Πάροδος, στ. 192-436 Ο θρήνος για την αδυσώπητη μοίρα Εργασίες σχολικού βιβλίου. στ. 192-288, σελ. 25- Ας γίνουμε θεατές 1. Η είσοδος του Xορού στο αρχαίο θέατρο γινόταν κατά κανόνα με κάποια επισημότητα, με ρυθμικά συνήθως βήματα, με τρόπο δηλαδή που θύμιζε θρησκευτική τελετουργία κάτι σαν τις σημερινές λιτανείες των εικόνων ή την ακολουθία του Επιταφίου. Ας μεταφερθούμε νοερά στο θέατρο του Διονύσου εκείνο το πρωινό του 412 π.χ. κι ας φανταστούμε την είσοδο των γυναικών του Xορού στην ορχήστρα. Ο Χορός αποτελείται από αιχμάλωτες Ελληνίδες, οι οποίες είναι ντυμένες με ομοιογένεια και απλούστερο ρουχισμό σε σχέση με την Ελένη. Εισέρχονται από τη αριστερή πάροδο, καθώς έρχονται από τη θάλασσα, με συντονισμένη ρυθμική κίνηση (όρχηση) και τραγουδώντας. Η Κορυφαία του Χορού περιβάλλεται από δύο ημιχόρια, που έχουν γυρισμένη την πλάτη τους στους θεατές και στέκεται στη μέση της ορχήστρας. 2. Στην εποχή μας όμως η τραγωδία δεν έχει πια θρησκευτικό χαρακτήρα. Ο σκηνοθέτης, επομένως, μπορεί να κινηθεί πιο ελεύθερα. Ας παρατηρήσουμε τη φωτογραφία από μια σύγχρονη παράσταση αρχαίου δράματος. Πώς εισάγει το Xορό ο σκηνοθέτης; Η φωτογραφία αντικατροπτίζει μια πιο σύγχρονη σκηνοθετική άποψη για την είσοδο του Χορού στην ορχήστρα. Είναι πιο απλή, χωρίς σχηματισμό και θρησκευτικότητα, αλλά παραμένει επιβλητική και με ρυθμό ώστε να εκφραστούν τα συναισθήματά του. Με βάση τα στοιχεία της α αντιστροφής, ποιες οδηγίες θα έδινες εσύ ως σκηνοθέτης στις γυναίκες του Xορού για την είσοδό τους στην ορχήστρα; Οι γυναίκες, έπλεναν στη θάλασσα όταν άκουσαν το θρήνο της Ελένης. Οπότε ίσως εισέρχονταν στην ορχήστρα κρατώντας κόκκινα ρούχα, αφού το κόκκινο ήταν βασιλικό χρώμα και οι Ελληνίδες ήταν στην υπηρεσία του βασιλιά Θεοκλύμενου. Μια λοιπόν και βρίσκονταν στη θάλασσα, θα μπορούσαν να εμφανιστούν στη σκηνή μισοβρεγμένες. Ακούγοντας το κλάμα της ηρωίδας, έτρεξαν να τη συναντήσουν, οπότε θα μπορούσαμε να τις εισάγουμε στη σκηνή είτε τρομοκρατημένες είτε ανυποψίαστες για ό,τι έχει συμβεί. στ. 192-288, σελ. 25- Ας εμβαθύνουμε 1. Παρακολουθούμε την Πάροδο, την πρώτη είσοδο του Χορού στην ορχήστρα. Ο Χορός, μια ομάδα ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά, ένα ομοιογενές σύνολο, δίνει στην τραγωδία λυρική διάσταση με το τραγούδι του. Στη συγκεκριμένη τραγωδία οι γυναίκες του Xορού ksefteri.edu.gr Σελίδα 1
και η Ελένη εκφράζουν εναλλάξ (δι ἀμοιβαίων*) τη συναισθηματική τους φόρτιση μέσα από ένα θρηνητικό τραγούδι, τον κομμό. Ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε στοιχεία μορφής και περιεχομένου, με τα οποία εκφράζεται ο θρηνητικός χαρακτήρας του τραγουδιού αυτού. Το θρηνητικό τραγούδι ανάμεσα στον Χορό και την Ελένη έχει κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία μορφής και περιεχομένου, με τα οποία εκφράζεται το πένθιμο κλίμα του δράματος. Στοιχεία μορφής: επανάληψη λέξεων και επιθέτων που σχετίζονται με το θρήνο, π.χ. πόνος, θρήνος, δάκρυα, συμφορές κ.