Δ.Π.Μ.Σ.: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΧΩΡΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Ε. Παναγιωτάτου, Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Ι. Σαγιάς, Επίκουρος Καθηγητής Ε.Μ.Π. Φεβρουάριος, 2012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα Α. Θεματικές ενότητες 1. Αναπτυξιακή Διαδικασία, Αναπτυξιακές Επιλογές, Χωρική Διάρθρωση 4 Οικονομικές, Κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες Εννοιολογικά ζητήματα Θέματα μεθοδολογίας και στρατηγικής Θεωρία και πρακτική. Ελληνική και διεθνής εμπειρία Προς ένα ερμηνευτικό πλαίσιο του χώρου και των κοινωνιών. Προς άλλες στρατηγικές ρύθμισης 2. Προγραμματισμός της Ανάπτυξης Ι 5 Ανάπτυξη και περιφέρεια 3. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ I: Χώρος, Κοινωνία, Ανάπτυξη και Περιβάλλον. Θεωρία και Πρακτική 5 Σύνοψη των σημείων-κλειδί 4. Προγραμματισμός της Ανάπτυξης ΙΙ 5 Ανάπτυξη και αστικός χώρος 5. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ ΙI: Αστικός Χώρος και Παραγωγικές Δραστηριότητες 6 Σύνοψη των σημείων-κλειδί 6. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ ΙΙI: Ανάπτυξη και Βιωσιμότητα (I) 6 Σύνοψη των σημείων-κλειδί 7. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ IV: Ανάπτυξη και Βιωσιμότητα (II) 7 Σύνοψη των σημείων-κλειδί 8. Σύνοψη 7 9. Κλείσιμο Μαθήματος-Πορίσματα 7 Β. Εργαστήρια - Σπουδαστικές εργασίες 8 Στόχος Γ. Υποστηρικτικό υλικό σπουδαστικών εργασιών 9 Εργαλεία σχεδιασμού με ειδικό βάρος Έρευνες Τι πρέπει να περιέχει η άσκηση (paper) Δ. Υποχρεώσεις φοιτητών/τριών 11 2
Παράρτημα 12 Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 13 Βασική Βιβλιογραφία (αντίτυπα σε κάθε σπουδαστή) Γενική Βιβλιογραφία Εξειδικευμένη κατά ενότητα Βιβλιογραφία ΙΙ. ΕΡΕΥΝΕΣ-ΜΕΛΕΤΕΣ 22 3
Α. Θεματικές ενότητες * 1. Αναπτυξιακές Επιλογές και Χωρική Διάρθρωση Οικονομικές, Κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες Ποιά οικονομία; Ποιά κοινωνία; Ποιό περιβάλλον; Εννοιολογικά ζητήματα Η έννοια του χώρου σε διαχρονική διάσταση Αστικός χώρος Κέντρο/Περιφέρεια; Πόλοι Ανάπτυξης/Ενδοχώρα; Ευρωπαϊκός- Διεθνής χώρος Θέματα μεθοδολογίας και στρατηγικής Η Περιφέρεια σαν εργαλείο αναφοράς Ενότητα χωρίς ιδιαίτερη κοινωνικο-οικονομική και χωρική παρουσία; Οι περιορισμοί της αθροιστικής στατιστικής πληροφορίας Κοινωνικο-οικονομικά και πολιτικά διλήμματα Θεωρία και πρακτική. Ελληνική και διεθνής εμπειρία Θεωρητικές αφετηρίες για την ανάπτυξη στο χώρο Σχεδιασμός, εξέλιξη εννοιών, πολιτικών και πρακτικών Αναπτυξιακός λόγος/αναπτυξιακή πρακτική Η Ελληνική εμπειρία. Το κυρίαρχο μοντέλο Εκσυγχρονισμός/Παλινδρόμηση Αυταρχικές δομές/αναποτελεσματικοί μηχανισμοί Παραδείγματα * Οι θεματικές ενότητες 1-9 περιλαμβάνουν μαθήματα θεωρίας καθώς σχεδιασμό, ανάπτυξη και επεξεργασία των σπουδαστικών εργασιών και αντιστοιχούν σε 12-13 μαθήματα 4
Προς ένα ερμηνευτικό πλαίσιο του Χώρου και των Κοινωνιών. Προς άλλες στρατηγικές ρύθμισης Θύλακες και μικρότοποι. Ευάλωτες περιοχές. Το θέμα της περιβαλλοντικής προστασίας Τομείς κλειδί Ιεράρχηση του χώρου; Η διάσταση του χρόνου Οικογένεια παραγωγική δομή η ιδεολογία για το περιβάλλον Πραγματικότητα Εκπαίδευση Φορείς Σχεδιασμού και Υλοποίησης 2. Προγραμματισμός της Ανάπτυξης Ι Ανάπτυξη και περιφέρεια Η πολυπλοκότητα των συνιστωσών του ζητήματος. Η χωρική διάσταση. Τρόποι αναγνώρισης και καταγραφής. Οι προδιαγραφές και το αντικείμενο της χωροταξικής πολιτικής Τα διλήμματα ιδεολογίας και πολιτικής. Η ελληνική εμπειρία Τα παραπάνω θα εξεταστούν και θα αναδειχθούν και μέσα από την πρόσφατη εμπειρία διαμόρφωσης Ειδικών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης και υπό το πρίσμα της συμβατότητας με το Ευρωπαϊκό Χωροταξικό Σχέδιο 3. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ I : Χώρος, Κοινωνία, Ανάπτυξη και Περιβάλλον. Θεωρία και Πρακτική Σύνοψη των σημείων κλειδί Θεωρία, πρακτική και ελληνική εμπειρία. Οι προοπτικές Προς μια σύνθεση για τη διάρθρωση πολιτικής; Συσχέτιση με την επιλογή θέματος για τις σπουδαστικές εργασίες 4. Προγραμματισμός της Ανάπτυξης ΙΙ Ανάπτυξη και αστικός χώρος Η Σημασία των πόλεων. Η γεωγραφική διάσταση στην ανάπτυξη των πόλεων. Οι «Εμβαθύνσεις»- εργαστήρια περιλαμβάνουν μαθήματα θεωρίας, παρουσίαση σπουδαστικών εργασιών και ανάπτυξη συναφών θεμάτων από προσκεκλημένους ομιλητές 5
