16th European Consumer Day Panel 3: Over-indebtedness and financial exclusion 14 March 2014 Thessaloniki Page 1 of 10
Θέλω να ευχαριστήσω τους οργανωτές για την πρόσκλησή τους να συµµετάσχω στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον σηµερινό συνέδριο. Επειδή ανοίγω την συζήτηση στο πάνελ που είναι αφιερωµένο στην υπερχρέωση και στον οικονοµικό αποκλεισµό θα ήθελα να παρατηρήσω ότι χωρίς αµφιβολία η 14 η Μαρτίου είναι µια πολύ σηµαντική ηµέρα για την προστασία των δικαιωµάτων των καταναλωτών. Καταναλωτών εµπορευµάτων και υπηρεσιών περιλαµβανοµένων και των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών. Πριν όµως δούµε των καταναλωτή των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών σαν οφειλέτη/θύµα θα ήθελα να θυµηθούµε και µία άλλη µέρα εξίσου σηµαντική, την 31 η Οκτωβρίου που είναι η Παγκόσµια Ηµέρα Αποταµίευσης. Θυµάµαι ακόµη ότι στα σχολικά µας χρόνια γράφαµε κάθε τέτοια µέρα µία έκθεση για τα αγαθά της αποταµίευσης που ήταν µία βασική αξία που διδασκόµασταν τόσο στο σχολείο όσο και στην οικογένεια. εν τα λέω αυτά «ηθικοπλαστικά» αλλά για να τονίσω ότι από δανειστές των Τραπεζών ή αποταµιευτές µια λέξη που δεν είναι πια της µόδας καταντήσαµε οφειλέτες υπερχρεωµένοι. Το γιατί άλλαξε το αξιακό µοντέλο, γιατί µέσα σε λιγότερο από µία γενιά γίναµε από αποταµιευτές υπερχρεωµένοι καταναλωτές είναι ένα πολύ σύνθετο θέµα, απλώς καταθέτω την συναισθηµατική µου περισσότερο αρχική παρατήρηση. Πάντως σε επίρρωση της παρατήρησής µου έρχεται µία πρόσφατη (δεν έχει ακόµη δηµοσιευθεί) έρευνα της Επιτροπής σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Σύµφωνα µε αυτή την έρευνα 60% των ερωτηθέντων πολιτών θεωρεί ότι υπάρχει µία στενή σχέση ανάµεσα στο πολιτισµικό µοντέλο και την υπερχρέωση. Ειδικότερα, οι πολίτες θεωρούν ότι η ανάπτυξη του χρηµατοπιστωτικού τοµέα και ο ανάλογος πολλαπλασιασµός των προτεινοµένων χρηµατοπιστωτικών προϊόντων συνοδευόµενα από την καταναλωτικό αξιακό µοντέλο έχουν σαν συνέπεια να ξεχασθεί η πολιτιστική αξία του να είναι κάποιος ελεύθερος χρεών, για να το πούµε σε απλά ελληνικά να µην χρωστά σε κανένα. Page 2 of 10
Φυσικά για την αυστηρά παρούσα κατάσταση η κύρια ευθύνη για την υπερχρέωση ατόµων και νοικοκυριών είναι η οικονοµική κρίση που επέφερε µία απότοµη και απρόβλεπτη µείωση των εισοδηµάτων. Σε ορισµένα Κράτη Μέλη, περιλαµβανοµένης και της Ελλάδας, στην µείωση αυτή πρέπει να συνυπολογισθεί και η συρρίκνωση των κοινωνικών παροχών και άλλων προσφεροµένων υπηρεσιών. Ο νοµικός διακανονισµός των άµεσων προβληµάτων που συνδέονται µε την υπερχρέωση είναι κυρίως αρµοδιότητα των εθνικών αρχών. Αντιλαµβάνοµαι ότι το παρόν νοµοθετικό πλαίσιο επιτρέπει τόσο στα δικαστήρια όσο και στις τράπεζες να προχωρούν σε διακανονισµούς που φθάνουν µέχρι και την διαγραφή χρεών σε ορισµένες περιπτώσεις. Αντιλαµβάνοµαι επίσης