ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΗ ΑΓΩΓΗ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΛΟΚΗ ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΩΝ ΙΑΦΟΡΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΛΑ ΩΝ

Εκπαιδευτική Έρευνα και Ειδική Αγωγή ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΗ ΑΓΩΓΗ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΛΟΚΗ ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΩΝ ΙΑΦΟΡΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΚΛΑ ΩΝ ρ. Ειρήνη Κασίνη Λεµεσός ikassini@hotmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ειδική αγωγή στην Κύπρο χαρακτηρίζεται από τη συµµετοχή τόσο γονέων όσο και ειδικών οι οποίοι προέρχονται από διαφορετικούς επαγγελµατικούς κλάδους. Με δεδοµένη την εφαρµογή του θεσµού της ένταξης, η σύγχρονη εκπαιδευτική έρευνα στο χώρο αυτό καλείται να εµπλέξει όλους αυτούς τους φορείς ώστε να διευρύνει την ερευνητική της βάση και να δηµιουργήσει κλίµα συνεργασίας και συντονισµού µεταξύ τους. Στην ανακοίνωση αυτή περιγράφονται συγκεκριµένες παράµετροι στη µελέτη των οποίων θα πρέπει να κατευθυνθεί η εκπαιδευτική έρευνα στην ειδική αγωγή. 1. Εισαγωγή Η εκπαιδευτική έρευνα που αφορά τον τοµέα της ειδικής αγωγής εξ ορισµού παρουσιάζει ιδιαιτερότητες και συνδέεται µε ιδιαίτερες προκλήσεις. Αυτές οι ιδιαιτερότητες και οι προκλήσεις πηγάζουν από το γεγονός ότι η ειδική αγωγή αποτελεί ένα σύστηµα παροχής υπηρεσιών στο οποίο λαµβάνουν ενεργά µέρος, και πολλές φορές σε καθηµερινή βάση, µεγάλος αριθµός ατόµων ποικίλων ρόλων και ευθυνών. Πριν προχωρήσω στην παρουσίαση µου θα ήθελα να προσδιορίσω τη σηµασία δυο όρων που χρησιµοποιώ. Ο όρος ειδικός αναφέρεται στο πρόσωπο εκείνο που έχει αποκτήσει γνώσεις και πείρα σε συγκεκριµένο επιστηµονικό χώρο. Ο όρος αυτός δεν είναι συνώνυµος σε καµία περίπτωση µε τον όρο αυθεντία ο οποίος αναφέρεται σε ένα πρόσωπο του οποίου οι απόψεις δεν µπορούν να αµφισβητηθούν από κανένα. Ο δεύτερος όρος είναι ο όρος παιδιά µε ειδικές ανάγκες. Αν και στη βιβλιογραφία συναντούµε ένα πλήθος όρων που θέλουν να περιγράψουν το σύνολο των παιδιών που έχουν κάποια µορφή αναπηρίας και η οποία τους δηµιουργεί προβλήµατα στην καθηµερινότητά τους, τα τελευταία χρόνια ο όρος παιδί µε ειδικές ανάγκες έχει επικρατήσει και χρησιµοποιείται ευρέως στην κοινωνία µας (Μπαµπινιώτης, 2005). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 705

Ε. Κασίνη 2. Θεωρητικά στοιχεία Έχω ήδη αναφέρει ότι στο σύστηµα παροχής υπηρεσιών στο χώρο της ειδικής αγωγής συµµετέχουν πολλοί ειδικοί. Συγκεκριµένα και όσον αφορά στην Κύπρο, εµπλέκονται ειδικοί παιδαγωγοί, παιδαγωγοί πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, λογοπαθολόγοι, γιατροί διαφόρων ειδικοτήτων καθώς και µέλη άλλων επαγγελµατικών οµάδων όπως ακουολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί και εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι. Η ανάµειξη ειδικών που προέρχονται από διαφορετικές επαγγελµατικές οµάδες κρίνεται απαραίτητη λόγω της πολυπλοκότητας της ανάπτυξης του παιδιού και την αδυναµία µιας