ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΕΠ

Πλάτων Τήνιος Λογαριάζοντας λάθος την ζωή μας: Γιατί το ΑΕΠ δεν μετρά όσα πρέπει (Mismeasuring our lives: Why GDP doesn t add up) J.E.Stiglitz, A.Κ. Sen, J-P Fitoussi, 2008 O Πρόεδρος της Γαλλίας Nicolas Sarkozy ανέθεσε σε Επιτροπή για την Μέτρηση της Οικονομικών Επιδόσεων και της Kοινωνικής Προόδου την συγγραφή έκθεσης. O λόγος ενασχόλησης με το θέμα αυτό έχει να κάνει και με την ανησυχία ότι το ΑΕΠ ενώ χρησιμοποιείται ως μέτρηση της ευημερίας, δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται σε υποκειμενική αίσθηση βελτίωσης «Ευημερούν οι αριθμοί και όχι οι άνθρωποι» 1. Η έκθεση παραδόθηκε τον Μάρτιο 2008 και είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο, και στο e-class. Η περίληψη αυτή συμπληρώνει (επί το πιο ενδιαφέρον) το κεφάλαιο των βοηθημάτων του μαθήματος (Εθνικοί λογαριασμοί). Η περίληψη που ακολουθεί είναι εκτενέστερη στο πρώτο κεφάλαιο, και απλώς ενδεικτική για τα δύο επόμενα. Για όσους/ες ενδιαφέρονται το πλήρες κείμενο είναι στο e-class. To λοιπό υποστηρικτικό υλικό στα αγγλικά είναι στην ιστοσελίδα http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr/en/index.htm ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΕΠ Το κεφάλαιο αυτό αναφέρεται σε ζητήματα που επιδέχονται χρηματικής αποτίμησης και συνεπώς αφορούν την διόρθωση των σημερινών λογαριασμών διατηρώντας όμως την υπάρχουσα λογική. (δηλαδή καταγραφή ετήσιων ροών αποτιμημένων σε χρήμα) Οι εθνικοί λογαριασμοί καταγράφουν αγοραίες αξίες, δηλαδή (ποσότητες αγαθών επί τιμές). Οι τιμές προκύπτουν από συναλλαγές σε αγορές. Το ότι υπάρχει χρηματική αποτίμηση (τιμές) σημαίνει ότι μπορούν να συναθροιστούν σε ένα μοναδικό μέγεθος (αριθμό) αγαθά που είναι διάσπαρτα και διακριτά. Αν οι αγορές λειτουργούν σωστά, τότε ο λόγος δύο τιμών αντανακλά την σχετική αξιολόγηση που έχουν οι καταναλωτές για την αξία των αγαθών στα οποία αντιστοιχούν. Υπό αυτή την έννοια, η χρηματική αξία του συνόλου των αγαθών αντιστοιχεί στην συνολική ευημερία της κοινωνίας. Πολλοί σχολιαστές χρησιμοποιούν το ΑΕΠ ως μέτρηση της ευημερίας. Όμως: 1. Τιμές δεν υπάρχουν για όλα τα αγαθά. π.χ. δωρεάν ιατρικές υπηρεσίες στα νοσοκομεία 2. Οι τιμές αγοράς μπορεί να μην αντανακλούν την πραγματική αξία. Π.χ. Αν η κατανάλωση ενός προϊόντος κάνει καλό όχι μόνο στον καταναλωτή του, αλλά και ευρύτερα, τότε οι αξίες της αγοράς υποεκτιμούν την κοινωνική αξία (π.χ. εμβόλια, περιβαλλοντική υποβάθμιση). 