«Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου : Ένα εκπαιδευτικό λογισμικό διδασκαλίας της Γεωλογίας Γεωγραφίας Α Γυμνασίου με χρήση διαδραστικού πίνακα» Άρης Ασλανίδης 1, Αδάμ Δαμιανάκης 2, Κατερίνα Τσαδήμα 3 1 Εκπαιδευτικός Επιστημονικός υπεύθυνος εκπαιδευτικής πύλης EducationPlace.gr, Μεταπτυχιακός φοιτητής του προγράμματος «Σπουδές στην Εκπαίδευση» του Ε.Α.Π. info@educationplace.gr 2 Γενικός Διευθυντής Conceptum Α.Ε., Ph.D. ad@conceptum.gr 3 Σχεδιάστρια εκπαιδευτικού λογισμικού Conceptum Α.Ε., MSc katerina@conceptum.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται το εκπαιδευτικό λογισμικό «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» το οποίο αναπτύχθηκε για να υποστηριχθεί η διδασκαλία του μαθήματος της γεωλογίας γεωγραφίας αυτής της τάξης με χρήση διαδραστικού πίνακα. Ο διαδραστικός πίνακας αποτελεί σύγχρονο διδακτικό μέσο με πλήθος πλεονεκτημάτων, το οποίο εντάσσεται στις ΤΠΕ. Η αξιοποίησή του επιτρέπει, μεταξύ άλλων, σε όλους τους μαθητές της τάξης να συμμετάσχουν και να συνεργαστούν συμβάλλοντας καθοριστικά να κατακτήσουν τη γνώση ενεργητικά μέσα από την ομαδική συνεργασία τους και την αλληλεπίδραση ενώ, επίσης, βοηθά αποτελεσματικά τον εκπαιδευτικό να μεταβεί από το δασκαλοκεντρικό μοντέλο διδασκαλίας προς το μαθητοκεντρικό μοντέλο μάθησης. Το εκπαιδευτικό λογισμικό «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» δημιουργήθηκε σε απόλυτη συμβατότητα τόσο με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) όσο και με το Αναλυτικό Πρόγραμμα (Α.Π.) του μαθήματος. Αποτελείται από 22 μαθήματα τα οποία κατανέμονται σε 4 ενότητες και περιλαμβάνουν 90 διαδραστικές δραστηριότητες διαφόρων τύπων που προσφέρουν με πρωτότυπο, ευχάριστο, παιγνιώδη και δημιουργικό τρόπο έγκυρη γεωλογική και γεωγραφική γνώση στους μαθητές. Επιπλέον των καινοτόμων διαδραστικών δραστηριοτήτων μέσω των οποίων εξελίσσεται κάθε μάθημα, το εκπαιδευτικό λογισμικό υποστηρίζεται τόσο με Βιβλίο Εκπαιδευτικού το οποίο περιλαμβάνει τους στόχους κάθε μαθήματος, αναλυτικές οδηγίες και εναλλακτικές διδακτικές προσεγγίσεις όσο και με Τετράδιο Εργασιών, το οποίο -παρέχοντας ανά [1068]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ μάθημα εργασίες, δραστηριότητες, μικρές έρευνες κ.ά.- ενισχύει την αυτενέργεια των μαθητών, αναπτύσσει περαιτέρω τις δεξιότητές τους και μεγιστοποιεί το γνωστικό τους όφελος. Συγκροτεί επομένως το εκπαιδευτικό λογισμικό «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» ένα πλήρες διδακτικό πακέτο ενώ επιπλέον καταγράφεται ως το πρώτο -με κριτήριο τον χρόνο δημιουργίας του- ειδικό ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό λογισμικό που δημιουργήθηκε στη χώρα μας για τη διδασκαλία με διαδραστικό πίνακα της γεωλογίας γεωγραφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, γεγονός που προσδίδει στο έργο ιδιαίτερη επιστημονική και παιδαγωγική σημασία. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: ΤΠΕ, διαδραστικός πίνακας, εκπαιδευτικό λογισμικό, γεωλογία γεωγραφία, δευτεροβάθμια εκπαίδευση ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ως Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ) χαρακτηρίζονται οι τεχνολογίες που αφορούν τους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές (Η/Υ) ή μέσα που στηρίζονται στη χρήση των Η/Υ, όπως το Διαδίκτυο (Internet), τα Πολυμέσα (Multimedia), τα Υπερμέσα (Hypermedia) κτλ. (Καλούρη-Αντωνοπούλου & Σιγάλας, 2009). O σύγχρονος εκπαιδευτικός πρέπει να έχει γνώσεις χρήσης των ΤΠΕ αλλά και αξιοποίησής τους στη διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων (Νιάρρου & Γρουσουζάκου, 2007). Ο διαδραστικός πίνακας είναι ένας λευκός πίνακας από ανθεκτικό πλαστικό, ο οποίος συνδέεται σε έναν Η/Υ και έναν προβολέα. Όταν η εικόνα της οθόνης του Η/Υ προβάλλεται στον πίνακα, ο διαδραστικός πίνακας μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως οθόνη αφής Η/Υ. Απλώς και μόνο χρησιμοποιώντας κάποιος τον δείκτη μπορεί να ελέγξει τις λειτουργίες του Η/Υ. Παράλληλα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κοινός πίνακας μαρκαδόρου. Αυτή η σύνθετη λειτουργικότητα καθιστά τον διαδραστικό πίνακα ένα πολυχρηστικό εργαλείο (Μητάκος, 2007). Ο διαδραστικός πίνακας ανήκει στην κατηγορία των τεταρτογενών Μέσων (Sofos, 2005, όπ. αναφ. στο Σοφός, 2009) τα οποία (McLuhan, 2001, Faulstich, 1995, Sofos, 2005, όπ. αναφ. στο Σοφός, 2009): Αναλαμβάνουν και υποκαθιστούν τις λειτουργίες των κλασικών μέσων (π.χ. ο διαδραστικός πίνακας καλύπτει όλες τις λειτουργίες του μαυροπίνακα). Διευρύνουν τις δυνατότητες του κλασικού πίνακα προσφέροντας ψηφιακές προεκτάσεις (π.χ. διαθέτουν ψηφιοποιημένες συλλογές συμβόλων, διαδραστικές εφαρμογές, ψηφιοποιούν τα περιεχόμενα του πίνακα και τα αποστέλλουν ηλεκτρονικά). Έχουν την τάση να κρύβουν την ψηφιακή τους υποδομή, αφού ο υπολογιστής και ο projector δεν βρίσκονται στο οπτικό πεδίο των μαθητών και των εκπαιδευτικών. [1069]