Αλλαγές στη δομή της παραγωγής. Αλλαγές στο χώρο Διεθνής ενσωμάτωση. Θεωρία, πρακτική και πραγματικότητα. Η ελληνική εμπειρία Αναπτυξιακός λόγος/αναπτυξιακή πρακτική Πρώτες δεκαετίες μετά τον πόλεμο: ανάπτυξη vs οικονομική μεγέθυνση: Ο ρόλος του κράτους Επιστροφή στην ποιότητα : Το άλλοθι του περιβάλλοντος Ο Ευρωπαϊκός Χώρος: Η νέα εποχή Οι Αντιφάσεις και οι εκκρεμότητες της θεωρίας και της πρακτικής Το όλον και τα μέρη Η σημασία του τοπικού και του παγκόσμιου Μεθοδολογικές και ιδεολογικές προεκτάσεις 5. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ ΙI: Αστικός Χώρος και Παραγωγικές Δραστηριότητες Σύνοψη των σημείων κλειδί Διαπλοκή χρήσεων. Συμβατότητα/ασυμβατότητα δραστηριοτήτων και χρήσεων περιβάλλον Κατοικία-βιοτεχνία-οικογένεια-παραγωγικές δομές. Η «ιδεολογία» για το περιβάλλον Κοινωνικά δίκτυα και χώρος Μαθήματα θεωρίας. Συσχέτιση με ζητήματα που αναδεικνύονται στις σπουδαστικές εργασίες. Παρουσίαση εργασιών Ανταλλαγή απόψεων 6. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ ΙΙI: Ανάπτυξη και Βιωσιμότητα (I) Σύνοψη των σημείων κλειδί Τι είναι τελικά η Βιωσιμότητα; Εθνικές στρατηγικές και ρυθμίσεις για το σχεδιασμό του χώρου και τη «βιώσιμη» ανάπτυξη Ευρωπαϊκός χώρος: Βιώσιμες πολιτικές; Μαθήματα θεωρίας. Συσχέτιση με ζητήματα που αναδεικνύονται στις σπουδαστικές εργασίες. Παρουσίαση εργασιών Ανταλλαγή απόψεων 6
7. ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ IV: Ανάπτυξη και Βιωσιμότητα (II) Σύνοψη των σημείων κλειδί Περιβαλλοντικές συνιστώσες και αναπτυξιακά προγράμματα. Το παράδειγμα των Νήσων του Αιγαίου και της Περιφέρειας Ηπείρου Τουρισμός και «Βιωσιμότητα» Μαθήματα θεωρίας. Συσχέτιση με ζητήματα που αναδεικνύονται στις σπουδαστικές εργασίες. Παρουσίαση εργασιών Ανταλλαγή απόψεων 8. Σύνοψη Σύνοψη των θεμάτων κλειδί όπως προκύπτουν από το μάθημα και τις παρουσιάσεις των σπουδαστικών εργασιών. Ανάπτυξη συναφών θεμάτων και ανταλλαγή απόψεων με προσκεκλημένους ομιλητές 9. Κλείσιμο Μαθήματος-Πορίσματα. Ολοκλήρωση παρουσίασης εργασιών Ανταλλαγή απόψεων 7
Β. Εργαστήρια - Σπουδαστικές εργασίες Στόχος Τα Εργαστήρια έχουν ως στόχο τις περαιτέρω αποσαφηνίσεις, την εκτενή διεύρυνση των κύριων σημείων τα οποία αναπτύσσονται στα μαθήματα, την ανταλλαγή απόψεων. Την παρουσίαση των σπουδαστικών εργασιών και την ανάπτυξή τους σε σχέση με την προβληματική του μαθήματος. Ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων σε αστική και περιφερειακή κλίμακα προσφέρεται για διερεύνηση. Η προηγούμενη εμπειρία σας για θέματα και περιοχές είναι πολύτιμη και βοηθάει σε επιλογή θέματος που θα διευκολύνει την εμβάθυνση και δεν θα κατακερματίσει την προσπάθεια. Βασιζόμενοι λοιπόν στην εμπειρία σας και αντλώντας ιδέες από τα επιχειρησιακά εργαλεία σχεδιασμού και το υποστηρικτικό υλικό που παρατίθεται παρακάτω μπορείτε να επιλέξετε, σε συνεργασία με τους διδάσκοντες, θέμα και περιοχή και να αρθρώσετε την εργασία στην οπτική του μαθήματος. Με κύριο στόχο να εντοπίσουμε τι έχει προγραμματιστεί, τι έγινε, τι θα μπορούσε να έχει γίνει και υπό ποιες προϋποθέσεις. Αποβλέπουμε λοιπόν σε ένα πολύ ζωντανό μάθημα. 8