λπ., επίκληση σε θεότητες του θανάτου και του Κάτω Κόσμου όπως η Περσεφόνη και οι Σειρήνες, η αντίθεση ανάμεσα στην Ελένη που θρηνεί στον τάφο του Πρωτέα και στις γυναίκες του Χορού που εργάζονται στη φύση. Στοιχεία περιεχομένου: η μνημόνευση των νεκρών συγγενών της Ελένης, η προσωπική ευθύνη της Ελένης για την καταστροφή της Τροίας, ο ρόλος των θεών στη ζωή της ηρωίδας, η επανάληψη της δυστυχίας της από το Χορό. Επιπλέον το έντονα θρηνητικό και πένθιμο ύφος του κομμού εκφράζεται από τον τόνο της φωνής του Χορού και τον αργό βηματισμό του. στ. 192-288, σελ. 27- Ας γίνουμε θεατές 1. Παρακολουθώντας τη συμμετοχή των γυναικών στο θρήνο της Ελένης και βασιζόμενοι σε στοιχεία που προκύπτουν από το κείμενο, ας κάνουμε υποθέσεις για τη σκευή του Xορού, την κίνησή του στην ορχήστρα και τη μουσική που ακούγεται σε όλη τη διάρκεια του κομμού. Σε αυτές μας τις υποθέσεις θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν και τα παρακάτω στοιχεία: - O Xορός γίνεται ένα ομοιογενές σύνολο χάρη και στη σκηνική του παρουσία, όπως το συντονισμό συχνά των κινήσεων, το συγχρονισμό των χειρονομιών, την κοινή σκευή. - Τα λυρικά μέρη της τραγωδίας συνοδεύει πάντοτε μουσική. Στις αρχαίες μάλιστα παραστάσεις ήταν αναγκαία η συμμετοχή ενός αυλητή σε όλη τη διάρκεια του έργου. Έτσι παρουσιαζόταν ένα πλούσιο θέαμα με το συνδυασμό λόγου, μουσικής και κίνησης. Ο Χορός της Ελένης αποτελείται από αιχμάλωτες Ελληνίδες. Τα ρούχα τους σίγουρα δεν είναι πλουσιοπάροχα, αφού προέρχονται από κατώτερα κοινωνικά στρώματα, και ίσως κρατούν στα χέρια τους κάποια ρούχα από αυτά που έπλεναν στην ακροθαλασσιά. Οι κινήσεις τους στην ορχήστρα είναι παρόμοιες και κινούνται όλες μαζί προς μία κατεύθυνση, εκτός από την Κορυφαία η οποία κινείται αυτόνομα. Η μουσική κατά την είσοδο του Χορού θα μπορούσε να είναι έντονη, ώστε να εκφράζεται η ένταση και η αγωνία των γυναικών που τρέχουν έντρομες να βοηθήσουν την Ελένη. Μόλις όμως αρχίσει ο θρήνος της ηρωίδας, με ήρεμες νότες, ο αυλητής θα έδινε έναν έντονα δραματικό τόνο στην ατμόσφαιρα. ksefteri.edu.gr Σελίδα 2
στ. 192-288, σελ. 27- Ας εμβαθύνουμε 1. Το Xορό της τραγωδίας αποτελούν συνήθως γυναίκες ή γέροντες, άνθρωποι δηλαδή αδύναμοι να επέμβουν δραστικά στην εξέλιξη του δράματος. Συμμετέχουν πάντως συναισθηματικά, παρακολουθώντας την πορεία του τραγικού ήρωα και συμπάσχοντας μαζί του. Ας επισημάνουμε την ταυτότητα του Xορού στην τραγωδία μας και ας συζητήσουμε τη συγκεκριμένη επιλογή. Η Ελένη αναφέρει πως ο Χορός αποτελείται από γυναίκες, Ελληνίδες στην καταγωγή. Πρόκειται για επινόηση του Ευριπίδη, αφού δεν υπάρχουν ιστορικές αναφορές για Έλληνες δούλους στην Αίγυπτο. Κάτι τέτοιο όμως εξυπηρετούσε την πλοκή του έργου του, αφού με αυτό τον τρόπο εντείνεται η τραγικότητα της ηρωίδας, καθώς από όλους τους Έλληνες μόνο οι γυναίκες του Χορού γνωρίζουν την αλήθεια για την ταυτότητά της. Επιπλέον η Ελένη χρειάζεται στο πλευρό της το Χορό, να της συμπαρασταθεί και να την βοηθήσει και κάτι τέτοιο φυσικά δεν θα ήταν δυνατό αν αυτός αποτελούνταν από γυναίκες της Αιγύπτου. 2. Οι γυναίκες του Χορού στον κομμό επαναλαμβάνουν τις συμφορές της Ελένης, καθρεπτίζοντας έτσι το πάθος της ηρωίδας. Σε ποιο μέρος του κομμού ο Xορός γίνεται η ηχώ της ηρωίδας και τι νόημα έχει άραγε αυτή η επανάληψη για τους θεατές; Στη β αντιστροφή ο Χορός επαναλαμβάνει τα λόγια της Ελένης. Με τον τρόπο αυτό κλιμακώνεται η ένταση αλλά και η συμπάθεια του Χορού και κατά συνέπεια ο έλεος και ο φόβος των θεατών. Επιπλέον τα βάσανα της Ελένης μεγεθύνονται, καθώς εκφράζονται από ένα σύνολο ανθρώπων και όχι μόνο από την ίδια. Αξίζει να προσέξουμε τις λεπτές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις ειδήσεις που μεταφέρει η Ελένη και σ αυτές