ότι µελετώνται βελτιώσεις του υπάρχοντος συστήµατος ώστε και ο κοινωνικός αποκλεισµός να αποφευχθεί αλλά και τυχόν καταχρήσεις που να µην το ξεχνάµε δεν είναι επιζήµιες µόνο για τις τράπεζες αλλά και για όλη την οικονοµία και κυρίως για τους φορολογουµένους. Εποµένως η άµεση και επείγουσα απάντηση στο θέµα µας έρχεται και θα συνεχίσει να έρχεται από τις ελληνικές αρχές τόσο στα πλαίσια του παρόντος νοµοθετικού πλαισίου όσο και στις προτεινόµενες αλλαγές που συζητούνται. Φυσικά κάθε προτεινόµενο µέτρο πρέπει να συνάδει µε την ευρωπαϊκή νοµοθεσία. Για παράδειγµα, µεταξύ των συζητουµένων µέτρων είναι και η καθιέρωση ενός συστήµατος εξωδικαστικής διαµεσολάβησης που ακούγεται θετικό αρκεί να γίνει µε το σωστό τρόπο και σύµφωνο µε την ευρωπαϊκή νοµοθεσία για την διαµεσολάβηση. Ένα άλλο παράδειγµα σε ευρωπαϊκό επίπεδο που αξίζει να προσέξουµε είναι η προτεινόµενη από την Επιτροπή αναθεώρηση του Κανονισµού 1346/2000 του Συµβουλίου, της 29ης Μαΐου 2000, περί των διαδικασιών αφερεγγυότητας που αν υιοθετηθεί από τα Κράτη Μέλη, θα επιτρέψει να καλυφθεί από την ευρωπαϊκή νοµοθεσία ένας µεγάλος αριθµός διαδικασιών που συνδέονται µε την προσωπική πτώχευση. Η προσωπική πτώχευση αποτελεί φυσικά µία έσχατη λύση αλλά σε ορισµένες περιπτώσεις είναι ίσως η µόνη λύση. Page 3 of 10
Η υπερχρέωση δεν είναι µία ελληνική αποκλειστικότητα. Το 2011, 11,4% των νοικοκυριών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιµετώπιζαν ήδη πρόβληµα υπερχρέωσης. Φυσικά ο µέσος αυτός όρος δεν πρέπει να κρύβει τις συχνά δραµατικές διαφορές ανάµεσα στα Κράτη Μέλη. Αρκεί να δούµε ότι το ποσοστό των νοικοκυριών που δηλώνουν ότι δεν µπορούν να ανταπεξέλθουν στις δανειακές τους υποχρεώσεις ανέρχεται στο 60% στην Ελλάδα, την Βουλγαρία, την Λεττονία και την Ουγγαρία. Αντίθετα το ποσοστό κατέρχεται στο 10% όσον αφορά την Φινλανδία, την Σουηδία, το Λουξεµβούργο, την ανία και την Γερµανία. Η εικόνα για την Ελλάδα δεν είναι ίσως από τις καλύτερες στην Ευρωπαϊκή Ένωση διότι δεν είναι µόνο µία από τις χώρες µε τον υψηλότερο αριθµό υπερχρεωµένων νοικοκυριών αλλά και µία από τις χώρες όπου οι άνθρωποι έχουν στην πλειοψηφία τους σοβαρότατο πρόβληµα αντιµετώπισης στοιχειωδών βιοτικών αναγκών. (πρόληψη εκπαίδευση) Βέβαια η κρίση όπως όλοι λένε είναι και µία ευκαιρία να σκεφτούµε τι µπορούµε να κάνουµε. Η οικονοµική ανάπτυξη που σίγουρα θα έρθει νοµίζω ότι πρέπει να συνοδευθεί από µία παιδεία υπευθυνότητας όσον αφορά τον χειρισµό του χρήµατος τόσο από την πλευρά αυτών που το διαχειρίζονται µακροοικονοµικά δηλαδή τα Κράτη και οι Τράπεζες όσο και από την πλευρά των πολιτών και των νοικοκυριών. Υπεύθυνοι ανειστές και υπεύθυνοι οφειλέτες πρέπει να νοµίζω να είναι το σύνθηµά µας. Η πρώτη σκέψη που µου έρχεται στο µυαλό είναι αυτό που πολύ προσφυώς αποκαλείται χρηµατοπιστωτικός αναλφαβητισµός. Πόσοι από µας δεν έβαλαν την υπογραφή τους σε δανειοδοτικά συµβόλαια χωρίς να διαβάσουν τα «ψιλά γράµµατα», πόσοι δεν υπέκυψαν στα τηλέφωνα η τα διαφηµιστικά φυλλάδια εύκολης παροχής χρήµατος. Συχνά δεν είχαµε ιδέα τι ακριβώς δεσµεύσεις παίρναµε και τι θα µπορούσε να συµβεί σε περίπτωση που τα πράγµατα έπαιρναν κακή τροπή. Πόσα δάνεια δόθηκαν χωρίς σοβαρή εξέταση των πραγµατικών εισοδηµάτων των οφειλετών. Page 4 of 10
