Πρόγραμμα LIFE PINDOS/ GREVENA Δράσεις διαχείρισης του Οικότοπου προτεραιότητας 9530* (Δάση μαύρης πεύκης - Pinus nigra) περιοχής Γρεβενών (Β. Πίνδος) Τα δάση μαύρης πεύκης: ένα πολύτιμο φυσικό απόθεμα και μια πηγή τοπικής οικονομικής ανάπτυξης για την περιοχή Γρεβενών Τα δάση μαύρης πεύκης στην Ελλάδα καλύπτουν έκταση 300.000 εκταρίων, δηλαδή ένα ποσοστό της τάξης του 4 5% της συνολικής έκτασης των δασών της χώρας και εξαπλώνονται στο σύνολο σχεδόν των ορεινών όγκων με ιδιαίτερη παρουσία και πυκνότητα στα ορεινά συγκροτήματα των Νομών Ιωαννίνων (22,3%), Γρεβενών (11,7%), Φθιώτιδος (8,4%), Λακωνίας (6,7%), Κοζάνης (5,7%), Τρικάλων (5,5%) και Καστοριάς (3,2%) (Υπ. Γε. 1992). Έχουν ιδιαίτερη οικολογική σημασία, χαρακτηρίζονται από υψηλή παραγωγική ικανότητα και τελούν υπό εκμετάλλευση για παραγωγή ξύλου, συνεισφέροντας έτσι σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη των ορεινών περιοχών της χώρας. Ο κύριος όγκος των παραγωγικών δασών μαύρης πεύκης στην περιοχή Γρεβενών βρίσκεται στα τρία μεγάλα δασικά συμπλέγματα της περιοχής (Σαμαρίνας, Περιβολίου και Κρανιάς), όπου και αναπτύσσονται οι δράσεις διαχείρισης της μαύρης πεύκης στο πλαίσιο του προγράμματος (Εικ.1). Η ιδιαίτερη ενότητα (διαχειριστική κλάση) των δασών μαύρης πεύκης των δασικών αυτών συμπλεγμάτων καταλαμβάνει μια έκταση της τάξης των 21624 εκταρίων. Τα αποθέματα ξύλου που διατηρούν τα δάση αυτά ανέρχονται σε 2.379.240 κυβικά μέτρα (μ 3 ) ξυλώδη όγκου, το παραγωγικό δυναμικό αυτών ανέρχεται σε 51.258 μ 3 ξυλώδη όγκου ετησίως, ενώ η ετήσια κάρπωση/παραγωγή προϊόντων ξύλου ανέρχεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες στο ποσό περίπου των 17.868 μ 3 κατ έτος. Εικόνα 1. Τα δάση Μαύρης πεύκης στην περιοχή των δασικών συμπλεγμάτων Σαμαρίνας, Περιβολίου και Κρανιάς της Δ/νσης Δασών Ν. Γρεβενών. Η προστιθέμενη αξία της παραγωγής αυτής ξεπερνάει τα 15 εκατομ. Ευρώ ετησίως, ενώ σημαντικός είναι και ο αριθμός των δασεργατών και γενικά των ορεινών κατοίκων που βρίσκουν τακτική απασχόληση στις υλοτομικές εργασίες των δασών αυτών (Εικ.2). Το παραγωγικό δυναμικό δεν είναι το μοναδικό συγκριτικό πλεονέκτημα των Γρεβενών, αλλά και τα αξιόλογα στοιχεία φυσικής κληρονομιάς που διαθέτουν τα 1
δάση της ευρύτερης περιοχής. Ο Εθνικός Δρυμός Πίνδου (Βάλια Κάλντα), που σήμερα αποτελεί τμήμα του ευρύτερου από πλευράς έκτασης Εθνικού Πάρκου Β. Πίνδου, αποτελεί την κορωνίδα της περιοχής και ταυτόχρονα τον πόλο έλξης για την προώθηση της επιζητούμενης, για πολλά χρόνια τώρα, οικοτουριστικής ανάπτυξης. Η μαύρη πεύκη σχηματίζει στην περιοχή της Β. Πίνδου έναν από τους πιο σημαντικούς δασικούς οικότοπους εξαιτίας της φυσικής της προέλευσης, της μεγάλης έκτασης που καλύπτει και της συνέχειας των σχηματισμών της. Οι μικτοί σχηματισμοί βλάστησης (με δρυ, οξυά, ελάτη και άλλα κωνοφόρα και πλατύφυλλα είδη) που δημιουργούνται στις μεταβατικές ζώνες μεταξύ δρυός και οξυάς, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα υψηλή βιοποικιλότητα με μεγάλη σημασία για τη διατήρηση των ειδών της χλωρίδας και της άγριας πανίδας της περιοχής, αποτελώντας έτσι ένα σημαντικό βιογενετικό απόθεμα