3. Η Ποιότητα αλλάζει, ιδίως σε πράγματα όπως τηλεπικοινωνίες και πληροφορική. Υποεκτίμηση της ποιότητας ισοδυναμεί με υπερεκτίμηση του πληθωρισμού. (αφού η ίδια τιμή αντιστοιχεί σε περισσότερα οφέλη). Στις ΗΠΑ η Επιτροπή Boskin 1 Σημ: Το Παράδοξο του Easterlin είναι η αφετηρία των οικονομικών της Ευτυχίας Happiness Economics: Αν και το εισόδημα κατά κεφαλή στις ΗΠΑ αυξανόταν συνεχώς από το 1946 ως το 1970, οι Αμερικανοί δεν δήλωναν περισσότερο ευτυχείς από το 1960 ως το 1970 μάλιστα σημειώθηκε μείωση στην εκτίμηση ευτυχίας. Επίσης σε διεθνείς συγκρίσεις το κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σχέση με την ευτυχία. Πιο πρόσφατες έρευνες τοποθετούν μια πιθανή σχέση μεταξύ ευτυχίας και του λογάριθμου του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. 1

κατέληξε ότι ο πληθωρισμός υπολογιζόταν μεγαλύτερος κατά 0,6% τον χρόνο λόγω της υποεκτίμησης των ποιοτικών βελτιώσεων. Στην Ευρώπη, όμως, η κριτική που ακούγεται ότι ο μετρούμενος πληθωρισμός είναι πιο χαμηλός από την πραγματικότητα ίσως οφείλεται στο αντίθετο - δηλαδή υπερβολική διόρθωση για ποιότητα). 4. Προϋποτίθεται ότι οι καταναλωτές καταλαβαίνουν τι αγοράζουν. Ιδίως σε ασφαλιστικά προϊόντα αλλά και στις τηλεπικοινωνίες ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός οδηγεί σε αμφιβολίες αν οι τιμές παίζουν τον ρόλο που θα έπρεπε, αφού υπάρχουν ενδείξεις ότι οι καταναλωτές δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις για να λειτουργήσουν ορθολογικά. Εκεί που δεν υπάρχουν τιμές απαιτείται να γίνουν εκτιμήσεις (συμπληρωματικοί υπολογισμοί- imputations). Για δύο λόγους: (α) Πληρότητα Υπάρχουν ροές δραστηριοτήτων που γίνονται εκτός αγοράς, αλλά είναι παραγωγικές όπως τα εισοδήματα από ιδιοκατοίκηση. Κάποιος που ζει σε δικό του σπίτι είναι εμφανώς σε καλύτερη θέση από ενοικιαστή που έχει το ίδιο χρηματικό εισόδημα. Οι εθνικοί λογαριασμοί αντιμετωπίζουν αυτό σαν να πλήρωνε ο ιδιοκτήτης ενοίκιο στον εαυτό του. (β) Η Αρχή της μη μεταβολής Οι ίδιες δραστηριότητες πρέπει να έχουν την ίδια αξία ασχέτως θεσμικού πλαισίου. Π.χ. αν η ίδια ιατρική εξέταση γίνεται σε δημόσιο ή σε ιδιωτικό νοσοκομείο θα έπρεπε να είχε την ίδια αξία. Άρα η πορεία του διαθέσιμου ιδιωτικού εισοδήματος δεν θα πρέπει να επηρεάζεται από ιδιωτικοποιήσεις δραστηριοτήτων και πρέπει να υπάρχουν εκτιμήσεις για την κατανάλωση αγαθών που προσφέρει δωρεάν το δημόσιο. Στην Γαλλία και Φινλανδία εκτιμήσεις αυτού του είδους αντιστοιχούν σε 30% του ΑΕΠ, στις ΗΠΑ 20%. Η ύπαρξη εκτιμήσεων επηρεάζει την ποιότητα των συνολικών μεγεθών, αλλά και το πόσο κατανοητά είναι τα μεγέθη αυτά στον μέσο πολίτη. Η ύπαρξη φούσκας τιμών ακινήτων στην Ισπανία επηρέασε