και µόνο επαγγελµατικής οµάδας να καλύψει ολόκληρο το φάσµα των αναγκών του κάθε παιδιού (Bailey, Palsha & Simeonsson, 1991; Bruder, Staff & McMurrer-Kaminer, 1997; Gallagher, Malone, Gleghorne, & Helms, 1997; Garland & Linder, 1988; Ovretveit, 1993; Read, 2000; Roffey, 1999; Winton, 2000). Η σύνθεση µιας τέτοιας οµάδας έχει δυναµικό χαρακτήρα καθώς αλλάζει µε την πάροδο του χρόνου σύµφωνα µε τις ανάγκες και τις ικανότητες του κάθε παιδιού. Στο σύστηµα αυτό εµπλέκονται και οι γονείς. Συγκεκριµένα, οι γονείς αποτελούν το µοναδικό σταθερό συντελεστή του συστήµατος αυτού. Είναι παραδεκτό πλέον ότι οι γονείς παίζουν σηµαντικότατο ρόλο στην παιδική ανάπτυξη. Αυτή η παραδοχή πηγάζει από το γεγονός ότι, πρώτον, τα µέλη µιας οικογένειας επηρεάζουν το ένα το άλλο (Dale, 1996; Krauss & Jacobs, 1990; Roberts, Rule, & Innocenti, 1998), δεύτερον, ότι οι γονείς κατέχουν σηµαντικές γνώσεις σε ότι αφορά το παιδί τους (Armstrong, 1995; Dale, 1996; Dinnebeil, Hale, & Rule, 1999), τρίτον, οι προσπάθειες είναι πιο αποτελεσµατικές αν υπάρχει συνέχεια στην παρέµβαση που ακολουθείται στα διάφορα περιβάλλοντα στα οποία δραστηριοποιείται το παιδί (π.χ. το σπίτι, το σχολείο) (Britner & Phillips, 1995; Roberts, et al., 1998) και τέταρτον, οι προσπάθειες παρέµβασης που αρνούνταν στους γονείς οποιαδήποτε σηµαντικό ρόλο δεν είχαν θετικά αποτελέσµατα (Shonkoff & Marshall, 1990). Επιπλέον σηµαντικός είναι και ο ρόλος που παίζει η δηµόσια διοίκηση για το θέµα αυτό. Στο σύστηµα παροχής υπηρεσιών προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες ενεργό ρόλο παίζει όχι µόνο το Υπουργείο Παιδείας αλλά και άλλα υπουργεία όπως το Υπουργείο Υγείας, το Υπουργείο Οικονοµικών και το Υπουργείο Εργασίας-Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Η πολιτική προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες που ασκείται από τη δηµόσια διοίκηση είναι αρκετά περίπλοκη και χαρακτηρίζεται από τη διαλεκτική που χαρακτηρίζει τη σχέση του νοµοθετικού πλαισίου µε την εφαρµογή του σε καθηµερινή βάση. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 706

Εκπαιδευτική Έρευνα και Ειδική Αγωγή 3. Μια έρευνα Στο σηµείο αυτό, θα ήθελα να αναφερθώ σε µια έρευνα που διεξήχθη τα τελευταία χρόνια και έλαβε υπόψη τα προαναφερθέντα (Kassini, 2004). Αυτή η έρευνα είχε ως επίκεντρο την παροχή υπηρεσιών προς τα παιδιά µε ακουστική απώλεια σε µια επαρχία της Κύπρου και πιο συγκεκριµένα το συντονισµό που υπάρχει µεταξύ της οικογένειας και των ειδικών και ανάµεσα στους ειδικούς. Τα µοντέλα που παρουσιάζονται εδώ αποδεικνύουν ότι το σύστηµα παροχής υπηρεσιών προς τα παιδιά µε ακουστική απώλεια στην Κύπρο χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα. Η πολυπλοκότητα αυτή αφορά όχι µόνο τον αριθµό των εµπλεκοµένων αλλά τις σχέσεις που δηµιουργούνται ανάµεσα σε ειδικούς, µεταξύ ειδικών και γονέων και µεταξύ γονέων, ειδικών, δηµόσιων υπηρεσιών, του Συνδέσµου Γονέων και ενός µη κερδοσκοπικού οργανισµού. Πέρα από την πολυπλοκότητα, µε τη συµµετοχή όλων των παραγόντων αυτών αναδεικνύεται και η αφθονία πληροφοριών που µπορούν