Διαμορφώνουν νέες/καινοτόμες εφαρμογές όπως ηλεκτρονική μάθηση από απόσταση. Θέτουν το υπάρχουν σύστημα (σχολείο, διδασκαλία, εκπαιδευτικοί, μαθητές) μπροστά από νέες προκλήσεις και όρια, τα οποία πρέπει να υπερνικηθούν προκειμένου να είναι δυνατή η ομαλή τους ένταξη και η εξισορρόπηση του συστήματος (Kron & Σοφός, 2007, όπ. αναφ. στο Σοφός, 2009). Η αναγκαιότητα χρησιμοποίησης ποικιλόμορφου εποπτικού υλικού στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία και η ένταξή του σε ένα περιβάλλον διδακτικά προσανατολισμένο με άξονες τις προϋπάρχουσες ιδέες, τις αντιλήψεις και τις γνωστικές δυσκολίες των μαθητών, σε συνδυασμό με τις εκπαιδευτικές ανάγκες που να αντιτίθεται στα στενά και δεσμευτικά όρια της τάξης και να διευκολύνει τον εκπαιδευτικό στην διδασκαλία γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Είναι αδιαμφισβήτητη επομένως η ανάγκη του εκπαιδευτικού για εποπτικό υλικό, έτοιμα σχέδια μαθημάτων και η άμεση πρόσβαση μέσω μιας στοχευμένης αναζήτησης σε έτοιμο καλά τεκμηριωμένο και ταξινομημένο υλικό (Χαλκιά & Θεοδωρίδης, 2002, όπ. αναφ. στο Σπυράτου κ.ά., 2004) το οποίο να αποτελεί μια δεξαμενή διδακτικών εργαλείων που θα αξιοποιεί ο εκπαιδευτικός, ώστε η εφαρμογή στην τάξη να είναι εύκολη, γρήγορη και αποτελεσματική (Jonassen 2000, όπ. αναφ. στο Σπυράτου κ.ά., 2004). Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια μεγάλη ανάπτυξη εκπαιδευτικού λογισμικού που καλύπτει όλα τα γνωστικά αντικείμενα και βαθμίδες εκπαίδευσης (Νιάρρου & Γρουσουζάκου, 2007). Η «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» αποτελεί ειδικό εκπαιδευτικό λογισμικό που δημιουργήθηκε για την υποστήριξη της διδασκαλίας αυτού του μαθήματος με χρήση διαδραστικού πίνακα. ΟΙ ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η ένταξη των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη θεωρείται σήμερα απαραίτητη για δύο κυρίως λόγους (Δημητρακοπούλου, 1997, όπ. αναφ. στο Καλούρη- Αντωνοπούλου & Σιγάλας, 2009): Επιστημολογικοί λόγοι: Η χρήση των ΤΠΕ έχει διαφοροποιήσει τον τρόπο που οι επιστήμονες εργάζονται και αναπτύσσουν τις επιστήμες. Οι δυνατότητες συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών, οι γρήγοροι υπολογισμοί, η παραγωγή εικόνων, οι προσομοιώσεις και οι μοντελοποιήσεις, η άμεση επικοινωνία από απόσταση κ.ά. έχουν μετατρέψει τον ηλεκτρονικό υπολογιστή σε βασικό εργαλείο κάθε επιστήμονα. Μαθησιακοί λόγοι: Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί εκπαιδευτικά λογισμικά που δίνουν νέες δυνατότητες, τόσο για τις δραστηριότητες που μπορούν να αναλάβουν οι μαθητές όσο και για την υποστήριξη της ίδιας της διαδικασίας της μάθησης. Οι ΤΠΕ μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στη δημιουργία ενός μαθησιακού αλληλεπιδραστικού περιβάλλοντος που διευκολύνει τη [1070]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ διαπραγμάτευση των πληροφοριών και τη συστηματική προσέγγιση εννοιών μέσα από διερευνητικές, ομαδοσυνεργατικές διαδικασίες και διαθεματικές προεκτάσεις (Σταυρίδου, 2000, όπ. αναφ. στο Σπυράτου κ.ά., 2004). Οι διαδραστικοί πίνακες αποτελούν έναν πολύ αποτελεσματικό τρόπο διάδρασης με ψηφιακό υλικό και πολυμέσα σε ένα περιβάλλον εκπαίδευσης με πολλά άτομα. Παρουσιάζουν κάθε εκπαιδευτική πηγή με έναν ιδιαίτερα ελκυστικό τρόπο και κάνουν την εκπαίδευση πιο διασκεδαστική, τόσο για τους εκπαιδευόμενους όσο και για τους εκπαιδευτές, με χρήση περισσότερων και μεγαλύτερης ποικιλίας μέσων εκπαίδευσης. Επίσης, είναι κατάλληλοι για τις ανάγκες μικρών και μεγάλων σε πλήθος τάξεων (Νιάρρου & Γρουσουζάκου, 2007). Η αξία του διαδραστικού πίνακα στην αναβάθμιση της διδακτικής διαδικασίας (και βέβαια στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών, ανάμεσά τους και της γεωλογίας γεωγραφίας) αναδεικνύεται και από τα ακόλουθα: Τις τελευταίες δεκαετίες δίνεται ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στις διαδικασίες αλληλεπίδρασης και πως αυτές μετουσιώνονται σε γνώση (Κόκκοτας, 2002). Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ευρημάτων που επιτρέπουν να καταγραφεί πως οι μαθητές υιοθετούν τις μορφές σκέψης που παρατηρούν σε άλλους και τους τρόπους με τους οποίους διάφορα κοινωνικά και φυσικά στοιχεία του περιβάλλοντος μπορούν να υποστηρίζουν τη μάθηση. Στο σχολείο του μέλλοντος, στο μάθημα των φυσικών επιστημών θα πρέπει να δίνεται ουσιαστικό θεωρητικό βάρος στον ρόλο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και της από κοινού οικοδόμησης νοημάτων (Vygotsky, 1963, Leontiev, 1978, Cole, 1996, όπ. αναφ. στο Κόκκοτας, 2002). Με αυτή την προοπτική η αλληλεπίδραση ανάγεται ως κεντρικό στοιχείο, θεμελιώδες και απαραίτητο της μαθησιακής διαδικασίας και όχι απλά ως ένα επικουρικό στοιχείο. Οι σύγχρονες επιστημολογικές θέσεις για τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών δέχονται πως η γνώση είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, δεν λαμβάνεται παθητικά, χτίζεται ενεργητικά, δε μεταβιβάζεται ούτε μεταφέρεται από τον δάσκαλο αυθεντία. Αυτές οι θέσεις φυσικά επιφυλάσσουν διαφορετικούς ρόλους για δασκάλους και μαθητές. Έτσι, στο σχολείο του μέλλοντος ο ρόλος του δασκάλου είναι καθοδηγητικός, διαπραγματευτικός, διαγνωστικός, συμβουλευτικός (Κόκκοτας, 2002). Τα διδακτικά μέσα μπορούν να ασκήσουν ιδιαίτερη επίδραση στη διδασκαλία και την εκμάθηση (Γιώτη & Κατσίκης, 2007). Ειδικά για τη γεωγραφία, ο ρόλος των διδακτικών μέσων στη διδασκαλία της υπήρξε ανέκαθεν σημαντικός και η χρήση τους έχει μακρά παράδοση. Η γεωγραφία, λόγω της ιδιοτυπίας της η οποία συνίσταται στην αδυναμία, στις περισσότερες των περιπτώσεων, άμεσης επαφής με το προς διδασκαλία αντικείμενο και εξαιτίας της πολλαπλότητας των θεματικών της πεδίων, απαιτεί τη χρήση πολλών και διαφορετικού είδους διδακτικών [1071]
μέσων. Επομένως, εύκολα συνάγεται η σχέση-εξάρτηση μεταξύ της επιτυχίας της διδασκαλίας του γεωγραφικού μαθήματος και της σωστής επιλογής και χρήσης διδακτικών μέσων (Κατσίκης κ.ά., 2004, όπ. αναφ. στο Γιώτη & Κατσίκης, 2007). Με τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας μπορεί να επιτευχθεί όχι μόνο η καλύτερη μετάδοση των γεωγραφικών γνώσεων αλλά και η δημιουργία γεωγραφικών βιωμάτων. Με τη χρησιμοποίησή τους, μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι βοηθούν στη δημιουργία ορθών γεωγραφικών παραστάσεων. Ειδικά τεστ που έγιναν σχετικά με τη διδασκαλία της γεωγραφίας απέδειξαν ότι η ασαφής γνώση και οι εσφαλμένες αντιλήψεις ορισμένων ανθρώπων σε γεωγραφικά θέματα οφείλονται στη συνεχή θεωρητική κάλυψη των θεμάτων (μερικές φορές με ακατάσχετη φλυαρία) και μπορούν συνήθως να εξαλειφθούν αποτελεσματικά με τη χρήση εποπτικών μέσων (Λαμπρινός, 2008). Ακόμη, σε έρευνες (Λαμπρινός κ.ά., 2002, Κατσίκης κ.ά., 2004, όπ. αναφ. στο Γιώτη & Κατσίκης, 2007) διαπιστώθηκε ότι όσο περισσότερα εποπτικά μέσα χρησιμοποιούνται κατά τη διδασκαλία του μαθήματος της γεωγραφίας, τόσο πιο εύκολο και ελκυστικό γίνεται για τους μαθητές. Τα βασικά σημεία της καινοτομίας που προσφέρει η χρήση του διαδραστικού πίνακα είναι η συμμετοχή της ολομέλειας στο μάθημα και η αλλαγή του ρόλου του εκπαιδευτικού που πλέον δρα ως μεσολαβητής ανάμεσα στην οθόνη και στην τάξη (Σοφός, 2009). Πλεονεκτήματά του, μεταξύ άλλων, είναι (Σοφός, 2009): Α) Προσφέρει καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των μαθητών, καθώς χρησιμοποιώντας τον διαδραστικό πίνακα λειτουργούν όλοι μαζί ως ομάδα. Β) Επιτρέπει στα μέλη της ομάδας να ρωτήσουν και να ακούσουν ερωτήσεις άλλων και τις αντιδράσεις τους, πριν αρχίσουν να πράττουν μόνοι τους. Γ) Οι εκπαιδευτικοί έχουν αυξημένη δυνατότητα να αφοσιώνονται στις απαντήσεις των μαθητών κατά τη διάρκεια του μαθήματος, όταν χρησιμοποιούνται διαδραστικοί πίνακες. Δ) Ο ρυθμός διεξαγωγής του μαθήματος σε μια τάξη που έχει διαδραστικό πίνακα είναι γρηγορότερος. Ε) Υπάρχει αλληλεξάρτηση μεταξύ του διαδραστικού πίνακα και της συμμετοχής των μαθητών στο μάθημα κ.ά. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟΥ Η δημιουργία του εκπαιδευτικού λογισμικού «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου», το οποίο υποστηρίζει πλήρως τη διδασκαλία του μαθήματος με χρήση διαδραστικού πίνακα, έρχεται ως φυσική συνέχεια των εξελίξεων και διεργασιών που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια λόγω της ένταξης και αξιοποίησης των ΤΠΕ στον χώρο της εκπαίδευσης. Είναι έργο απόλυτα συμβατό τόσο με το Δ.