Μια απόπειρα σύνδεσης των αποτελεσμάτων της έρευνας για τις επιχειρήσεις με το γενικότερο παραγωγικό πρόβλημα της χώρας και την έξοδο από την κρίση Γιάννης Καλογήρου, καθηγητής ΕΜΠ, Έρευνα 16/3/2012ΕΒΕΟ/ ΕΜΠ σε συνεργασία με ΙΟΒΕ Εκδήλωση ΣBΘΚΕ &, Βόλος, 16 Μαρτίου 2012 1
Το κενό στη δημόσια συζήτηση για το οικονομικό ζήτημα της χώρας Απουσιάζει η διάσταση της τεχνολογίας, της καινοτομίας, η συζήτηση για το περιεχόμενο και τα υποκείμενα της ανάπτυξης. Συνήθως ακούμε: «Εδώ καίγεται το σπίτι μας Για πολυτέλειες θα συζητάμε!!» Όμως, πέρα από τα δημόσια ελλείμματα και το πολύ μεγάλο χρέος η ελληνική οικονομία έχει μεγάλο έλλειμμα στις εξωτερικές συναλλαγές της και διανύει μια περίοδο βαθειάς και παρατεταμένης ύφεσης (2008-2012 και έως πότε?) με σωρευτική απώλεια συνολικού προϊόντος της τάξης του 15% και με πολύ μεγάλη ανεργία (ξεπέρασε το 20% τον Δεκέμβριο του 2011) Και μάλιστα, η βαθειά αυτή ύφεση έρχεται μετά από μια 15ετή (1994-2007) αξιοσημείωτη μεγεθυντική/ αναπτυξιακή τροχιά. 2
Η σταδιακή υποβάθμιση της θέσης του παραγωγικούεπιχειρηματικού συστήματος της ελληνικής οικονομίας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας Το διττό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας: Εκτός από το οξύ δημοσιονομικό της πρόβλημα έχει και πολύ σημαντικό πρόβλημα με τη θέση της στον διεθνή καταμερισμό εργασίας ( stuck in the middle ). Δηλ. ακριβότεροι από τους παραγωγούς που στηρίζονται στο χαμηλό κόστος εργασίας και υποδεέστεροι από τους ποιοτικούς παραγωγούς. Η διπλή διάσταση του παραγωγικού προβλήματος της χώρας: Εγχώρια και Ευρωπαϊκή. Το κεντρικό ερώτημα: Πως θα κινητοποιηθεί το αναπτυξιακό δυναμικό (υφιστάμενο, λανθάνον και δυνητικό), πως θα ενεργοποιηθεί μια νέα μεγεθυντική και αναπτυξιακή τροχιά προς ένα ποιοτικότερο αναπτυξιακό πρότυπο με επίκεντρο τη γνώση, την αξιοποίηση της τεχνολογίας παντού και για όλους και την παραγωγή καινοτομιών; Από πού θα προέλθουν οι νέες θέσεις εργασίας; 3
Ευρωπαϊκή ανάπτυξη 2000-2010: Μια σαφής διαίρεση ανταγωνιστικότητας «Τα δικά μας πλεονάσματα είναι τα δικά τους ελλείμματα» (Χέλμουτ Σμιτ, Καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας (1974-1982), ομιλία στο πρόσφατο Συνέδριο του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος) Διεύρυνση εμπορικών ελλειμμάτων μεταξύ «ευρωπαϊκού Βορρά» και «ευρωπαϊκού Νότου» (μετά το ευρώ) Ενδεκάμηνο 2010 (εμπορικά ισοζύγια]: η Γερμανία +140.3 δισεκ. ευρώ (έναντι 126.4 δισεκ. ευρώ την ίδια περίοδο του 2009), Ιρλανδία: +40.3 δισεκ. ευρώ, την Ολλανδία (+38.1 δισεκ. ευρώ), το Βέλγιο (+16.5 δισεκ. ευρώ) και Δανία (+9.1 δισεκ. ευρώ). Ισπανία - 46.5 δισεκ. ευρώ, Ιταλία -24.5 δισεκ. ευρώ, Ελλάδα -21 δισεκ. ευρώ, Πορτογαλία (-18.1 δισεκ. ευρώ) [http://www.finfacts.ie]. Το 90% των ιρλανδικών εξαγωγών σε διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα και υπηρεσίες προέρχεται από θυγατρικές διεθνικών επιχειρήσεων (κυρίως αμερικανικών) που είναι εγκατεστημένες στην Ιρλανδία (http://www.finfacts.ie). 4