για τη χώρα μας. Οι σχηματισμοί της μαύρης πεύκης ασκούν, επίσης, σημαντική επίδραση στην προστασία των εδαφών και την υδρονομική ισορροπία, αλλά επιτελούν και έναν εξόχως σημαντικό οικολογικό ρόλο. Ευρισκόμενα τα δάση μαύρης πεύκης σε κρίσιμες ζώνες ενδιαίτησης της αρκούδας παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση των πληθυσμών της, οι οποίοι απειλούνται σήμερα με υποβάθμιση. Εικόνα 2. Συστάδες παραγωγικού δάσους μαύρης πεύκης στην περιοχή Γρεβενών (Δασικό σύμπλεγμα Κρανιάς) Λόγοι ειδικής διαχείρισης: Τα δάση μαύρης πεύκης αν και σχηματίζουν δυναμικά εξελισσόμενες και σχετικά σταθερές φυτοκοινωνίες, εντούτοις, βρίσκονται υπό διαρκή απειλή εξαιτίας διαφόρων λόγων. Η συγκατοίκηση, για παράδειγμα, με σκιόφυτα είδη, όπως είναι η οξυά και η ελάτη, οδηγεί συχνά σε περιορισμό της εξάπλωσής της. Η εντατική εκμετάλλευση, από την άλλη πλευρά, στην οποία συχνά υποβάλλονται λόγω του υψηλού παραγωγικού δυναμικού και της μεγάλης οικονομικής αξίας των προϊόντων που παράγουν, σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη βόσκηση που συχνά παρατηρείται, εγκυμονεί κινδύνους υποβάθμισης και μείωσης της ικανότητας των συστάδων τους να ανταποκριθούν στον πολύπλευρο οικολογικό και παραγωγικό τους ρόλο. Η ζώνη στην οποία αναπτύσσονται οι συστάδες μαύρης πεύκης, αν και δεν συνηγορεί, λόγω υψομέτρου, στην ένταξή της στις ιδιαίτερα πυρόπληκτες περιοχές, εντούτοις τα περιστατικά πυρκαγιάς που λαμβάνουν χώρα κατά καιρούς δεν είναι ευκαταφρόνητα και υποδεικνύουν ότι η πυρκαγιά αποτελεί και για τα δάση μαύρης πεύκης μια διαρκή απειλή που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά τη διαχείριση τους. 2
Όλα αυτά και σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη θέση που κατέχουν τα δάση μαύρης πεύκης στην περιοχή της Πίνδου, οδήγησαν στην ένταξη μεγάλων τμημάτων αυτών στο δίκτυο των προστατευόμενων οικοτόπων (NATURA 2000) και σηματοδοτούν την ανάγκη για ειδική διαχείριση προκειμένου να δυνηθούν τα δάση αυτά να επιτελέσουν αποτελεσματικότερα τον πολύπλευρο περιβαλλοντικό και κοινωνικό τους ρόλο. Την ανάγκη αυτή, για ειδική διαχείριση των συστάδων μαύρης πεύκης, επιβάλλει και ένας άλλος λόγος που προέρχεται από τις νέες κοινωνικές ανάγκες και τη στροφή της πολιτικής διαχείρισης των δασών από την μονοδιάστατη (και στην παραγωγή ξύλου προσανατολισμένη) στη διαχείριση των δασών πολλαπλών χρήσεων. Προστασία της φύσης, αισθητική του τοπίου και παραγωγή υπηρεσιών αναψυχής, προαγωγή της βιοποικιλότητας και διατήρηση της άγριας ζωής, συνδυασμένη παραγωγή υλικών αγαθών, όπως το ξύλο, η βοσκήσιμη ύλη, οι καρποί κλπ., προαγωγή του δυναμικού διήθησης και εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων αποτελούν μερικούς στόχους που μια σύγχρονη δασοπονία, τόσο σε εθνικό όσο και ευρωπαϊκό επίπεδο, πρέπει με πληρότητα να ικανοποιεί (Εuropean Community 1993, Γκατζογιάννης 1997, IUCN 1996, United Nations 1992). Η διαχείριση των δασών γίνεται μέχρι σήμερα βάσει της Δασικής Νομοθεσίας (ΝΔ 8669, Ν.998/79) αλλά και ειδικών εγκυκλίων του Κράτους, όπως αυτές των προδιαγραφών εκπόνησης διαχειριστικών σχεδίων των δασών (Εγκ. 10223/958/1953 