που επαναλαμβάνει ο Xορός. Ποιες είναι; Θα συμβάλουν άραγε στη δραματική εξέλιξη; Αν και στη β αντιστροφή ο Χορός επαναλαμβάνει σχεδόν αυτούσια τα λόγια της Ελένης, υπάρχουν κάποιες λεπτές διαφοροποιήσεις οι οποίες εξυπηρετούν τη δραματική οικονομία. Ο Χορός δεν κάνει καμία αναφορά στην καταστροφή της Τροίας και επικεντρώνεται στα προσωπικά βάσανα της Ελένης και στην απώλεια των αγαπημένων της προσώπων. Δίνει δε έμφαση στο γεγονός ότι η ηρωίδα είναι ντροπιασμένη και βρίσκεται μακριά από την πατρίδα της και δεν έχει καμία ελπίδα να επιστρέψει. Επιπλέον οι γυναίκες θεωρούν δεδομένο το θάνατο του Μενελάου, κάτι το οποίο ασπάζεται και η Ελένη στη συνέχεια. Η αόριστη πληροφορία του Τεύκρου μετατρέπεται σε βεβαιότητα και καθιστά τραγικότερη τη θέση της ηρωίδας. Η βεβαιότητα αυτή για το θάνατο του βασιλιά της Σπάρτης θα επηρεάσει τη δραματική εξέλιξη και θα κάνει ακόμα δυσκολότερη την αναγνώρισή των δύο συζύγων και ακόμα πιο έντονη την ανατροπή. στ. 289-371, σελ. 29- Ας γίνουμε θεατές 1. Σε όλη τη διάρκεια του κομμού η Ελένη εκφράζει την οδύνη και την απελπισία της. Πώς ο αρχαίος υποκριτής, που υποδυόταν την Ελένη, πιστεύεις ότι θα απέδιδε αυτά τα έντονα συναισθήματα; Ας λάβουμε υπόψη ksefteri.edu.gr Σελίδα 3
ότι: α) οι ηθοποιοί στο αρχαίο θέατρο φορούσαν προσωπείο και β) ο πιο κοντινός θεατής απείχε περίπου 10 μέτρα και ο πιο μακρινός περίπου 100. Το προσωπείο των υποκριτών, καθώς και η απόσταση των θεατών από την ορχήστρα, σίγουρα δυσκόλευαν τη μετάδοση συναισθημάτων προς το κοινό. Έτσι ο υποκριτής αντιμετώπιζε αντικειμενικές δυσκολίες και τα συναισθήματα εκφράζονταν με τη χροιά της φωνής, την ένταση, τον επιτονισμό και τις παύσεις. Επιπλέον βοηθούσε πολύ η στάση του σώματος και οι κινήσεις των χεριών και του κεφαλιού. στ. 289-371, σελ. 29- Ας εμβαθύνουμε 1. Έχουμε ήδη διαπιστώσει στον Πρόλογο την τραγική θέση της Ελένης. Στοιχεία που ορίζουν την τραγικότητα ενός προσώπου και το καθιστούν τραγικό ήρωα θεωρούνται ανάμεσα στα άλλα τα αισθήματα ενοχής, η σύγκρουσή του με υπέρτερες δυνάμεις, η απότομη μεταστροφή της τύχης, η επικράτηση μιας αναπόφευκτης μοίρας. Aς αναζητήσουμε στον κομμό στοιχεία που συνθέτουν την τραγικότητα της ηρωίδας. Νιώθει ενοχές για το χαμό των αγαπημένων της προσώπων, καθώς και για το θάνατο Ελλήνων και Τρώων. Λόγω της αρπαγής της από τον Πάρη, η ευτυχισμένη ζωή της Ελένης στη Σπάρτη μεταστράφηκε σε δυστυχία. Υποφέρει αναίτια εξαιτίας της βούλησης των θεών και της Μοίρας. Συγκρούεται με το βασιλιά Θεοκλύμενο, που την κρατάει παρά τη θέλησή της στην Αίγυπτο και την πιέζει να τον παντρευτεί. Η ομορφιά της από ευλογία έγινε κατάρα για την ίδια και τους άλλους. Γύρω από το όνομά της έχει δημιουργηθεί μια άσχημη φήμη, χωρίς η ίδια να φταίει, μια φήμη που πολύ φοβάται πως θα εμποδίσει την ευτυχία της κόρης της. στ. 289-371, σελ. 31- Ας γίνουμε θεατές 1. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε την Ελένη όσο αυτή μιλάει. Ποια θα είναι η στάση της; Πού θα απευθύνεται; Ποια θα είναι η ένταση της φωνής της; Θα κινείται και πώς; Σε έναν ακόμη μονόλογο η Ελένη απαριθμεί τα αίτια της δυστυχίας της και τα τωρινά της βάσανα. Η παθητικότητά της και η απόγνωση που νιώθει κορυφώνονται και σίγουρα αποτυπώνονται στις κινήσεις του σώματος της και στον τόνο της φωνής της. Άλλοτε θα στέκεται ακίνητη, μιλώντας αργά και σταθερά και τονίζοντας κάθε της λέξη και άλλοτε θα κινείται γρήγορα γεμάτη ένταση και ανησυχία. Απευθύνεται πότε στο Χορό και πότε στους θεατές, κάνοντάς τους όλους να συμπάσχουν μαζί της. Ό,τι απεικονίζεται στη διπλανή φωτογραφία βρίσκεται κοντά σε όσα φαντάστηκες; Η φωτογραφία είναι στιγμιότυπο μιας πιο ελεύθερης σκηνοθετικής προσέγγισης, καθώς ούτε η θέση του Χορού ούτε της Ελένης ακολουθούν τις συμβάσεις του αρχαίου δράματος. ksefteri.edu.gr Σελίδα 4
