5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 721 Λογισµικά ελεύθερης δηµιουργικής έκφρασης σε παιδιά µε αναπηρία ή µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες Μαστρογιάννης Αλέξιος Εκπ/κός Π.Ε., Μαθηµατικός, Επιµορφωτής στις T.Π.Ε στην Εκπαίδευση Email: alexmastr@upatras.gr Αναστόπουλος Αναστάσιος Ειδικός Παιδαγωγός Μετ/κός φοιτητής Παν/µίου Αιγαίου Email: aanasto@sch.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα λογισµικά αισθητικής έκφρασης και ανάπτυξης της δηµιουργικότητας, αν και γενικής χρήσης, µπορούν να αναβαθµιστούν σε αξιόλογα γνωστικά και διαµεσολαβητικά εργαλεία. Μέσω διαθεµατικών προσεγγίσεων και εποικοδοµιστικών και κοινωνικοπολιτισµικών θεωρήσεων, παρέχουν ευάριθµες δυνατότητες ανάδειξης σηµαντικών παιδαγωγικών και διδακτικών ωφεληµάτων. Το Revelation Natural Art είναι λογισµικό δηµιουργίας δυναµικών γραφικών και µπορεί να αξιοποιηθεί σε τρία επίπεδα δυσκολίας, χαρακτηριστικό που το καθιστά κατάλληλο για χρήση από παιδιά µε αναπηρία ή µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Μέσω πολλών διεπιστηµονικών και διαθεµατικών εφαρµογών υποστηρίζει τη µάθηση σε όλο, σχεδόν, το εύρος των γνωστικών αντικειµένων του ηµοτικού Σχολείου. Η επαφή δε, µαθητών που φοιτούν σε σχολεία Ειδικής αγωγής και τµήµατα ένταξης µε το λογισµικό αυτό, ήταν, καταρχάς, γόνιµη και µαθησιακά επικερδής. Μάλιστα, διαφάνηκε µια τετραπλή, θετική, παιδαγωγική επίδραση, ως προς τα γνωστικά αποτελέσµατα, ως προς την εξοικείωση µε κάποιες βασικές λειτουργίες του ηλεκτρονικού υπολογιστή, ως προς την προσήλωση και τέλος ως προς την προκληθείσα µαθητική, ευδαιµονική ατµόσφαιρα. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: Λογισµικά αισθητικής έκφρασης, Revelation Natural Αrt, Ειδική Αγωγή ΛΟΓΙΣΜΙΚΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ Μια µεγάλη κατηγορία λογισµικών γενικής χρήσης απαρτίζεται από τα λογισµικά επεξεργασίας γραφικών ή ζωγραφικής και σχεδίασης. Είναι περιβάλλοντα ζωγραφικής και ανάπτυξης δηµιουργικότητας µε πλησµονή εκπαιδευτικών χρήσεων και εφαρµογών. Απευθύνονται σε όλο το ηλικιακό µαθητικό εύρος, προσφέροντας δυνατότητες καλλιτεχνικών αναζητήσεων και καλλιέργειας αισθητικών αξιών. Παρέχουν, επίσης, παιδαγωγικά πλαίσια ανάδειξης της δηµιουργικότητας, της αισθητικής έκφρασης και της καλαισθησίας. Αποτελούν αλληλεπιδραστικές, εκπαιδευτικές περιοχές ευδοκίµησης και αξιοποίησης συνεργατικών περιβαλλόντων, στήριξης διαθεµατικών δραστηριοτήτων και χρήσης οπτικών αλλά ακόµα και πολλαπλών αναπαραστάσεων. Είναι πλούσια περιβάλλοντα «ανοικτού τύπου» που επιτρέπουν στο µαθητή να συµµετέχει ενεργά, να αφήνει το στίγµα του, να αλληλεπιδρά και να «οικοδοµεί» τη γνώση, σύµφωνα µε τις τρέχουσες εποικοδοµητικές και κοινωνικοπολιτισµικές θεωρήσεις. Είναι λογισµικά που υποστηρίζουν τη µάθηση, δηµιουργώντας κατάλληλα ρεαλιστικά περιβάλλοντα ανακάλυψης και διερεύνησης της γνώσης αλλά και πειραµατισµού, ενώ η δυναµική αναβάθµισή τους σε διαµεσολαβητικά, γνωστικά εργαλεία προάγει και προωθεί την καλλιέργεια σύνθετων και ανώτερων νοητικών λειτουργιών.
