηφινπ θαηφπηλ απφθαζεο ησλ Απλάκεσλ ηεο Èntente γηα παξαρψξεζε ηεο δηνίθεζεο ηεο κχξλεο ζηελ Βιιάδα. Δ απφβαζε ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ έιαβε ρψξα κέζα ζε ζπγθηλεηηθέο εθδειψζεηο ηνπ πιεζπζκνχ. Πξνθιήζεθαλ θαη θάπνηα επεηζφδηα αλάκεζα ζ Έιιελεο ζηξαηηψηεο θαη Σνχξθνπο αηάθηνπο. Σα γεγνλφηα απηά ζεσξνχληαη ε απαξρή ηνπ ηξηεηνχο Μηθξαζηαηηθνχ Πνιέκνπ (1919 1922). Καηά ηνλ George Horton, Ώλαθνξηθά κε ηελ Σνπξθία, ζ.ζ.95 103, νη ηαξαρέο απηέο κεγαινπνηήζεθαλ. ηε ζει.103 (ππνζεκείσζε) επηζεκαίλεηαη φηη θαηαδηθάζηεθαλ απφ ηηο ειιεληθέο αξρέο 74 άηνκα : (3) ηξία εμ απηψλ ζε ζάλαην, (4) ηέζζεξα ζε ηζφβηα θαηαλαγθαζηηθά έξγα, (12) δψδεθα ζε βαξηέο πνηλέο θπιάθηζεο, (2) δχν κε θάζεηξμε θαη πελήληα ηξεηο (53) ζε κηθξφηεξε θπιάθηζε. Οη 48 ήηαλ Έιιελεο, νη δεθαηξείο Σνχξθνη, νη 12 Ώξκέληνη θη έλαο Ββξαίνο. ε ειιεληθέο βηαηφηεηεο (1 6 1919) θη αξγφηεξα (1921) αλαθέξεηαη ν Ώληψλεο Ληάθνο ζην αθηέξσκα : κχξλε 1922. Δ κλήκε ηεο θαηαζηξνθήο / 80 ρξφληα κεηά, επηκ. : Ε. Κ. Πξεηεληέξεο, ΐΔΜΏ, Νέεο επνρέο, 1 επηεκβξίνπ 2002, ζ.ζ.6 7. (27). Σα πξναλαθεξζέληα έθηξνπα επέβαιαλ ηελ αλάγθε ηεο άθημεο ζηε κχξλε σο Ώξκνζηή ηνπ Ώξηζηείδε ηεξγηάδε. Ο George Horton ζεσξεί φηη ε Βιιεληθή Αηνίθεζε ηεο κχξλεο (15 ΜαΎνπ 1919 9 επηεκβξίνπ 1922) ήηαλ ε «πην κεζνδηθή, πνιηηηζκέλε θαη πξννδεπηηθή δηνίθεζε πνπ είρε γλσξίζεη πνηέ απηφο ν ηφπνο ζηελ ηζηνξία ηνπ (G. Horton, φ.π., ζ.104). Τπνζηήξημε εζηθά θαη νηθνλνκηθά φια ηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηεο πεξηνρήο. Υξεκαηνδφηεζε δχν κνπζνπικαληθά γπκλάζηα ηεο κχξλεο, δχν ζηε Μαγλεζία θαη ηέζζεξα ζηηο επαξρίεο. Οξγάλσζε ηελ πγεηνλνκηθή ππεξεζία κε ηελ θαηαζθεπή κηθξνβηνινγηθνχ εξγαζηεξίνπ. ηηο 18 Ώπγ. 1919 εγθαηληάζηεθε ζηε κχξλε ην Ελζηηηνχην Παζηέξ, φπσο, επίζεο, ην Ελζηηηνχην Τγηεηλήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο κχξλεο. Ο κεγάινο καζεκαηηθφο, θαζεγεηήο ζην Παλ/κην ηνπ ΐεξνιίλνπ, Κσλζηαληίλνο Καξαζενδσξή, ππέβαιε ηελ παξαίηεζή ηνπ ηνλ Ενχλην ηνπ 1920, πξνθεηκέλνπ λα νξγαλψζεη ην Εσληθφ Παλεπηζηήκην. ην πξφζσπφ ηνπ ν Βιεπζ. ΐεληδέινο βξήθε ηνλ θαηάιιειν άλζξσπν «λα ελψζεη ηε ζνθία ηεο Ώλαηνιήο κε ηε γλψζε ηεο Αχζεο». Ο George Horton (φ.