στ. 289-371, σελ. 31- Ας εμβαθύνουμε 1. Μετά το θρηνητικό τραγούδι της η ηρωίδα μοιάζει να έχει επανακτήσει την ψυχραιμία της και προβαίνει σε μια «ρητορική» διαμαρτυρία. Ο ρητορικός χαρακτήρας του λόγου της μπορεί να γίνει φανερός στην άρτια διάρθρωσή του, στις ρητορικές ερωτήσεις και στις αποφθεγματικές εκφράσεις που τον διανθίζουν. Ας τα επισημάνουμε. Προοίμιο (στ. 291-303): η Ελένη ξεκινά το λόγο της όπως οι ρήτορες όταν απευθύνονται στο κοινό. Απόδειξη (στ. 303-331): απαριθμεί τα βάσανά της και περιγράφει την τωρινή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Επίλογος (στ. 332-345): η ηρωίδα καταλήγει σε συμπεράσματα και αποφάσεις μέσα από λογικά επιχειρήματα. Ρητορικές ερωτήσεις: στ. 291, 332, 334-335. Αποφθεγματικές φράσεις: στ. 303-305, 306-309, 313, 335-337, 338, 339, 341, 344-345. 2. Aξίζει να σταθούμε στις αποφθεγματικές εκφράσεις. Θίγουν θέματα που ίσως απασχολούσαν τους Αθηναίους εκείνη την εποχή. Ας τα αναζητήσουμε. Kατά πόσο τα θέματα αυτά μας προβληματίζουν και σήμερα; Ο ποιητής, φρόντιζε μέσα από τα έργα του, να εκφράζει αποφθεγματικές απόψεις με καθολική ισχύ, πολλές από τις οποίες ισχύουν ακόμα και στην εποχή μας Όποιος έχει μια συμφορά θεοσταλμένη, το χτύπημα βαρύ, μα το υποφέρει (στ. 303-305): ο άνθρωπος οφείλει να υπομένει τις συμφορές με υπομονή και πραότητα. ετούτο χειρότερο είναι απ την αλήθεια, πράξεις να σου φορτώνουν που δεν έχεις κάνει (στ. 307-309): είναι πολύ άσχημο να δυσφημίζεται ένας αθώος και να θίγονται η τιμή και η αξιοπρέπειά του. οι βάρβαροι όλοι δούλοι, εξόν ο αφέντης (στ. 313): ο ποιητής εκφράζει την άποψή του για την αθηναϊκή δημοκρατία. Στις βαρβαρικές χώρες κανένας άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, αλλά όλοι είναι δούλοι του βασιλιά, καθώς μόνο εκείνος είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει. Αντίθετα, στη δημοκρατία, όλοι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι -με εξαίρεση βέβαια τους σκλάβους- και υπακούν όχι σε κάποιο βασιλιά, αλλά στο νόμο. Ο ποιητής με τα λόγια αυτά επιδιώκει να εξυψώσει το ηθικό των Αθηναίων. νεκρή λογιέμαι (στ. 324): ο ποιητής εδώ τονίζει για ακόμα μία φορά τη διαφορά ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι». Το είδωλό της θεωρείται νεκρό, ενώ η πραγματική Ελένη είναι ζωντανή. Επιπλέον η ηρωίδα βλέπει σοβαρά πια το ενδεχόμενο της αυτοκτονίας. στη Σπάρτη αν πάω, δε θα μ αφήσουν να διαβώ τις πύλες (στ. 325-326): η Ελένη ξεχνάει πια την επιστροφή στη Σπάρτη, αφού ο σύζυγός της θεωρείται νεκρός. Αλλά ακόμα και αν επέστρεφε συμπολίτες της δεν θα της επέτρεπαν την είσοδο. Στο σημείο αυτό ο ποιητής τονίζει τη λαχτάρα να επιστρέψει κάποιος στην πόλη του και να μην μπορεί να μπει μέσα. ksefteri.edu.gr Σελίδα 5