Γ. Υποστηρικτικό υλικό Σπουδαστικών Εργασιών Εργαλεία σχεδιασμού με ειδικό βάρος * Νόμοι κινήτρων Ν. 1262/82, Ν. 1892/90, Ν. 2234/94* Νόμος 360/76 Περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος, Σχέδιο Νόμου για το Χωροταξικό Σχεδιασμό και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, 1998* Προδιαγραφές και σχέδια Εθνικών Οδηγιών* Σχέδιο Εθνικής Οδηγίας για το Οικιστικό Δίκτυο (ΥΠΕΧΩΔΕ/ΕΜΠ, 1998)* Σχέδιο Εθνικής Οδηγίας για τον Παράκτιο Χώρο (ΥΠΕΧΩΔΕ/Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 1998)* Σχέδιο Εθνικής Οδηγίας για τον Αγροτικό Χώρο (ΥΠΕΧΩΔΕ/Γεωργικό Πανεπιστήμιο, 1998)* Σχέδιο Εθνικής Οδηγίας για την Οικιστική Ανάπτυξη και την Παραθεριστική Κατοικία (ΥΠΕΧΩΔΕ/ΕΜΠ, 1998)* Σχέδια - Προγράμματα Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΚΕΠΕ, βλ. Γενική Βιβλιογραφία) ΠΔ.84/84 (ΦΕΚ 33/Α/84): Θεσμικό πλαίσιο Χωροθέτησης και Λειτουργίας Μεταποιητικών Δραστηριοτήτων Οικιστικοί Νόμοι: Επεκτάσεις Πολεοδομικών Σχεδίων, Οικιστική Ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις Ν. 1337/83, Για τη βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της Χώρας και άλλες διατάξεις, Ν. 2508/97* ΕΠΑ-Πολεοδομικές Μελέτες ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ Μελέτες Χρήσεων Γης Ειδικές Μελέτες (π.χ. κυκλοφοριακές μελέτες, ΤΑΠ και Επιχειρησιακά Προγράμματα Δήμων) ΣΑΚΧ, Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου, προς τη Χωρική Ισόρροπη και Αειφόρο Ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2001* Νόμος 2742/ΦΕΚ 207 Α / 7-10-1999, «Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη και άλλες διατάξεις» * Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (2003) για 12 Περιφέρειες Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, 2008, http://www.minenv.gr/4/42/00/xorotaksia/geniko.plaisio27.02.2008.pdf Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (2008), Βιομηχανία (2008), Τουρισμό (2009).* Ρυθμιστικό Σχέδιο Αττικής (ΡΣΑ, 2009), http:www.minenv.gr/download/2009/2009-04- 13%20Sxedio%20nomou.pdf, και το Πρόγραμμα Αθήνα-Αττική 2014, http:www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=si4rhalmdy8=&tabid=37. * Ο αστερίσκος δείχνει τι βρίσκεται στη διάθεσή σας στο Εργαστήριο Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου, Τομέας Πολεοδομίας Χωροταξίας, ΕΜΠ. 9
Σχέδιο Καλλικράτης, http://www.ypes.gr/el/regions/programma/, http://www.eetaa.gr/kallikratis/index.html. Έρευνες-Μελέτες Βλ. Παράρτημα ΙΙ Τι θα πρέπει να περιέχει η εργασία (paper) Επιλογή θέματος/περιοχής. Π.χ. Διερεύνηση παραμέτρων ανάπτυξης της παραθεριστικής κατοικίας στην περιοχή που θα επιλεγεί από εσάς. Σημερινή δυναμική. Προοπτικές. Αξιολόγηση των μεθόδων αποτύπωσης των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών της εξέλιξης της παραθεριστικής κατοικίας στην περιοχή μελέτης με βάση σχετικές μελέτες, οδηγίες, κανονιστικές ρυθμίσεις, κλπ. οι οποίες αφορούν άμεσα ή έμμεσα την περιοχή. Μας ενδιαφέρουν ερωτήματα όπως τα παρακάτω και άλλα που θα διατυπώσετε εσείς: Οι αναπτυξιακές επιλογές, όπως εμφανίζονται στο διαθέσιμο υλικό, βασίζονται σε αξιόπιστους δείκτες και κριτήρια αποτίμησης του κοινωνικού, φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος; Αναδεικνύονται οι ιδιαιτερότητες ομάδων πληθυσμού και χωρικών ενοτήτων; Τα επιχειρησιακά εργαλεία που υιοθετούν οι φορείς χάραξης και υλοποίησης πολιτικής έχουν λάβει υπόψη τη διάσταση του χρόνου και τη δυναμική των αλλαγών; Οι επιμέρους δράσεις ή ομάδες έργων εντάσσονται σε μακροχρόνια οπτική; Θα έπρεπε να εντάσσονται σε μακροχρόνια οπτική; Προβλέπονται τρόποι παρακολούθησης των εξελίξεων; Και τέλος, Πως θα διατυπώνατε εσείς τις προδιαγραφές για τη διάρθρωση πλαισίου ανάπτυξης, σύμφωνα με τις υποθέσεις εργασίας σας, και με γνώμονα αυτές ποιές θα ήταν οι κατευθύνσεις πολιτικής; τα επιχειρησιακά εργαλεία υλοποίησης; σε τί θα διαφέρουν από τις προδιαγραφές που υιοθέτησαν οι φορείς σχεδιασμού και υλοποίησης; 10