π., ζ.112) αλαθέξεη γη απηή ηελ πεξίνδν : «ηε δηάξθεηα ηεο ειιεληθήο δηνίθεζεο ηαμίδεςα ζπρλά ζηελ θαηερφκελε πεξηνρή θαη επηζθέθζεθα πνιιά ρσξηά ζηα ελδφηεξα. Αηαπίζησζα φηη παληνχ βαζίιεπε ε επηαμία θαη ε αζθάιεηα. Έιιελεο θαη Σνχξθνη ζπκβίσλαλ εηξεληθά.» (28). Οη Σνχξθνη δηα ηνπ εζληθηζηή ζηξαηεγνχ Μνπζηαθά Κεκάι αληέδξαζαλ ζηελ αλαθσρή ηνπ Μνχδξνπ. Ο Κεκάι ιίγν κεηά ηελ απφβαζε ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ ζηε κχξλε ηνπνζεηήζεθε σο ζηξαηησηηθφο επηζεσξεηήο ησλ Ώλαηνιηθψλ Βπαξρηψλ. Σνλ Ενχλην ηνπ 1919 πξσηνζηάηεζε ζηελ εζληθή ζχζθεςε ηεο Ώκάζεηαο. Δ ζνπιηαληθή θπβέξλεζε ηνλ δηέγξαςε απφ ηηο ηάμεηο ηνπ ζηξαηνχ. Ώθνινχζεζαλ ηνλ Ενχιην ην Βζληθφ πλέδξην ηνπ Βξδεξνχκ θαη ην επηέκβξην ην αληηπξνζσπεπηηθφηεξν Βζληθφ πλέδξην ηεο εβάζηεηαο. 301

Βλδηαθέξνλ έρεη ε θνηλσληθή κνξθνινγία ησλ Σνχξθσλ αμησκαηηθψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηνλ θεκαιηθφ αγψλα ζηε Μηθξά Ώζία. Σφπνο γέλλεζεο ηνπο θαηά ηνλ θαζεγεηή Νενθιή αξξή ππήξμαλ ηα ΐαιθάληα Θξάθε (68%) θαη θαηά ην 32% ε Μηθξά Ώζία. Καηά 70% παξέκεηλαλ ζηελ Κσλ/πνιε, θαηά ην 18% ζηε Μ. Ώζία θαη 12% ζε άιια κέξε. (29). Οη ζεακαηηθέο εμειίμεηο ζηελ πνιηηηθή δσή ηεο Σνπξθίαο θαη ε απξνζπκία ηεο Èntente λα επηβάιεη ηνπο φξνπο ηεο αλαθσρήο ηνπ Μνχδξνπ θαζηζηνχζαλ ηελ πινπνίεζε ησλ ειιεληθψλ εζληθψλ δηεθδηθήζεσλ ζηε Μηθξά Ώζία δπζρεξή. Σν Αεθέκβξην ηνπ 1919 ζπγθξνηήζεθε ε ηξαηηά Καηνρήο Μηθξάο Ώζίαο, πνπ θαηά ηηο αξρέο ηνπ 1920 αξηζκνχζε 65.000 αμησκαηηθνχο θαη νπιίηεο. ηηο 15 Φεβξνπαξίνπ 1920 αλέιαβε ηελ αξρεγία ηνπ ζηξαηνχ ηεο Μ. Ώζίαο ν Λεσλίδαο Παξαζθεπφπνπινο. ηηο 3 Μαξηίνπ ε Κσλ/πνιε θαηαιήθζεθε απφ ηα ζπκκαρηθά ζηξαηεχκαηα θαη δηαιχζεθε βίαηα ε θηινθεκαιηθή ΐνπιή. Ώθνινχζεζε ε κεγάιε ζεξηλή επίζεζε θαηά ησλ θεκαιηθψλ, ε γλσζηή σο «Βπηρεηξήζεηο Φηιαδέιθεηαο Πξνχζαο Οπζάθ». Δ επίζεζε άξρηζε ζηηο 9 10 Ενπλίνπ 1920. ηηο 11/06/1920 θαηειήθζε ε Φηιαδέιθεηα. ηηο 19 ε Μεηθηή Σαμηαξρία Θξάθεο έζεζε ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο ηελ Πάλνξκν θαη ζηηο 25 ηελ Πξνχζα. Μεηαμχ 7 εο θαη 12 εο Ενπιίνπ 1920 θαηειήθζεζαλ ε Δξάθιεηα θαη ε Ραηδεζηφο ηεο Ώλ. Θξάθεο. ηηο 12 Ενπιίνπ ν ειιεληθφο ζηξαηφο εηζήιζε ληθεηήο ζηελ Ώδξηαλνχπνιε. ηηο 16 Ώπγνχζηνπ ν ζηξαηφο καο θαηάθεξε ζεκαληηθφ πιήγκα ζηνλ Κεκάι κε ηελ θαηάιεςε ηνπ Οπζάθ. Δ ειιεληθή απηή λίθε θιφληζε ην εζηθφ ηνπ ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ, ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ ζεκεηψζεθαλ αξθεηέο ιηπνηαμίεο. Γξήγνξα φκσο ν Κεκάι αλέθηεζε ηηο δπλάκεηο ηνπ. Παξά ηελ ηνπξθηθή ήηηα ζην Σζεληίο, θνληά ζην Οπζάθ. (11 15 Οθηψβξ.), ν θεκαιηθφο ζηξαηφο απεδείθλπε πιένλ φηη ήηαλ αμηφκαρνο θαη άξηζηα δηνηθνχκελνο. (30). Μέζα ζ απηφ ην θιίκα ησλ πνιεκηθψλ επηηπρηψλ ππνγξάθεηαη ε πλζήθε ησλ εβξψλ ζηηο 28 Ενπιίνπ / 10 Ώπγνχζηνπ 1920. Ώπνηειείην απφ 433 άξζξα. χκθσλα κ απηήλ ε Σνπξθία παξαρσξνχζε φιε ηελ Ώλαη. Θξάθε κέρξη ηε γξακκή ηεο Σζαηάιηδαο. Ώπνθηνχζε ε Βιιάδα έμνδν ζηνλ Βχμεηλν Πφλην, ηελ Ίκβξν θαη ηελ Σέλεδν, ελψ ηα Ασδεθάλεζα αλήθαλ ζηελ Εηαιία. Σελ ίδηα εκέξα κε εηδηθή ειιελντηαιηθή ζπλζήθε ηα Ασδεθάλεζα, πιελ ηεο Ρφδνπ, εθρσξνχληαλ ζηελ Βιιάδα. Δ Ώξκελία αλαθεξπζζφηαλ αλεμάξηεην θξάηνο, ελψ ην ηνπξθηθφ Κνπξδηζηάλ απνθηνχζε απηνλνκία. Βλζνπζηαζκφ πξνθάιεζε ε αλαγγειία ηεο ππνγξαθήο ηεο πλζήθεο, βάζεη ηεο νπνίαο ζρεκαηηδφηαλ ε Μεγάιε Βιιάδα ησλ «Αχν Δπείξσλ θαη Πέληε Θαιαζζψλ» κ έθηαζε 174.000 ηεηξαγ. ρηιηνκ., έλαληη 64.679 ηνπ 1912 θαη 120.123 ην 1913. Δ Γαιιία ππέγξαςε ηε πλζήθε κ επηθπιάμεηο θαη απαηζηνδνμία γηα ηε δπλαηφηεηα εθαξκνγήο ηεο. Δ Εηαιία ήηαλ πεξηζζφηεξν αξλεηηθή, αιιά ηειηθά ππέγξαςε. Ο ΐεληδέινο πίζηεπε ζηε δπλαηφηεηα ειιεληθήο λίθεο ζηε Μ. Ώζία, ρσξίο ηελ ππνζηήξημε ησλ πκκάρσλ. Οη αληίπαινη ηνπ ΐεληδέινπ ζεσξνχζαλ φηη ε πλζήθε ησλ εβξψλ ζηεξηδφηαλ ζε «μχιηλα πφδηα». (31). Αχν κέξεο κεηά ηελ ππνγξαθή ηεο πλζήθεο ζην ζηδεξνδξνκηθφ ζηαζκφ ηεο Λπψλ ζην Παξίζη δχν θσλζηαληηληθνί αμησκαηηθνί, νη Κπξηάθεο θαη Σζεξέπεο πξνζπάζεζαλ λα δνινθνλήζνπλ ηνλ Βιεπζέξην ΐεληδέιν. Ώπνθνξχθσκα ηνπ δηραζκνχ ήηαλ ε δνινθνλία ηνπ επηθαλνχο πλεπκαηηθνχ αλζξψπνπ Ίσλα Αξαγνχκε. ηηο 25 Ώπγνχζηνπ ν ΐεληδέινο εκθαλίζηεθε ελψπηνλ ηεο ΐνπιήο ησλ Βιιήλσλ, ε νπνία ηνλ αλαθήξπμε «άμην ηεο Βιιάδαο θαη επεξγέηε θαη ζσηήξα ηεο παηξίδαο». Καηέζεζε πξνο επηθχξσζε ηε πλζήθε ησλ εβξψλ θαη εμήγγεηιε ηε δηελέξγεηα εθινγψλ ζε δχν κήλεο. Χο εκεξνκελία εθινγψλ νξίζηεθε ε 25 ε Οθησβξίνπ 1920. Ο απξνζδφθεηνο ζάλαηνο ηνπ βαζηιηά Ώιεμάλδξνπ απφ δήγκα πηζήθνπ κεηέζεζε ηηο εθινγέο γηα ηελ 1 ε Ννεκβξίνπ 1920. Σν θφκκα ησλ Φηιειεπζέξσλ ππέζηε ήηηα. Ο ΐεληδέινο δελ εμειέγε ΐνπιεπηήο. Οη 302

ΐεληδειηθνί έιαβαλ 118 έδξεο απφ ηηο 369 ηεο ΐνπιήο. Χο αίηηα ηεο ήηηαο δχλαληαη λα ζεσξεζνχλ νη ππνζρέζεηο ηεο Ώληηπνιίηεπζεο γηα απνζηξάηεπζε, νη αθξφηεηεο ησλ αληηβαζηιηθψλ θαηά ην δηάηαγκα 1917 20, ε πξφζδεζε ηνπ ΐεληδέινπ, θπξίσο ζηελ αγγιηθή πνιηηηθή θη ε επηζπκία κέξνπο ηνπ ιανχ γηα αιιαγή. (32). 