Ε.Π.Π.Σ. όσο και το Α.Π. του μαθήματος, ενσωματώνει πλήθος ερευνητικών συμπερασμάτων αξιόλογων επιστημόνων της χώρας μας ενώ αναδεικνύει και αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες που προσφέρει στη διδακτική διαδικασία ο διαδραστικός πίνακας δυνατότητες οι οποίες [1072]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ παρατέθηκαν αναλυτικά προηγούμενα. Το εκπαιδευτικό λογισμικό αποτελείται από 3 μέρη: Τις διαδραστικές δραστηριότητες. Το Βιβλίο Εκπαιδευτικού. Το Τετράδιο Εργασιών. Μεταξύ άλλων, οι δημιουργοί του εκπαιδευτικού λογισμικού έλαβαν υπόψη τους για τον σχεδιασμό και την υλοποίησή του και τα εξής: Στις μέρες μας, μετά τη συνεχή κινητικότητα που λαμβάνει χώρα σε πολιτικό, κοινωνικό, πληθυσμιακό και ιδεολογικό επίπεδο, τις διαρκείς μικρές ή μεγάλες μεταβολές σε πλείστους όσους τομείς του φυσικού ή (και) του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, τα προβλήματα στον χώρο ή του χώρου που επηρεάζουν άβιο και έμβιο κόσμο, τους πραγματικά εξωφρενικά ταχείς ρυθμούς των αλλαγών που κατέστησαν «το μακράν, εγγύς και το μεγάλο, μικρό», συνιστά κοινό τόπο η διαπίστωση ότι η γνώση του χώρου αυτού καθεαυτού, αλλά και των φαινομένων και διεργασιών που λαμβάνουν χώρα σ αυτόν, καθώς και των αποτελεσμάτων τους, αποτελεί απαίτηση «εκ των ουκ άνευ» για το ανθρώπινο γένος (Κατσίκης, 2004). Η γεωγραφική εκπαίδευση θα πρέπει να έχει ως στόχο της την ανάπτυξη της γεωγραφικής σκέψης μέσα από τη σωστή αξιοποίηση της γεωγραφικής γνώσης (Λαμπρινός, 2009). Όπως επισημαίνεται στο Βιβλίο Εκπαιδευτικού του σχολικού εγχειριδίου Γεωλογίας Γεωγραφίας Β Γυμνασίου (Ασλανίδης κ.ά., 2009), ο έντονος ρυθμός των αλλαγών τις οποίες υφίσταται η επιφάνεια της Γης από την αλληλεπίδραση των φυσικών παραγόντων και των δραστηριοτήτων του ανθρώπου δεν επιτρέπει πλέον στη γεωγραφική εκπαίδευση να έχει γνωσιοκεντρικό χαρακτήρα. Η απομνημόνευση ορισμένων βασικών γεωγραφικών στοιχείων είναι αναγκαία, αυτό όπως που πρέπει κυρίως να εξασφαλίζει η διδασκαλία του μαθήματος είναι η κατάλληλη προσέγγιση και αξιοποίηση της πληροφορίας, ώστε ο μαθητής να ερμηνεύει φαινόμενα ή διαδικασίες με γεωγραφικό περιεχόμενο και να προτείνει λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα. Επομένως, το ενδιαφέρον της διδασκαλίας θα πρέπει να εστιάζεται κυρίως στην απόκτηση από τον μαθητή μιας όσο το δυνατόν ολιστικής εικόνας του σύγχρονου κόσμου και στην ανάπτυξη των ικανοτήτων που επιτρέπουν την καλύτερη κατά το δυνατόν επεξεργασία και αξιοποίηση πληροφοριών με γεωγραφικό περιεχόμενο. Όπως αναφέρεται στο Βιβλίο Δασκάλου του σχολικού εγχειριδίου Γνωρίζω της Ελλάδα, Γεωγραφία Ε Δημοτικού (Γαλάνη κ.ά., 2002), η διδακτικήπαιδευτική διαδικασία για το μάθημα της γεωγραφίας δε συνεπάγεται μόνο την υλοποίηση στόχων γνωστικού περιεχομένου, αλλά και στόχων ψυχοκινητικού και συναισθηματικού χαρακτήρα. Στις μέρες μας, μια [1073]
εποικοδομητική διδασκαλία της γεωγραφίας πρέπει να στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στην εφαρμογή των αρχών της συνεργατικής μάθησης, στη χρησιμοποίηση της ενεργητικής διαδικασίας μάθησης (μέσω πρακτικών που προάγουν και αξιοποιούν την αυτενέργεια των μαθητών, την ανακάλυψη και τη διερεύνηση), στη χρήση όσο το δυνατόν περισσότερων διδακτικών μέσων που επιτρέπουν την απόκτηση ολοκληρωμένης αντίληψης για το διδακτικό αντικείμενο, στην αξιοποίηση των βιωμάτων και των εμπειριών των μαθητών. Σύμφωνα με ερευνητικές διαπιστώσεις (Lambrinos & Bibou, 2006, όπ. αναφ. στο Λαμπρινός, 2009) οι μαθητές προσπαθούν να συνδέσουν το μάθημα της γεωγραφίας με την καθημερινή τους ζωή. Η μελέτη της γεωγραφίας απαιτεί τη χρήση πολυάριθμων εργαλείων, εννοιών και δεξιοτήτων. Τα γραφικά εργαλεία κυμαίνονται από τους απλούς χάρτες ως τα σύνθετα γραφικά των υπολογιστών. Οι δάσκαλοι και οι μαθητές που έχουν πρόσβαση στους υπολογιστές αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο τη χρησιμότητά τους σε όλες τις τάξεις ως μέσο ενίσχυσης της γνώσης και διεύρυνσης των βασικών δεξιοτήτων στη γεωγραφία (Γιώτη & Κατσίκης, 2007). Οι παρανοήσεις και εναλλακτικές αντιλήψεις που εμφανίζουν οι μαθητές σε θέματα φυσικής γεωγραφίας έχουν καταγραφεί από αρκετούς ερευνητές. Για να αντιμετωπιστούν οι δυσκολίες των μαθητών και για την οικοδόμηση της γεωγραφικής γνώσης έχουν γίνει πολλές προτάσεις που αφορούν σε ένα μεγάλο μέρος τη χρήση εποπτικών μέσων και τα τελευταία 30 χρόνια την αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας. Ψηφιακοί χάρτες, υπερμεσικές εφαρμογές, διαδίκτυο, γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών, εικονικά τοπία και ταξίδια έχουν προταθεί από πολλούς ερευνητές για παροχή γεωγραφικής πληροφορίας με πολλαπλές αναπαραστάσεις, παροχή κινήτρων και ενεργό συμμετοχή των μαθητών στη διδακτική πράξη (Μπέλλου κ.