και 158072/1120/1965). Αν και το θεσμικό αυτό πλαίσιο θεωρείται ως ένα από τα αυστηρότερα της Ευρώπης που μέχρι σήμερα συνέβαλε τα μέγιστα στην προστασία, αλλά και την ορθολογική διαχείριση των παραγωγικών δασών της χώρας, εντούτοις, ενόψει των εξελίξεων που βιώνουμε κατά τις τελευταίες δεκαετίες στον χώρο του περιβάλλοντος, το θεσμικό αυτό πλαίσιο είναι πλέον ξεπερασμένο και δεν μπορεί να ενσωματώσει νέες απόψεις και να ανταποκριθεί στις σύγχρονες αναγκαιότητες και προκλήσεις. Αν και οι οδηγίες της Ε.Ε. είναι στον τομέα αυτό κάτι παραπάνω από σαφείς και κατηγορηματικές, παρέχοντας μάλιστα και διαδικασίες (Οδηγία 92/43, αειφορική πιστοποίηση των δασών, φορείς διαχείρισης ΠΠ), αλλά και μέσα (προγράμματα LIFE) για την επίτευξη των αλλαγών αυτών, παρόλα αυτά η Δασική Νομοθεσία, αλλά και οι δασική διοίκηση στην Ελλάδα δεν κατάφερε ακόμα να εκσυγχρονιστεί. Έτσι, οι δασολόγοι της πράξης είναι αναγκασμένοι σήμερα να συντάσσουν διαχειριστικά σχέδια με προδιαγραφές του 1965, αγνοώντας την περιβαλλοντική νομοθεσία, καθώς και τις Οδηγίες της Ε.Ε. και αδυνατώντας να κάνουν τα βήματα εκσυγχρονισμού που σήμερα είναι κάτι παραπάνω από αναγκαία. Το πρόγραμμα LIFE. Ενόψει των παραπάνω προβληματισμών και προκειμένου να δημιουργηθεί υποδομή, από τεχνική και επιστημονική άποψη, για μια σύγχρονη και περιβαλλοντικά προσανατολισμένη διαχείριση των δασών μαύρης πεύκης, αποφασίστηκε, στα πλαίσια του προγράμματος LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Life PINDOS/ GREVENA (LIFE07/NAT/GR000291), η επεξεργασία και πιλοτική εφαρμογή ενός είδους πρότυπης διαχείρισης, ικανής να εφαρμοστεί σε παραγωγικά δάση με ιδιαίτερο οικολογικό ρόλο, όπως αυτά της μαύρης πεύκης στην περιοχή των Γρεβενών. Το πρόγραμμα αυτό συγχρηματοδοτείται και από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας και έχει ως γενικό στόχο τη συμβολή στη διαχείριση του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, με έμφαση στις περιοχές Natura 2000, μέσω της εφαρμογής των καλύτερων δυνατών πρακτικών διαχείρισης δασών και την υλοποίηση δράσεων επίδειξης και ευαισθητοποίησης του κοινού. Οι δράσεις που προβλέπονται στο πρόγραμμα αυτό και αφορούν ειδικά στη διαχείριση των δασών Μαύρης πεύκης περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: 3
Εκπόνηση προσαρμογή σχεδίου διαχείρισης για τον οικότοπο προτεραιότητας 9530* σε Δάση Μαύρης Πεύκης περιοχής Γρεβενών (Δράση Α2). Εφαρμογή εναλλακτικών συστημάτων διαχείρισης (δασοκομικού χειρισμού και συγκομιδής δασικών προϊόντων) σε συστάδες Μ. πεύκης πιλοτικής περιοχής (Δράση C6). Εγκατάσταση συστήματος παρακολούθησης συστάδων μαύρης πεύκης, για την καταγραφή και παρακολούθηση αλλαγών και επιπτώσεων από την εφαρμογή εναλλακτικών χειρισμών (καλλιέργειας και συγκομιδής) στην πιλοτική περιοχή. Ανάπτυξη και λειτουργία γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών (GIS) για την υποστήριξη της εφαρμογής δράσεων του προγράμματος, αλλά και ως εργαλείου για μια τεχνολογικά σύγχρονη και αποτελεσματική διαχείριση των δασών περιοχής Γρεβενών. Απώτερος στόχος των δράσεων αυτών είναι η επεξεργασία και πιλοτική εφαρμογή ενός