722 5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Επίσης, ο εικονιστικός τρόπος αναπαράστασης της γνώσης κατά τον Bruner, ενός εκ των τριών εξελικτικών σταδίων της γνωστικής ανάπτυξης, βρίσκει σηµαντικό «εικονικό» συµπαραστάτη, σύµµαχο και πλούσιο πεδίο εφαρµογών (Fontana, 1996). Για παράδειγµα, 20 βώλοι διαµοιράζονται, σε 4 κυπελλάκια (πρώτο στάδιο, πραξιακός τρόπος). Η διαίρεση αυτή (20:4), όµως, µπορεί να αποδοθεί «εικονιστικά», και «εικονικά» ζωγραφίζοντας, ανάλογα, µε τη χρησιµοποίηση λογισµικών αισθητικής έκφρασης, και χωρίζοντας µε 4 κάθετες ευθείες 20 (σωστά παρατεταγµένους) βώλους (Αγαλιώτης, 2000). ΤΟ REVELATION NATURAL ART Ένα γνωστό λογισµικό αισθητικής έκφρασης που κυκλοφορεί στην ελληνική αγορά και συνάµα πληρεί τις απαραίτητες «πρωτοβάθµιες» εκπαιδευτικές προϋποθέσεις είναι και το Revelation Natural Art. Είναι εγκεκριµένο από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, µε δικαιώµατα χρήσης από το ΥΠΕΠΘ. Έχει διαµοιραστεί σε όλα τα Σχολεία της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, ενώ είναι και τµήµα του ειδικού µέρους του αναλυτικού προγράµµατος σπουδών, «Β Επιπέδου», για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών του κλάδου ΠΕ60/70. Οµολογουµένως, µπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι το παραπάνω λογισµικό είναι, µάλλον, ακραιφνούς παιδαγωγικής χρήσης και αξιοποίησης, προορισµένο και πλήρως ενταγµένο στην εξυπηρέτηση και επίτευξη των σκοπών και στόχων της διδασκαλίας του µαθήµατος των Εικαστικών Αισθητικής Αγωγής. Σύµφωνα µε το ιαθεµατικό Ενιαίο Πρόγραµµα Σπουδών στο ηµοτικό και το Γυµνάσιο (σελ. 415-416), οι µαθητές µπορούν να ασκηθούν στο λογισµικό γενικής χρήσης (ζωγραφική, επεξεργασία κειµένου,...), τον παγκόσµιο ιστό (www) και να αξιοποιήσουν κατάλληλα εργαλεία για την καλλιέργεια και ανάπτυξη της σκέψης τους. Επιπλέον (σελ. 97) γενικός σκοπός της διδασκαλίας των Εικαστικών είναι να γνωρίσει ο µαθητής τις Εικαστικές Τέχνες, να εµβαθύνει σ αυτές και να τις απολαύσει ώστε να καλλιεργηθεί ως δηµιουργός και ως φιλότεχνος θεατής. Το Revelation Natural Art αποτελεί ένα λογισµικό δηµιουργίας δυναµικών γραφικών, γενικής χρήσης, για µαθητές υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Είναι απλό, εύχρηστο και φιλικό, ιδανικό για τη δηµιουργία προσωπικών έργων τέχνης και σχεδίων. Είναι εικονικό περιβάλλον «ανοικτού τύπου, µε σαφείς εποικοδοµιστικές και διαθεµατικές καταφυγές. Η προστιθέµενη αξία του εδράζεται στην προσφερόµενη υποστήριξη και αξιοποίηση των ιδιαίτερων ταλέντων και σχεδιαστικών ικανοτήτων των παιδιών. Το Revelation Natural Art µπορεί να χρησιµοποιηθεί σε τρία επίπεδα: απλό, νεανικό και προχωρηµένο, µε αυξανόµενο, τον αριθµό των διαθέσιµων εργαλείων, για κάθε υπερσύνολο-επίπεδο. Αυτή η συνολοθεωρητική απόχρωση του λογισµικού συγκαταλέγεται στα ουσιαστικά και συγκριτικά πλεονεκτήµατα του, αφού οι εµπλουτιζόµενες, κάθε φορά, δυνατότητες, µέσω των παρεχόµενων εργαλείων του, µπορούν να συµβαδίζουν µε τους βηµατισµούς της γνωστικής ανάπτυξης των µαθητών, διαδικασία που ευθυγραµµίζεται πλήρως, µε το σπειροειδή τρόπο διάταξης της ύλης, κατά τον Bruner. Το λογισµικό είναι εξαιρετικά χρήσιµο και κατάλληλο για σχεδόν, απεριόριστη, εκπαιδευτική χρήση, για µαθητές όλων των δυνατοτήτων, εξαιτίας της περιεκτικότητας και της προσαρµοστικότητας των εργαλείων και γνωρισµάτων του. ιευκολύνει όλους τους µαθητές να χρωµατίσουν, να σχεδιάσουν και να δηµιουργήσουν κινούµενες εικόνες. Παρέχει πολλαπλές σχεδιαστικές δυνατότητες, δηµιουργικής γραφής, σύνθεσης πρωτότυπων ιστοριών, µέσω και της εύκολης και ευχερούς κατασκευής - παραγωγής κινούµενων σχεδίων. Μέσα από δραστηριότητες ατοµικές και οµαδικές και µε τη
5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 723 διαµεσολάβηση του δασκάλου, το Revelation Natural Art, αναβαθµίζεται σε πολύτιµο γνωστικό εργαλείο. Καλλιεργείται η δηµιουργική έκφραση, ο οπτικός αλφαβητισµός, η δηµιουργική σκέψη και η συναισθηµατική νοηµοσύνη (Φραγκάκη, 2008). Η δωδεκάδα των διαφορετικών πινέλων του (π.χ, µολύβι, κηροµπογιά, λαδοπαστέλ, µαρκαδόρος, κάρβουνο κ.λ.π), που είναι άµεσα διαθέσιµη, παρέχει στους χρήστες την ευκαιρία να εργαστούν µε τα ίδια κλασικά και παραδοσιακά καλλιτεχνικά υλικά παραγωγής σχεδίου και έργων τέχνης. Επιπλέον, υπάρχει ένα πλήρες σύνολο, µια τεράστια βιβλιοθήκη έτοιµων εικόνων (στάµπες), που σύρονται εύκολα και εµπλουτίζουν και «καλλωπίζουν» το κύριο σχέδιο. Καλύπτουν δε, σχεδόν, κάθε πτυχή της µαθητικής καθηµερινότητας (κτίρια, ζώα, φύση, µεταφορές, νοµίσµατα, γεωµετρικά σχήµατα κ.λ.π.). Μάλιστα µια κατηγορία εικόνων (πρώτη στη λίστα και άτιτλη), παρέχει, µέσω του συρσίµατος του ποντικιού, την καταπληκτική δυνατότητα δηµιουργίας ακολουθιών (αρµαθιών), οµοειδών εικόνων, όπως για παράδειγµα το αλφάβητο, εικόνες εντόµων, κτιρίων, δέντρων κ.λ.π (Εικόνα 1). Εικόνα 1: Ακολουθίες εικόνων στο Revelation Natural Art Η οπτικοποίηση της πληροφορίας είναι σταθερός και ευνοϊκός παράγοντας της µάθησης και ένα από τα σπουδαία χαρακτηριστικά των ΤΠΕ (Βοσνιάδου, 2006). Αν και η απόφανση αυτή εγείρει αρκετές επιστηµονικές ενστάσεις, ωστόσο όµως, είναι πειραµατικά επιβεβαιωµένη, η παιδαγωγική αξία των γραφικών αναπαραστάσεων. Θετικές επιδράσεις, επίσης, στη µαθησιακή διαδικασία προκαλεί και ο αρµονικός συνδυασµός εικόνας και κειµένου, ακόµα και στις θετικές επιστήµες (Βοσνιάδου, 2006). Στα αναλυτικά προγράµµατα της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης, σχεδόν, όλων των χωρών, από τον πρώτο χρόνο, πέραν της εξοικείωσης στη χρήση του πληκτρολογίου και του το ποντικιού, προβλέπεται, απαρέγκλιτα, και ο σχεδιασµός εικόνων. Με την αξιοποίηση του λογισµικού Revelation Natural Art παραµερίζεται η µονοτονία, εξοβελίζεται η µαθητική πλήξη και τα παιδιά µπορούν, ενδεχοµένως, να αναπτύξουν δεξιότητες σύνθεσης, σύγκρισης, οργάνωσης, γενίκευσης αλλά και
724 5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ δηµιουργικότητας και έκφρασης. Ακόµα η εικαστική γλώσσα οι τεχνικές, τα υλικά προσεγγίζονται και αναγνωρίζονται δραστικότερα ενώ και η συνεπαγόµενη άσκηση οδηγεί, σε ευεργετικά για την αυτοεικόνα και αυτοπεποίθηση, έργα προσωπικής καλλιτεχνικής δηµιουργίας (Φραγκάκη, 2008). Παρόλο, που το Revelation Natural Art είναι, κυρίως, ένα λογισµικό τέχνης που προάγει και ενισχύει την αισθητική έκφραση και την ανάπτυξη της δηµιουργικότητας, η λανθάνουσα διαθεµατική του κατατοµή, προσφέρει αξιοσηµείωτες παιδαγωγικές εφαρµογές. Το ελληνικό, ολοκληρωµένο µοντέλο αξιοποίησης των ΤΠΕ, µε την εγκάρσια «πληροφοριακή» διάχυση, προσφέρει πεδίο «εικονικής δόξης, λαµπρό» για ανάδειξη και θεµελίωση της διαθεµατικότητας. Ως µερικές, παραδειγµατικές δια-θεµατικές και διεπιστηµονικές ενότητες καθώς και επιµέρους ειδικοί διδακτικοί στόχοι, κατά γνωστικό αντικείµενο, στο ηµοτικό Σχολείο καταχωρίζονται και οι εξής: Στα µαθηµατικά, για παράδειγµα, αναπαραστάσεις κλασµάτων, δηµιουργία απλών, καθηµερινών σχεδίων και εικόνων µε χρήση, µόνο, γεωµετρικών σχηµάτων αλλά και εικονιστική αποτύπωση πράξεων της αριθµητικής. Ενδεικτικά στο µάθηµα της γλώσσας δύνανται να αποτυπωθούν µύθοι και παραµύθια αλλά και να αποδοθούν µέσω εικονογραφηµένων σχεδίων κλασικά (παιδικά) έργα, της παγκόσµιας λογοτεχνίας, ενώ για το µάθηµα της Γεωγραφίας η σχεδίαση σηµαιών και χαρτών είναι συνηγορική της παιδαγωγικής αξίας του λογισµικού. Ακόµα, ως µια ιστορική συνεισφορά, παραδοσιακά κτίρια, αριστοτεχνήµατα και µνηµεία καθώς επίσης εθνικές και τοπικές φορεσιές µπορούν να σχεδιαστούν µέσω των εργαλείων του Revelation Natural Art. Τέλος, αναπαράσταση φυσικών φαινοµένων, αφισών κοινωνικοπολιτσµικού περιεχοµένου, δηµιουργία γελοιογραφιών και µικρών ταινιών, µπορεί να κοσµούν την ευάριθµη λίστα των εκπαιδευτικών εφαρµογών του. ΕΙ ΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΠΕ Περίπου το 10% του πληθυσµού της χώρας είναι άτοµα µε αναπηρία. Μάλιστα, το ποσοστό αυτό διατηρείται, κατά µέσο όρο, και στην ευρωπαϊκή επικράτεια, σύµφωνα µε έρευνα που πραγµατοποίησε η Eurostat (Eurostat 1995, Statistics in Focus 1995/10, Disabled Persons: Statistical Data). Σύµφωνα µε το ΕΠΠΣ του ηµοτικού Σχολείου (σελ. 412) «η εκπαίδευση στην Πληροφορική και τις ΤΠΕ, µέσα από την κριτική επεξεργασία των προσλαµβανόµενων πληροφοριών, συµβάλλει, επίσης, στη βελτίωση της παρεχόµενης εκπαίδευσης στα άτοµα µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (α.