ά., 2002). Ειδικότερα, μία προσέγγιση που υπόσχεται θετικά μαθησιακά αποτελέσματα είναι η αξιοποίηση των προσομοιώσεων (Futo & Gergely, 1990, Pang, 1995, Μικρόπουλος, 2002, όπ. αναφ. στο Μπέλλου κ.ά., 2002). Σύμφωνα με τις Νιάρρου και Γρουσουζάκου (2007), τα εκπαιδευτικά λογισμικά που θα χρησιμοποιηθούν κατά τη χρήση του διαδραστικού πίνακα, θα πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένα ώστε να παρέχουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες με τα εξής χαρακτηριστικά: Α) Οπτικά μαθήματα. (Σχεδιάζονται μαθήματα με πλήρη εκμετάλλευση εικόνων, χαρτών, διαγραμμάτων, μοντέλων προσομοίωσης.) Β) Παύση, μετακίνηση πίσω μπρος στην προσομοίωση. (Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει τον πλήρη έλεγχο μιας διαδικασίας προσομοίωσης. Θα πρέπει να μπορεί να σταματά, να πηγαίνει εμπρός-πίσω ανάλογα με τις απαιτήσεις της τάξης.) Γ) Τρόποι μάθησης. (Μπορούν να υποστηριχθούν πολλοί τρόποι μάθησης. Όταν ο ίδιος ο μαθητής εισάγει στοιχεία σε μια διαδικασία σύροντας μια εικόνα, συμπληρώνοντας ένα κενό, επιλέγοντας μια [1074]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ απάντηση, τότε η μάθηση γίνεται πιο δυνατή και πιο εποικοδομητική για όλη την τάξη.) Δ) Η εκπαιδευτική δραστηριότητα μπορεί να λειτουργήσει ανεξάρτητα από τον εκπαιδευτικό. (Η οθόνη μπορεί να μοιάζει σαν μια αποστολή προς εξερεύνηση. Σχεδιάζοντας τέτοιου είδους δραστηριότητες θα μπορούσε η οθόνη να χωριστεί σε ανεξάρτητα τμήματα όπου σε κάθε ένα αναπτύσσεται μια διαφορετική προσέγγιση του ίδιου σεναρίου.) ΟΙ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Οι διαδραστικές δραστηριότητες συγκροτούν το πρώτο μέρος του εκπαιδευτικού λογισμικού. Προορίζονται για να χρησιμοποιηθούν στην τάξη κατά τη διδασκαλία του μαθήματος και έχουν έντονα ομαδοσυνεργατικό χαρακτήρα, υποστηρίζοντας την ενεργητική μάθηση και διευκολύνοντας το έργο του εκπαιδευτικού. Διαρθρώνονται σε 22 μαθήματα που είναι προσαρμοσμένα στο αναλυτικό πρόγραμμα της γεωλογίας γεωγραφίας και καλύπτουν τη συντριπτική πλειοψηφία των στόχων του. Τα 22 μαθήματα κατανέμονται σε 4 ενότητες (Οι χάρτες, Το φυσικό περιβάλλον της Γης, Οι άνθρωποι στη Γη, Γνωριμία με τις ηπείρους) και σ αυτά συνολικά περιλαμβάνονται 90 διαδραστικές δραστηριότητες διαφόρων τύπων που προσφέρουν με πρωτότυπο, ευχάριστο, παιγνιώδη και δημιουργικό τρόπο έγκυρη γεωλογική και γεωγραφική γνώση στους μαθητές. Οι διαδραστικές δραστηριότητες περιλαμβάνουν: προσομοιώσεις, ανοικτές ασκήσεις οι οποίες υλοποιούνται τελείως ελεύθερα μέσα από την αλληλεπίδραση των μαθητών και χωρίς δεδομένη «σωστή» απάντηση, υπερμέσα, μελέτες περίπτωσης, ψηφιακούς χάρτες, αξιοποίηση φωτογραφιών και βίντεο, κατασκευή χαρτών κ.ά. Ενδεικτικά, παρατίθενται μερικές από τις δραστηριότητες: Στο μάθημα Θερμοκρασία του αέρα, άνεμοι, βροχές και στη δραστηριότητα Η θερμοκρασία του αέρα οι μαθητές καλούνται σε 4 διαδοχικά στάδια να γνωρίσουν με τη βοήθεια ενός θερμομέτρου πώς μεταβάλλεται η θερμοκρασία του αέρα σε συνάρτηση με το γεωγραφικό πλάτος, το υψόμετρο κ.ά. Μετακινώντας, για παράδειγμα, οι μαθητές το θερμόμετρο από τον Ισημερινό προς τον Βόρειο ή τον Νότιο Πόλο παρατηρούν ότι μειώνεται η θερμοκρασία του. Στην ίδια δραστηριότητα και σε επόμενο στάδιο, παρατηρούν τις αυξομειώσεις του θερμομέτρου κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας κτλ. Στο μάθημα Οι άνθρωποι στον πλανήτη και στη δραστηριότητα Η κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού οι μαθητές καλούνται να αποφασίσουν σε ποιες περιοχές του πλανήτη ζουν περισσότεροι άνθρωποι συγκρίνοντας τα ζευγάρια: ορεινή και παραθαλάσσια περιοχή, ειρηνική και εμπόλεμη, εύφορη και άγονη, βιομηχανική και αγροτική. Για κάθε περιοχή υπάρχει μια μπάρα όπου ένας οδηγός μπορεί να μετακινείται [1075]
