ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΔΟΜΙΚΩΝ ΥΛΙΚΩΝ-ΠΗΛΟΣ Κώστας Μιχαλάκης, Αρχιτέκτων Οι περισσότεροι άνθρωποι, αλλά και πολλοί μηχανικοί, σε τακτά χρονικά διαστήματα της ζωής τους, αλλά και έπειτα από την ολοκλήρωση ενός σημαντικού έργου, κάνουν έναν απολογισμό των πεπραγμένων. Μερικοί από εμάς τους τεχνικούς, που ασχοληθήκαμε με τις μελέτες και τις κατασκευές κτιρίων, διαπιστώσαμε, ότι στη δίνη της ταχύτητας να κερδίσουμε χρόνο και χρήμα, για να προλάβουμε ένα συγκεκριμένο μοντέλο ανάπτυξης, χάσαμε σε πολλές περιπτώσεις το ανθρώπινο μέτρο. Αυτή η ταχύτητα απορρέει από μια ιδεολογία, την κρατούσα, που δημιούργησε τις συνθήκες και τα αποτελέσματα που βιώνουμε σήμερα, χθες δεν ήταν σε όλους ορατά, και δυστυχώς με αυτά τα δεδομένα θα επιδεινώνονται συνεχώς. Κάθε κλάδος, κάθε οργανισμός, που συμβάλλει στη διαμόρφωση της ζωής στον πλανήτη μας πρέπει να στοχεύει στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής, χωρίς όμως να προσβάλλει και να καταστρέφει τους παράγοντες και τα στοιχεία εκείνα που δίνουν τη ζωή. Είναι φιλοσοφικά και επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι ένας ασφαλής τρόπος προσέγγισης των πραγμάτων είναι η διαλεκτική μέθοδος. Η οποία μας διδάσκει ότι, πρέπει πρώτα να αναλύουμε τα υπάρχοντα δεδομένα, στη συνέχεια να τα συνθέτουμε με τα νέα και τέλος να επαληθεύουμε τις προσδοκίες μας και αν τα αποτελέσματα της σύνθεσης αυτής βρίσκονται στην θετική κατεύθυνση ή όχι. Μέσα από την εμπειρία και την γνώση διαπιστώσαμε ότι κατά το απώτερο παρελθόν, αλλά και από το άμεσο, δηλαδή την δεκαετία του 1930, πολλοί επιστήμονες, καλλιτέχνες, άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων, άντλησαν και συνέδεσαν την έμπνευση και τα έργα τους από την παράδοσή μας, δημιουργώντας αναμφισβήτητα αριστουργήματα. Στην μεταπολεμική περίοδο στο δυτικό κόσμο και ιδιαίτερα τα τελευταία 30 με 40 χρόνια στη χώρα μας, επικράτησε μια ιλιγγιώδη ταχύτητα για τη δημιουργία, κατά κύριο λόγο, υλικών αγαθών. Δεν είναι βέβαια υποχρεωτικά και σε όλους τους τομείς, κακό αυτό. Όμως αυτή η εποχή δεν ακολούθησε τον ίδιο ρυθμό ανάπτυξης της πνευματικής καλλιέργειας των ανθρώπων που υποτίθεται θα απολαύσουν τα υλικά αγαθά. Δεν είναι πρωτόγνωρο αυτό, πολλές φορές η
ιστορία μας διδάσκει ότι τα πνευματικά και τα υλικά αγαθά δεν συμβαδίζουν πάντοτε. Είναι παρήγορο όμως, ότι, στις κρίσεις, που προέρχονται από την απόσταση που παίρνουν μεταξύ τους τα πνευματικά από τα υλικά αγαθά, εμφανίζονται κάποιοι άνθρωποι, κάποιες ομάδες, κάποιες κοινότητες, που ανησυχούν προβληματίζονται και αναζητούν διακαώς λύσεις. Η ίδια η φύση τους γεννά για να ισορροπήσει η ίδια και να μη καταστραφεί. Αυτοί βέβαια δεν έχουν τις λύσεις έτοιμες, ούτε υπερφυσικά χαρίσματα, έχουν βαθιά όμως την αίσθηση