Ειδικές μελέτες περίπτωσης για τον Περιφερειακό και Αστικό Χώρο Στο πλαίσιο των παραπάνω θεμάτων/εργασιών όσοι σπουδαστές επιθυμούν μπορούν, σε συνεννόηση με τη διδακτική ομάδα, να αντλήσουν εμπειρικό υλικό από τις υπάρχουσες βάσεις δεδομένων στο Εργαστήριο Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου. Θα μπορούν για παράδειγμα, να επιλέξουν μία ή περισσότερες περιοχές για την καταγραφή και αξιολόγηση κοινωνικο-οικονομικών χαρακτηριστικών τους σε μία ή περισσότερες χρονικές περιόδους. Τα υπάρχοντα δεδομένα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεματικών ενοτήτων και γεωγραφικών επιπέδων (Δήμοι/Κοινότητες, Επαρχίες, Νομοί, Περιφέρειες). Για την καλύτερη αξιοποίηση των δεδομένων αυτών είναι απαραίτητη η επαρκής γνώση χρήσης Η/Υ σε περιβάλλον WINDOWS και των προγραμμάτων του πακέτου Office της Microsoft. Δ. Υποχρεώσεις φοιτητών/τριών Η πρώτη και τελευταία ουσιαστική υποχρέωση και ελπίζουμε τελικά και ευχάριστη είναι η ενεργός συμμετοχή στα μαθήματα και τα σεμινάρια. 11
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. Βιβλιογραφία Βασική Βιβλιογραφία Γενική Βιβλιογραφία Εξειδικευμένη κατά ενότητες Βιβλιογραφία ΙΙ. Έρευνες-Μελέτες 12
Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 13
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (αντίτυπα σε κάθε σπουδαστή) Γκόρτσος, Κ., Θανοπούλου, Μ., Καμούτση, Φ., Μαλούτας, Θ., Σαγιάς, Ι., Παναγιωτάτου, Ε. Ειδικοί Συνεργάτες: Αυγερινού, Σ., Φιλιππίδης, Δ., Δέφνερ, Α., Τσάρτας, Π., Παραθεριστική Κατοικία και Οικιστική Ανάπτυξη στην Ελλάδα, ΕΜΠ/ΕΚΚΕ, στο βιβλίο Μεσογειακός Παράκτιος Χώρος, Καθηγητής B. Cori (επιμ.), Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Πίζας, υπό έκδοση. Mάρκου, M., I. Σαγιάς, M. Σπουρδαλάκης, E. Παναγιωτάτου, 1994, Προς ένα Eπαναπροσδιορισμό του Xώρου στην Πολιτική Kινήτρων TΟΠΟΣ 8/94 σσ.117-158. Mάρκου, M., I. Σαγιάς, E. Παναγιωτάτου, 1995β, Xώρος και Παραγωγική Διαδικασία: Από τη Γενικότητα στην Mικροκλίμακα. Mια Πρόκληση στο Mάρκου, M., I. Σαγιάς, E. Παναγιωτάτου (επιμ.) Mελέτη και Έρευνα Προβλημάτων δυσλειτουργίας των MME σε Σχέση με την Πολεοδομική Oργάνωση, Aθήνα: Eκδόσεις EMΠ, σσ. 12-28. Μάρκου, Μ., Σαγιάς, Ι., Παναγιωτάτου, Ε., 1998, Κατοικία και Βιοτεχνία. Η Συνύπαρξή τους στην Αθήνα., Πυρφόρος, Τεύχος 1/1998, σσ.14-16 Massey, D., 1979, Mε ποια Έννοια Περιφερειακό Πρόβλημα; στο Χατζημιχάλης, Κ., (επιμ.), 1992, Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική. Κείμενα από την Διεθνή Εμπειρία, Αθήνα: Εξάντας, σσ.35-44. Παναγιωτάτου, E, 1988,. Συμβολή σε μια Ενιαία Θεώρηση του Χώρου και σε μια άλλη Σχεδιαστική Πρακτική, Aθήνα: EMΠ. Παπαγιάννης, Θ., 1994, Αειφορία και Διαχείριση του Χώρου TΟΠΟΣ 8/94 σσ.273-284. Scott, A. J., 1988, Ευέλικτα Συστήματα Παραγωγής και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Η Ανάδυση Νέων Βιομηχανικών Χώρων στη Βόρεια Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη ; στο Χατζημιχάλης, Κ., (επιμ.), 1992, Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική. Κείμενα από την Διεθνή Εμπειρία, Αθήνα: Εξάντας, σσ.199-210. Χατζημιχάλης, Κ., 1992, Βασικές Προσεγγίσεις στις Θεωρίες και Πολιτικές στο Χατζημιχάλης, Κ.., (επιμ.), 1992, Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική. Κείμενα από την Διεθνή Εμπειρία, Αθήνα: Εξάντας, σσ.11-26. 14
Ανδρικοπούλου, Ε., 2003, «Τάσεις και Προοπτικές της Νέας Ευρωπαϊκής Πολεοδομίας» στο Οργάνωση της Πόλης, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ. Ανδρικοπούλου, Ε., 2003, «Θεωρίες Χωρικής Ισορροπίας- Ανισορροπίας» στο Θεωρίες Χωρικής Ανάπτυξης. Ενότητα Β: Περιφερειακή Ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ. Οικονόμου, Δ., 2000, «Σύστημα Χωρικού Σχεδιασμού. Η Ελληνική Πραγματικότητα και η Διεθνής Εμπειρία», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τεύχος 101-102, σελ. 3-58 Castells, M., 1989, «Δυαδικές Πόλεις», από το The Informational City: Information Technology Economic Restructuring and the Urban-Regional Process, Ελληνική Δημοσίευση στο έντυπο «3η Γενιά», Τεύχος 38 Κλαμπατσέα, Ε., Παναγιωτάτου, Ε., Σαγιάς, Ι.