Η γυναίκα σα θα δεχτεί έναν άντρα που δε στέργει, δεν έχει σέβας διόλου στον εαυτό της (στ. 335-337): πρόκειται για μια ριζοσπαστική θέση του ποιητή κι αυτό γιατί στην Αρχαιότητα οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να έχουν άποψη για τον άνδρα που θα παντρεύονταν. Η απόφαση αυτή ήταν του πατέρα ή του αδελφού. Έτσι εδώ ο Ευριπίδης εκφράζει μια δημοκρατική θέση για το δικαίωμα της γυναίκας στην επιλογή του άνδρα της. Επιπλέον ο ποιητής τονίζει την πίστη της Ελένης στο σύζυγό της Μενέλαο. για κάτι που δεν έγινε (στ. 405): η Ελένη επαναλαμβάνει την αθωότητά της για την κατηγορία περί απιστίας και τη φυγή της με τον Πάρη. Εδώ γίνεται άλλη μια φορά φανερή η διαφορά ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι, αφού ο πόλεμος δεν έγινε για την αρπαγή της Ελένης αλλά για ένα είδωλο. οι γυναίκες πρέπει να βοηθούν η μια την άλλη (στ. 370-371). Ο πόλεμος προκαλεί δεινά και στους νικητές και στους ηττημένους. 3. Δίχως να φταίω με κακολογούν (στ. 306-307), παραπονιέται και πάλι η Ελένη. Βρίσκεις δικαιολογημένο το παράπονό της; Το παράπονο της Ελένης είναι απόλυτα δικαιολογημένο αν σκεφτούμε πως σύμφωνα με τις αντιλήψεις των ανθρώπων της εποχής, η Μοίρα του καθενός είναι προδιαγεγραμμένη από τη στιγμή της γέννησής του από ανώτερες δυνάμεις και δεν την ορίζει ο ίδιος. Έτσι συνέβη και με εκείνη. Η Αφροδίτη την έταξε ως δώρο στον Πάρη, ο οποίος πήγε να την αρπάξει από το σπίτι της και τελικά με τη μεσολάβηση της Ήρας, ο Ερμής την πήρε και την πήγε στην Αίγυπτο. Έτσι ξέσπασε ένας πόλεμος χωρίς να είναι εκείνη η πραγματική αιτία, καθώς έγινε πιόνι στις διαθέσεις των θεών. Τι πιστεύεις ότι επιδιώκεται με τη συχνή αναφορά της στην άδικη δυσφήμισή της; Ίσως θα μπορούσαμε να συναισθανθούμε το παράπονό της, αν φέρναμε στο νου μας ανάλογες δικές μας εμπειρίες. Η επανάληψη της δυσφήμησης της ηρωίδας τονίζει το βασικό χαρακτηριστικό του δράματος, τη διαφορά μεταξύ «είναι» και «φαίνεσθαι». Επιπλέον ισχυροποιείται η συμπάθεια των θεατών προς το πρόσωπο της Ελένης, καθώς οι διακρίνουν την ευθύνη που αισθάνεται προκειμένου να διατηρήσει την τιμή της, καθώς και τις άδικες κατηγορίες που αντιμετωπίζει. στ. 289-371, σελ. 33- Ας γίνουμε θεατές 1. Τα προηγούμενα τμήματα του Xορικού άδονταν από όλα τα μέλη του Xορού. Τώρα όμως από το ομαδικό τραγούδι περνάμε στη συνομιλία μεταξύ της Ελένης και της Kορυφαίας του Χορού. Πιστεύεις ότι η κίνηση των γυναικών του Xορού αλλάζει; Η συνομιλία της Ελένης με την Κορυφαία του Χορού, ιδιαίτερα λόγω της στιχομυθίας, θυμίζει κανονικό διάλογο, απαλλαγμένο από κάθε λυρικό στοιχείο. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό, οι υπόλοιπες γυναίκες του Χορού να συγκεντρώνονται εκείνη τη στιγμή γύρω από την Ελένη για να την συμβουλεύσουν και να τη συγκρατήσουν. ksefteri.edu.gr Σελίδα 6
Πώς φαντάζεσαι τη στάση και τις κινήσεις της Eλένης και της Kορυφαίας όσο αυτές συνομιλούν; Η Κορυφαία ίσως να αγγίζει την Ελένη στον ώμο, όπως κάνουν δύο άνθρωποι που συνομιλούν και προσπαθούν να δώσουν κουράγιο και να στηρίξουν ο ένας τον άλλο. Η ηρωίδα κάθεται ακόμα στον τάφο του Πρωτέα και η Κορυφαία ίσως να κινείται γύρω της καθώς μιλάει. Οι κινήσεις τους είναι λιγοστές και η στιχομυθία είναι το μόνο που δίνει ένταση στο λόγο. στ. 289-371, σελ. 33- Ας εμβαθύνουμε 1. Πολλές φορές οι ήρωες του Ευριπίδη εκφράζουν την επιθυμία να αποδράσουν από την οδυνηρή πραγματικότητα μέσα στην οποία ζουν. Κάποτε η επιθυμία τους αυτή εκφράζεται και ως ευχή να πεθάνουν ή ως παράπονο που δεν είναι