κατά μήκος της. Μέσα από την αλληλεπίδραση των μαθητών και τελείως ελεύθερα, αφού έχει προκριθεί από τους δημιουργούς του λογισμικού η επιλογή να μην δοθεί «λύση» στη συγκεκριμένη δραστηριότητα, διαμορφώνεται κάθε φορά η απόφαση. Στο μάθημα Οι άνθρωποι στον πλανήτη και στη δραστηριότητα Παίζοντας με την πληθυσμιακή πυκνότητα χωρών δίνεται στους μαθητές χάρτης πληθυσμιακής πυκνότητας των χωρών του πλανήτη και ζητείται από αυτούς να τον μελετήσουν και να συμπληρώσουν τις πληθυσμιακές πυκνότητες πέντε χωρών σε πίνακα που περιέχει τα ονόματά τους. Κάθε φορά που υλοποιείται η δραστηριότητα εμφανίζεται άλλη πεντάδα χωρών στον προς συμπλήρωση πίνακα, γεγονός που δίνει μοναδική δυνατότητα στον εκπαιδευτικό στο να εξασκηθούν όλοι οι μαθητές της τάξης και τονώνει κάθε φορά το ενδιαφέρον. Στο μάθημα Η χρήση των χαρτών στην καθημερινή ζωή και στη δραστηριότητα Προσανατολισμός με χάρτη και πυξίδα δίνεται ένας χάρτης και μια πυξίδα και οι μαθητές καλούνται να τοποθετήσουν την πυξίδα σε διάφορες θέσεις της επιλογής τους. Με κάθε αλλαγή της πυξίδας αλλάζει αντίστοιχα και ο προσανατολισμός του χάρτη. Στη δραστηριότητα υπάρχει πληροφοριακό κείμενο (το οποίο σύρεται και είναι διαθέσιμο αν χρειαστεί) με οδηγίες για το πώς χρησιμοποιούνται συνδυαστικά η πυξίδα με τον χάρτη για τον προσανατολισμό. Αναλυτικά, τα μαθήματα του λογισμικού ανά ενότητα είναι τα ακόλουθα: Ενότητα Οι χάρτες Το φυσικό περιβάλλον της Γης Οι άνθρωποι στη Γη Γνωριμία με τις ηπείρους Μάθημα Γεωγραφικές συντεταγμένες, Παιχνίδια με τις γεωγραφικές συντεταγμένες, Η χρήση των χαρτών στην καθημερινή ζωή, Είδη χαρτών Ο πλανήτης Γη, Το φυσικό περιβάλλον, Η γήινη ατμόσφαιρα, Θερμοκρασία του αέρα, άνεμοι, βροχές, Ο καιρός και το κλίμα, Το νερό στη φύση, Οι λίμνες της Γης, Οι ωκεανοί και οι θάλασσες της Γης, Τα ποτάμια της Γης, Η γεωλογική ιστορία του πλανήτη μας, Το εσωτερικό του πλανήτη μας, Η επιφάνεια της Γης αλλάζει, Οι μορφές της επιφάνειας της Γης, Βιόσφαιρα Οι άνθρωποι στον πλανήτη, Οι μεγάλες πόλεις του πλανήτη, Φυσικοί και ανθρώπινοι πόροι Ταξίδι στις ηπείρους Πίνακας 1: Τα μαθήματα του εκπαιδευτικού λογισμικού «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» ανά ενότητα ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ Το Βιβλίο Εκπαιδευτικού συγκροτεί το δεύτερο μέρος του εκπαιδευτικού λογισμικού και αποτελείται από γενικό και ειδικό μέρος ενώ μπορεί να εκτυπωθεί ώστε να χρησιμοποιηθεί σε έντυπη μορφή. [1076]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ Στο γενικό μέρος παρατίθεται πληροφοριακό υλικό για τη διδασκαλία της γεωγραφίας, τον ρόλο του εκπαιδευτικού στη διδασκαλία της γεωγραφίας και το εκπαιδευτικό λογισμικό διαδραστικού πίνακα. Στο ειδικό μέρος καταγράφονται ανά μάθημα οι διδακτικοί στόχοι που επιδιώκονται με τις δραστηριότητες που το αφορούν, στόχοι που βρίσκονται σε απόλυτη συμφωνία με αυτούς του Αναλυτικού Προγράμματος της γεωλογίας γεωγραφίας και παρέχονται οδηγίες για την αξιοποίηση του λογισμικού διαδραστικού πίνακα. Ενδεικτικά, για το μάθημα Είδη χαρτών στο Βιβλίο Εκπαιδευτικού αναγράφεται: ΕΙΔΗ ΧΑΡΤΩΝ Δραστηριότητες Τι μας δείχνει κάθε χάρτης; Ισοϋψείς καμπύλες Χαρτογραφώντας ένα νησί Ταξινομώντας τους χάρτες Ένας χάρτης για έναν τόπο ή πολλοί; Συνδυάζοντας χάρτες Αξιοποίηση του λογισμικού διαδραστικού πίνακα στη διδακτική προσέγγιση Οι δραστηριότητες που προσφέρονται στο λογισμικό συμβάλλουν στην κατάκτηση των ακόλουθων διδακτικών στόχων που, μεταξύ άλλων, τίθενται για το μάθημα: Οι μαθητές να είναι ικανοί: Να διακρίνουν τις βασικές κατηγορίες των χαρτών, καθώς και το είδος και την ποικιλία των πληροφοριών τις οποίες παρέχει κάθε κατηγορία. Να επιλέγουν τους κατάλληλους χάρτες που χρειάζονται, ανάλογα με το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν. Να συνδυάζουν διαφορετικά είδη χαρτών για την ερμηνεία φαινομένων. Με την πρώτη δραστηριότητα (Τι μας δείχνει κάθε χάρτης;) επιδιώκεται η συσχέτιση του τίτλου ενός χάρτη με το είδος των πληροφοριών που παρέχει. Η δεύτερη και η τρίτη δραστηριότητα (Ισοϋψείς καμπύλες και Χαρτογραφώντας ένα νησί) αποτελούν η μία συνέχεια της άλλης και εξελίσσονται βαθμιαία. Είναι έντονα διαδραστικές επιδιώκοντας να εισάγουν τους μαθητές στη διαδικασία χαρτογράφησης μιας περιοχής με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Πρέπει να τονιστεί στους μαθητές από τον εκπαιδευτικό ότι γκρεμός υπάρχει εκεί όπου οι ισοϋψείς είναι πολύ κοντά η μία στην άλλη. Επίσης, ευνοϊκές θέσεις για πόλεις ή λιμάνια αποτελούν οι φυσικά προφυλαγμένες ακτές, όπως π.χ. το εσωτερικό ενός θαλάσσιου κόλπου. Με την τέταρτη δραστηριότητα (Ταξινομώντας τους χάρτες) επιδιώκεται να γίνει κατανοητό από τους μαθητές ότι οι χάρτες διακρίνονται σε δύο μεγάλες [1077]