µ.ε.ε.α.) στη συνήθη σχολική τάξη ή σε κατάλληλα οργανωµένα και στελεχωµένα τµήµατα ένταξης». Ήδη από τη δεκαετία του 80, οι ΤΠΕ χρησιµοποιούνται, συχνά και κατά κόρον, για να διεγείρουν το ενδιαφέρον και να παρέχουν επαρκή κίνητρα και προκλήσεις σε όλους, ανεξαιρέτως, τους µαθητές. Η τεχνολογία µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να υπερφαλαγγιστούν γνωστικά προσκόµµατα και να διευρυνθούν οι νοητικοί ορίζοντες όλων των µαθητών και, ιδιαίτερα, εκείνων µε ειδικές ανάγκες. Η τεχνολογία έχει χαρακτηρισθεί ως ένας «µεγάλος εξισωτής» παρέχοντας συνθήκες ίσων ευκαιριών µάθησης και πρόσβασης στα προγράµµατα σπουδών. Οι ΤΠΕ, για πολλούς µαθητές µε αναπηρία, µπορεί να λειτουργήσουν αντισταθµιστικά αλλά και ως µια σηµαντική γνωστική παρακαταθήκη. Ενώ στις κανονικές τάξεις θεωρούνται ένα σηµαντικό µεν, αλλά, µάλλον µη ουσιαστικό µέρος της σχολικής ζωής, αντίθετα σε πολλά ειδικά σχολεία έχουν γίνει καθηµερινή πραγµατικότητα και απαραίτητο συστατικό της διδασκαλίας και της µάθησης (Florian &
5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 725 Hegarty, 2004). Οι χρήσεις τους σε µαθητές µε αναπηρία ή µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι αρκετά κρίσιµη και συνάµα αποτελεσµατική. Ενδυναµώνεται η δυνατότητα των µαθητών να εργάζονται και να ολοκληρώνουν τα θέµατά τους µε τους δικούς τους ρυθµούς, (Λαγουµιτζής, 2004), βελτιώνεται η εκπαιδευτική τους ανεξαρτησία και αυτονοµία για πρόσβαση στη γνώση και υπερακοντίζονται δυσκολίες φυσικές και συµπεριφοράς. Μαθητές µε έντονες και πολλαπλές µαθησιακές δυσκολίες µπορούν να επικοινωνούν ευκολότερα και να αποκτούν, έτσι, αυτοπεποίθηση, στη χρήση των ΤΠΕ. Αυτό το ευάρεστο συναίσθηµα µπορεί να τους παρακινήσει για συχνότερη πρόσβαση στη διαδικτυακή κοινωνία της πληροφορίας και να τους παροτρύνει να συνεργασθούν µε τους συνοµηλίκους τους (Kariyawasam, 2007;Waddell, 2000). Προγράµµατα λογισµικών, µε ευρεία προσαρµοστικότητα, και µέσω εξατοµικευµένων πρακτικών και διεξόδων, επιτρέπουν στους µαθητές να καταθέτουν τα επιτεύγµατά τους, που, πιθανόν, να παρέµεναν απραγµατοποίητα, µε τη χρήση παραδοσιακών µεθόδων. Οµολογουµένως, για µερικούς µαθητές αλλά και ενηλίκους, η τεχνολογία µπορεί να αποτελεί, ίσως, µονοδροµική αναγκαιότητα εξωτερίκευσης και κοινοποίησης των σκέψεων και αναγκών τους αλλά και καταλυτικό, δηµιουργικό οίστρο για τα παροπλισµένα, αναξιοποίητα και προδοµένα ταλέντα τους. Τρανό και πασίγνωστο παράδειγµα ο Stephen Hawking, ο Βρετανός θεωρητικός φυσικός, που ενώ είναι ολοκληρωτικά παράλυτος και άφωνος, εντούτοις επικοινωνεί µε τους γύρω του, δίνει διαλέξεις σε επιστηµονικά συνέδρια και συγκεντρώσεις, µέσω ενός ηλεκτρονικού συνθεσάιζερ φωνής. Επίσης, ο Έλληνας τετραπληγικός Πέτρος Παπαδόπουλος, για τον οποίο η σπάνια µυϊκή ασθένεια από την οποία πάσχει, δε στάθηκε εµπόδιο για να γράψει, µε ένα µόνο χέρι µπροστά σε έναν υπολογιστή, το βιβλίο του «Ο πόνος που γίνεται δύναµη» (2002), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαββάλας. Ο λόγος της κρισιµότητας και σπουδαιότητας των ΤΠΕ στην Ειδική Αγωγή είναι η συνέπεια των πολλών καινοτοµιών, που έχουν εµφανιστεί, στους τρόπους µε τους οποίους η τεχνολογία µπορεί να υποστηρίξει παιδιά µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Για τα παιδιά χωρίς ιδιαιτερότητες, ακόµη και για τα πολύ µικρά, απαιτούνται λίγες τροποποιήσεις στο υλικό των υπολογιστών, ώστε να έχουν πρόσβαση στα αγαπηµένα τους προγράµµατα. Αυτό, όµως, δε συµβαίνει για πολλά παιδιά µε ειδικές ανάγκες, για τα οποία οι τροποποιήσεις είναι όχι µόνο επιθυµητές αλλά ουσιαστικές και επιβεβληµένες (Florian & Hegarty, 2004). Σε σχετική µελέτη διερευνήθηκαν οι τοποθετήσεις και οι απόψεις µαθητών µε και χωρίς µαθησιακές δυσκολίες, σχετικά