ήδη νεκροί. Σε ποια σημεία του λόγου της Ελένης διαφαίνεται η επιθυμία απόδρασης; Η επιθυμία της Ελένης για απόδραση από τη σκληρή πραγματικότητα που την ταλανίζει εκφράζεται στους στίχους: στ. 299-303: η Ελένη προτιμά την καλή φήμη από την ομορφιά της, στ. 332: αφού χάθηκαν τα αγαπημένα της πρόσωπα δεν έχει τίποτα καλό να περιμένει, στ. 338: ο θάνατος θα την απελευθερώσει από μια ατιμωτική ζωή, στ. 394: η ηρωίδα εκφράζει την υποψία πως ο Μενέλαος μπορεί να είναι ζωντανός, στ. 395-398: η αυτοκτονία είναι η μόνη διέξοδος σε περίπτωση που ο σύζυγός της είναι νεκρός. Ποια είναι η οδυνηρή πραγματικότητα από την οποία θέλει να αποδράσει; στ. 306-307: κατηγορείται άδικα για τα δεινά Ελλήνων και Τρώων. στ. 310-312: βρίσκεται αιχμάλωτη σε ξένη χώρα εξαιτίας της βούλησης των θεών. στ. 314-322: ο Μενέλαος είναι νεκρός, η μητέρας της αυτοκτόνησε από τη ντροπή της, η κόρη της θα μεγαλώσει δυστυχισμένη και θα μείνει αστεφάνωτη, τα αδέλφια της χάθηκαν και αυτά εξαιτίας της. στ. 325-326: δεν έχει καμία ελπίδα να επιστρέψει στην πατρίδα της. στ. 334-335: πιέζεται και απειλείται από το βασιλιά Θεοκλύμενο προκειμένου να τον παντρευτεί. Ποια αισθάνεται ότι είναι η ευθύνη της; Η Ελένη θεωρεί πως η μεγαλύτερη αιτία όλων των συμφορών της, είναι η ομορφιά της. Δηλώνει αναίτια και συγχρόνως παναίτια, δηλαδή απόλυτα αθώα αλλά και απόλυτα υπεύθυνη. Αν και νιώθει τύψεις, στην ουσία ρίχνοντας το βάρος στις πράξεις των θεών, καθώς και σε ένα εξωτερικό της χαρακτηριστικό αρνείται κάθε ουσιαστική ενοχή. 2. Όσο εξελίσσεται το έργο, μπορούμε να διαμορφώνουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τη λειτουργία του Χορού στην Ελένη. ksefteri.edu.gr Σελίδα 7
Ο Χορός, που σε όλη τη διάρκεια του κομμού συνέπασχε με την Ελένη θεωρώντας αληθινές τις πληροφορίες του Τεύκρου, εκφράζει πλέον επιφυλάξεις για την αξιοπιστία τους και αναλαμβάνει πιο ενεργό ρόλο. Ας προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε την αλλαγή στη στάση του Xορού και να διερευνήσουμε τη σημασία της στη δραματική οικονομία του έργου. Μέσα στο παραλήρημά της η Ελένη αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή της ώστε να ξεφύγει από τη δυστυχία της. Ο Χορός, παρεμβαίνει την κρίσιμη στιγμή και τη συμβουλεύει να μην πιστεύει όσα της είπε ο Αχαιός ήρωας και να πάρει προφητεία από τη μάντισσα Θεονόη. Μάλιστα προθυμοποιείται να τη συνοδεύσει. Η ηρωίδα φοβάται πως θα ακούσει από τη μάντισσα όσα της είπε ο Τεύκρος, αλλά ο Χορός την παροτρύνει να είναι αισιόδοξη. Η στάση του Χορού εξυπηρετεί τη δραματική οικονομία, αφού αποτρέπει την ηρωίδα από το να δώσει πρόωρο τέλος στη ζωή της. Επιπλέον έτσι προετοιμάζει την αποχώρηση από τη σκηνή τόσο τη δική του όσο και της Ελένης, αφού όλες μαζί θα πάνε στη Θεονόη. Επομένως όταν εμφανιστεί ο Μενέλαος δεν θα χρειαστεί να αποκαλυφθεί η ταυτότητά του πριν από τη στιγμή που επιθυμεί ο ποιητής. στ. 289-371, σελ. 35- Ας γίνουμε θεατές 1. Χορός, που μπήκε στην ορχήστρα μετά τον Πρόλογο, τώρα αποχωρεί (μεθίσταται). Aς φανταστούμε την πορεία που ακολούθησαν οι γυναίκες του Χορού μπαίνοντας και βγαίνοντας από την ορχήστρα και ας τη σημειώσουμε στη διπλανή φωτογραφία. Ο Χορός αποτελείται από αιχμάλωτες Ελληνίδες, οι οποίες είναι ντυμένες με ομοιογένεια και απλούστερο ρουχισμό σε σχέση με την Ελένη. Εισέρχονται από τη αριστερή πάροδο, καθώς έρχονται από