κατηγορίες, τους γενικούς και τους θεματικούς χάρτες. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να τονίσει στους μαθητές ότι διακρίνουμε αυτές τις δύο κατηγορίες συνήθως, όχι υποχρεωτικά πάντα (κι αυτό γιατί υπάρχουν διαφορετικές ταξινομήσεις). Στις δύο τελευταίες δραστηριότητες (Ένας χάρτης για έναν τόπο ή πολλοί; και Συνδυάζοντας χάρτες) οι μαθητές οδηγούνται -μέσα από την επιλογή σωστών και λανθασμένων προτάσεων- στα ακόλουθα συμπεράσματα: Για έναν τόπο, υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί χάρτες και χρησιμοποιούμε τον κατάλληλο, ανάλογα με το τι θέλουμε να πληροφορηθούμε. Συνδυάζοντας διαφορετικούς χάρτες του ίδιου τόπου, μπορώ να έχω πιο σύνθετη πληροφόρηση και να ερμηνεύω γεωγραφικά δεδομένα. Στο τέλος αυτών των δύο δραστηριοτήτων ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να τονίσει στους μαθητές ότι με τη μελέτη και τον συνδυασμό των χαρτών μπορούμε, ανάμεσα στα άλλα, να επιλύουμε προβλήματα της καθημερινής ζωής, όπως π.χ. πού θα χαραχθεί ένας δρόμος, πού θα κατασκευαστεί ένας σταθμός μετρό κτλ. ΤΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Το Τετράδιο Εργασιών συγκροτεί το τρίτο μέρος του εκπαιδευτικού λογισμικού ενώ μπορεί να εκτυπωθεί ώστε να χρησιμοποιηθεί σε έντυπη μορφή. Για κάθε μάθημα παρατίθεται αντίστοιχο Φύλλο Εργασίας το οποίο αποτελείται από εργασίες, μικρές έρευνες, ασκήσεις, δραστηριότητες κ.ά. που συμβάλλουν στο να εμπεδώσουν οι μαθητές τις γνώσεις που παίρνουν από κάθε μάθημα και να εμβαθύνουν σ αυτές. Ενδεικτικά, για το μάθημα Γεωγραφικές συντεταγμένες στο Τετράδιο Εργασιών αναγράφεται: Φύλλο Εργασίας: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ 1. Ακολουθήστε τη διαδρομή Γεωγραφικές Συντεταγμένες > Ο Ισημερινός. Α. Βρείτε τρεις χώρες που βρίσκονται στον Ισημερινό....... Β. Μία από τις χώρες που βρίσκονται στον Ισημερινό είναι και το Εκουαδόρ (Ισημερινός). Πληκτρολογώντας λέξεις, όπως «Εκουαδόρ-Ecuador», «Κίτο- Quito» κ.ά. -και πάντα με την επιτήρηση των γονέων ή των εκπαιδευτικών σας στο σπίτι ή στο σχολείο- αναζητήστε πληροφορίες στο διαδίκτυο για τη χώρα αυτή και γράψτε ένα μικρό κείμενο 50 περίπου λέξεων. Μην ξεχάσετε να αναφέρετε ως πηγή πληροφόρησής σας τον ιστότοπο από τον οποίο αξιοποιήσατε πληροφοριακό υλικό! [1078]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ 2. Ακολουθήστε τη διαδρομή Γεωγραφικές Συντεταγμένες > Ο Πρώτος Μεσημβρινός. Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, και με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες: α. Οι μεσημβρινοί είναι φανταστικοί κύκλοι. ( ) β. Ο Πρώτος Μεσημβρινός έχει γεωγραφικό μήκος 0 ο. ( ) γ. Το Γκρίνουιτς βρίσκεται στο Ηνωμένο Βασίλειο. ( ) δ. Οι μεσημβρινοί δεν είναι ίσοι μεταξύ τους. ( ) 3. Ακολουθήστε τη διαδρομή Γεωγραφικές Συντεταγμένες > Βρίσκοντας τις συντεταγμένες ενός τόπου. Ποιες από τις ακόλουθες γεωγραφικές συντεταγμένες είναι σωστές; Για όσες θεωρείτε ότι είναι λανθασμένες αιτιολογήστε την επιλογή σας. α. 120 ο Ν 80 ο Δ β. 40 ο Β 50 ο Δ γ. 60 ο Β 200 ο Α δ. 40 ο Ν 30 ο Α... 4. Ακολουθήστε τη διαδρομή Γεωγραφικές Συντεταγμένες > Βρίσκοντας τη θέση των κρατών. Ο Ισημερινός χωρίζει τη Γη σε βόρειο και νότιο ημισφαίριο ενώ ο πρώτος μεσημβρινός που διέρχεται από το Γκρίνουιτς του Ηνωμένου Βασιλείου χωρίζει τη Γη σε δυτικό και ανατολικό ημισφαίριο. Να γράψετε: α. Τρία κράτη που βρίσκονται στο βόρειο ημισφαίριο..... β. Τρία κράτη που βρίσκονται στο νότιο ημισφαίριο....... [1079]
γ. Τρία κράτη που βρίσκονται στο δυτικό ημισφαίριο....... δ. Τρία κράτη που βρίσκονται στο ανατολικό ημισφαίριο....... 5. Ακολουθήστε τη διαδρομή Γεωγραφικές Συντεταγμένες > Δορυφόροι της NASA. Α. Πληκτρολογώντας λέξεις, όπως «GPS», «Galileo» κ.ά. -και πάντα με την επιτήρηση των γονέων ή των εκπαιδευτικών σας στο σπίτι ή στο σχολείοαναζητήστε πληροφορίες στο διαδίκτυο για τα δορυφορικά συστήματα εντοπισμού θέσης και γράψτε ένα μικρό κείμενο 50 περίπου λέξεων. Μην ξεχάσετε να αναφέρετε ως πηγή πληροφόρησής σας τον ιστότοπο από τον οποίο αξιοποιήσατε πληροφοριακό υλικό! Β. Πραγματοποιήστε μια μικρή έρευνα στο οικογενειακό σας περιβάλλον για το αν χρησιμοποιούνται μηχανήματα ή συσκευές με ενσωματωμένα συστήματα εντοπισμού θέσης. Καταγράψτε τα αποτελέσματα της έρευνάς σας.... ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το εκπαιδευτικό λογισμικό «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου», το οποίο αναπτύχθηκε για να υποστηριχθεί η διδασκαλία του μαθήματος της γεωλογίας γεωγραφίας αυτής της τάξης με χρήση διαδραστικού πίνακα, αποτελεί ένα ολοκληρωμένο διδακτικό πακέτο με καινοτομική φιλοσοφία δημιουργίας, είναι διαμορφωμένο με τρόπο ελκυστικό και πρωτότυπο και μπορεί να αξιοποιηθεί είτε παράλληλα με άλλο διδακτικό υλικό (π.χ. σχολικό εγχειρίδιο, επιτοίχιους χάρτες κτλ.) είτε αυτόνομα με ιδιαίτερα υψηλό μαθησιακό όφελος. Πέραν του μαθησιακού οφέλους, οι δημιουργοί του επιδίωξαν αυτό το λογισμικό να συμβάλλει στο να γίνει αγαπητό και ενδιαφέρον το μάθημα στους μαθητές, στο να αναθερμανθεί γενικότερα το ενδιαφέρον για τη γεωλογία και τη γεωγραφία καθώς και στο να εξοικειωθούν ευκολότερα με τον διαδραστικό [1080]
2o Πανελλήνιο Εκπαιδευτικό Συνέδριο Ημαθίας ΠΡΑΚΤΙΚΑ πίνακα μαθητές και εκπαιδευτικοί. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η «Γεωλογία Γεωγραφία Α Γυμνασίου» αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο ειδικό εκπαιδευτικό λογισμικό που δημιουργήθηκε στη χώρα μας για τη διδασκαλία του μαθήματος της γεωλογίας γεωγραφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση με χρήση διαδραστικού πίνακα, γεγονός που προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο έργο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ασλανίδης, Α., Ζαφειρακίδης Γ. & Καλαϊτζίδης, Δ. (2009), Γεωλογία Γεωγραφία Β Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2. Γαλάνη, Λ., Κατσαρός, Γ., Κατσίκης, Α. & Τσουνάκος, Θ. (2002), Γνωρίζω την Ελλάδα, Γεωγραφία Ε Δημοτικού, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, Αθήνα: ΟΕΔΒ 3. Γιώτη, Κ & Κατσίκης, Α. (2007), Τα διδακτικά μέσα στο μάθημα της Γεωγραφίας Συγκριτική θεώρηση, Πρακτικά 5 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Διδακτική Φυσικών Επιστημών και Νέες Τεχνολογίες στην Εκπαίδευση», Ιωάννινα, 15-18 Μαρτίου 2007. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www.kodipheet.gr/fifth_conf/pdf_synedriou/teyxos_b 4. Καλούρη-Αντωνοπούλου, Ρ. & Σιγάλας, Χ. (2009), Γενική Διδακτική Μεθοδολογία, Γενικά Ψυχοπαιδαγωγικά Θέματα, Αθήνα: Μεταίχμιο 5. Κατσίκης Α. (2004), Δια-Θεματική Γεωγραφία, Αθήνα: Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός 6. Κόκκοτας, Π. (2002), Οι Φυσικές Επιστήμες στο σχολείο του μέλλοντος, Στο Κόκκοτας, Π., Βλάχος Ι., Πήλιουρας, Π. & Πλακίτση, Α. (Επιμ.) Η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στην κοινωνία της Πληροφορίας, Πρακτικά 1 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, σ. 9-19, Αθήνα, 18-21 Απριλίου 2002 7. Λαμπρινός, Ν. (2008), Διδακτική της Γεωγραφίας, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://users.auth.gr/~labrinos/books/geog-edu.pdf 8. Λαμπρινός, Ν. (2009), Σχετικά με τη διδασκαλία της Γεωγραφίας στο σχολείο, Θεσσαλονίκη: Γράφημα 9. Μητάκος, Δ. (2007), Από τον μαυροπίνακα στην παιδαγωγική αξιοποίηση του διαδραστικού πίνακα: Γεωγραφία, Γλώσσα και Μαθηματικά ΣΤ Δημοτικού, Πρακτικά 4 ου Συνεδρίου στη Σύρο-ΤΠΕ στην Εκπαίδευση, Σύρος, 4-6 Μαΐου 2007. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www.epyna.gr/modules.php 10. Μπέλλου, Ι., Σταυρίδου, Ε. & Κατσίκης, Α. (2002), Διδακτική Παρέμβαση στο Μάθημα της Γεωγραφίας με τη Συνδρομή του Εκπαιδευτικού Λογισμικού «Γεωμορφές», Πρακτικά 3 ου Συνεδρίου ΕΤΠΕ Οι ΤΠΕ στην [1081]
Εκπαίδευση, Ρόδος, 26-29/9/2002. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www.epyna.gr/show/geo.doc 11. Νιάρρου, Β. & Γρουσουζάκου, Ε. (2007), Ο Διαδραστικός Πίνακας στην Εκπαίδευση, Πρακτικά 4 ου Συνεδρίου στη Σύρο-ΤΠΕ στην Εκπαίδευση, Σύρος, 4-6 Μαΐου 2007. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www2.e-yliko.gr/htmls/articles 12. Σοφός, Α. (2009), Διαδραστικός Πίνακας. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www.pre.aegean.gr/documents/stufffiles 13. Σπυράτου, Ε., Κωτσάνης, Γ. & Δαπόντες, Ν. (2004), Από τον πλανήτη Γη στον παγκόσμιο χάρτη: μια ολοκληρωμένη διαθεματική διδακτική πρόταση, Πρακτικά 4 ου Συνεδρίου ΕΤΠΕ Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση, Αθήνα, 29/09-03/10/2004. Διαθέσιμο στις 2/2/2010 στον δικτυακό τόπο http://www.etpe.gr/files/proceedings/filesyn [1082]