της επιβίωσης, την αγονία να ψάξουν και την πίστη ότι θα τα καταφέρουν. Που θα ψάξουν όμως, στο μέλλον; Όχι βέβαια, αυτό δεν προσεγγίζεται ούτε ανιχνεύεται, πέρασαν οι εποχές των μαντείων και των μαγισσών. Θα ανατρέξουν λοιπόν στην ασφαλή και πλούσια δεξαμενή της παγκόσμιας και τοπικής κληρονομιάς. Για να μην μακρηγορήσουμε σε γενικές φιλοσοφικές απόψεις, ας στοχεύσουμε στο αντικείμενο της διάλεξής μας, που είναι: η επανάχρηση των φυσικών οικοδομικών υλικών με έμφαση στο πηλό. Διαπιστώσαμε ότι για πολλούς λόγους είναι αναγκαία η ματιά, του αρχιτέκτονα, αλλά και κάθε επιστήμονα, στο άμεσο και στο απώτερο παρελθόν. Αντλούμε χρήσιμα διδάγματα τόσο για τη φιλοσοφία της αρχιτεκτονικής, όσο για τα υλικά και τους τρόπους δόμησης των οικοδομών. Στον τόπο μας, μέσα από την παράδοση, μπορούμε να εστιάσουμε την προσοχή και την έρευνά μας, σε δύο κύρια οικοδομικά υλικά, στον πηλό και την πέτρα. Και τα δυο αυτά υλικά είναι άφθονα, στον τόπο μας, ο πηλός ιδιαίτερα στον κάμπο και η πέτρα στα ορεινά. Θα αναφερθούμε ειδικότερα στον πηλό γιατί από μόνος του αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο και θα αφήσουμε την πέτρα για άλλη εισήγηση. Και τα δυο υλικά χρησιμοποιήθηκαν μέχρι το πρόσφατο παρελθόν στην περιοχή μας και σε όλη την Ελλάδα. Το γεγονός ότι έχουμε μια μεγάλη αρχιτεκτονική και οικοδομική κληρονομιά, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας, γιατί είναι ωφέλιμο για την ίδια τη ζωή, τον τρόπο της και για όλες τις επιστήμες. Θα προσπαθήσουμε εν συντομία να περιγράψουμε γιατί είναι χρήσιμο να επανεξετάσουμε τον πηλό ως οικοδομικό υλικό. Η αναζήτηση ενός αειφόρου σχεδιασμού για τα κτήρια και τις πόλεις, οδηγεί σήμερα, εκτός από άλλες στρατηγικές και την επανεξέταση
παραδοσιακών υλικών και τεχνικών που για διαφορετικούς λόγους εγκαταλείφτηκαν ή αγνοήθηκαν συστηματικά κατά την διάρκεια της βιομηχανικής εποχής. 1 Η διερεύνηση και αξιολόγηση των φυσικών και τεχνικών χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων του ωμού πηλού, καθώς και η μελέτη της ιστορικής και γεωγραφικής παρουσίας του στη διεθνή αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, κυρίως υπό το πρίσμα των σημερινών περιβαλλοντικών δεδομένων και κριτηρίων, δίδει θετικά συμπεράσματα και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή τεχνικών γνώσεων και πληροφοριών. Η χρήση του πηλού αρχίζει από τις πρώτες ακόμη οργανωμένες κοινωνίες της νεολιθικής περιόδου, στα τέλη της 9 ης χιλιετίας π.