2. Δ θαηάζηαζε ζηε Μηθξά Ώζία κέρξη ηελ αληεπίζεζε ηνπ Κεκάι ζηηο 13 Ώπγνχζηνπ 1922*. Δ θπβέξλεζε ηνπ Α. Ράιιε ηφληζε φηη ζα πνιηηεπηεί ήπηα, σζηφζν νη δηαθεξχμεηο ηεο θαηά έλα πνζνζηφ παξέκεηλαλ αλεθάξκνζηεο. Με δεκνςήθηζκα επαλήιζε ν έθπησηνο Κσλ/λνο ζην ζξφλν. Σνλ παξαηηεζέληα αξρηζηξάηεγν Λεσλίδα Παξαζθεπφπνπιν δηαδέρζεθε ν Ώλαζη. Παπνχιαο. Ο κφλνο βεληδειηθφο πνπ δηαηήξεζε ηε ζέζε ηνπ ήηαλ ν χπαηνο αξκνζηήο ηεο κχξλεο Ώ. ηεξγηάδεο. Δ δπζκελήο ζηάζε ησλ πκκάρσλ εθθξάζηεθε ζηηο 20 θαη 21 Ννεκβξίνπ 1920 (ιίγεο ψξεο πξηλ απφ ην δεκνςήθηζκα γηα ηνλ Κσλ/λν). ηε δηαζπκκαρηθή Αηάζθεςε ηνπ Λνλδίλνπ (8 Φεβξνπαξίνπ έσο θαη 5 Μαξηίνπ 1921) ε Βιιάδα επέκελε ζ εθαξκνγή ηεο πλζήθεο ησλ εβξψλ. Ο Λφπλη Σδψξηδ ελζηεξληδφηαλ ελ κέξεη ηελ ειιεληθή αηζηνδνμία γηα λίθε θαηά ηνπ Κεκάι, ελψ ε Γαιιία θη ε Εηαιία ηήξεζαλ αλζειιεληθή ζηάζε. Δ επίζεζε ηνπ Μαξηίνπ 1921 απφ ην Οπζάθ ζην Ώθηφλ Καξαρηζάξ δελ επηβεβαίσζε ηελ ειιεληθή αηζηνδνμία. Οη εμειίμεηο απηέο θιφληζαλ ην εζηθφ ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ. Ο λένο πξσζππνπξγφο (26 Μαξηίνπ) Α. Γνχλαξεο, πνπ δηαδέρζεθε ηνλ παξαηηεζέληα Ν. Καινγεξφπνπιν, δηαθήξπμε ηελ αλάγθε ζπλέρηζεο ηνπ κηθξαζηαηηθνχ πνιέκνπ. Πέηπρε κεηαμχ Ώπξηιίνπ θαη Ενπλίνπ λα βειηηψζεη ηηο ζρέζεηο κε ηελ Ώγγιία θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ κε ηε Γαιιία, πνπ αλεζπρνχζαλ γηα ηελ πξνζέγγηζε αθξαίσλ θεκαιηθψλ κε ηνπο Μπνιζεβίθνπο ηνπ Λέληλ. ε «ζπκβηβαζηηθέο ηνπο πξνηάζεηο νη χκκαρνη πξφηεηλαλ ηελ νκαιή εθθέλσζε ηεο κχξλεο απφ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ θαη ηελ απνζηξαηηθνπνίεζε ή νπδεηεξνπνίεζε ηεο Ώλ. Θξάθεο. ηηο 30 ΜαΎνπ 1921 έθζαζε ζηε κχξλε ν βαζηιέαο Κσλ/λνο γηα ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο. Σν Βζθί ερίξ, ε Κηνπηάρεηα θαη ην Ώθηφλ Καξαρηζάξ θαηειήθζεζαλ (1-6 Ενπιίνπ). Αελ θαηφξζσζε φκσο ν ειιεληθφο ζηξαηφο λα ζπληξίςεη ηνλ Κεκάι. Δ 1 ε Ώπγνχζηνπ νξίζηεθε εκέξα έλαξμεο εθ λένπ ησλ επηρεηξήζεσλ. Οη ειιεληθέο δπλάκεηο δηέζρηζαλ ηεξάζηηεο εθηάζεηο (αλάκεζα ζ απηέο θαη ηελ Ώικπξά Έξεκν), κε πξνβιήκαηα εθνδηαζκνχ ζηνλ αγγάξην (50-60 km απφ ηελ Άγθπξα). Αελ επεηεχρζε φκσο ν βαζηθφο ζηφρνο ηεο δηάζπαζεο ηεο ηνπξθηθήο άκπλαο ζην αγγάξην. Γη απηφ παλεγχξηδαλ νη Σνχξθνη. Σειηθά ν ειιεληθφο ζηξαηφο νπηζζνρψξεζε ζηε γξακκή πνπ θαηείρε πξηλ απφ ηελ 1 ε Ώπγνχζηνπ (Κηνπηάρεηα Βζθή ερίξ Ώθηφλ Καξαρηζάξ). Δ «Βζληθή Άκπλα» ηεο Κσλ/πνιεο θη εηδηθά νη θπγάδεο βεληδειηθνί αμησκαηηθνί εξγάδνληαλ γηα ηελ πνιηηηθή απηνλφκεζε ηεο Εσλίαο. Οη Γάιινη πξνρψξεζαλ ζηε ζχλαςε κπζηηθνχ ζπκθψλνπ κε ηνπο θεκαιηθνχο γηα ηελ εθθέλσζε ηεο Κηιηθίαο (Οθηψβξηνο 1921). ηηο 2 Φεβξνπαξίνπ 1922 ν Γνχλαξεο απεπζχλζεθε ζηε ΐξεηαλία γηα άκεζε νηθνλνκηθή θαη δηπισκαηηθή ζηήξημε. Δ εζσηεξηθή θαηάζηαζε ζηελ Βιιάδα, επηδεηλσλφηαλ κε ηε ζχιιεςε ηνπ Ώιέμαλδξνπ Παπαλαζηαζίνπ θαη άιισλ ζπληαθηψλ ηνπ «Αεκνθξαηηθνχ Μαληθέζηνπ», ηε δνινθνλία ηνπ εθδφηε θαη δεκνζηνγξάθνπ Ώλδξέα Καβαθάθε θ.