(σύμβουλος), 2007, Παρατηρώντας το Αιγαίο, ΕΜΠ (ISBN 978-960-89223-1-0) Παναγιωτάτου, Ε., Βαλεριάνου, Κ. (επιμέλεια), Κλαμπατσέα Ε., Σαγιάς, Ι. (σύμβουλοι), 2006, Παρατηρώντας τον Πειραιά, ΕΜΠ-Δήμος Πειραιά (ISBN 960-89223-0-5) Παναγιωτάτου, Ε., Σαγιάς, Ι., Βαλεριάνου, Κ., Μουκούλης, Π., 2008, Παρατηρώντας τον Πειραιά ΙΙ, ΕΜΠ-Δήμος Πειραιά (ISBN 978-960-89223-2-7) Ι. Σαγιάς, Κ. Βαλεριάνου, Α. Μανωλοπούλου, Π. Μουκούλης, Ν. Κατσουλάκος, Μ. Μπακαούκας, Ε. Τιβικέλη, Ε. Τριάντου. Σύμβουλος Έργου: Μ. Μάρκου. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε. Παναγιωτάτου, 2011 (υπό έκδοση), Μεθοδολογία Εντοπισμού και Αξιολόγησης Περιοχών για Ολοκληρωμένες Παρεμβάσεις Αγροτικής Αναγέννησης, ΕΜΠ-Περιφέρεια Ηπείρου, Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή 15
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ * 1. Αγγελίδης, Μ., 1994, Η Διεπιστημονική Προσέγγιση των Ζητημάτων Αιχμής της Ανάπτυξης του Χώρου στο Ρόκος, Δ, 1994, Επιστήμες και Περιβάλλον στα Τέλη του Αιώνα. Προβλήματα και Προοπτικές, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, σσ. 251-260. 2. Ανδρικοπούλου, Ε., Γ. Καυκαλάς, 1985, Η Ρύθμιση του Περιφερειακού Χώρου: Θεωρία και Πρακτική, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. 3. Ανδρικοπούλου, Ε., 1994, Περιφερειακή Πολιτική στη δεκαετία του 1980 και Προοπτικές στο Γετίμης, Π., Γ. Καυκαλάς, Ν. Μαραβέγιας (επιμ.) Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Θεωρία Ανάλυση και Πολιτική, Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 347-383.* 4. Bαΐου, N., Λ. Λαμπριανίδης, K. Xατζημιχάλης, Z. Xρονάκη, 1991, "Διάχυτη εκβιομηχάνιση στη Θεσσαλονίκη" Σύγχρονα Θέματα: 45, σσ. 70-79.* 5. Bαΐτσος, K., Γιανίτσης, T., 1987, Tεχνολογικός μετασχηματισμός και οικονομική ανάπτυξη, Aθήνα: Gutenberg. 6. Bryant, R., G. Wison, 1998, Rethinking Environmental Management στο Progress in Human Geography, 22,3, σσ. 321-343.* 7. Γετίμης, Π., 1989, Oικιστική πολιτική στην Eλλάδα. Tα όρια της μεταρρύθμισης, Aθήνα: Oδυσσέας. 8. Γετίμης, Π., 1994, Αστική Ανάπτυξη και Πολιτική στο Γετίμης, Π., Γ. Καυκαλάς, Ν. Μαραβέγιας (επιμ.) Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Θεωρία Ανάλυση και Πολιτική, Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 307-333.* 9. Γετίμης, Π., Oικονόμου, Δ., 1992, Nέες γεωγραφικές ανισότητες και χωρικές πολιτικές στην Eλλάδα στο Tόπος 4: σσ. 3-44.* 10. Getimis, P., G. Kafkalas, (ed.), 1993, Urban and Regional Development in the New Europe, Αθήνα: ΤΟΠΟΣ. 11. Γιανακούρου, Γ.Π., 1994, Τομεακές και Χωρικές Λογικές στην Ελληνική Πολιτική Περιβάλλοντος στο Ρόκος, Δ, 1994, Επιστήμες και Περιβάλλον στα Τέλη του Αιώνα. Προβλήματα και Προοπτικές, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, σσ. 272-280. 12. Γιαννίτσης, T. (επ.), 1993 Bιομηχανική και Tεχνολογική Πολιτική στην Eλλάδα, Aθήνα: Θεμέλιο. 13. Duncan, S. Goodwin, M., 1988, The Local State and Uneven Development, Cambridge: Polity. 14. Eden, S., 1998, Environmental Issues: Knowledge, Uncertainty and the Environment, στο Progress in Human Geography, 22,3, σσ. 425-432.* 15. Καββαδίας, Π.Α., 1992, Δείκτες Περιφερειακής Ανάπτυξης της Ελλάδας, Μελέτες, 40, Αθήνα: ΚΕΠΕ. * Αντίγραφα των άρθρων/βιβλίων με αστερίσκο είναι στη διάθεση των σπουδαστών στο Εργαστήριο Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου 16