χ. Η χρήση των πλιθιών συνεχίστηκε να εφαρμόζεται τόσο στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο, όσο και στη συνέχεια στους ιστορικούς χρόνους μέχρι και την αγροτική αρχιτεκτονική της δεκαετίας του 1950. Η λειτουργία των νεολιθικών σπιτιών αναπτυσσόταν στο επίπεδο στέγασης ως καταφύγιο λόγω των καιρικών συνθηκών και ως χώρος πραγματοποίησης των οικοτεχνικών δραστηριοτήτων. Η μορφή ενός σπιτιού είχε σχέση με τις κλιματολογικές συνθήκες και το γεωφυσικό χαρακτήρα της περιοχής, με τα κατασκευαστικά υλικά, την τεχνολογία και το πολιτισμικό περιβάλλον. Μία από τις υποχρεώσεις της αρχιτεκτονικής είναι να δημιουργεί γενικότερα ένα οργανωμένο εσωτερικό περιβάλλον, που να μετριάζει τις επιδράσεις των φυσικών συνθηκών, που επικρατούν έξω από το κτίσμα, περιλαμβάνοντας τη θερμοκρασία, την ηλιακή ακτινοβολία, τη βροχή και τον άνεμο. Το χώμα, πέρα από τις όποιες μηχανικές και μονωτικές του ιδιότητες, ασκεί πάνω στον χρήστη του κτιρίου χρήσιμες γήινες επιδράσεις, δρώντας σαν βιολογικός εξισορροπητής, καθώς είναι ένα από τα τέσσερα βασικά στοιχεία που απαντώνται στη φύση και διέπουν τη ζωή μας(αέρας, Νερό, Γη, Φωτιά). Με άλλα λόγια γειώνει τον άνθρωπο, μεταφορικά και ουσιαστικά. Ας περιγράψουμε εν συντομία τα τεχνικά χαρακτηριστικά του επεξεργασμένου πηλού: Ο πηλός είναι ένα σύνθετο υλικό που απαντάται ευρέως στο περιβάλλον με τεχνικά χαρακτηριστικά που ποικίλουν ανάλογα με τη 1 Α. Μουσουράκης Διπλωματική εργασία
σύνθεσή του. Η βελτίωση των μηχανικών και φυσικών ιδιοτήτων του από τον άνθρωπο πριν τη χρήση του περιλαμβάνει διάφορες διαδικασίες και τεχνικές μεθόδους: 1. Τροποποίηση της σύνθεσης του πηλού με προσθήκη άμμου ή αργίλου ή άλλων πρόσθετων. 2. Χειρονακτική ή μηχανική συμπίεση του πηλού για τη βελτίωση της αντοχής σε θλίψη. 3. Προσθήκη φυσικών ινών (άχυρο, μπαμπού, πριονίδι κ.α.) για τη μείωση του βάρους και τη βελτίωση της αντοχής σε έλξη. 4. Αδιαβροχοποίηση με την προσθήκη φυσικών λαδιών (κοκοφοίνικα, λινέλαιο κ.α.), ρητίνης, καουτσούκ, καζεΐνης κ.α. 5. Προσθήκη ορυκτών (ποζολάνη, τριμμένη ελαφρόπετρα, σκόνη άνθρακα, ασβέστη, τσιμέντο κ.α.) για τη βελτίωση της αντοχής σε θλίψη. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε, ότι η δόμηση με πηλό προσφέρει καλή ακουστική μόνωση και θερμική συσσώρευση, συμβάλλοντας θετικά στην ενέργεια και την απόδοση του κτιρίου, φιλτράρει τον αέρα και ρυθμίζει την σχετική υγρασία των εσωτερικών χώρων (ποσοστό υγρασίας 15%-50%) σε όλη τη διάρκεια του έτους, εξασφαλίζοντας ισορροπημένο εσώκλιμα. Η αντισεισμική συμπεριφορά των κτιρίων από πηλό, παρ όλο που δεν εξετάστηκε διεξοδικά μέχρι σήμερα, μπορούμε να πούμε εμπειρικά, ότι εξαρτάται περισσότερο από το δομικό σύστημα που εφαρμόζεται και τη διαμόρφωσή του, παρά από το ίδιο το υλικό. Ο πηλός είναι ένα δομικό υλικό χαμηλού ενεργειακού κόστους εξόρυξης που συνήθως (στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική πάντα) ευρίσκεται στον τόπο ανέγερσης του νέου κτιρίου ή τουλάχιστον σε κοντινή απόσταση από αυτό. Η επεξεργασία του επίσης πριν τη χρήση του δεν απαιτεί ενεργοβόρες