είδους πρότυπης διαχείρισης ικανής να εφαρμοστεί σε παραγωγικά δάση με ιδιαίτερο οικολογικό ρόλο, όπως αυτά της μαύρης πεύκης στην περιοχή των Γρεβενών. Έμφαση οφείλει να δοθεί εδώ στον παράγοντα αρκούδα που αποτελεί είδος προτεραιότητας και που η διατήρηση και προστασία της εξαρτάται άμεσα από την καλή ή κακή διαχείριση των δασών όπου ενδιαιτάται. Η εφαρμογή των δράσεων αυτών του προγράμματος αλλά και εν γένει η λειτουργία του προγράμματος στην περιοχή Γρεβενών έρχεται να παίξει και έναν ακόμα συμπληρωματικό ρόλο. Τα δάση μαύρης πεύκης της ως άνω περιοχής χαρακτηρίστηκαν ως οικότοπος προτεραιότητας 9530* και ένα τμήμα αυτών εντάχθηκε στο δίκτυο Φύση 2000 ενώ ολόκληρη σχεδόν η έκταση των δασικών αυτών συμπλεγμάτων βρίσκεται εντός της περιμέτρου του Εθνικού Πάρκου Β. Πίνδου (Εικόνα 3). Η υπαγωγή των παραγωγικών δασών μαύρης πεύκης στο δίκτυο αυτό των προστατευόμενων δασών δημιουργεί για τη διαχείρισή τους δυο υποχρεώσεις επιπλέον αυτών που προβλέπονται στη Δασική Νομοθεσία και στις διϋπουργικές αποφάσεις περί αειφορίας της Ε.Ε. Η μεν Οδηγία 92/43 προϋποθέτει έλεγχο των επιπτώσεων όλων των δραστηριοτήτων που υλοποιούνται στις περιοχές Natura 2000 (άρθρο 6, 3 & 4), συμπεριλαμβανομένων και των υλοτομικών εργασιών, η δε νομοθεσία για το περιβάλλον (Ν.1650/1986) και ειδικότερα η ΚΥΑ 639/14-06-2005 με την οποία ιδρύθηκε το Εθνικό Πάρκο Β. Πίνδου, στο οποίο και υπάγονται τα δασικά συμπλέγματα Σαμαρίνας, Κρανιάς και Περιβολίου, προβλέπεται, μεταξύ άλλων, (άρθρο 3 Α εδάφ. 11) ότι όλα τα έργα και οι δασικές εργασίες, καθώς και η μεταφορά και διακίνηση των δασικών προϊόντων, πρέπει να εκτελούνται σύμφωνα με τις εγκεκριμένες σχετικές μελέτες και αδειοδοτήσεις των αρμοδίων δασικών αρχών, αλλά και μετά από σχετική γνωμοδότηση του Φορέα Διαχείρισης του ΕΠ Β. Πίνδου. 4
Όρια Εθνικού Πάρκου Όρια Natura 2000 Εικόνα 3. Η ένταξη των δασικών συμπλεγμάτων (Σαμαρίνας, Περιβολίου και Κρανιάς) στο δίκτυο των προστατευόμενων περιοχών της Β. Πίνδου. Εθνικός Δρυμός Πίνδου (Βάλια Κάλντα) Οι υποχρεώσεις αυτές, είναι σήμερα σε εκκρεμότητα και το πρόγραμμα ασχολείται με τα ζητήματα αυτά σε τρία επίπεδα: α) Ενημερώνει τους φορείς που έχουν την ευθύνη διαχείρισης των δασών, αλλά και την τοπική κοινωνία για τις πρακτικές δυνατότητες που υπάρχουν για άμεση προσέγγιση και επίλυση των υποχρεώσεων αυτών, β) επεξεργάζεται τεχνικές διαχείρισης και παρεμβαίνει με συγκεκριμένες εφαρμογές και πιλοτικές δράσεις στην άμεση αντιμετώπιση αντίστοιχων προβλημάτων σε τοπικό επίπεδο και γ) προετοιμάζει αλλαγές σε επίπεδο τεχνικών προδιαγραφών διαχείρισης των δασών για μια γενικευμένη, σε επίπεδο περιφέρειας αλλά και χώρας, αλλαγή του θεσμικού πλαισίου διαχείρισης των δασών, διασφαλίζοντας έτσι τη διαχείριση των παραγωγικών δασών της περιοχής έναντι πιθανών ενστάσεων, εξαιτίας του ελλείμματος που υπάρχει σε θεσμικό (νομοθεσίας και προδιαγραφών) όσο και πρακτικό/ οργανωτικό επίπεδο. Θεσσαλονίκη, 21-02 -2012 Ο επιστημονικός υπεύθυνος για τις δράσεις διαχείρισης μαύρης πεύκης του προγράμματος Δρ. Σ. Γκατζογιάννης, Τακτικός ερευνητής Ι.Δ.Ε./ ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. 5