Ο νέος διεθνής καταμερισμός και η φύση του νέου παγκόσμιου ανταγωνισμού Νέα ανερχόμενα οικονομικά υποκείμενα: BRICs κ.α. Το επίκεντρο μετατοπίζεται προς την Ασία. «Σήμερα, κάθε έξι ώρες η Κίνα εξάγει τόσα προϊόντα σε αξία και ποσότητες όσα εξήγαγε ολόκληρο το 1978. Στις ασιατικές χώρες: Όχι πια μόνον φθηνή ανειδίκευτη εργασία, αλλά και φθηνή ειδικευμένη εργασία. Οι χώρες αυτές προσελκύουν και μερίδιο της δραστηριότητας R&D και ιδίως business RTD. 5
Η ευρωπαϊκή απάντηση (?) Η επιτυχής εξαγωγική επίδοση της Γερμανίας. Μπορεί όλη η Ευρώπη να γίνει Γερμανία; Οι επιτυχίες του σκανδιναβικού/ Nordic μοντέλου στις διάφορες παραλλαγές του. NATIXIS, Patrick Arthus (23 & 25 FEB, 2012) «Δεν έχει νόημα ο εξαναγκασμός για ομογενοποίηση των χωρών της Ευρωζώνης». «Πιο αποδοτικό να σχεδιασθούν θεσμοί που είναι συμβατοί με υψηλό βαθμό ετερογένειας στην Ευρωζώνη, αντί η εξαναγκαστική ομογενοποίηση να αποτελεί προαπαιτούμενο για θεσμικές μεταρρυθμίσεις» 6
Η ελληνική ανάπτυξη κατά την περίοδο 1994-2007: Οικονομική μεγέθυνση είχαμε, οικονομία της γνώσης απείχαμε Μακρά και εντυπωσιακή πορεία οικονομικής μεγέθυνσης πορεία σύγκλισης με το ευρωπαϊκό μέσο επίπεδο Όμως. σημαντικές υστερήσεις στη διασύνδεση της μεγεθυντικής τροχιάς με την τεχνολογία, την καινοτομία, τη γνώση, την εξωστρέφεια και την επιχειρηματικότητα εντάσεως γνώσης Περιορισμένη δαπάνη πόρων (ιδίως ιδιωτικών) για ερευνητική δραστηριότητα (0.64-0.57% ΑΕΠ) και πολύ μικρή δαπάνη για έρευνα του τομέα των επιχειρήσεων. Περιορισμένη χρήση αποτελεσμάτων έρευνας, Περιορισμένη λειτουργική αξιοποίηση ΤΠΕ (Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών) πλην υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας και ειδικότερα με χαμηλή διείσδυση ευρυζωνικών υπηρεσιών (παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια). 7
Η ελληνική ανάπτυξη ( συνεχ ) Περιορισμένη αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων για την παραγωγή καινοτομιών (το «ελληνικό παράδοξο» στη έρευνα στο πλαίσιο του «ευρωπαϊκού παραδόξου»): Ο ελλείπων κρίκος. Με «ρηχή νέα επιχειρηματικότητα» και μικρή συγκριτικά συμμετοχή των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην επιχειρηματικότητα (GEM). Με μειωμένες «περιβαλλοντικές επιδόσεις» και μειωμένη αποδοτικότητα στη χρήση φυσικών και ενεργειακών πόρων (χειρότερη επίδοση στη χρήση της ενέργειας). Με μη επαρκώς αποδοτική και αποτελεσματική χρήση και διαχείριση πόρων. Περιορισμένες εξαγωγικές επιδόσεις. Με μεγαλύτερη και ταχύτερη οικονομική μεγέθυνση από την αντίστοιχη εξέλιξη των αντιλήψεων, στάσεων και νοοτροπιών της ελληνικής κοινωνίας («Η Ελλάδα προχώρησε πιο μπροστά από τους έλληνες», ευρωπαϊκή κοινωνική έρευνα, ΕΚΚΕ, 2003). 8