πολύ υπολογισμούς προσωπικού εισοδήματος. Καθώς προστίθενται όλο και περισσότερα πράγματα ως εκτιμήσεις μια λύση είναι να υπάρχουν δορυφορικοί λογαριασμοί συμπληρωματικοί του πυρήνα των εθνικών λογαριασμών. Πιθανές Διορθώσεις μέσα στο πλαίσιο των ΕΛ 1. Εμφαση σε μεγέθη πέραν του ΑΕγχΠ. Απόσβεση (depreciation) δηλαδή αναφορά στο καθαρό και όχι ακαθάριστο ΑΕγχΠ για να ληφθεί υπόψη η καταστροφή ή ακαταλληλότητα του κεφαλαίου της οικονομίας. Η λογική είναι ότι αν διατίθενται ποσά για να διατηρηθεί η παραγωγική ικανότητα του κεφαλαίου ως έχει (Σημ: αυτή είναι η οικονομική- και όχι η λογιστική - έννοια της απόσβεσης), τότε η ευημερία δεν έχει αυξηθεί. Όμως, η λογιστική αποτύπωση των αποσβέσεων είναι από τα λιγότερο αξιόπιστα τμήματα των εθνικών λογαριασμών. 2 Απόσταση μεταξύ Ακαθάριστου και Καθαρού προϊόντος υπάρχει όταν υφίστανται ταχείες διαρθρωτικές αλλαγές. Π.χ. οι αλλαγές στην πληροφορική από το 1990 σημαίνουν ότι η διαφορά αυξάνεται στις ΗΠΑ η απόσβεση από το 1990 ήταν 4,4% τον χρόνο ταχύτερη από το ΑΕΠ (3%), το οποίο σημαίνει ότι το καθαρό Εγχ Πρ. αυξανόταν λιγότερο από το ΑΕΠ. Αντίστοιχα θέματα: Περιβαλλοντική υποβάθμιση (αλλά πού είναι οι τιμές;) Εξάντληση φυσικών πόρων. 2 Π.χ. σε μεγάλες φυσικές καταστροφές σεισμός Αθήνας 1999, Ιαπωνίας 2011 υποεκτιμάται η καταστροφή κεφαλαίου αλλά καταγράφεται η ανοικοδόμηση με αποτέλεσμα την αύξηση του ΑΕγχΠ ενώ η ευημερία δεν έχει αυξηθεί. 2

Η παγκοσμιοποίηση σημαίνει ότι εισοδήματα από το εξωτερικό έχουν όλο και περισσότερη σημασία άρα αναβαθμίζεται η χρήση εθνικών και όχι εγχώριων μεγεθών. Στην Ιρλανδία ολο και μεγαλύτερο τμήμα του ΑΕγχΠ εξάγεται με την μορφή κερδών επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα το εισόδημα του πληθυσμού να μεγαλώνει πιο σιγά από την παραγωγή. Αντίστοιχα και σε μια αναπτυσσόμενη χώρα αν μια μεγάλη πολυεθνική εξάγει τα κέρδη της τα οποία αντιστοιχούν σε μεγάλο τμήμα της παραγωγής, τότε η ευημερία των κατοίκων υπερεκτιμάται από το Εγχώριο προϊόν. 2. Βελτίωση της μέτρησης των υπηρεσιών Π.χ. Λιανικό εμπόριο πώς μετράται η ποιότητα εξυπηρέτησης; Αντίστοιχα, παιδεία υγεία. Δεν υπάρχει ανεξάρτητη πηγή πληροφόρησης για το προϊόν το οποίο υπολογίζεται στους ΕΛ είτε ως ίσο με το κόστος παραγωγής ή απλώς ως σταθερή συνάρτηση του όγκου πωλήσεων. Με αυτόν τον τρόπο η αύξηση της παραγωγικοτητας εξαιρείται εξ ορισμού. Ιδιαίτερα μεγάλο πρόβλημα έχουν οι υπηρεσίες που παρέχει το Κράτος. Εδώ διαφέρουν οι συλλογικές υπηρεσίες (π.χ άμυνα, αστυνόμευση) από τις ατομικές υπηρεσίες, όπως υγεία ή παιδεία. Ακόμη και όταν υπάρχουν συγκρίσιμες τιμές αγοράς (π.