ιπ. ηηο 25 Μαξηίνπ 1922 ν Πέηξνο Πξσηνπαπαδάθεο πξνέβε ζε αλαγθαζηηθφ εζσηεξηθφ δάλεην κε ηε «δηρνηφκεζε ηνπ λνκίζκαηνο». Δ λέα Αηαζπκκαρηθή 303

Αηάζθεςε ησλ Παξηζίσλ (Μάξηηνο 1922) πξφηεηλε ηελ εθθέλσζε απφ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ φιεο ηεο Μηθξάο Ώζίαο θαη ελφο κεγάινπ κέξνπο ηεο Ώλ. Θξάθεο θαη ηελ παξαρψξεζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ζηνπο Σνχξθνπο. Ο Κεκάι απέξξηςε ηηο πξνηάζεηο. ηηο 23 ΜαΎνπ 1922 ν αληηζηξάηεγνο Ώ. Παπνχιαο αληηθαηαζηάζεθε απφ ηνλ Γ. Υαηδεαλέζηε. Ο Π. Πξσηνπαπαδάθεο αλέιαβε ηελ δηαθπβέξλεζε ηεο ρψξαο ζε κηα ζηηγκή πνπ νη ζθιεξνί λφκνη ηεο «δηπισκαηίαο ησλ ηζρπξψλ», αιιά θαη ηα ηεξάζηηα ιάζε ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θαη ζηξαηησηηθήο εγεζίαο είραλ πξνδηαγξάςεη πιένλ ην αλακελφκελν ηέινο ηεο Μεγάιεο Εδέαο θαη ηελ επηθείκελε εζληθή ήηηα. ηηο 17 18 Ενπιίνπ έγηλε έλα ζπιιαιεηήξην ζηε κχξλε, ην νπνίν νξγάλσζε ν Ώξηζηείδεο ηεξγηάδεο, θησρφ ζε φγθν θαη παικφ, γηα ηελ απηνλφκεζε ηεο κχξλεο θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Εσλίαο. Σαπηφρξνλα ειιεληθέο δπλάκεηο άξρηζαλ λα κεηαθηλνχληαη πξνο ηελ Σζαηάιηδα κε εηζήγεζε γηα θαηάιεςε ηεο Κσλ/πνιεο, ψζηε ν Κεκάι λα ζπλάςεη εηξήλε. Βηδηθά νη Γάιινη αληέδξαζαλ θαη ζηηο δχν πην πάλσ πξνηάζεηο. Πξφζθεξαλ έηζη αλεθηίκεηε ππεξεζία ζηνλ Κεκάι θαη αλέιαβαλ ηελ επζχλε γηα ηελ επεξρφκελε ζπκθνξά. Ο θχξηνο φγθνο ηνπ ειιεληθνχ ζηξαηνχ βξηζθφηαλ ζε κηα θαζαξά ακπληηθή δηάηαμε ζε κέησπν κήθνπο πεξίπνπ 750 km απφ ηελ Κίν κέρξη ηνλ Μαίαλδξν παξνπζηάδνληαο κεγάια ράζκαηα, πνιιά αδχλαηα ζεκεία θαη ην εζηθφ ήηαλ ζε άζρεκε θαηάζηαζε. ζπνπ ην πξσί ηεο 13 εο / 26 εο Ώπγνχζηνπ 1922 ζηηο ζέζεηο Σνκινχ Μπνπλάξ θαη Ώθηφλ Καξαρηζάξ...