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ήδη από το 2007 είχε διαγνώσει το πρόβληµα του αναλφαβητισµού που προανέφερα, αν δεν κάνω λάθος από τους πρώτους σε διεθνές επίπεδο. Από την ανακοίνωση της Επιτροπής του 2007 λοιπόν (Ανακοίνωση της Επιτροπής - Χρηµατοοικονοµική εκπαιδευση/com/2007/0808 τελικό) αποµονώνω ένα σηµείο που µου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και σχετίζεται µε την αρχική µου συναισθηµατικού περισσότερο χαρακτήρα παρατήρηση. Νοµίζω ότι παρόλο που έχουν περάσει πάνω από 6 χρόνια από τότε, τα παρακάτω λόγια είναι απόλυτα επίκαιρα: «Η χρηµατοοικονοµική εκπαίδευση µπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να κατανοήσουν την αξία του χρήµατος και να τους διδάξει σχετικά µε την κατάρτιση προϋπολογισµού και την αποταµίευση. Μπορεί να προσφέρει στους σπουδαστές και στους νέους σηµαντικά εφόδια για να ζήσουν ανεξάρτητα, π.χ. κατά τη διαχείριση και την αποπληρωµή φοιτητικών δανείων. Μπορεί να βοηθήσει τους ενηλίκους στον προγραµµατισµό για σηµαντικά γεγονότα όπως η αγορά ενός σπιτιού ή η γέννηση παιδιών. Μπορεί να βοηθήσει τους πολίτες να κάνουν καλύτερες οικονοµικές προβλέψεις για απρόβλεπτες καταστάσεις, να επενδύουν σοφά και να αποταµιεύουν για τη συνταξιοδότησή τους. Μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αποφεύγουν τις παγίδες της απάτης στον κλάδο των πληρωµών. Οι άνθρωποι που κατανοούν τα χρηµατοοικονοµικά ζητήµατα κάνουν καλύτερες επιλογές χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών για τις ιδιαίτερες ανάγκες τους και τείνουν να προσέχουν τις προειδοποιήσεις των ρυθµιστικών αρχών σχετικά µε κινδύνους. Είναι λιγότερο πιθανό να αγοράσουν προϊόντα που δεν χρειάζονται, να δεσµευθούν µε προϊόντα που δεν κατανοούν, ή να δεχθούν κινδύνους που θα µπορούσαν να τους προκαλέσουν οικονοµικά προβλήµατα. Η χρηµατοοικονοµική εκπαίδευση µπορεί να δώσει στους καταναλωτές τη δυνατότητα να κάνουν έρευνα της αγοράς προκειµένου να εντοπίσουν το καλύτερο προϊόν για τις ανάγκες τους, ασχέτως του πού βρίσκεται ο πάροχος χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, επωφελούµενοι έτσι από τις ευκαιρίες που προσφέρει η ενιαία αγορά. Αντίστροφα, η Page 5 of 10