χ. ιδιωτικά σχολεία), οι τιμές που χρησιμοποιούνται για την αποτίμηση έχουν πολλά προβλήματα. Σε πολλές χώρες αξιοποιούνται δείκτες αποτελέσματος για να συμπληρώσουν τις αξίες που βασίζονται στο κόστος. π.χ. Υγεία. Οι ΗΠΑ ξοδεύουν κατ άτομο 50% περισσότερο από την Ευρώπη, αλλά έχουν χειρότερους δείκτες υγείας (π.χ. προσδόκιμο επιβίωσης). Λαμβάνουν στις ΗΠΑ λιγότερη περίθαλψη από την Ευρώπη ή απλώς η περίθαλψη είναι ακριβότερη ή λιγότερο αποτελεσματική; Η μήπως έχει να κάνει με την διατροφή ή την άθληση; Διεθνώς αναζητούνται μέθοδοι μέτρησης του όγκου των υπηρεσιών υγείας. Αυτό απαιτεί λεπτομερή στοιχεία πχ. Η Θεραπεία καρκίνου διαφέρει από την γρίπη. 3. Επανεξέταση των δαπανών αποκατάστασης Ορισμένες δαπάνες πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ενδιάμεση κατανάλωση αφού απλώς επιτρέπουν την κατανάλωση άλλων προϊόντων χωρίς να προσθέτουν μόνα τους στην ευημερία π.χ. οι δαπάνες των φυλακών ή οι δαπάνες μετακινήσεων στην δουλειά. Πιθανές αντιδράσεις/ διορθώσεις: (α) εξετάζουμε μόνο κατανάλωση νοικοκυριών (άρα φυλακές κλπ δεν υπεισέρχονται (β) Τα νοικοκυριά παράγουν ορισμένες υπηρεσίες όπως μετακινήσεις και συνεπώς τα έξοδα μετακινήσεων δεν μετρούν αλλά εξαιρούνται ως ενδιάμεσο αγαθό. 4. Συνεξέταση κατανάλωσης, εισοδήματος και πλούτου Η κατανάλωση μπορεί να χρηματοδοτηθεί και από την ρευστοποίηση περιουσίας (πλούτου) και άρα η κατανάλωση μπορεί να διαφέρει από το εισόδημα. Θεωρητικά δηλαδή απαιτείται μέτρηση του συνολικού πλούτου μιας οικονομίας. Αυτό προϋποθέτει τον υπολογισμό περιουσιακών στοιχείων (ενεργητικό) και την αφαίρεση από αυτό δανείων και του εθνικού χρέους. Όμως: Η καταγραφή του πλούτου είναι ελλιπής Ειδικότερα για το ανθρώπινο κεφάλαιο (παιδεία, δεξιότητες, κλπ) που μπορεί να αντιστοιχεί ως και 80% του πλούτου των νοικοκυριών. Επίσης: Ποιες τιμές χρησιμοποιούνται για τη αποτίμηση των περιουσιακών στοιχείων; Έμφαση στην οπτική γωνία του νοικοκυριού Το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών αφαιρεί φόρους και προσθέτει μεταβιβαστικές πληρωμές από το Κράτος. Αυτό όμως αφορά μόνο χρηματικές μεταβιβάσεις (δηλαδή το επίδομα αναπηρίας και όχι το να δώσεις ένα καροτσάκι σε ένα ανάπηρο). Αυτό σημαίνει ότι ιδιωτικοποιήσεις (ή το αντίστροφο) αλλοιώνουν την μέτρηση του διαθέσιμου εισοδήματος δίδοντας μια στρεβλή εικόνα. Παραβαίνουν δηλαδή την αρχή της 3