µε τη χρήση των υπολογιστών στο Σχολείο. Οι πιο κοινές θετικές τοποθετήσεις των µαθητών που κατέγραψαν οι ερευνητές ήταν ότι οι υπολογιστές είναι ευχάριστοι στη χρήση και καθιστούν τις εργασίες ευκολότερες, λιγότερο χρονοβόρες, ενώ βελτιώνουν και την ποιότητά τους. Προσφέρουν, επίσης, αξιόλογες εµπειρίες µάθησης ειδικά, στους µαθητές µε µαθησιακές δυσκολίες, αν και οι τελευταίοι ήγειραν µεµψιµοιρίες, εξαιτίας της υποχρεωτικότητας και του συνεπακόλουθου καταναγκασµού, για εκµάθηση του πληκτρολογίου (Brown-Chidsey & Boscardin, 2001). Μια άλλη, πρόσφατη έρευνα µε τίτλο: «An evaluation by the education & training inspectorate of information & communication technology (ICT) in special schools» (2008), διαπιστώθηκε, πως στα περισσότερα Ειδικά Σχολεία, οι συνηθέστερα χρησιµοποιούµενες εφαρµογές των ΤΠΕ και µε σταθερά αυξανόµενους ρυθµούς, ήταν οι ψηφιακές φωτογραφικές µηχανές και οι συσκευές πολυµέσων. Οι ψηφιακές εικόνες χρησιµοποιούνται, επιτυχώς, για να καταγράψουν, να διακινήσουν και να επιδείξουν «κατορθώµατα», να υποκινήσουν συζητήσεις, να ενισχύσουν τη γλωσσική ανάπτυξη και
726 5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ τέλος να ενηµερώνουν τους γονείς. Η αξιολόγηση των επιδόσεων και των ικανοτήτων των µαθητών στη χρήση των ΤΠΕ ήταν πολύ καλή στην πλειονότητα των σχολείων, όπως και η ποιότητα της µάθησης και της διδασκαλίας, ενώ και η ανάπτυξη των ΤΠΕ είχε δροµολογηθεί ως υψηλή και άµεση προτεραιότητα, στα περισσότερα Σχολεία. Τέλος, σχεδόν, σε όλα τα Ειδικά Σχολεία, οι µαθητές είχαν υψηλά επίπεδα ενδιαφέροντος, ενθουσιασµού και παρακίνησης, που απέρρεαν, από την ένταξη των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Μετά από τα παραπάνω ενθαρρυντικά, ευφρόσυνα µα αλλοδαπά, θα ακολουθήσουν αρκετές προτάσεις αξιοποίησης, αλλά και οι παρατηρήσεις που καταγράφηκαν και τα συµπεράσµατα που συνάχθηκαν, µετά από µια πρώτη επαφή µε το Revelation Natural Art, παιδιών, 8 έως 13 ετών, µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (Νοητική υστέρηση), που φοιτούν σε δυο σχολεία, ισάριθµων περιοχών της υτικής Ελλάδας, ενός Σχολείου Εδικής Αγωγής και ενός Γενικού, µε τµήµα Ένταξης. ΤΟ REVELATION NATURAL ART ΣΤΗΝ ΕΙ ΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Με το Revelation Natural Art µπορούν να αναπτυχθούν πληθώρα παιδαγωγικών εφαρµογών και σε συνδυασµό µε την ποικιλία των εργαλείων του λογισµικού, να αξιοποιηθούν, ώστε να διευκολύνουν την εκπαιδευτική, διδακτική διαδικασία σε Σχολεία Ειδικής Αγωγής, αν και το Natural Art δε µπορεί να χαρακτηρισθεί ως ιδανικά κατάλληλο για µαθητές µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, αφού δε σχεδιάστηκε, ακριβώς, γι αυτό το σκοπό. Ακόµα το επίπεδο δυσκολίας που ενδείκνυται, και γι αυτό χρησιµοποιήθηκε, ήταν το απλό, µε τα πλέον βασικά εργαλεία, µε τα απογυµνωµένα µενού και τις αντίστοιχες, περιορισµένες λειτουργίες και δυνατότητες. Παρά τη φαινοµενική, αυτή, όµως, διπλή υστέρηση και µειονεξία, το εύρος των δυνητικά, υλοποιούµενων διεπιστηµονικών εφαρµογών και διδακτικών σεναρίων, µε χρήση του Revelation Natural Art, σε µαθητές µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, µπορεί να είναι πλούσιο και ανεξάντλητο. Καταρχάς, µε σύµµαχο τον παιγνιώδη χαρακτήρα του και ελκυστικό όπλο τις πολλές εικόνες του, κατακτά και αλώνει την προσοχή και το ενδιαφέρον όλων των µαθητών, παρέχοντας, ταυτόχρονα, πολλά και ισχυρά κίνητρα αµείωτης ενασχόλησης και προσήλωσης. Αυτή η συντελεσθείσα µεροληψία και εύνοια των µαθητών προς το λογισµικό εµποιεί την παράπλευρη ωφέλεια, της εξοικείωσης, δηλαδή, µε τις βασικές λειτουργίες του ποντικιού, όπως η επιλογή και το σύρσιµο, η µεταφορά και απόθεση, το αριστερό και δεξί κλικάρισµα. Ακόµα µέσω αυτής της εκούσιας, παρατεταµένης συµµετοχής επιτυγχάνεται, αβίαστα, καλύτερος συντονισµός του χεριού κατά την εκτέλεση των παραπάνω εντολών αλλά και άλλων. Μια πρώτη εφαρµογή στα Μαθηµατικά αφορά στην κατασκευή και αναγνώριση όλων των γεωµετρικών σχηµάτων. Σηµεία, ευθείες, ελλείψεις, κύκλοι, παραλληλόγραµµα, τετράγωνα, τρίγωνα, κανονικά