Καινοτομία σε περίοδο κρίσης; Πολλοί ισχυρίζονται ότι η καινοτομία δεν ανθεί σε συνθήκες κρίσης. Η παραγωγή καινοτομίας, λένε, απαιτεί πόρους, κίνητρα, ανάληψη ρίσκου, κλίμα αισιοδοξίας. Και όμως, πολλές καινοτομίες και πολλές καινοτόμες επιχειρήσεις δημιουργήθηκαν π.χ. στις ΗΠΑ στη διάρκεια της μεγάλης κρίσης που ξέσπασε το 1929. 9
Καινοτομία σε περίοδο ευημερίας; Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι σε περίοδο ευημερίας, υπάρχει μια κατάσταση βολέματος που αποτρέπει αντισυμβατικές και νεωτεριστικές πρακτικές. 10
Τι τελικά συμβαίνει; Τελικά η πίεση της ανάγκης στις δύσκολες εποχές, και οι υψηλές απαιτήσεις σε περίοδο ευημερίας μπορούν εξίσου να διαμορφώσουν συνθήκες για την παραγωγή και την αξιοποίηση καινοτομιών. 11
Η καινοτομία ένα πολύπλοκο συστημικό φαινόμενο Η καινοτομία δεν είναι αποκλειστικά ένα τεχνολογικό φαινόμενο. Η καινοτομία είναι ένα κοινωνικο-οικονομικό και επιχειρησιακό/ επιχειρηματικό συστημικό φαινόμενο με ισχυρό τεχνολογικό (αλλά και οργανωσιακό) υπόβαθρο. Η παραγωγή της καινοτομίας είναι μια σύνθετη, συνδυαστική και έντονα αλληλεπιδραστική διεργασία μετασχηματισμού μιας ιδέας σε πράξη. Η καινοτομία για να ανθήσει χρειάζεται την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος της καινοτομίας, στο πλαίσιο του οποίου οι κοινότητες (ερευνητική, επιχειρηματική, ψηφιακών και οικολογικών ακτιβιστών, χρηστών, εθελοντών που ασκούν κοινή πρακτική όπως η κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού ανοιχτού κώδικα κ.α.) και οι διάφοροι θεσμοί παίζουν σημαντικό ρόλο. Χρειάζεται ακόμη ορατότητα ενεργειών και δράσεων και περιβάλλον αλληλεπίδρασης, συνεργασίας αλλά και ανταγωνισμού. Η ανάπτυξη καινοτομιών είναι ένα συναρπαστικό, αλλά και δύσκολο ταξείδι, που οδηγεί και σε μη αναμενόμενα αποτελέσματα, αλλά και απρόβλεπτες εφαρμογές. Η παραγωγή καινοτομιών εμπεριέχει και πολλές αποτυχίες που πρέπει να ιδωθούν ως μαθησιακές εμπειρίες. 12
Crossing the Valley of Death Charles W. Wessner 13
The Innovation Journey: Andrew H. Van de Ven, Douglas E. Polley, Raghu Garud, Sankaran Venkataraman 14
Η επιχειρηματικότητα βασισμένη στη γνώση (Knowledge Based Entrepreneurship): ένας μηχανισμός μετασχηματισμού Γνώση Αποτελέσματα ερευνητικής δραστηριότητας. Συστηματοποίηση και Κωδικοποίηση γνώσης που προέρχεται από την επαγγελματική/ επιχειρηματική/ οργανωσιακή πρακτική. Ένα μέρος της γνώσης τροφοδοτεί το γνωστικό απόθεμα μιας κοινωνίας και επηρεάζει την εξέλιξή της (περιέργεια του ερευνητή) Ένα μέρος της γνώσης συνεισφέρει στην απάντηση στις μεγάλες κοινωνικές προκλήσεις και συμβάλλει στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Ένα μέρος της γνώσης αξιοποιείται οικονομικά και συνεισφέρει στην οικονομική μεγέθυνση και στη δημιουργία εισοδημάτων. Η επιχειρηματικότητα ένας μηχανισμός που μετατρέπει την γνώση σε καινοτομία και σε οικονομική δραστηριότητα και μπορεί να συμβάλλει στην οικονομική μεγέθυνση, το βιοτικό επίπεδο και την ευημερία. 15