αύξηση των χρηµατοοικονοµικών γνώσεων και η προθυµία των πελατών να µετακινούνται από τον ένα προµηθευτή στον άλλο µπορεί επίσης να καταστήσει πιο ελκυστική για τους παρόχους χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών τη διείσδυση σε νέες αγορές σε άλλα κράτη µέλη, ενισχύοντας έτσι τις διασυνοριακές δραστηριότητες». Υπογραµµίζω ιδιαίτερα αυτό το τελευταίο σηµείο και την σηµασία της δηµιουργίας ενός πραγµατικού ενιαίου τραπεζικού χώρου όπου σε µία ιδεατή κατάσταση ο καταναλωτής χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών θα µπορεί να κινείται ελεύθερα και να επωφελείται από έναν υγιή ανταγωνισµό. Βέβαια η χρηµατοοικονοµική εκπαίδευση, όπως και κάθε εκπαίδευση είναι ένας µακροπρόθεσµος στόχος που δεν είναι µόνο πρόβληµα και προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και της παγκόσµιας κοινότητας όπως φαίνεται από την έρευνα που διεξήγαγε το 2013 η ιεθνής Τράπεζα σε 114 χώρες: "Global Survey on Consumer protection and Financial litteracy". Η χρηµατοοικονοµική εκπαίδευση είναι η πέµπτη από τις συνολικά δέκα αρχές που υιοθέτησε το G20 το 2011 σχετικά µε την προστασία των καταναλωτών χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών. 1 Στο πνεύµα αυτό πρέπει να δούµε και την ενηµερωτική εκστρατεία για τους καταναλωτές γενικά αλλά που αφορά και τους καταναλωτές χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών - που ανέλαβε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και που αρχίζει την 17 Μαρτίου και θα διαρκέσει 9 µήνες. Η Ελλάδα, µαζί µε την Κύπρο, Βουλγαρία, Ιταλία, Λεττονία, Πολωνία, Πορτογαλία και Ισπανία είναι µία από τις χώρες που θα επωφεληθούν από την ενηµερωτική αυτή εκστρατεία. 1 "High level Principles on Financial Consumer Protection endorsed by the G20". http://www.oecd.org/daf/fin/financial-markets/48892010.pdf Page 6 of 10
(νοµικά εργαλεία προστασίας του καταναλωτή χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών) Πέρα από την πρόληψη όµως πρέπει να δούµε και τα νοµικά µέσα που παρέχονται στον καταναλωτή χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών για να προστατευθεί και να διεκδικήσει ακόµη και αποζηµίωση σε περίπτωση που έπεσε θύµα αθέµιτων πρακτικών. Τα νοµικά εργαλεία που µπορούν να εφαρµοσθούν αγγίζουν πολλούς τοµείς του ευρωπαϊκού δικαίου και είναι αδύνατον να παρουσιασθούν όλα. Πολύ σύντοµα θα αναφερθώ σε λίγα από αυτά τα νοµικά εργαλεία. Το τελευταίο νοµοθέτηµα που ψηφίσθηκε από το Συµβούλιο την 28 Ιανουαρίου 2014 κατόπιν προτάσεως της Επιτροπής είναι η οδηγία για τα ενυπόθηκα δάνεια. 2 Η νέα οδηγία, η οποία στοχεύει στη δηµιουργία ενιαίας αγοράς ενυπόθηκης πίστης, θα ισχύει σε ολόκληρη την ΕΕ για όλα τα δάνεια που χορηγούνται σε καταναλωτές µε σκοπό την αγορά κατοικίας καθώς και για όλα τα δάνεια που χορηγούνται σε καταναλωτές και εξασφαλίζονται µε υποθήκη ή άλλη παρόµοια εγγύηση. Ο γενικός στόχος της οδηγίας είναι να διασφαλίσει την υπεύθυνη λειτουργία των αγορών ενυπόθηκης πίστης, ενισχύοντας, µε τον τρόπο αυτό, την προστασία των καταναλωτών και συµβάλλοντας στη χρηµατοπιστωτική σταθερότητα. Τα κράτη µέλη πρέπει να µεταφέρουν τη νέα οδηγία στο εθνικό τους δίκαιο εντός διετίας. 2. Publication is pending, so no.doc or.pdf yet. http://www.europarl.europa.eu/sides/getdoc.do?type=ta&language=en&reference=p7-ta-2013-0541#bkmd-38 Page 7 of 10