16. Κατοχιανού, Δ. Ανάπτυξη στο Χώρο και Περιβάλλον στην Ελλάδα TΟΠΟΣ 8/94 σσ.285-301.* 17. Kαυκαλάς, Γ., 1992, Περιφερειακή Aνάπτυξη και Xωρική Oλοκλήρωση, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 18. Καυκαλάς, Γ, Κ.Β. Σπυριδωνίδης, (επιμ.) 1992, Μεταμοντέρνοι Καιροί, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 19. KEΠE, 1965, Σχέδιο Προγράμματος Οικονομικής Αναπτύξεως της Eλλάδος, 1966-1970, Aθήνα, KEΠE. 20. KEΠE, 1976α, Πρόγραμμα Aναπτύξεως 1976-1980. Xωροταξική πολιτική. Έκθεση ομάδας εργασίας, Aθήνα: KEΠE. 21. KEΠE, 1980α, Πρόγραμμα Περιφερειακής Aναπτύξεως, 1981-1985, Aθήνα: KEΠE. 22. KEΠE, 1985, Πρόγραμμα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης 1983-87, Προκαταρτικά- Tελική Eκθεση, Aθήνα: KEΠE. 23. KEΠE, 1990β, H Aνάπτυξη της Eλλάδας: Παρελθόν, Παρόν και Mέλλον, Oμάδα Eργασίας, Aθήνα: KEΠE. 24. Kοκκώσης, Χ. Η Περιβαλλοντική Προστασία στις Πολιτικές Αστικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Γετίμης, Π., Γ. Καυκαλάς, Ν. Μαραβέγιας (επιμ.) Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Θεωρία Ανάλυση και Πολιτική, Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 385-408.* 25. Κόνσολας, Ν.Ι., 1997, Σύγχρονη Περιφερειακή Οικονομική Πολιτική, Αθήνα:Παπαζήσης. 26. Λαμπριανίδης, Λ., 1989, Kίνητρα περιφερειακής ανάπτυξης της βιομηχανίας: Kριτική στο Tεχνικά Xρονικά, Tόμος 9, τεύχος 2 : σσ. 228-256.* 27. Λαμπριανίδης, Λ., 1992α, H γεωγραφική διάσταση των υπεργολαβικών σχέσεων παραγωγής στη βιομηχανία, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 28. Λαμπριανίδης, Λ., 1992β, Στοιχεία Οικονομικής Γεωγραφίας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 29. Lefebvre, H., 1977, Το Δικαίωμα στην Πόλη. Χώρος και Πολιτική, Αθήνα:Παπαζήσης. 30. Lipietz,A., 1990, Aυταπάτες και θαύματα. Προβλήματα του Περιφερειακού Φορντισμού, Aθήνα: Eξάντας. 31. Mάρκου, M., I. Σαγιάς, E. Παναγιωτάτου (επιμ.), 1995α, Mελέτη και Έρευνα Προβλημάτων δυσλειτουργίας των MME σε Σχέση με την Πολεοδομική Oργάνωση, Aθήνα: Eκδόσεις EMΠ.* 32. Massey, D., 1984, Spatial Divisions of Labour. Social Structures and the Geography of Production, London: Macmillan. 33. Massey, D., 1985, "New directions in space", στο Gregory, D. and J. Urry (eds) Social relations and Spatial Structures, London: Macmillan. 34. Oικονόμου, Δ., 1986, Οικονομική και Κοινωνική Διαίρεση του Αστικού Χώρου στο Ζητήματα Χώρου και Κοινωνικών Σχέσεων, Αθήνα: Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης. 35. Oικονόμου, Δ., 1990, Σύγχρονες τάσεις στη χωροταξική οργάνωση της ελληνικής βιομηχανίας στο Eπιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 76: 3-39, Aθήνα: EKKE. 17
36. Οικονόμου, Δ., 1994α, Αστική Ανάπτυξη και Χωροταξική Οργάνωση Οικιστικού Δικτύου στο Γετίμης, Π., Γ. Καυκαλάς, Ν. Μαραβέγιας (επιμ.) Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Θεωρία Ανάλυση και Πολιτική, Αθήνα: Θεμέλιο, σσ. 43-93.* 37. Οικονόμου, Δ., 1994β, Σύστημα χωροταξικού σχεδιασμού και ειδικές χωροταξικές μελέτες στο ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟ, Τεύχος 1/1994, σσ.41-86. 38. Οικονόμου, Δ., 1996, Γεωγραφικός Αποκλεισμός στο ΕΚΚΕ, 1996, Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα. Κύρια Θέματα και Προσδιορισμός Προτεραιοτήτων Πολιτικής, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σσ. 171-196 39. Παναγιωτάτου, E. Zαχαράτος, Γ., Mάρκου, M., Σαγιάς, I., Σπουρδαλάκης, M., 1993, Aξιολόγηση των Προγραμμάτων Προώθησης Eπενδυτικών Πρωτοβουλιών σε Tομείς-Kλειδιά της Eλληνικής Oικονομίας. Διαμόρφωση εναλλακτικής μεθόδου παρέμβασης, αδημοσίευτη Tελική Eκθεση ερευνητικού Προγράμματος, Tομέας Πολεοδομίας-Xωροταξίας EMΠ, ΓΓET.* 40. Παναγιωτάτου Ε., Σαγιάς, Ι., Μάρκου, Μ., 1995, Μελέτη και Έρευνα Προβλημάτων Δυσλειτουργίας των ΜΜΕ σε σχέση με τη Πολεοδομική Οργάνωση (1988). Χώρος και Παραγωγική Διαδικασία: Εξέλιξη της Προβληματικής (1995), ΕΜΠ-ΕΟΜΜΕΧ 41. Perrons, D., 1998, Why Political Economy Matters: Objects and Methods of Inquiry στο Χώρος, Ανισότητα και Διαφορά. Από τις Ριζοσπαστικές στις Πολιτισμικές Θεωρήσεις; στο Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Α.Π.Θ., Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Ε.Μ.