να προκύψουν µέσα από µία ανάλογη έρευνα. Επιτρέψτε µου σε αυτό το σηµείο να βοηθήσω στην ερµηνεία των µοντέλων αυτών ώστε αυτά να γίνουν πιο κατανοητά. Στο πρώτο µοντέλο, µε µαύρο κύκλο, αποτυπώνονται οι υπηρεσίες µε πρωτεύοντα ρόλο και µε άσπρο κύκλο οι υπηρεσίες που διαδραµατίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Ένας µη κερδοσκοπικός οργανισµός που συµµετέχει κατά καιρούς στο σύστηµα αυτό αποτυπώνεται µε διακεκοµµένες γραµµές. Οι συνεχόµενες γραµµές δηλώνουν συντονισµό µε χαρακτηριστικά ουσιαστικής λειτουργίας και συνέχειας ενώ οι διακεκοµµένες γραµµές δηλώνουν συντονισµό µε αδύναµα χαρακτηριστικά. Σύνδεσµος Γονέων Κωφών Παιδιών Οικογένειες Υπουργείο Παιδείας Υπουργείο Υγείας Μη κερδοσκοπικός οργανισµός Υπουργείο Εργασίας- Κοινωνικών Ασφαλίσεων Μοντέλο 1: Συντονισµός µεταξύ των υπηρεσιών και των οικογενειών παιδιών µε ακουστική απώλεια στην Κύπρο 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 707

Ε. Κασίνη Στο δεύτερο µοντέλο η οικογένεια πολλές φορές µεταφέρει πληροφορίες από τον ένα ειδικό στον άλλο γι αυτό και ο κύκλος που την αντιπροσωπεύει έχει τοποθετηθεί στο µέσο του διαγράµµατος. Ωστόσο, η οικογένεια διαδραµατίζει ένα σχετικά αδύναµο ρόλο ο οποίος αποτυπώνεται µε ένα λευκό κύκλο. Αντιθέτως, οι ειδικοί αποτυπώνονται µε µαύρους κύκλους λόγω της δύναµης που επιδεικνύουν. Στο µοντέλο αυτό για τις γραµµές σύνδεσης ακολουθείται η συλλογιστική που ακολουθήθηκε και στο πρώτο µοντέλο. Παιδαγωγός ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης Παιδίατρος Οικογένεια Παιδαγωγός Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης Ωτορινολαρυγγολόγος Ειδικός Παιδαγωγός Ακουολόγος Λογοπαθολόγος Μοντέλο 2: Συντονισµός µεταξύ των ειδικών και των οικογενειών παιδιών µε ακουστική απώλεια στην Κύπρο 3. Χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής έρευνας στην ειδική αγωγή Έτσι, η εκπαιδευτική έρευνα στην Κύπρο και συγκεκριµένα εκείνη που συνδέεται µε την ειδική αγωγή καλείται να αποτυπώσει την πραγµατικότητα και µάλιστα όπως αυτή διαµορφώνεται µε την εφαρµογή της νοµοθεσίας και του θεσµού της ένταξης. Η αποτύπωση της πραγµατικότητας είναι ούτως ή άλλως ο σκοπός κάθε έρευνας. Ειδικότερα και σε σχέση µε την ειδική αγωγή αποτελεί προτεραιότητα η µελέτη µίας σειράς παραµέτρων που παίζουν ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο στην παροχή υπηρεσιών ειδικής αγωγής. Πιο συγκεκριµένα, οι παράµετροι αυτοί έχουν ως εξής: Ο βαθµός συµβατότητας που χαρακτηρίζει τα προγράµµατα παρέµβασης στα οποία συµµετέχει το κάθε παιδί. Για λόγους που έχω προαναφέρει, τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες συχνά εµπλέκονται σε περισσότερα του ενός προγράµµατα παρέµβασης. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 708