μη αλλοίωσης. Το προσαρμοσμένο διαθέσιμο εισόδημα προσπαθεί να διορθώσει αυτό το μειονέκτημα. Έχει εφαρμογή στην παροχή υπηρεσιών σε είδος από το Κράτος (π.χ. αν αντί να υπάρχει ιδιωτική ασφάλιση υγείας παρέχεται κρατική ασφάλιση που χρηματοδοτείται από την φορολογία ενώ η χρήση υπηρεσιών υγείας παραμένει η ίδια. Αντίστοιχα παραδείγματα από την εκπαίδευση, παροχή κατοικίας, αθλητικές εγκαταστάσεις). Κατανομή του εισοδήματος Οι συμβατικές μετρήσεις του ΑΕΠ δεν λαμβάνουν υπόψη την κατανομή του εισοδήματος μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Αν π.χ. αυξηθεί το εισόδημα του πλουσιότερου ατόμου (π.χ. Bill Gates) θα ανεβεί το κατά κεφαλή ΑΕΠ, χωρίς όμως βελτίωση για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Το διάμεσο εισόδημα (το εισόδημα του μεσαίου ατόμου) διορθώνει αυτό αλλά απαιτεί πολύ περισσότερα στοιχεία 3. Επίσης πρέπει να ληφθεί υπόψη η διάρθρωση των νοικοκυριών (ένα μικρό παιδί κοστίζει λιγότερο από ένα ενήλικό) μέσω του ισοδύναμου εισοδήματος. Ευρωπαϊκά στοιχεία δείχνουν από το 1990 ότι υπάρχει μεγαλύτερη ανισότητα (O μέσος αυξάνεται ταχύτερα από τον διάμεσο) και μικραίνουν οι οικογένειες (μικρότερος ρυθμός αύξησης κατά μονάδα). Άλλη διόρθωση αφορά το ότι κάποιες ομάδες αντιμετωπίζουν διαφορετικές τιμές π.χ. οι φτωχοί, οικογένειες με στεγαστικό δάνειο, κάτοικοι επαρχίας). Οι αλλαγές αυτές μπορεί να είναι σημαντικές σε περιόδους απότομων αλλαγών σε τιμές /εισοδήματα. (π.χ. 2010/11). Παραγωγή μέσα στο νοικοκυριό Η οικονομική ανάπτυξη συχνά συμβαδίζει με την αντικατάσταση υπηρεσιών που παράγονται μέσα στην οικογένεια με τις ίδιες υπηρεσίες από την αγορά: π.χ. Τροφή, delivery, οικιακές υπηρεσίες. Αυτό δημιουργεί μια τεχνητή αύξηση στο ΑΕΠ (που μετρά μόνο αγοραίες συναλλαγές). Η ανάλυση του θέματος αυτού προϋποθέτει την ύπαρξη μελετών χρήσης χρόνου (time use studies) για να εκτιμηθεί η έκταση υποκατάστασης ή εξοικονόμησης χρόνου για να εκτιμηθεί η παραγωγή του νοικοκυριού. Στις μελέτες αυτές συμπεριλαμβάνεται και ο ελεύθερος χρόνος. Οι υπολογισμοί αυτοί έχουν μεγάλα περιθώρια αβεβαιότητας, αλλά συγκλίνουν σε εκτιμήσεις για την μεγέθυνση της ευημερίας σημαντικά μικρότερες από το συμβατικό ΑΕΠ (αφού μειώνεται ο ελεύθερος χρόνος και γίνεται αντικατάσταση της οικιακής εργασίας). Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι με βάση τα διορθωμένα οι διαφορές στον ρυθμό ανάπτυξης μεταξύ ΗΠΑ, Γαλλίας και Φινλανδίας συρρικνώνονται δραστικά. (περισσότερες λεπτομέρειες στην έκθεση). Η περίληψη των κεφαλαίων 2 και 3 είναι μόνο ενδεικτική. Οσοι ενδιαφέρονται μπορουν να ανατρέξουν στο κείμενο της έκθεσης. 3 Ο μέσος όρος υπολογίζεται εύκολα ως (συνολική δαπάνη)/ (πληθυσμός). Αντίθετα ο διάμεσος απαιτεί δειγματοληπτικές μελέτες που καθυστερούν τουλάχιστον κατά 1 έτος ή παραπάνω. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ Το κεφάλαιο αυτό αναφέρεται σε θέματα που αφορούν την ποιότητα ζωής που δεν επιδέχονται χρηματική μέτρηση. Αναφέρονται όμως σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο (π.χ. ένα έτος) όπως και το κλασσικό ΑΕΠ. (Είναι δηλαδή μεταβλητές ροής). Προσεγγίσεις που αρκούνται στην μέτρηση του ελέγχου πόρων αφήνουν σειρά ερωτήματα αναπάντητα: 1. Τα άτομα διαφέρουν ως προς την ικανότητα ευημερίας (π.χ. ΑΜΕΑ) 2. Πολλά αγαθά δεν διατίθενται στην αγορά ή δεν έχουν τιμές 3. Πολλές από τις συνιστώσες της ευημερίας είναι ευρύτερες της κατανάλωσης. Οι προσεγγίσεις αυτές στοχεύουν στην πλαισίωση του κλασικού ΑΕΠ με άλλες μετρήσεις για να αποκτηθεί μια συνολικότερη εικόνα. Όπως και σε ένα αυτοκίνητο, ο πίνακας ελέγχου δεν έχει μόνο ένα δείκτη (ταχύτητα) αλλά και άλλα χρήσιμα στοιχεία (στροφές, θερμοκρασία μηχανής κλπ). Πρέπει δηλαδή να συνυπολογίζεται το σύνολο των δεικτών χωρίς να επικεντρώνεται το ενδιαφέρον αποκλειστικά σε ένα αριθμό. Υπάρχουν τρεις προσεγγίσεις: 1. Υποκειμενικές μετρήσεις ευημερίας. Μέσω δειγματοληπτικών ερευνών και ως αποτέλεσμα άμεσων ερωτήσεων. ( Πόσο ευχαριστημένος είστε με την ζωή σας; Ή πιο συγκεκριμένα). Π.χ. το να είναι κανείς άνεργος βαθμολογείται πιο αρνητικά από την απλή απώλεια εισοδήματος. Αντικειμενικές μετρήσεις Δύο μέθοδοοι διαφέρουν στην μέθοδο στάθμισης 2. Δυνατότητες ευημερίας (capabilities) Π.χ. το να είναι κάποιος μορφωμένος του ανοίγει ορίζοντες ακόμη και αν επιλέγει να βλέπει reality ΤV 24/7 Η διεύρυνση του πεδίου επιλογής (ελευθερία) έχει από μόνη της αξία 3. Δικαιη κατανομή Στάθμιση των μη-χρηματικών συνιστωσών με σταθμιστές που είναι ευρύτεροι των τιμών της αγοράς διορθώνοντας για τις αδικίες στην κατανομή εισοδήματος.. Οι αντικειμενικές μετρήσεις έχουν εφαρμογές σε: 1. υγεία/ περίθαλψη: επίπεδο υγείας, διασύνδεση δεικτών υγείας με εισοδηματικό επίπεδο (οι φτωχοί είναι χειρότερα σε όλους τους δείκτες). 2. Παιδεία Προσπάθεια να μετρηθεί η αποτελεσματικότητα και όχι μόνο το κόστος (π.χ. δεξιότητες, ψηφιακός αναλφαβητισμός κλπ). 3. Αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου 4. Πολιτικές ελευθερίες και συμμετοχή - εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημα 5. Κοινωνικές σχέσεις κοινωνικό κεφάλαιο - πόση εμπιστοσύνη/καχυποψία δείχνουν τα μέλη της κοινωνίας στους συμπολίτες τους. 6. Περιβάλλον - π.