τη θάλασσα, με συντονισμένη ρυθμική κίνηση (όρχηση) και τραγουδώντας. Η Κορυφαία του Χορού περιβάλλεται από δύο ημιχόρια, που έχουν γυρισμένη την πλάτη τους στους θεατές και στέκεται στη μέση της ορχήστρας. Κατά την αποχώρησή, τα ημιχόρια ενώνονται στην κλίμακα που ενώνει την ορχήστρα με τη σκηνή, ενώ ξαναχωρίζονται καθώς βγαίνουν από τις πύλες του ανακτόρου. Η πορεία αυτή ακολουθεί τις κλασικές συμβάσεις του αρχαίου δράματος και σήμερα μπορεί να επηρεαστεί από την εκάστοτε σκηνοθετική άποψη. στ. 372-436, σελ. 35- Ας εμβαθύνουμε 1. Ο Xορός συνήθως παρέμενε στην ορχήστρα σε όλη τη διάρκεια του έργου. Οι μεταστάσεις, όπως αποκαλούνται οι αποχωρήσεις του από την ορχήστρα κατά τη διάρκεια της δράσης, είναι στα έργα που σώζονται ελάχιστες και γίνονται για δραματικούς λόγους. Στη σκηνή που παρακολουθούμε έχουμε μία από τις ελάχιστες αυτές μεταστάσεις. Με ποια πρόφαση αποχωρούν οι γυναίκες του Χορού; Οι γυναίκες του Χορού δηλώνουν ότι θα πάνε μαζί με την Ελένη στο παλάτι, προκειμένου να ακούσουν την προφητεία της μάντισσας Θεονόης ksefteri.edu.gr Σελίδα 8
για την τύχη του Μενελάου, αφού όπως υποστηρίζουν, οι γυναίκες πρέπει να βοηθούν η μία την άλλη. Ποιες δραματικές ανάγκες φαντάζεσαι ότι απαιτούν την απουσία του Χορού από την ορχήστρα; Η θεατρική και σκηνική οικονομία απαιτούν την απομάκρυνση της Ελένης και του Χορού από το λογείο και την ορχήστρα αντίστοιχα, προκειμένου να παρουσιαστεί ο Μενέλαος. Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις στο αρχαίο δράμα κατά τις οποίες ο Χορός αποχωρεί από την ορχήστρα στη διάρκεια της παράστασης και δικαιολογεί την απομάκρυνσή του αυτή με το επιχείρημα της συμπαράστασης προς την Ελένη. Στην πραγματικότητα ο Ευριπίδης χρειάζεται τη σκηνή άδεια προκειμένου να εμφανιστεί ο Μενέλαος. Ως νέο πρόσωπο, θα ανακοινώσει την ταυτότητά του και τότε, αν βρίσκονταν στη σκηνή η ηρωίδα και ο Χορός, θα έπρεπε να ανοίξει διάλογο με την Ελένη ή με την Κορυφαία του Χορού, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί η αλήθεια και τότε θα καταργούνταν η σκηνή της αναγνώρισης των δύο συζύγων, που αποτελεί και ένα από τα κεντρικά θέματα της τραγωδίας. Η μετάσταση (αποχώρηση) του Χορού, πλαισιώνει λειτουργικά τη σκηνή της αναγνώρισης. Ο ποιητής μεθοδεύει τον μύθο του έτσι, ώστε να μη γίνει πριν την ώρα της η αναγνώριση του Μενελάου και της Ελένης, αλλά να γίνει αργότερα και με την τεχνική που θα διαλέξει αυτός. 2. Η Ελένη αποδέχεται την πρόταση του Χορού να ελέγξει τις πληροφορίες του Τεύκρου προσφεύγοντας στη Θεονόη. Και όμως παραμένει στη σκηνή για λίγο. Mπορείς να δικαιολογήσεις το δισταγμό της; Ο δισταγμός της Ελένης είναι απόλυτα αναμενόμενος και δικαιολογημένος. Πείθεται να πάει στη Θεονόη να εξακριβώσει τις πληροφορίες που πήρε από τον Τεύκρο, αλλά δεν φεύγει αμέσως από τη σκηνή. Η επιβράδυνση αυτή οφείλεται στο δισταγμό της ηρωίδας, καθώς φοβάται πως τελικά και η μάντισσα θα τις μεταφέρει άσχημες ειδήσεις, όπως και ο Τεύκρος. Κατά βάθος έχει μια αμυδρή ελπίδα πως ο Μενέλαος ζει και ανησυχεί μήπως η Θεονόη της διαψεύσει αυτή την τελευταία ελπίδα που φωλιάζει μέσα της. Ποια συναισθήματα σου προκαλεί αυτή η επιβράδυνση; Η επιβράδυνση αυτή αυξάνει κατακόρυφα την ένταση και την αγωνία των θεατών, οι οποίοι αισθάνονται την ταραχή και το φόβο της Ελένης, συμπάσχουν μαζί της και μοιράζονται την αγωνία της. Το ενδιαφέρον για τη συνέχεια του δράματος μεγαλώνει, όπως μεγαλώνει και η ανυπομονησία. στ. 372-436, σελ. 37- Ας γίνουμε θεατές 1. Η Ελένη, πριν αποχωρήσει από τη σκηνή, τραγουδάει στίχους γεμάτους αγωνία και πάθος. Οι διπλανές φωτογραφίες, αν και δεν είναι από παράσταση της Ελένης, θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να παρατηρήσουμε τα μέσα (π.