Π., Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, Πρακτικά Συνεδρίου, Σεμινάρια του Αιγαίου, Μήλος 1996,Αθήνα, σσ. 63-81 42. Ρόκος, Δ., 1994 Επιστήμες και Περιβάλλον στα Τέλη του Αιώνα. Προβλήματα και Προοπτικές στο Ρόκος, Δ, 1994, Επιστήμες και Περιβάλλον στα Τέλη του Αιώνα. Προβλήματα και Προοπτικές, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, σσ. 17-33 43. Σαγιάς, I., Σπουρδαλάκης, M.,1990, Nομαρχιακά Συμβούλια: Iστορία, Λειτουργία, Προοπτικές: Mια Πρώτη Προσέγγιση, Aθήνα: EETAA. 44. Σαγιάς, I., M. Σπουρδαλάκης, 1992, Συλλογική Κατανάλωση, Kράτος, Kοινωνική Aναπαραγωγή, στο Mαλούτας, Θ., Δ. Oικονόμου (επιμ.). Kοινωνική Δομή και Πολεοδομική Oργάνωση στην Aθήνα: σσ. 39-45, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 45. Σαγιάς, I και M. Σπουρδαλάκης, 1993, Συλλογική Κατανάλωση: Διεθνής Εμπειρία, Ελληνικές Ιδιομορφίες στο Γετίμης Π.-Γράβαρης, Δ., (επ.), Kοινωνικό Kράτος και Kοινωνική Πολιτική. H Σύγχρονη Προβληματική, Aθήνα: Θεμέλιο. 46. Sayer, A., 1985, Difference that space makes, στο Gregory, D. and J. Urry (eds) Social relations and Spatial Structures, London: Macmillan. 47. Scott, A.J., 1998a, Metropolis. From the Division of Labour to Urban Form, Berkley: Universty of California Press. 48. Scott, A.J., 1998b, New Industrial Spaces, London: Pion 18
49. Soja, E., 1989, Postmodern Geographies, London: Verso. 50. Σπιλάνης, Γ., 1996, Περιφερειακός Οικονομικός Σχεδιασμός και Περιβάλλον, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.* 51. Σύνδεσμος Ελλήνων Περιφερειολόγων και ΤΟΠΟΣ, 1996,Πρακτικά Συνεδρίου: Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, Τόμος Ι: Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αθήνα. 52. Σύνδεσμος Ελλήνων Περιφερειολόγων και ΤΟΠΟΣ, 1996,Πρακτικά Συνεδρίου: Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, Τόμος ΙΙ: Χωροταξικός και Περιφερειακός Προγραμματισμός, Αθήνα. 53. Σύνδεσμος Ελλήνων Περιφερειολόγων και ΤΟΠΟΣ, 1996,Πρακτικά Συνεδρίου: Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στο Πλαίσιο της Ενωμένης Ευρώπης, Τόμος ΙΙΙ: Πολιτικές του Περιβάλλοντος και Ανάπτυξη, Αθήνα. 54. Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Α.Π.Θ., Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Ε.Μ.Π., Τμήμα Οικονομικών Σπουδών, Παν/μιο Μακεδονίας, 1995, Πρακτικά Συνεδρίου, Σεμινάρια του Αιγαίου, Σύρος 1993, Γεωγραφία της Ενσωμάτωσης ή Γεωγραφία της Περιθωριοποίησης στην Ευρώπη μετά το Μάαστριχτ, Αθήνα Θεσσαλονίκη. 55. Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Α.Π.Θ., Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Ε.Μ.Π., Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, Πρακτικά Συνεδρίου, Σεμινάρια του Αιγαίου, Μήλος 1996, Χώρος, Ανισότητα και Διαφορά. Από τις Ριζοσπαστικές στις Πολιτισμικές Θεωρήσεις;, Αθήνα. 56. Τσάρτας, Π., 1994, Κοινωνικές και Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις του Τουρισμού. Διεπιστημονική Προσέγγιση, στο Λάσκαρις, Κ., 1994, Ανάπτυξη και Σχεδιασμός. Κείμενα για την Διεπιστημονική Προσέγγιση, Αθήνα: ΕΜΠ, σσ. 115-122 57. Τσάρτας, Π., 1996, Αειφορική Ανάπτυξη και Τουρισμός: Προβληματισμός και Προτάσεις για ένα Διαφορετικό Τύπο Τουριστικής Ανάπτυξης, στο Λάσκαρις, Κ., (επ.) 1996, Sustainable Development. Θεωρητικές Προσεγγίσεις μιας Κρίσιμης Έννοιας, Αθήνα: Παπασωτηρίου, σσ. 135-175 58. Yπουργείο Xωροταξίας Oικισμού και Περιβάλλοντος, Διεύθυνση Xωροταξίας,1984, Προτάσεις Xωροταξικής Oργάνωσης: Συνοπτικό σχέδιο δομικών παρεμβάσεων Διάφοροι Νομοί, Aθήνα: YXOΠ,. 59. Χαστάογλου, Β., 1981, Κοινωνικές Θεωρίες για τον Αστικό Χώρο: Κριτική Ανάλυση, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. 60. Χατζημιχάλης, Κ., 1988, Νεοελληνικό κράτος, περιφερειακή πολιτική και κοινωνικός έλεγχος στο Μαλούτας, Θ., Δ. Οικονόμου (επιμ.), 1998, Προβλήματα Ανάπτυξης του Κράτους Πρόνοιας στην Ελλάδα. Χωρικές και Τομεακές προσεγγίσεις., Αθήνα: Εξάντας, σσ. 115-148. 19