Πιο συγκεκριµένα, µε τους νέους κανόνες θα αντιµετωπιστούν προβλήµατα όπως οι ανεύθυνες πρακτικές χορήγησης και λήψης δανείων, η παραπλανητική διαφήµιση και εµπορική προώθηση και η ανεπαρκής παροχή πληροφοριών πριν από τη σύναψη συµβάσεων. Η οδηγία θεσπίζει: όρους για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου επαγγελµατισµού των πιστωτικών φορέων και των µεσιτών πιστώσεων αρχές για την εµπορική προώθηση και διαφήµιση υποχρεώσεις για την παροχή πληροφοριών πριν από τη σύναψη συµβάσεων απαιτήσεις για την παροχή πληροφοριών σχετικά µε τους µεσίτες πιστώσεων απαιτήσεις για την παροχή πληροφοριών σχετικά µε το χρεωστικό επιτόκιο απαιτήσεις για την αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας του καταναλωτή υποχρεώσεις παροχής πληροφοριών από τον καταναλωτή. Το κείµενο ορίζει ρυθµιστικές και εποπτικές αρχές όσον αφορά τους µεσίτες πιστώσεων και περιλαµβάνει διατάξεις που επιτρέπουν την κατάλληλη ρύθµιση και εποπτεία των µη πιστωτικών ιδρυµάτων. εδοµένου ότι το µεγαλύτερο µέρος της υπερχρέωσης συνδέεται µε ενυπόθηκα δάνεια και ότι το ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα είναι από τα µεγαλύτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οδηγία αυτή και η εφαρµογή της έχει τεράστια σηµασία για την Ελλάδα. Page 8 of 10
Σηµαντική είναι επίσης η «Οδηγία 2008/48/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, της 23ης Απριλίου 2008, για τις συµβάσεις καταναλωτικής πίστης» 3. Η οδηγία αυτή εµφορείται από το γενικότερο πνεύµα του δικαίου της προστασίας των καταναλωτών που βασίζεται στην ιδέα της ασυµµετρίας πληροφόρησης, καθώς ο πωλητής γνωρίζει περισσότερα για το προϊόν ή την υπηρεσία από τον καταναλωτή και ο τελευταίος µπορεί να γίνει θύµα κατάχρησης. Στη συνέχεια φυσικά η Οδηγία 2005/29/EK («Οδηγία για τις αθέµιτες εµπορικές πρακτικές») µπορεί να έχει εφαρµογές στο τοµέα που µας ενδιαφέρει ειδικά όσον αφορά παροχή ψευδών πληροφοριών όσον αφορά τα κύρια χαρακτηριστικά, την τιµή και τους ενδεχόµενους κινδύνους του προς πώληση χρηµατοπιστωτικού προϊόντος. Ειδικότερα το παράρτηµα της οδηγίας που ορίζει ποιες πρακτικές υπό οποιεσδήποτε συνθήκες κρίνονται αθέµιτες είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικό. Η οδηγία 93/13/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 5ης Απριλίου 1993 σχετικά µε τις καταχρηστικές ρήτρες των συµβάσεων που συνάπτονται µε καταναλωτές έχει πολύ µεγάλη σηµασία τόσο για την ύπαρξη πιθανόν καταχρηστικών ρητρών στα ενυπόθηκα δάνεια όσο και στα απλά καταναλωτικά δάνεια. Η νοµολογία τόσο σε επίπεδο ικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και