Επιχειρηματικότητα εντάσεως γνώσης (KIE) ή Επιχειρηματικότητα βασισμένη στη γνώση (KBE): Πως ορίζεται; Σύμφωνα με το διευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα AIGIS: Δημιουργία μιας νέας επιχείρησης Αυτοτελής, ή Παράγωγη μιας υφιστάμενης επιχείρησης (spin off, spin out) νέα επιχειρηματική δραστηριότητα Καινοτόμα ως προς μια τουλάχιστον διάσταση: Νέο ή βελτιωμένο προϊόν, Νέα ή βελτιωμένη παραγωγική διαδικασία/ διεργασία, Νέο ή βελτιωμένο επιχειρηματικό/ οργανωσιακό μοντέλο Νέα αγορά (άνοιγμα ή δημιουργία) 16
Επιχειρηματικότητα εντάσεως γνώσης: Πως ορίζεται; Ενσωματώνει μια σημαντική διάσταση γνώσης στη δημιουργία και τη δραστηριότητά της: Ιδρυτική ομάδα Ανθρώπινο δυναμικό Πηγές γνώσης Αξιοποιεί καινοτόμες ευκαιρίες για νεωτερισμό σε διάφορους κλάδους: παραδοσιακούς/αναδυόμενους, Υψηλής/ χαμηλής Τεχνολογίας πρωτογενή παραγωγή, μεταποίηση, υπηρεσίες. 17
Αναπτυξιακή πολιτική: Προς ένα νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο βασιζόμενο στη γνώση και την τεχνολογία Συστηματική αξιοποίηση της παραγόμενης νέας γνώσης. Ενσωμάτωση και λειτουργική και αναπτυξιακή αξιοποίηση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) παντού, Σύζευξη και τη συμβατότητα της παραγωγικής δραστηριότητας με την περιβαλλοντική προστασία και την αποδοτική χρήση των πόρων (ενεργειακών, πρώτων υλών, υλικών, κ.α.). Ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας που βασίζεται στην ποιότητα, την αναζήτηση και την αξιοποίηση της γνώσης και της καινοτομίας. Ενδυνάμωση παραγωγικών και τεχνολογικών οικοσυστημάτων. Προώθηση της εξωστρέφειας της ελληνικής οικονομίας μέσω μιας στρατηγικής κατάκτησης νησίδων αγοράς σε παγκόσμια κλίμακα από μικρομεσαίες μεταποιητικές επιχειρήσεις. Διαχείριση και την αξιοποίηση της αγοραστικής δύναμης του δημοσίου τομέα για την προώθηση καινοτομιών, «πράσινων» και ευφυών λύσεων στον τομέα της διαχείρισης των κρατικών προμηθειών. 19
Αναπτυξιακή πολιτική: Προς ένα νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο βασιζόμενο στη γνώση και την τεχνολογία Ανάπτυξη δικτυακών ψηφιακών υποδομών της επόμενης γενιάς. Μακρά και συστηματική προσπάθεια προσέλκυσης ξένων επενδύσεων στην παραγωγή και τις υποδομές στην κατεύθυνση της αξιοποίησης της καινοτομίας και της γνώσης. Προώθηση της καινοτομίας ως τρόπου σκέψης και δράσης (δίκτυα μεταφοράς γνώσης και κωδικοποίησης της πείρας, διαγωνισμοί καινοτομίας,..) Αντιμετώπιση των παρενεργειών και χασμάτων (κοινωνικών, τεχνολογικών, μορφωτικών, περιφερειακών κ.α.) που προκύπτουν ως αποτέλεσμα παραγωγικών αναδιαρθρώσεων και τεχνολογικών εκσυγχρονισμών 20