(33). * Αεκήηξηνο Κεθαινγηάλλεο (2005), Οδνηπνξηθφ. κχξλε, Ενχληνο 1920 Νηθνκήδεηα, Εαλνπάξηνο 1921. Βπηκέιεηα : Κσλζηαληίλνο βνιφπνπινο Ώγγειηθή Καξαπάλνπ Παιφγινπ ΐηβιηνπσιείνλ ηεο ΒΣΕΏ. 3. Σνπξθηθή Ώληεπίζεζε (13 εο /26 εο Ώπγνχζηνπ). «Σν ππξνβνιηθφ θφπαζε θαη ζ φιν ην Μέησπν απιψζεθε απφιπηε ζηγή ήηαλ ζηγή ζαλάηνπ. Οη ζηξαηηψηεο καο έλησζαλ ην παγσκέλν ράδη ηνπ. Κη έμαθλα ε θαηαηγίδα μέζπαζε. Δ 1 ε ηνπξθηθή ηξαηηά, ελλέα Μεξαξρίεο πεδηθνχ θη έλα ψκα ηππηθνχ, ρχζεθε αιαιάδνληαο θαηά ησλ γξακκψλ καο. Αελ ήηαλ επίζεζε εθείλε ήηαλ κηα ηξνκεξή ζχειια, πνπ ιεο θαη γελλήζεθε ζηελ ππξαθησκέλε έξεκν. Κη ν Κεκάι αλήγγεηιε ηειεγξαθηθψο πξνο ην ηνπξθηθφ Έζλνο : Δ επίζεζηο ήξρηζελ εθ νινθιήξνπ ηνπ Μεηψπνπ. Ο Ώιιάρ καδί καο». [Καςήο Π. Γηάλλεο (1989) Υακέλεο Παηξίδεο, Νέα χλνξα Ώ. Ώ. Ληβάλε, ζ.140.] Έπεηηα απφ ζθιεξέο κάρεο, κεηά ηελ ηνπξθηθή επίζεζε ζην Ώθηφλ Καξαρηζάξ θαη Σνκινχ Μπνπλάξ, έσο ηελ επφκελε εκέξα, ν ερζξφο θαηφξζσζε λα δηαζπάζεη ηελ ακπληηθή γξακκή θαη λα νδεγήζεη ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ ζε ππνρψξεζε, πνπ ζ έλα κεγάιν βαζκφ ήηαλ άηαθηε. πληξηπηηθή ήηηα ππέζηε ζην Ώιή ΐεξάλ (17 Ώπγνχζηνπ). Ο δηνηθεηήο ηνπ Ώ ψκαηνο ηξαηνχ Νηθφιανο Σξηθνχπεο θαη έλα κεγάιν κέξνο ησλ ζηξαηεπκάησλ ηνπ νδεγήζεθαλ ζε αηρκαισζία. (19 20 Ώπγνχζηνπ). Ο ειιεληθφο ζηξαηφο πξνζπάζεζε λα κελ θαηαζηή αηρκάισηνο θη έηζη εγθαηέιεηςε ζηελ ηχρε ηνπ ηνλ κηθξαζηαηηθφ πιεζπζκφ θαη εηδηθά ηεο κχξλεο. Καηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ ην θαηφξζσζε επηβηβαδφκελνο ζ ειιεληθά πινία. Τπνδεηγκαηηθφο ππήξμε ν ηξφπνο ππνρψξεζεο ησλ ζηξαηησηηθψλ ηκεκάησλ πνπ ηεινχζαλ ππφ ηε δηνίθεζε ηνπ ζπληαγκαηάξρε Νηθφιανπ Πιαζηήξα. Βλ ησ κεηαμχ ζηε ζέζε ηνπ 304

Υαηδεαλέζηε ηνπνζεηήζεθε ηειηθά ν Γ. Πνιπκελάθνο. Δ Ώλεμάξηεηε Μεξαξρία δέρηεθε επίζεζε ζηηο 18 Ώπγ. θνληά ζηελ Κηνπηάρεηα. Ο δηνηθεηήο ηεο κεξαξρίαο Α. Θενηφθεο θη άιινη αμησκαηηθνί δηαλχνληαο επί 15 κέξεο 600 km θαηφξζσζαλ λα θζάζνπλ ζην Αηθειί θαη λα κεηαθεξζνχλ ζηε Μπηηιήλε ηελ 31 ε Ώπγνχζηνπ ζψδνληαο ηνπο Έιιελεο θαη Ώξκελίνπο ηεο πεξηνρήο. Σν Γ ψκα ηξαηνχ απνρψξεζε απφ ην Βζθί ερίξ ζηηο 18 Ώπγνχζηνπ θη έθζαζε ζηελ Πξνχζα ηε λχθηα ηεο 23 πξνο 24 Ώπγνχζηνπ. Καηφπη κεηαθηλήζεθε ζηα ιηκάληα ηεο Παλφξκνπ θαη Κπδίθνπ. Δ δχλακε ηνπ ψκαηνο απνηεινχκελε απφ 60.000 άλδξεο κε φιν ην πιηθφ ηεο θαηέθζαζε ζηε Ραηδεζηφ. Δ αλεζπρία ζηε κχξλε θαζεκεξηλά εληεηλφηαλ, θαζψο έθζαλαλ απφ ην εζσηεξηθφ ηεο Μ. Ώζίαο ηξέλα γεκάηα απφ πξφζθπγεο θαη ζηξαηηψηεο. Οη Ώκεξηθαλνί ηνπο ππνιφγηδαλ ζε 30.000 άηνκα ηελ εκέξα. Οη Μ. Απλάκεηο έζηεηιαλ ζηε κχξλε πινία γηα ηελ πξνζηαζία ησλ νκνεζλψλ ηνπο. Ο κεηξνπνιίηεο κχξλεο Υξπζφζηνκνο απφ θνηλνχ κε ηνλ Ώξκέλην κεηξνπνιίηε έζηεηιε κήλπκα ζηνλ Ώξρηεπίζθνπν ηνπ Canterbury, γηα λα παξεκπνδηζζεί ε είζνδνο ησλ θεκαιηθψλ ζηελ πφιε. ηηο 25 Ώπγνχζηνπ ν Υξπζφζηνκνο απεπζχλεηαη ζην ΐεληδέιν κ επηζηνιή ηνλίδνληαο φηη «Ο Βιιεληζκφο ηεο Μηθξάο Ώζίαο, ην Βιιεληθφλ θξάηνο, αιιά θαη ζχκπαλ ην ειιεληθφλ Έζλνο θαηεβαίλεη εηο Άδελ.» Δ κέξα απηή ήηαλ ε ηειεπηαία ηεο ειιεληθήο δηνίθεζεο ζηε κχξλε, ε νπνία θαηαθιχζζεθε απφ ζηξαηφ, πνπ θαηεπζπλφηαλ ζηελ Βξπζξαία. Ο George Horton παξνπζηάδεη ηνπο Έιιελεο ζηξαηηψηεο ακίιεηνπο ζαλ θαληάζκαηα. Ήηαλ «ζαλ άλζξσπνη πνπ πεξπαηνχλ ζηνλ χπλν ηνπο». Σν πξσί ηεο 26 εο νη ζηξαηηψηεο, ην θξνπξαξρείν, ηα λνζνθνκεία είραλ εθθελσζεί. Με ην «Νάμνο» φινη νη αλψηεξνη αμησκαηηθνί θαη νη ππάιιεινη ηεο Ώξκνζηείαο αλαρσξνχζαλ γηα ηελ Βιιάδα έρνληαο καδί ηα Ώξρεία. χκθσλα κε ηελ Μ. Housepian 21 μέλα πνιεκηθά πινία λαπινρνχζαλ ζην ιηκάλη ηεο κχξλεο Υηιηάδεο νη πξφζθπγεο ζηελ πξνθπκαία. Σα ειιεληθά πνιεκηθά θαηεπζχλζεθαλ ζηελ Βξπζξαία, γηα λα παξαιάβνπλ ην ζηξαηφ. Σειεπηαίνο αλαρψξεζε γχξσ ζηηο 7 κ.κ. ν χπαηνο αξκνζηήο ηεξγηάδεο, πνπ ηνλ δέρζεθε ην αγγιηθφ πνιεκηθφ «Iron Duke». Μέζσ Κσλ/πφιεσο ν ηεξγηάδεο κε ξνπκαληθφ πινίν κεηέβε ζηε Ρνπκαλία θη απ εθεί ζηε Γαιιία, κέρξη ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ. Σν πιήζνο ησλ πξνζθχγσλ εχξηζθε πξφρεηξν θαηαθχγην ζε ζπίηηα Βπξσπαίσλ, ζην πξναχιην ηεο Ώγ. Φσηεηλήο ή ζε δηάθνξα θηίξηα ηεο ακεξηθαληθήο απνζηνιήο. Ώξθεηνί ζηξαηηψηεο αθαηξνχζαλ ηε ζηνιή ηνπο θαη θπθινθνξνχζαλ κε πνιηηηθή πεξηβνιή. Δ λχθηα ηεο 26 εο πξνο ηελ 27 ε Ώπγνχζηνπ ήηαλ γεκάηε αγσλία θαη έληνλε αβεβαηφηεηα. Καηά ηνλ Horton ην εξψηεκα πνπ επιαλάην ήηαλ : πψο ζα ζπκπεξηθέξνληαλ νη Σνχξθνη εηζεξρφκελνη ζηε κχξλε ; (34). II. H Μηθξά Ώζία πξηλ απφ ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή (1922). α. Πιεζπζκηαθά δεδνκέλα θαηά ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα. Έρεη ήδε αλαθεξζεί ζηηο ζ.ζ.188 189 ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο φηη 200.000 Έιιελεο κεηαλάζηεπζαλ απφ ηα λεζηά ζηελ πεξηνρή ηεο κχξλεο θαηά ηελ πεξίνδν 1840 1880. Έηζη Υηψηεο θαη Κπζήξηνη εγθαηαζηάζεθαλ ζηε κχξλε, ακηψηεο ζηελ Έθεζν θ.ιπ. Σν 1892 ην βηιαέηη Ώτδηλίνπ (κχξλεο) είρε 1.370.000 θαηνίθνπο, απφ ηνπο νπνίνπο πεξί ηνπο 430.000 Έιιελεο. Σα αξηζκεηηθά δεδνκέλα αλαδεηθλχνπλ κηα ζπλερή αλνδηθή πιεζπζκηαθή πνξεία 305