επίπεδο εθνικών δικαστηρίων εξελίσσεται και διευρύνεται ο ορισµός του τι µπορεί να αποτελέσει καταχρηστική ρήτρα σε µία δανειακή σύµβαση. εν θέλω να επεκταθώ σε σειρά άλλων νοµοθετηµάτων που άµεσα ή έµµεσα προστατεύουν τον δανειολήπτη για να µην σας κουράσω. Τονίζω πάντως ότι το Ευρωπαϊκό δίκαιο προσφέρει ήδη µία επαρκή θωράκιση και εξελίσσεται συνεχώς. (Ένα δικαστικό σύστηµα υψηλής ποιότητας και ταχύτητας) Καταλήγοντας θα ήθελα να σας παρακαλέσω να ξεφύγουµε από τα στενά πλαίσια του θέµατός µας και να σκεφτούµε λίγο ότι συχνά και ειδικά σε περιόδους µεγάλης οικονοµικής κρίσης ο καταναλωτής χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών µπορεί και αυτός να είναι θύµα κακοπληρωτών στους οποίους έδειξε εµπιστοσύνη. 3 http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:32008l0048:el:html Page 9 of 10
Πως µπορεί λοιπόν να πάρει τα οφειλόµενα πίσω ώστε να µπορέσει και αυτός µε τη σειρά του να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του; Νοµίζω ότι εδώ πρέπει να σταθούµε λίγο στην ποιότητα και ταχύτητα του δικαστικού συστήµατος το οποίον πρέπει να εξασφαλίζει ότι τα οφειλόµενα θα επιστραφούν στον δικαιούχο και ότι αν σε έσχατη περίπτωση παραστεί ανάγκη, η διαδικασία πτώχευσης θα είναι γρήγορη και αποτελεσµατική. Το δικαστικό σύστηµα στην Ελλάδα αλλά και σε άλλα Κράτη Μέλη υποφέρει από σοβαρές δυσλειτουργίες όπως: µεγάλες καθυστερήσεις, µη χρησιµοποίηση µοντέρνων µεθόδων όπως είναι η ηλεκτρονική δίκη, ανυπαρξία χρήσης εναλλακτικών τρόπων επίλυσης διαφορών όπως είναι η διαµεσολάβηση. Την στιγµή αυτή και στα πλαίσια του προγράµµατος οικονοµικής ανασυγκρότησης γίνεται µία σοβαρή προσπάθεια εκσυγχρονισµού της ελληνικής κρατικής µηχανής και του δικαστικού συστήµατος ειδικότερα. Σηµαντική τεχνική συµπαράσταση προσφέρεται στις ελληνικές αρχές από την Επιτροπή και του άλλους δανειστές για την εισαγωγή σύγχρονων µεθόδων ηλεκτρονικών εφαρµογών στα δικαστήρια, για τον εκσυγχρονισµό της πολιτικής δικονοµίας, για την εφαρµογή της διαµεσολάβησης και την επιτάχυνση της διοικητικής δίκης. Αναφέρω πολύ επιγραµµατικά τα σηµαντικότερα γιατί είµαι πεπεισµένη ότι οποιαδήποτε λύση και αν βρεθεί για τα υπερχρεωµένα νοικοκυριά θα είναι καταδικασµένη σε αποτυχία αν προσκόψει σε ένα δικαστικό σύστηµα αργό και αναποτελεσµατικό. Η δικαιοσύνη και σε αυτή περιλαµβάνω και την εξωδικαστική επίλυση των διαφορών - είναι σε καιρούς κρίσης περισσότερο από ποτέ η τελευταία ελπίδα ενός απελπισµένου ανθρώπου ότι θα τον βοηθήσει να βρεθεί γρήγορα και αποτελεσµατικά µία λύση στο πρόβληµά του για να ξαναστηθεί στα πόδια του αλλά επίσης µία λύση που δεν θα είναι άδικη για τον δανειστή. Κάθε λύση, εάν δεν είναι δίκαιη, αργά ή γρήγορα θα έχει τα αντίθετα από τα επιδιωκόµενα αποτελέσµατα τόσο για τα άτοµα όσο και για την κοινωνία στο σύνολό της. Ευχαριστώ Page 10 of 10