χ. μετρήσεις ποιότητας ατμόσφαιρας κλπ. 7. Οικονομική ασφάλεια κίνδυνος φτώχειας 8. Προσωπική ασφάλεια/ εγκληματικότητα Οι διαστάσεις αυτές ενδεχομένως εξηγούν το παράδοξο της σύμπτωσης από την μια μεριά της βελτίωσης της οικονομικής ευημερίας και την έλλειψη ικανοποίησης από την άλλη (Παράδοξο Εasterlin). Οi ανισότητες στις διάφορες διαστάσεις μπορούν να λειτουργούν σωρευτικά δημιουργώντας συνολικότερα προβλήματα. Οι διάφορες διαστάσεις δεν είναι ανεξάρτητες αλλά στενά συνδεδεμένες και πιθανώς αλληλοεπιδεινούμενες. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Το κεφάλαιο αυτό αναφέρεται σε θέματα που αφορούν μελλοντικές περιόδους δηλαδή το κατά πόσον η σημερινή ποιότητα ζωής είναι διατηρήσιμη στο μέλλον. Δεν μετράμε το παρόν, αλλά θέτουμε υποθετικές ερωτήσεις για τις επιλογές που επηρεάζουν το μέλλον. Η προσέγγιση αυτή έχει κοινά με την έννοια της απόσβεσης και του καθαρού προϊόντος δηλαδή αποπειράται ο εντοπισμός ενός μεγέθους όπως το απόθεμα κεφαλαίου, το οποίο πρέπει να αναπληρώνεται ώστε να διατηρηθεί η ικανότητα παραγωγής ή εξυπηρέτησης αναγκών στο σημερινό επίπεδο. Στις επόμενες γενιές κληρονομούμε ένα απόθεμα κεφαλαίου 4 που επιτρέπει την μελλοντική ευημερία και παραγωγή. Αρα αν η σημερινή ευημερία είναι σε βάρος μελλοντικής δυνατότητας ευημερίας, αυτό πρέπει να σημειώνεται και να αφαιρείται με κάποιο τρόπο από την σημερινή ευημερία. Οι προσεγγίσεις αυτές βρίσκονται ακόμη σε νηπιακή μορφή, αλλά υφίστανται ήδη σε πειραματικό στάδιο και χρησιμοποιούνται ορισμένες μετρήσεις: «Διόρθωση ΑΕΠ» - αντίστοιχη με την διόρθωση αποσβέσεων. Σύστημα περιβαλλοντικών Εθνικών Λογαριασμών. «Διόρθωση αποταμιεύσεων» - προσεγγίζει την έννοια του συνολικού πλούτου και υπολογίζει τις αποταμιεύσεις για να διατηρηθεί σταθερό. Όμως δεν καλύπτει περιβαλλοντικές υποβαθμίσεις με πλανητική εμβέλεια (π.χ. υπερθέρμανση). «Οικολογικά Ιχνη» - ή «Ιχνη Ανθρακα» - (Ecological ή carbon footprints). Εκταση βιολογικά αποδοτικής γής που απαιτείται για να διατηρηθεί η κατανάλωση στο ιδιο επίπεδο. π.χ. το 2003 η ανθρωπότητα απαιτούσε 25% μεγαλύτερο πλανήτη από αυτόν που διαθέτουμε. Βασικά προβλήματα των μετρήσεων είναι η αβεβαιότητα μέτρησης αλλά και η τεχνολογική αβεβαιότητα. Για τον λόγο αυτό είναι προτιμότερο να αξιοποιούνται περισσότερες της μιας μέτρησης, αλλά και να υπάρχει συναίσθηση των προβλημάτων που δημιουργούν οι αποτιμήσεις που χρησιμοποιούνται (π.χ. χρήση αγοραίων τιμών, παγκόσμια κατανομή εισοδήματος κλπ). 4 Υπό την ευρεία έννοια μπορεί να συμπεριλαμβάνει ανθρώπινο κεφάλαιο, αλλά και θεσμούς κλπ. Η έννοια του κεφαλαίου συνεπάγεται ότι μπορούμε να υποκαθιστούμε ένα είδος κεφαλαίου για άλλο πχ. Χρησιμοποιούμε τα αποθέματα ενέργειας αλλά δημιουργούμε αποθέματα έξυπνων αποφοίτων ΠαΠει 6