πολύγωνα είναι άµεσα προσπελάσιµα και µαζί µε την κατασκευή αστεριών, το γέµισµα χρώµατος και τις στάµπες εξαντλούν, σχεδόν, το «φτωχό µενού». Στα µη κανονικά πολύγωνα ακολουθείται ο πραξιακός, συµβατικός ευκλείδειος τρόπος, αφού απαιτείται η χάραξη κλειστής τεθλασµένης γραµµής, µε σταδιακή κατασκευή των ισάριθµων, συνθετικών ευθυγράµµων τµηµάτων. Σε κάθε, περαιτέρω, δραστηριότητα ενεργοποιήθηκε και εφαρµόστηκε η πλούσια βιβλιοθήκη εικόνων του Λογισµικού. Είναι σηµαντική, κατά τον Piaget, η σχέση οπτικής και νοερής αντίληψης, η σχέση, δηλαδή, µεταξύ της άµεσης αντίληψης και της εικόνας που δηµιουργείται στο νου, για τα
5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 727 ιδωµένα. Η έννοια οπτικοποίηση ή εικονοποίηση αφορά στη δηµιουργία µιας νοερής εικόνας για αντικείµενα και καταστάσεις στο χώρο. Οι χωρικές έννοιες είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µε τη γεωµετρική σκέψη και την οπτικοποιηµένη σκέψη, τη δυνατότητα των ατόµων να δηµιουργούν νοητικές αναπαραστάσεις αντικειµένων ή καταστάσεων. Οι µαθητές που προτιµούν ή ευκολύνονται στις νοερές οπτικές επεξεργασίες, οι οποίες σχετίζονται µε µαθηµατικές έννοιες σκέφτονται «εικονοποιηµένα». O Bruner, όπως και ο Piaget, θεώρησε επάλληλα, εξελικτικά στάδια γνωστικής ανάπτυξης, αφού αποδέχτηκε 3 τρόπους αναπαράστασης της γνώσης, που εύκολα συνδέονται µε τον όρο οπτικοποίηση: τον πραξιακό-χειριστικό, τον εικονιστικό και το συµβολικό (Τζεκάκη, 2007). Αρχικά και επιτυχώς, οι εικόνες του λογισµικού επιστρατεύθηκαν για την πραγµάτευση των προµαθηµατικών, χωρικών εννοιών, των σχετικών µε την αντίληψη της θέσης (πάνω κάτω, µπροστά πίσω, δεξιά, αριστερά, χαµηλά κλπ). Ένας από τους οκτώ τύπους νοηµοσύνης, σύµφωνα µε τη θεωρία των πολλαπλών τύπων νοηµοσύνης τού H. Gardner (Gardner, 1993) είναι η χωρική σκέψη και νοηµοσύνη. Η θεωρία αυτή έδωσε ερείσµατα στη διαθεµατική προσέγγιση και υποστηρίζει ότι το σχολείο πρέπει να προωθεί και να προάγει και τους οκτώ τύπους νοηµοσύνης. Συγκεκριµένα, η χωρική νοηµοσύνη συνδέεται µε τις εικόνες και αφορά στην ικανότητα του ανθρώπου να προσανατολίζεται εύκολα, να κατανοεί το χώρο, τους χάρτες, τα σχεδιαγράµµατα, τις χωροταξικές σχέσεις. Βρίσκεται στους οπτικούς τύπους και σ αυτούς που ξεχωρίζουν στις εικαστικές τέχνες και στις λεπτοµερείς περιγραφές. Οι δραστηριότητες που την ενισχύουν στηρίζονται στις γραφικές αναπαραστάσεις, στις µεταφορικές εικόνες καθώς και σε µακέτες (Ματσαγγούρας, 2002). Οι προµαθηµατικές έννοιες, µε σηµείο αναφοράς την οθόνη του υπολογιστή, καλλιεργούνται, αφειδώς, µέσω του λογισµικού, και µάλιστα, σε συνδυασµό µε την αναγνώριση, κυρίως, χρωµάτων, ζώων, κτιρίων και µέσων συγκοινωνίας αιχµαλωτίζουν την περιέργεια και την ερευνητικότητα των µαθητών. Σηµειωτέον, όµως, ότι παρατηρήθηκε µια σχετική, µικρή δυσκολία στην αναγνώριση των χρωµάτων. Ένας άλλος τύπος νοηµοσύνης είναι η νατουραλιστική. Είναι η ικανότητα της αντίληψης του γεωφυσικού χώρου, της διάκρισης κοινών στοιχείων και κυρίαρχων κοινωνικοπολιτισµικών µοτίβων, της κατάταξης και ταξινόµησης. Οι µαθητές µε αυξηµένη νατουραλιστική νοηµοσύνη, είναι παρατηρητικοί, µε πολλές εµπειρίες από το φυσικό κόσµο. Αγαπούν τη φύση, αποκωδικοποιούν τους νόµους της και επιδίδονται σε ταξινοµήσεις (Ματσαγγούρας, 2002). Με τη βοήθεια του λογισµικού, και µε ευκολία, οι µαθητές κατατάσσουν, και διαχωρίζουν τα µέσα συγκοινωνίας, τα ζώα σε κατοικίδια ή µη, τα κτίρια σε σύγχρονα και παλαιά. Επίσης µπορούν να ταξινοµούν σε σύνολα, µε βάση το χρώµα, το σχήµα ή αλλά κοινά χαρακτηριστικά. Άλλες τοπολογικές σχέσεις όπως σειροθετήσεις, συγκρίσεις, αντιστοιχίσεις κατά διατεταγµένα ζεύγη και εγκλεισµοί υλοποιούνται, αθρόως, ως κοινός τόπος, στο Revelation Natural Art. Επιπλέον, οι µαθητές µέσω της πτυσσόµενης µπάρας επιλέγουν τις κατηγορίες εικόνων «ηµιουργία προσώπου», «ηµιουργία σκύλου» και «Καρτούν» και ανασυνθέτουν απλές εικόνες, εν είδει παζλ, ενώ αφήνουν και την δική τους προσωπική, σχεδιαστική σφραγίδα, ως δηµιουργοί προσώπων και καρτούν, προκρίνοντας τα επιθυµητά, επιµέρους συστατικά στοιχεία, για κάθε εικόνα. Στη συνέχεια, ως προς τη λογικοµαθηµατική νοηµοσύνη και τις αριθµητικές πράξεις είναι, ήδη, ερευνητικά πιστοποιηµένο ότι πολλοί µαθητές µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες µπορούν να ολοκληρώνουν µε επιτυχία βασικές µαθηµατικές ασκήσεις πρόσθεσης