διαδικασίες, αλλά περισσότερο ορθολογική οργάνωση του εργοταξίου και εφαρμογή τεχνογνωσίας ήπιας μορφής. Το εργατικό δυναμικό συνήθως είναι χαμηλής ή μεσαίας, εξειδίκευσης και η χρήση πολύπλοκου μηχανολογικού εξοπλισμού υψηλής ενεργειακής κατανάλωσης είναι περιορισμένη. Ο μεγάλος αριθμός κατασκευαστικών μεθόδων προσφέρει την ευελιξία στον κατασκευαστή να αξιοποίηση τους τοπικούς πόρους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ο πηλός ως
οικοδομικό υλικό ανακυκλώνεται εύκολα με ελάχιστο ενεργειακό κόστος και απεριόριστα. Ας έλθουμε στη χρήση του πηλού σήμερα. Από το τέλος του 19 ου αιώνα και ως το τέλος του 20 ου αιώνα η αρχιτεκτονική με τη χρήση ωμού πηλού περιθωριοποιείται και υποτιμάται. Η σύγχρονη βιομηχανική εποχή και το μοντέρνο κίνημα στην αρχιτεκτονική αξιοποιούν περισσότερο τεχνικές που σχετίζονται με άλλα υλικά όπως ο χάλυβας και το σκυρόδεμα. Οι κατασκευές με πηλό θεωρούνται απηρχαιωμένες, ακατάλληλες και συνώνυμο της φτώχιας και της υπανάπτυξης. Η έρευνα περιορίζεται σημαντικά και τα εκπαιδευτικά προγράμματα των αρχιτεκτονικών και άλλων σχολών που αφορούν την οικοδομική δεν περιλαμβάνουν στην ύλη τους τις κατασκευές με πηλό. Η χρήση του πηλού συνεχίζει να υφίσταται στις χώρες του τρίτου κόσμου κυρίως εκεί που η παραδοσιακή αρχιτεκτονική με πηλό αποτελεί λύση ανάγκης. Μεγάλο τμήμα της τεχνογνωσίας και της παράδοσης λησμονείται και χάνεται κυρίως στις βιομηχανικές χώρες. Προς το τέλος όμως του 20 ου αιώνα η ενεργειακή κρίση και η ανάδειξη των παγκόσμιων περιβαλλοντολογικών προβλημάτων και της οικολογίας, αναστρέφει αυτή την τάση. Ο πηλός επανεμφανίζεται ως οικοδομικό υλικό, αξιολογείται και ερευνάται ως προς δυο κύριες κατευθύνσεις : 1. Τη διάσωση της παγκόσμιας ιστορικής και παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς με πηλό. 2. Την εφαρμογή στην σύγχρονη οικοδομική τεχνική στα πλαίσια της αειφορίας και προστασίας του περιβάλλοντος. Ένας μεγάλος αριθμός μηχανικών αλλά και απλών τεχνικών έχει πλέον εξειδικευτεί ως προς τη χρήση του πηλού στην κατασκευή απλών αλλά και σύνθετων κατασκευών. Παράλληλα με την έρευνα, η χρήση του πηλού στην κατασκευή έχει επανακάμψει σε πολλές χώρες υπό τη μορφή νέων αλλά και παραδοσιακών κατασκευών. Συμπερασματικά θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η δόμηση με πηλό είναι φιλική προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον και εφαρμόζεται με την έννοια της αειφορίας. Ποια είναι η δυνατότητα αξιοποίησης της οικοδομικής τεχνικής με πηλό στην σύγχρονη ελληνική κατασκευαστική πραγματικότητα;