Πέρα από την κλαδική προσέγγιση στην αντίληψη του «οικοσυστήματος» Η μεταφορά του οικοσυστήματος στην ανάλυση αλυσίδων αξίας και κοινωνικο-οικονομικών διεργασιών που συνδέονται με αυτές. Τεχνικο-κοινωνικοοικονομικά οικοσυστήματα. Ο ρόλος των υποκειμένων (actors) και των συμμετεχόντων (stakeholders). Ευρύ φάσμα. Συνεργασίες (να υπερβούμε το μειονέκτημα του μεγέθους με ευέλικτο τρόπο) Αλληλεπιδράσεις μεταξύ οργανισμών και συμβιωτικές σχέσεις για τη δημιουργία γνώσης. Ο ρόλος των χρηστών και της απαιτητικής ζήτησης. Τεχνολογικές Πλατφόρμες, δίκτυα μάθησης, γνώσης και καινοτομίας 21
Ενδεικτικά παραδείγματα οικοσυστημάτων Το οικοσύστημα των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών Το αγρο-βιο-διατροφικό Το περιβαλλοντικό Το κατασκευαστικό (έργα, υλικά, μονωτικά, βιοκλιματική, έξυπνα κτίρια..) Ενεργειακό (παραγωγή και διαχείριση της ζήτησης,..) Το τουριστικό. 22
Η οργάνωση και η στρατηγική διοίκηση της υλοποίησης μετράνε πάρα πολύ Σύστημα πολιτικών για την αναγκαία ενοποίηση και ολοκλήρωση μέτρων, παρεμβάσεων και δράσεων. Συνέργειες δημοσίων πολιτικών. Ο κρίσιμος ρόλος του χρονικού ορίζοντα και του timing στον σχεδιασμό και κυρίως την προώθηση συγκεκριμένων δημόσιων πολιτικών και παρεμβάσεων. Διαμόρφωση της ατζέντας του δημόσιου διαλόγου. Η ανάπτυξη είναι και μια διεργασία κινητοποίησης πόρων, ανθρώπων, ομάδων κ.α. Ισχυρός και αποτελεσματικός Συντονισμός, αλλά η υλοποίηση δεν μπορεί παρά να είναι αποκεντρωμένη. 23
Ο χρονικός ορίζοντας των μέτρων Βραχυπρόθεσμα: Το περιβάλλον και το μήνυμα: Άρση της αβεβαιότητας και ανάδειξη μιας νέας στρατηγικής κατεύθυνσης για την ελληνική οικονομία και κοινωνία που επιδιώκει με ρεαλιστικούς όρους μια αναβαθμισμένη θέση της χώρας στην Ευρώπη Ρευστότητα προς τις επιχειρήσεις Άμεση προώθηση ώριμων έργων και παρεμβάσεων Φορολογικό Βραχυ-μεσοπρόθεσμα: Αποδοτική και Αποτελεσματική Αξιοποίηση του ΕΣΠΑ Διατήρηση σταθερού φορολογικού καθεστώτος 24
Ο χρονικός ορίζοντας των μέτρων Μέσο- μάκρο ( αλλά αρχίζουμε από χθες!) Υποδομές (συμβατικές και ψηφιακές) Ηλεκτρονικοποίηση των λειτουργιών της δημόσιας διοίκησης, της αυτοδιοίκησης και ευρύτερα του δημοσίου τομέα για την αποκόμιση ωφελειών παραγωγικότητας που δεν έχουν αξιοποιηθεί Αναβάθμιση του Συστήματος «Έρευνα- Καινοτομία- Διάχυση της τεχνολογίας» Ορθολογική διαχείριση πόρων Προώθηση της Επιχειρηματικότητας εντάσεως γνώσης ως μιας επιλογής επαγγελματικής διαδρομής για τους νέους αποφοίτους ΑΕΙ Εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις βαθμίδες Σταδιακή αλλαγή νοοτροπιών και πρακτικών και απόρριψη της τοξικής κουλτούρας της ευκολίας 25