χ. βλέμμα, κίνηση χεριών), με τα οποία οι σημερινοί ηθοποιοί εκφράζουν αυτό το πάθος. Τι θα αξιοποιούσες από αυτά, για να σκηνοθετήσεις ή για να ερμηνεύσεις τη μονωδία της Eλένης; ksefteri.edu.gr Σελίδα 9
Σε μια παράσταση αρχαίας τραγωδίας, αυτό που κάνει τη διαφορά είναι στοιχεία όπως οι χειρονομίες και η ένταση της φωνής. Μεγαλύτερη σημασία έχει να κατανοεί ο θεατής το κείμενο και στη συνέχεια η ερμηνεία να το αναδεικνύει κατάλληλα και όχι να υπάρχει σε βάρος του. στ. 372-436, σελ. 37- Ας εμβαθύνουμε 1. Η ιδέα ότι η ομορφιά είναι καταστροφική, είτε για εκείνον που την έχει είτε για τους άλλους, είναι πολύ διαδεδομένη. Ας εξετάσουμε πώς αντιμετωπίζει το θέμα της ομορφιάς της η Ελένη και αν επηρεάζει την τραγικότητά της. Η ηρωίδα θεωρεί την ομορφιά της καταστροφική, ένα δώρο το οποίο έγινε κατάρα. Τη θεωρεί αιτία των συμφορών, όχι μόνο των δικών της αλλά και των άλλων. Εξαιτίας της, η Αφροδίτη την έδωσε δώρο στον Πάρη κι από τη στιγμή εκείνη ξεκίνησε μια σειρά γεγονότων που είχε οδυνηρές συνέπειες για όλους. Καταριέται την θεϊκή εμφάνισή της και εύχεται να μπορούσε να είναι άσχημη και να αποκτήσει ξανά την καλή της φήμη ανάμεσα στους Έλληνες. Μάλιστα προχωρά σε σύγκριση με την Καλλιστώ και την Τιτανίδα, ώστε να δείξει την δική της κακοτυχία και της μητέρας της. Η αντίληψη της Ελένης για την εξωτερική εμφάνιση, συμβαδίζει με την αντίληψη των ανθρώπων της εποχής, ότι οποιαδήποτε ιδιότητα ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα και επισύρει θεϊκή τιμωρία. Η ομορφιά της συνδέεται άμεσα με την τραγικότητά της, την επηρεάζει και την εντείνει, καθώς προέρχεται από δυνάμεις υπέρτερες. 2. Στο τελευταίο μέρος της Παρόδου, ιδιαίτερα στο αμοιβαίο, παρακολουθούμε την ηρωίδα να θρηνεί για τα πάθη της, τις προσωπικές της συμφορές και τις αγωνίες της, αλλά και για την αγριότητα και τα δεινά του πολέμου. Εκφράζεται έτσι έντονα το παθητικό στοιχείο, που χαρακτηρίζει γενικότερα το έργο του Ευριπίδη. Ας επισημάνουμε κάποια σημεία της Παρόδου, όπου γίνεται ιδιαίτερα εμφανές αυτό το στοιχείο. Το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται η Ελένη και η αδυναμία της να αντιδράσει την οδηγούν σε έναν ασταμάτητο θρήνο, μέσω του οποίου η ηρωίδα εκφράζει την οδύνη και την απόγνωσή της. Θρηνεί για το χαμό Ελλήνων και Τρώων, για το χαμό των αγαπημένων της προσώπων, για τη δυσφήμηση του ονόματός του και την απώλεια κάθε ελπίδας. Το παθητικό στοιχείο εκφράζεται και με την τάση φυγής που εκδηλώνει η ηρωίδα, η οποία δηλώνεται με την ευχή της να είχε γεννηθεί άσχημη, καθώς και με την επιθυμία της να αυτοκτονήσει. Ποια συναισθήματα δημιουργούνται στους θεατές/ αναγνώστες για την ηρωίδα; Ο πόνος και η αδυναμία της Ελένης προκαλούν τη συμπάθεια των θεατών. Βλέποντάς τη να καταρρέει κάτω από το βάρος των συμφορών, νιώθουν οίκτο και λύπη. Αισθάνονται επιπλέον αγωνία για το μέλλον της ηρωίδας, καθώς και θαυμασμό και σεβασμό για την αντοχή, την πίστη και τη συνέπειά της. ksefteri.edu.gr Σελίδα 10