Παρατηρούμε ότι ο πηλός είναι ένα οικοδομικό υλικό με θετικά τεχνικά χαρακτηριστικά που υπάρχει άφθονο στις περισσότερες γεωγραφικές περιοχές και θα μπορούσε σήμερα να αξιοποιηθεί στην ελληνική κατασκευαστική πραγματικότητα κυρίως μέσα στο πλαίσιο των νέων περιβαλλοντολογικών δεσμεύσεων και πολιτικών που διαμορφώνονται παγκοσμίως. Η αξιοποίηση, όμως, στην σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα αυτού του υλικού απαιτεί: 1. Καταγραφή, μελέτη και αξιολόγηση της ελληνικής παραδοσιακής και ιστορικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς από το ωμό πηλό (δημιουργία αρχείου, κέντρου μελετών). 2. Επιστημονική έρευνα για την αξιολόγηση του υλικού τη διαμόρφωση σχετικής νομοθεσίας στα πλαίσια των σημερινών κατασκευαστικών απαιτήσεων. Εναρμόνιση με την ισχύουσα νομοθεσία. 3. Δημιουργία εκπαιδευτικής υποδομής. Οι δυνατότητες εφαρμογών με τη χρήση ωμού πηλού στην Ελλάδα είναι πραγματικά πάρα πολλές. Θα μπορούσαμε να τις κατανείμουμε σε δυο κύριες κατηγορίες: Α. εφαρμογές σε ιστορικά και παραδοσιακά υπάρχοντα κτίσματα. Α1. Αναστηλωτικές εφαρμογές για τη συντήρηση, διάσωση και επανάχρηση παραδοσιακών κτηρίων από πηλό. Α2. Αναστηλωτικές και επισκευαστικές εφαρμογές σε αρχαιολογικούς χώρους. Β. Εφαρμογές σε νέα κτίρια και ειδικότερα: Β1. Κτίρια κατοικιών χαμηλού ύψους (αστικών αγροτικών παραθεριστικών). Β2. Αγροτικά και κτηνοτροφικά κτίσματα μικρής και μεσαίας κλίμακας. Β3. Βιοτεχνικά κτίσματα (αποθήκες συντήρησης, κάβες κ.ά.). Β4. Κτίρια για εγκατάσταση άμεσης ανάγκης μετά από μεγάλες καταστροφές (σεισμούς, πυρκαγιές). Ανακατανομή του πληθυσμού της χώρας μας. Β5. Αγροτουριστικά και άλλα τουριστικά κτίρια
Β6. Μη μόνιμες κατασκευές. Β7. Διαμόρφωση υπαίθριων χώρων και συνοδευτικά κτίσματα. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι παραπάνω ενέργειες και εφαρμογές θα έχουν τις ακόλουθες δευτερογενείς επιδράσεις συνολικά στην ελληνική πραγματικότητα: 1. Αξιοποίηση επιστημονικού και εκπαιδευτικού δυναμικού και διεύρυνση του σχετικού ερευνητικού πεδίου. 2. Αξιοποίηση της παραδοσιακής κληρονομιάς με πηλό (τουριστική, πολιτιστική). 3. Βιοτεχνική αξιοποίηση των τεχνικών με πηλό (παραγωγή μηχανών και νέων οικοδομικών υλικών). 4. Ενίσχυση της περιβαλλοντικής συνείδησης και παιδείας. 5. Αύξηση του ποσοστού των κτισμάτων φιλικών προς το περιβάλλον (χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης για την κατασκευή και τη χρήση). 6. Ενίσχυση της οικονομίας που σχετίζεται με την αειφόρο ανάπτυξη. Αξιοποίηση των παγκοσμίων δικτύων και εμπειριών. 2 7. Τελειώνοντας θα ήθελα να επισημάνω, ότι η εισήγηση αυτή είναι μια τηλεγραφική προσέγγιση ενός μεγάλου αντικειμένου, που πρέπει να αντιμετωπιστεί, τουλάχιστον, από ένα μέρος του τεχνικού κόσμου. Είμαστε σε θέση να σας διαβεβαιώσουμε ότι σε πολλές χώρες, όπως Αμερική, Ισπανία, Γερμανία, Γαλλία κ.α., υπάρχει αξιόλογο κίνημα έρευνας και εφαρμογής του πηλού, αλλά και των άλλων παραδοσιακών μεθόδων και υλικών. 2 Α. Μουσουράκης Διπλωματική εργασία