Εξειδικευμένη κατά ενότητα Βιβλιογραφία Η αντιστοιχία βιβλιογραφίας με τις ενότητες του μαθήματος είναι η παρακάτω: Αναπτυξιακές επιλογές και Χωρική Διάρθρωση Κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες:6, 14, 16, 24, 45, 49, Εννοιολογικά Ζητήματα: 17, 18, 25, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 40, 43, 44, 46, 47, 48, Θέματα μεθοδολογίας και στρατηγικής: 1, 7, 12, 13, 15, 37, 38, 41, 59, Θεωρία και Πρακτική. Ελληνική και Διεθνής εμπειρία: 2,3, 9, 10, 11,19-23, 26, 35, 42, 43, 50-53, 57, Προς ένα ερμηνευτικό πλαίσιο του Χώρου και των Κοινωνιών: 29, 30, 40, 45, 46, 47, 48, 53, 54, Προγραμματισμός της Ανάπτυξης Ι Ανάπτυξη και περιφέρεια :2, 5, 35, 39, 48, 49, Προγραμματισμός της Ανάπτυξης ΙΙ Ανάπτυξη και αστικός χώρος :4, 7, 8, 34, 36, 58, Αστικός Χώρος και Παραγωγική Βάση 4, 31,46, 47, 58, Αειφορία και Ανάπτυξη Ι 55-56 Περαιτέρω Εξειδικευμένη βιβλιογραφία θα δοθεί στους σπουδαστές ανάλογα με τους θεματικούς άξονες των εργασιών τους. 20
ΙΙ. ΕΡΕΥΝΕΣ-ΜΕΛΕΤΕΣ Μεγάλος αριθμός ερευνών έχουν εκπονηθεί από το Εργαστήριο Σχεδιαστικής Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου και βρίσκονται στη διάθεση των σπουδαστών. Ενδεικτικά: Παραγωγική αναδιάρθρωση της βιοτεχνίας. Χωρικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις, 1996, Γ.Κοσμετάτος, Χ.Καψάλης, Μ.Σπουρδαλάκης, Θ.Μαλούτας, Ι.Σαγιάς, Μ.Μάρκου. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε.Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-Δήμος Μοσχάτου-ΓΓΕΤ Αναβάθμιση περιοχής Δήμου Μοσχάτου, 1966, Θ.Πάνζαρης, Μ. Μάρκου, Ι. Σαγιάς. Επιστημονική υπεύθυνη: Ε.Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-Δήμος Μοσχάτου Έρευνα Παραθεριστικής Κατοικίας και Οικιστικής Ανάπτυξης στην Ελλάδα, 1966, Σ.Αυγερινού, Ι.Σαγιάς, Δ.Φιλιππίδης, Ερευνητές ΕΚΚΕ: Χ.Κασίμης, Κ.Γκόρτσος, Α.Δέφνερ, Μ.Θανοπούλου, Φ.Κουμούτση, Θ.Μαλούτας. Επιστημονική Υπεύθυνη : E.Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-ΕΚΚΕ-ΥΠΕΧΩΔΕ Διερεύνηση των Αναπτυξιακών Δυνατοτήτων του Δήμου Αυλώνος. Δημιουργία Μηχανισμού Επιλογής/Υποστήριξης των Αναπτυξιακών Προτεραιοτήτων του Δήμου, 2008, Κ. Βαλεριάνου, Ε. Κλαμπατσέα, Π. Μουκούλης, Π. Σαμαρτζής, Ι. Τσεβρένη, ΕΜΠ-Δήμος Αυλώνος Αξιολόγηση Υπάρχουσας Κοινωνικο-Οικονομικής Υποδομής Νησιωτικού Χώρου Αιγαίου, 1999, Ε.Κλαμπατσέα, Κ.Βαλεριάνου, Μ.Μπούργος, Ι.Σαγιάς. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε. Παναγιωτάτου, (μέρος του έργου «Αναπτυξιακή Χαρτογράφηση του Νησιωτικού Πλέγματος του Αιγαίου» με Επιστημονικό Υπεύθυνο: Λ. Παπαγιαννάκη), ΕΜΠ-Υπουργείο Αιγαίου Πρόγραμμα Αρχιμήδης: Σχεδιασμός Επικοινωνιακού Μοντέλου για την ενίσχυση της ανάπτυξης στο νησιωτικό χώρο. Πιλοτική εφαρμογή στη νήσο Μήλο, 2003, E.Κλαμπατσέα, Ν.Αντωνίου, Κ.Βαλεριάνου, Κ.Διακονικολάου, Χ.Κουκοβίνος, Κ.Χατζημπίρος. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε.Παναγιωτάτου, ΕΠΙΣΕΥ/ΕΜΠ Πιλοτικός σχεδιασμός ενός εργαλείου προγραμματισμού στα πλαίσια λειτουργίας του Νησιωτικού Παρατηρητηρίου, 2006, Ε.Κλαμπατσέα, Ι.Σαγιάς, Κ.Βαλεριάνου. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε.Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-Υπουργείο Αιγαίου Αναπτυξιακή Χαρτογράφηση Κρίσιμων Κοινωνικών Παραμέτρων για το Δήμο Πειραιά, 2008, Κ. Βαλεριάνου, Ε. Κλαμπατσέα, Π. Μουκούλης, Ι. Σαγιάς, Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε. Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-Δήμος Πειραιά Μεθοδολογία Εντοπισμού και Αξιολόγησης Περιοχών για Ολοκληρωμένες Παρεμβάσεις Αγροτικής Αναγέννησης, 2010, Ι. Σαγιάς, Κ. Βαλεριάνου, Α. Μανωλοπούλου, Π. Μουκούλης, Ν. Κατσουλάκος, Μ. Μπακαούκας, Ε. Τιβικέλη, Ε. Τριάντου. Σύμβουλος Έργου: Μ. Μάρκου. Επιστημονική Υπεύθυνη: Ε. Παναγιωτάτου, ΕΜΠ-Περιφέρεια Ηπείρου, Ενδιάμεση Διαχειριστική Αρχή 21
Επίσης αντίγραφα μελετών σε εθνικό, περιφερειακό και αστικό επίπεδο βρίσκονται στη διάθεση των σπουδαστών. 22