ηνπ Βιιεληζκνχ. Βμαίξεζε απνηεινχλ νη εθηνπηζκνί ησλ Βιιήλσλ ηεο Οζσκαληθήο Ώπηνθξαηνξίαο απφ ην 1913 σο ην 1918. πλνιηθά εθηνπίζηεθαλ 298.449 απφ ηε Μηθξά Ώζία θαη απφ ηελ Ώλαηνιηθή Θξάθε 773.915. ΐάζεη ζηαηηζηηθήο ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ ηνπ 1912 ν ειιεληθφο πιεζπζκφο ηεο δπηηθήο Μηθξάο Ώζίαο παξνπζηάδεηαη σο εμήο : (01) ΐηιαέηη Ώτδηλίνπ 622.810 Έιιελεο, (02) ΐηιαέηη Πξνχζαο 278.421, (03) Ώλεμάξηεην ζαληδάθη Εζκίη 73.134, (04) Ώλεμάξηεην ζαληδάθη Ααξδαλειιίσλ 38.830, (05) Ίκβξνο 8.125, (06) Σέλεδνο 3.752. χκθσλα κε ηελ θαηαγξαθή ηνπ Γεσξγίνπ θαιηέξε (1915) νη Έιιελεο ήηαλ πεξηζζφηεξνη ησλ Οζσκαλψλ Σνχξθσλ : 2,5 εθαηνκκχξηα έλαληη 1,8 εθαηνκκπξίσλ Σνχξθσλ. Ο ειιεληθφο πιεζπζκφο ήηαλ ην 40% ηνπ κνπζνπικαληθνχ, πνπ πεξηειάκβαλε πνιιέο εζλφηεηεο (Κηξθάζηνπο, Λαδνχο, Κνχξδνπο θ.ιπ.) θαη αλεξρφηαλ ζηα 6 6,5 εθαηνκκχξηα. Ο ειιεληθφο πιεζπζκφο ζηα δχν (02) βηιαέηηα Ώδξηαλνχπνιεο θαη Κσλζηαληηλνχπνιεο βάζεη ηνπ παξαξηήκαηνο ηνπ ππνκλήκαηνο ηνπ ΐεληδέινπ (30 Αεθεκβξίνπ 1918) ζην πλέδξην Βηξήλεο ηνπ Παξηζηνχ είρε σο αθνινχζσο : Βηιαέηη Έιιελε ο Μνπζνπικάλ νη 306 Βνύιγαξ νη Αξκέλη νη Δβξαί νη Γηάθνξ νη Αδξηαλνππόιεωο 366.363 508.311 107.843 24.060 19.300 1.096 Κωλζηαληηλνππόιε 364.459 449.114 4.331 159.193 46.521 150.055 ωο ύλνιν 730.822 957.425 112.174 183.253 65.821 151.151 [Ε.Β.Β., ηνκ ΕΒ, ζ. 95] Καηά ηνλ Σίην Ώζαλαζηάδε ε ζπκκαρηθή εληνιή ζηελ Βιιάδα γηα απφβαζε ζηε κχξλε δφζεθε, φρη κφλν επεηδή ήηαλ κηα απφ ηηο ληθήηξηεο δπλάκεηο ηεο Èntente, αιιά θαη γηαηί είρε 3.000 ρξφλσλ παξνπζία ζηε Μηθξά Ώζία θαη ε ειιεληθή κεηνλφηεηα ήηαλ ε ηζρπξφηεξε, αλεξρφκελε ζε 2.500.000 θαηνίθνπο. Τπήξραλ πφιεηο ακηγψο ειιεληθέο : νη Κπδσλίεο (32.000 θάηνηθνη), ηα Μνζρνλήζηα (8.000), ε Νέα Φψθαηα (7.500), ε Κίνο (13.000), ην Κνξδειηφ (30.000), ν Μπνπξλφβαο (15.000), ε Νέα Έθεζνο (8.000), ν Μπνπηδάο (12.000). ε άιιεο πφιεηο ην ειιεληθφ ζηνηρείν ήηαλ ην πιεηνςεθνχλ : ηε κχξλε (220.000 ζηνπο 360.000 θαηνίθνπο), ζη Ώιάηζαηα (14.000 ζηνπο 15.000), ζηα ΐνπξιά (25.000 ζηνπο 30.000), ζηα Μνπδαληά (4.500 ζηνπο 6.000), ζηελ Πξνθφλλεζν (9.200 ζηνπο 10.000), ζηελ Κξήλε (15.000 ζηνπο 17.000) θ.ιπ. ην εδαθηθφ ηνπ ππφκλεκα πξνο ηνπο πκκάρνπο (30 Αεθ. 1918), πέξαλ ηεο Θξάθεο, αλαθέξεηαη ν Βιεπζέξηνο ΐεληδέινο θαη ζηηο αθφινπζεο πεξηνρέο : Α. Γπηηθή Μηθξά Αζία θαη Γαξδαλέιιηα : ΐηιαέηη Ώτδηλίνπ : 622.810 Έιιελεο ΐηιαέηη Πξνχζαο : 278.421 Ώλεμάξηεην αληδάθη Εζκίλη : 73.134 Ώλεμάξηεην αληδάθη Ααξδαλειιίσλ : 38.830 Σύλνιν : 1.013.195 Έιιελεο Β. Λνηπή Μηθξά Αζία ΐηιαέηη εβάζηεηαο : 99.376 ΐηιαέηη Άγθπξαο : 45.873 ΐηιαέηη Σξαπεδνχληαο : 353.533