728 5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ και αφαίρεσης. Η διεκπεραίωση διευκολύνεται, αν οι µαθητές διαχειρίζονται απτά, συγκεκριµένα αντικείµενα (Πόρποδας, 2003). Αυτή η ευκταία παιδαγωγική και µαθησιακή εξέλιξη επιβεβαιώθηκε και µέσω της χρήσης του παρόντος λογισµικού, όπως η εικόνα 2 αποδεικνύει. Φυσικά ο απτός χειριστικός τρόπος αντικαταστάθηκε ή µάλλον συνεπικουρήθηκε από τον ελαφρώς, δυσκολότερο εικονιστικό. Οι µαθητές µόνοι τους εισήγαγαν στα προσχεδιασµένα πλαίσια, το ζητούµενο αριθµό αντικειµένων ή ζώων, που επιτυγχανόταν, αρχικά, µε την επιλογή της εικόνας και ακολούθως µε σύρσιµο και ισάριθµα κλικ, στο σχετικό περίγραµµα. Στην αφαίρεση µπορεί να αξιοποιηθεί η εντολή της διαγραφής ή του σβησίµατος. Σε µια περίπτωση πρόσθεσης 3 ίσων προσθετέων (3+3+3) το άθροισµα προέκυψε µέσω ολικής θεώρησης της εικόνας και όχι µε το σταδιακό-τµηµατικό µέτρηµα των στοιχείων κάθε προσθετέου. Εικόνα 2: Προσθαφαιρέσεις στο Revelation Natural Art Ακόµα, µέσω της µελέτης συνόλων µπορούν να κατανοηθούν οι αριθµοί αλλά και ο σηµασιολογικός κανόνας των αριθµητικών συστηµάτων. Σηµαντικότερη συµβολή στην ανάπτυξη και κατανόηση αυτού του κανόνα, θεωρείται η θεωρία του Dienes, µε το πολυβασικό υλικό της και την µέθοδο οικοδόµησης της έννοιας του αριθµού, µέσω ανταλλαγής και οµαδοποίησης (Εικόνα 3).
5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 729 Εικόνα 3: Οµαδοποιήσεις και ανταλλαγές στο Revelation Natural Art Οι µαθητές µε τη διαδοχική οµαδοποίηση των στοιχείων ενός συνόλου, ανά δέκα, αντιλαµβάνονται τον κανόνα της ανταλλαγής και της θέσης, συγκροτώντας, έτσι, τη δοµή του οικείου, δεκαδικού αριθµητικού συστήµατος (Σαλβαράς, -) Στο µάθηµα της Γλώσσας η γραφική αποτύπωση παραµυθιών, ιστοριών και συναισθηµάτων όπως και οι συνθέσεις εικονογραφηµένων ιστοριών προσφέρουν, αδιαµφισβήτητα, µαθησιακά οφέλη. Μαθητής µε µαθησιακές δυσκολίες συνέθεσε δάσος, µεταφέροντας στην οθόνη εικόνες δέντρων και 2 3 ζώων. Επιπλέον η χρονικά, ορθή τοποθέτηση µιας σειράς στιγµιοτύπων και η διατύπωση της σχετικής ιστορίας, µάλλον, συνεισφέρει στην ανάπτυξη λεκτικών δεξιοτήτων. Για τη Γεωγραφία υπάρχουν εικόνες µε διατηρητέα παγκόσµια κλασικά µνηµεία, είδη κατοικιών, χάρτες και σηµαίες. ισταγµός υπήρχε στην αναγνώριση της ελληνικής σηµαίας, καθότι συγχεόταν µε την οµόχρωµη και παραπλήσια φινλανδική, ενώ 10χρονος µαθητής αλβανικής καταγωγής (και µε κινητικά προβλήµατα) δεν αναγνώρισε το εθνικό του σύµβολο. Πολλές άλλες εικόνες, όπως για παράδειγµα φορεσιών, ρούχων, µουσικών οργάνων, φαγητών, µπορούν να αποτελέσουν σταθερό και παράλληλο υποστηρικτικό υλικό για πολλές δραστηριότητες, όχι κατ ανάγκη, εµπίπτουσες σε ακραιφνές γνωστικό αντικείµενο όπως, φυσικά, είναι και πολλές από τις, µέχρι τώρα, προτεινόµενες. Εικόνα 4. Προσωπικές ηµιουργίες παιδιών
730 5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Τέλος, ζητήθηκε από τους µαθητές, να εκφραστούν, ελεύθερα και αυτοβούλως, καταθέτοντας τη δική τους προσωπική, σχεδιαστική προσέγγιση µε θέµα δικής τους επιλογής. Τα αυθόρµητα σχέδια είναι δηλωτικά πολλές φορές µαθησιακών, επικοινωνιακών δυσκολιών και προσφέρονται ως µέσο διάγνωσής τους. Υποστηρίζεται, από ειδικούς, ότι οι εικαστικές παρεµβάσεις των µαθητών είναι δίοδοι εξωτερίκευσης του εσωτερικού τους κόσµου και αποκαλύπτουν πτυχές της προσωπικότητάς τους. Είναι, δηλαδή, φορείς αυθεντικών διαγνωστικών µηνυµάτων που αποκρυπτογραφούν µύχιες σκέψεις, φανερώνουν κρυφές επιθυµίες, συναισθηµατικές στερήσεις, τραυµατικές εµπειρίες, προδίδουν φιλοδοξίες και συµπλέγµατα. Στην εικόνα 4 παρουσιάζονται τα σχέδια δυο µαθητών. Στην αριστερή εικόνα ο τελευταίος και ψηλότερος στα δεξιά είναι ο δηµιουργός, που µας συστήνει τα δυο µικρότερα «ανθρωπάκια», που είναι τα αδελφάκια του, ενώ το οικογενειακό αυτό πορτρέτο συµπληρώνουν και οι δυο γονείς του. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Οι µαθητές είχαν µικρή και απλή εξοικείωση µε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και δεν απαιτήθηκε ιδιαίτερος χρόνος προσαρµογής τους στις λειτουργίες του λογισµικού, το οποίο συναντούσαν για πρώτη φορά. Το σχολικό κλίµα, η παιδαγωγική ατµόσφαιρα, στην αρχή και κατά την διάρκεια της ενασχόλησης των µαθητών, µε το Revelation Natural Art, ήταν γόνιµη, ευµενής και εύθυµη. ιαφάνηκαν δε, κάποιες σχετικές, θετικές επιδράσεις των ΤΠΕ σε µαθητές µε αναπηρία ή µε ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Παρατηρήθηκε αυτοπειθαρχία, επιµονή, ισχυρή προσήλωση, εκτόνωση και αποφόρτιση. Κάποια λάθη µπορούν να χρεωθούν στη βιασύνη των µαθητών, ως σύµπτωµα ενθουσιασµού και ικανοποίησης. Η προκληθείσα αυτή ευαρέσκεια µπορεί να πιστωθεί και στην ελεύθερη και ανοιχτή µορφή, στην ευχρηστία και στα παιγνιώδη γνωρίσµατα του Revelation Natural Art. Οι µαθητές, άνετα, µπορούν να εργαστούν µε το λογισµικό, το οποίο µπορεί να αξιοποιηθεί σε µια ποικιλία διαθεµατικών εφαρµογών, µε αξιοπρόσεκτα µαθησιακά αποτελέσµατα. Σε µια υστερότερη απόπειρα, αφού εξαντληθούν, ασφαλώς, οι δυνατότητες του πρώτου επιπέδου, η µελέτη του δεύτερου επίπεδου δυσκολίας (Νεανικό) αποτελεί, ίσως, διδακτικό µονόδροµο. Τα ευδαιµονικά συναισθήµατα που διατηρούνταν κατά τη διάρκεια των εργασιών µετατρέπονταν στο τέλος σε ελαφρά παροδική, δυσφορία, λόγω της άκρατης επιθυµίας των µαθητών να ξαναζωγραφίσουν ή να «παίξουν» µε το λογισµικό. Πάντως, σίγουρα, ένα όφελος, µάλλον το σπουδαιότερο, όχι ερευνητικό αλλά ανθρώπινο, που αποκοµίσθηκε από την όλη διαδικασία, ήταν το χαµόγελο που ακτινοβολούσε στα πρόσωπα των µαθητών. Ήταν ο µοναδικός, εύσχηµος και δραστικός τρόπος για να µας υπενθυµίσουν, να µας επιβεβαιώσουν και να µας εγγυηθούν ότι η ζωή εξακολουθεί να είναι ωραία!!
5ο ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 731 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αγαλιώτης, Ι. (2000), Μαθησιακές υσκολίες στα Μαθηµατικά. Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα 2. Βοσνιάδου, Σ. (2006), Παιδιά, Σχολεία και Υπολογιστές. Αθήνα, Gutenberg 3. Fontana, D. (1996), Ψυχολογία για Εκπαιδευτικούς. Αθήνα, Σαββάλας 4. Λαγουµιτζής, Μ. (2004), ΤΠΕ και Ειδική Αγωγή, Στο «Οι τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση». ιδασκαλική Οµοσπονδία Ελλάδας, Ινστιτούτο Παιδαγωγικών Ερευνών- Μελετών 5. Ματσαγγούρας, Η. (2002), Η ιαθεµατικότητα στη Σχολική Γνώση. Αθήνα, Γρηγόρη 6. Πόρποδας, Κ. (2003). Η µάθηση και οι δυσκολίες της, (Γνωστική προσέγγιση). Αυτοέκδοση, Πάτρα 7. Σαλβαράς Γ. (-). ιδακτική Μαθηµατικών του ηµοτικού Σχολείου. Αθήνα, Εκπαιδευτήρια Κωστέα Γείτονα 8. Τζεκάκη, Μ. (2007), Μικρά παιδιά, µεγάλα µαθηµατικά νοήµατα. Αθήνα, Gutenberg 9. Φραγκάκη Μ. (2008). Η βυζαντινή τέχνη µε το «Revelation Natural Art» -«Καλλιτέχνες της Ιστορίας» στο Επιµορφωτικό υλικό για την επιµόρφωση των εκπαιδευτικών - Τεύχος 2: Κλάδοι ΠΕ60-70, ΕΑΙΤΥ ΤΕΚ 10. An evaluation by the education & training inspectorate of ICT in special schools, (2008), από gtcni.openrepository.com/gtcni/bitstream/2428/14458/1/ict_in_special_schools.pdf, τελευταία προσπέλαση στις 28/01/2009 11. Brown-Chidsey, R. & Boscardin, M. (2001), Computer attitudes and opinions of students with and without learning difficulties. Journal of Educational Computing Research, 24 (2) 12. Florian, B. & Hegarty, J. (2004), ICT and Special Educational Needs: A Tool for Inclusion. McGraw-Hill International 13. Gardner, H. (1993), Multiple Intellingence. New York, Basic Books 14. Hardy, C. (2000), Information and communication technology for all. David Fulton Publish 15. Kariyawasam, R. (2007), Technology and special needs provision in the UK: is current law satisfactory?', Education and the Law,19:3, 139-165 16. Waddell, L. (2000), The pilot internet project: evaluation report. RNIB