Εκπαιδευτική Έρευνα και Ειδική Αγωγή Για παράδειγµα, πολλές φορές δυο ειδικοί παιδαγωγοί ή δυο λογοπαθολόγοι, ένας του δηµοσίου και ένας του ιδιωτικού τοµέα, εφαρµόζουν ο καθένας ξεχωριστά το δικό του πρόγραµµα αξιολόγησης, προγραµµατισµού και παρέµβασης. Υπάρχει αντιστοιχία µεταξύ των προγραµµάτων αυτών όσον αφορά στη φιλοσοφία και στη µεθοδολογία τους? Τα προσωπικά χαρακτηριστικά που υποβοηθούν την καλλιέργεια κλίµατος συνεργασίας µεταξύ των εµπλεκοµένων στη σχολική µονάδα ή και µεταξύ όλων όσων δραστηριοποιούνται στο χώρο της ειδικής αγωγής. Ποια είναι τα στοιχεία της προσωπικότητας των εµπλεκοµένων τα οποία συµβάλλουν ή παρεµποδίζουν τη δηµιουργία ενός κλίµατος συνεργασίας και συντονισµού; Τα οφέλη τα οποία θα µπορούσαν να προκύψουν από τον καταµερισµό των εργασιών και το συνακόλουθο συντονισµό των εργασιών ενός µεγάλου αριθµού ειδικών και υπηρεσιών τόσο του δηµόσιου όσο και του ιδιωτικού τοµέα. Ποιοι τοµείς του συστήµατος ευελπιστούµε να ωφεληθούν; Θα προκύψουν άµεσα τα οφέλη αυτά; Η αποτελεσµατικότητα του Μηχανισµού Έγκαιρης Παρέµβασης ο οποίος είναι σε ισχύ µετά την ψήφιση του Περί Ειδικής Αγωγής Νόµου του 1999. Ο µηχανισµός αυτός προϋποθέτει τη συνεργασία εργαζοµένων στο δηµόσιο τοµέα καθώς και ιδιωτών µε σκοπό τον έγκαιρο εντοπισµό παιδιών µε ειδικές ανάγκες και κατά συνέπεια την έγκαιρη παρέµβαση. Πώς λειτουργεί µετά από εφτά χρόνια θεσµοθέτησής του; Ποια είναι τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει η λειτουργία του; Σε ποιους τοµείς θα µπορούσε να βελτιωθεί; Τα χαρακτηριστικά των οµάδων που συγκροτούνται στις φάσεις αξιολόγησης, προγραµµατισµού και παρέµβασης µε βάση µια τυπολογία χαρακτηριστικών ή στοιχείων που έχουν σχέση µε τη δοµή τους (ποιος αποτελεί µέλος της οµάδας), τη λειτουργία τους (τι ακριβώς κάνουν) και την αµοιβαία αλληλεπίδραση (πως λειτουργούν). Μπορούµε να κατατάξουµε τις οµάδες που συγκροτούνται στις διάφορες φάσεις της παροχής υπηρεσιών προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες στην Κύπρο σύµφωνα µε αυτές που περιγράφονται στη βιβλιογραφία; Ποιες ιδιαιτερότητες παρουσιάζουν; Ο ρόλος των γονέων στις οµάδες που έχουν προαναφερθεί. Συµµετέχουν οι γονείς στις οµάδες που έχουµε περιγράψει; Ποιος είναι ο ρόλος τους σε αυτές; Υπάρχουν προοπτικές για ενεργότερη συµµετοχή τους; Πώς αντιµετωπίζουν ένα τέτοιο ενδεχόµενο γονείς και ειδικοί; Η προ- και ενδο-υπηρεσιακή κατάρτιση των ειδικών που προέρχονται από ένα ευρύ φάσµα επαγγελµατικών κλάδων σε θέµατα συνεργασίας και συντονισµού. Είναι επαρκής η προετοιµασία των διαφόρων επαγγελµατιών στα συγκεκριµένα θέµατα ή επιβάλλεται η ενδο-υπηρεσιακή κατάρτισή τους; Νέοι ρόλοι που προκύπτουν για τους παιδαγωγούς µετά την εφαρµογή του προγράµµατος διάγνωσης νεογνών και την αναµενόµενη εφαρµογή προγραµµάτων έγκαιρης παρέµβασης για παιδιά ηλικίας 0-3 χρονών. Πώς διαφοροποιείται ο ρόλος 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 709

Ε. Κασίνη του παιδαγωγού έτσι ώστε να µπορεί να καλύψει τις ανάγκες που προκύπτουν από την έγκαιρη διάγνωση παιδιών µε ειδικές ανάγκες και την επιβαλλόµενη έγκαιρη παρέµβαση; Τι είδους προετοιµασία χρειάζεται ο παιδαγωγός; Επιπροσθέτως, η εκπαιδευτική έρευνα θα πρέπει να προσανατολιστεί και στην εµπλοκή φορέων και ειδικών οι οποίοι αν και παραδοσιακά λειτουργούν εκτός του εκπαιδευτικού χώρου δηλαδή τη σχολική µονάδα και το Υπουργείο Παιδείας, διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην αγωγή και εκπαίδευση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες. Μια τέτοια έρευνα θα ανταποκριθεί στις προκλήσεις που γεννά η σύγχρονη πραγµατικότητα. Συγκεκριµένα: Θα ενισχύσει το ενδιαφέρον για το διάλογο που διεξάγεται για θέµατα παιδείας. Ο διάλογος για την παιδεία πολλές φορές κεντρίζει το ενδιαφέρον αποκλειστικά και µόνο των παιδαγωγών. Η εµπλοκή και άλλων επαγγελµατικών οµάδων σε προγράµµατα έρευνας που σχετίζονται µε την παιδεία όπως, για παράδειγµα, την ειδική αγωγή, θα ενισχύσει το ενδιαφέρον για την παιδεία ενός µεγάλου µέρους της κοινωνίας µας. Θα δηµιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη σύσταση ενός κοινού θεσµικού και νοµοθετικού πλαισίου το οποίο να περικλείει όλους τους εµπλεκόµενους φορείς. Το θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο που προσδιορίζει τη λειτουργία µιας υπηρεσίας του κράτους θα πρέπει να είναι συµβατό µε εκείνο άλλων υπηρεσιών ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις µεταξύ τους και ταυτόχρονα να επιτυγχάνεται µείωση της γραφειοκρατίας. Η συνεργασία όλων των εµπλεκοµένων φορέων στα διαφορετικά στάδια (αξιολόγηση, προγραµµατισµός, παρέµβαση) παρέχει δυνατότητες δηµιουργίας τέτοιων προϋποθέσεων. Θα δηµιουργήσει κλίµα οµοφωνίας για την πολιτική που θα ακολουθηθεί κάθε φορά. Ένα κοινό θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο εξασφαλίζει κοινή πορεία σε επίπεδο πολιτικής και εφαρµογής της πολιτικής αυτής µε συνέχεια και συνοχή. Θα εµπλουτίσει τις γνώσεις µας µέσω µιας ολιστικής προσέγγισης η οποία θα διευρύνει την ερευνητική βάση της ειδικής αγωγής. Η συµµετοχή ειδικών οι οποίοι προέρχονται από ένα ευρύ φάσµα επαγγελµατικών κλάδων σε µια ερευνητική προσπάθεια µε κέντρο την παροχή υπηρεσιών προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες προσφέρει τη δυνατότητα εµπλουτισµού των γνώσεων µας. Παιδαγωγοί, γιατροί, ψυχολόγοι, φυσιοθεραπευτές κ.α., οι οποίοι προσεγγίζουν το χώρο της ειδικής αγωγής µε τρόπο που χαρακτηρίζει την επιστηµονική τους ειδίκευση και τις ιδιαίτερες εµπειρίες τους, εγγυώνται την καλύτερη δυνατή προσέγγιση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες. Θα προσφέρει στους παιδαγωγούς τη δυνατότητα παρέµβασης σε εξω-εκπαιδευτικούς χώρους. Oι παιδαγωγοί πολλές φορές κατηγορούνται για εσωστρέφεια. Η έρευνα η οποία θα εµπλέξει και άλλα άτοµα τα οποία δραστηριοποιούνται εκτός του χώρου της εκπαίδευσης θα δώσει την ευκαιρία στους παιδαγωγούς να κοινοποιήσουν τις 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 710

Εκπαιδευτική Έρευνα και Ειδική Αγωγή σκέψεις τους και να χτίσουν γέφυρες επικοινωνίας µε άλλους επαγγελµατικούς κλάδους µε τους οποίους µέχρι τώρα δεν είχαν σηµείο επαφής. Συµπερασµατικά, η σύγχρονη εκπαιδευτική έρευνα στην Κύπρο έχει προοπτικές να επεκταθεί και να εµπλέξει και άλλους επαγγελµατικούς κλάδους στις προσπάθειές της για καλύτερη παροχή εκπαίδευσης. Είναι µια πρόκληση στην οποία καλούµαστε να ανταποκριθούµε και η ειδική αγωγή θα µπορούσε να είναι πρωτοπόρος δεδοµένου ότι αποτελεί πρόσφορο έδαφος στην προοπτική µιας διεπιστηµονικής προσέγγισης της πραγµατικότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Armstrong, D. (1995). Power and Partnership in Education. London: Routledge. Bailey, D., Palsha, S. & Simeonsson, R. (1991). Professionals Skills, Concerns, and Perceived Importance of Work with Families in Early Intervention. Exceptional Children, 58(2), 156-165. Britner, P. & Phillips, D. (1995). Predictors of Parent and Provider Satisfaction with Child Day Care Dimensions: A Comparison of Center-Based and Family Child Day Care. Child Welfare, 74(6), 1135-1169. Bruder, M., Staff, I. & McMurrer-Kaminer, E. (1997). Toddlers Receiving Early Education in Childcare Centers. Topics in Early Childhood Special Education, 17(2), 185-208. Dale, N. (1996). Working with Families of Children with Special Needs. London: Routledge. Dinnebeil, L., Hale, L. & Rule, S. (1999). Early Intervention Program Practices that Support Collaboration. Topics in Early Childhood Special Education, 19(4), 225-235. Gallagher, P., Malone, M., Gleghorne, M. & Helms, K. (1997). Perceived Inservice Training Needs for Early Intervention Personnel. Exceptional Children, 64(1), 19-30. Garland, C. & Linder, T. (1988). Administrative Challenges in Early Intervention. In J. Jordan, J. Gallagher, P. Hutinger & M. Karnes (Eds.), Early Childhood Special Education: Birth to Three (pp. 6-27). Reston, VA: Council for Exceptional Children. Kassini, I. (2004). Coordination of multidisciplinary services towards children with hearing impairment in Cyprus. Unpublished Doctorate Thesis, Faculté de Psychologie et des Sciences de l Education, Université de Genève, Ελβετία. Krauss, M. & Jacobs, F. (1990). Family Assessment: Purposes and Techniques. In S. Meisels & J. Shonkoff (Eds.), Handbook of Early Childhood Education (1 st ed., pp. 303-325). Cambridge, England: Cambridge University Press. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 711

Ε. Κασίνη Μπαµπινιώτης, Γ. (2005). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (2 η έκδοση, 2 η ανατύπωση). Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Shonkoff, J. & Marshall, P. (1990). Biological Bases of Developmental Dysfunction. In S. Meisels & J. Shonkoff (Eds.), Handbook of Early Childhood Education (1 st ed., pp. 35-52). Cambridge, England: Cambridge University Press. Ovretveit, J. (1993). Coordinating Community Care: Multidisciplinary Teams and Care Management. Buckingham, England: Open University Press. Read, J. (2000). Disability, the Family and Society. Buckingham, England: Open University Press. Roberts, R., Rule, S. & Innocenti, M. (1998). Strengthening the Family-Professional Partnership in Services for Young Children. Baltimore: Paul H Brookes. Roffey, S. (1999). Special Needs in the Early Years. London: David Fulton. Winton, P. (2000). Early Childhood Intervention Personnel Preparation: Backward Mapping for Future Planning. Topics in Early Childhood Special Education, 20(2), 87-94. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 712