ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑΣ / ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑΣ / ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Εισαγωγή The Trans Adriatic Pipeline (TAP) is one of Ο Διαδριατικός Αγωγός φυσικού αερίου (TAP) αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά έργα υποδομής στον τομέα της ενέργειας στην Ευρώπη. Η Επισκόπηση Περιβαλλοντικής Κοινωνικής και Πολιτιστικής Συνεισφοράς/ Κληρονομιάς Αποτυπώματος του έργου αποτελεί μέρος της συνεχούς δέσμευσης του TAP να παρέχει σαφείς, σχετικές και κατανοητές πληροφορίες στα ενδιαφερόμενα μέρη, προκειμένου να κατανοήσουν σωστά το έργο. Η δέσμευση αυτή απορρέει από τις Αξίες και τον Κώδικα Δεοντολογίας του TAP και συμμορφώνεται με τις εθνικές απαιτήσεις των τριών χωρών φιλοξενίας του TAP (Ελλάδα, Αλβανία και Ιταλία), τις σχετικές Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα ακόλουθα διεθνή πρότυπα για τη διαχείριση περιβαλλοντικών και κοινωνικών κινδύνων, τα οποία στο παρόν έγγραφο θα αναφέρονται ως «πρότυπα δανειστών»: Απαιτήσεις Επίδοσης της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ) (2014). Πρότυπα Επίδοσης του Διεθνούς Οργανισμού Χρηματοδότησης (IFC) (2012). Περιβαλλοντικές και Κοινωνικές Πρακτικές και Πρότυπα της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) (2013). Αρχές του Ισημερινού III (2013). Κοινές Προσεγγίσεις του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) για τη δέουσα επιμέλεια σε περιβαλλοντικό και κοινωνικό επίπεδο (2012). Ο TAP δεσμεύεται να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που σχετίζονται με το έργο και αφορούν το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά ΠΚΠΚ καθώς και να προσφέρει οφέλη στα μέλη των τοπικών κοινοτήτων και στους μετόχους της εταιρείας. Η προσέγγιση του TAP για τη διαχείριση αυτών των κινδύνων έχει σχεδιαστεί με γνώμονα την κλίμακα και τη φύση των δραστηριοτήτων του έργου και θα προσαρμόζεται σε ενδεχόμενες αλλαγές τους. Στη φάση σχεδιασμού και κατασκευής του έργου, η διαχείριση της επίδοσης της ΠΚΠΚ του ΤΑΡ εστιάζει στην εφαρμογή μιας σειράς ιεραρχημένων μέτρων, γνωστών και ως «ιεραρχία μέτρων αντιμετώπισης». Πρόκειται για μια συστηματική και δυναμική διαδικασία αξιολόγησης, σχεδιασμού δράσεων, διαχείρισης, αντιμετώπισης και παρακολούθησης.

Μέσω των προγραμμάτων του για την αποζημίωση και τη στήριξη των μέσων διαβίωσης, την απασχόληση και κατάρτιση του τοπικού πληθυσμού, την παροχή οφελών για τις τοπικές και περιφερειακές οικονομίες και του προγράμματος κοινωνικών και περιβαλλοντικών επενδύσεων, ο TAP αποσκοπεί να διασφαλίσει ότι οι κοινότητες θα ωφεληθούν και δεν θα επηρεαστούν αρνητικά από το έργο. Η προσέγγιση που ακολουθεί ο TAP για να διασφαλίσει τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικοτόπων βασίζεται στην ενσωμάτωση μέτρων ώστε να αποτραπούν εκ προοιμίου οι επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, ο TAP για την αποφυγή των επιπτώσεων θα εφαρμόσει μέτρα για την ελαχιστοποίηση και αντιμετώπιση τυχόν επιπτώσεων. Ως έσχατη λύση, θα αναπτυχθούν προγράμματα αντιστάθμισης για να διασφαλιστεί ότι δεν θα υπάρξει απώλεια στη βιοποικιλότητα και ότι, οι σημαντικοί οικότοποι θα επωφεληθούν. Απευθυνόμενο στον μη τεχνικό αναγνώστη, με τους τεχνικούς όρους να επεξηγούνται στο κείμενο και στο γλωσσάρι, το έγγραφο αυτό συνοψίζει τις διαδικασίες που έχουν εφαρμοστεί στο σχεδιασμό, τη μελέτη, την κατασκευή και τη λειτουργία του αγωγού στις φιλοξενούσες χώρες του TAP. Μεταξύ των βασικών περιγραφόμενων διαδικασιών συγκαταλέγονται: Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη. Διαχείριση αναφορών. Μελέτες Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ), συμπληρωματικές μελέτες και μεταγενέστερες επικαιροποιήσεις εγγράφων. Μελέτες για τη βιοποικιλότητα και την πολιτιστική κληρονομιά και σχέδια του TAP για την αντιμετώπιση, τη διαχείριση και την αποκατάσταση Απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης (ΑΓΔΔ). Διαχείριση περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων κατά τη διάρκεια κατασκευής και λειτουργίας του αγωγού. Έχει καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια για να διασφαλιστεί ότι οι πληροφορίες που περιέχονται στην παρούσα περίληψη είναι ακριβείς κατά τον χρόνο δημοσίευσής τους. Οι αναγνώστες που αναζητούν περισσότερες λεπτομέρειες παραπέμπονται στον ιστότοπο του TAP στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.tap-ag.com, όπου διατίθενται οι τελευταίες επικαιροποιημένες δημόσιες πληροφορίες. Τυχόν ερωτήσεις ή σχόλια σχετικά με την παρούσα περίληψη του έργου είναι ευπρόσδεκτα και θα πρέπει να απευθύνονται προς τα αρμόδια γραφεία του TAP που αναγράφονται στη σελίδα 71 και στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.tap-ag.com/ contact-us.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 01. Παρουσίαση του Διαδριατικού Αγωγού Τι είναι ο TAP; 1-3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 02. Δέσμευση Ποια είναι η δέσμευση του TAP προς το περιβάλλον, τις κοινότητες και τους ανθρώπους; 4-7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 03. Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζονται για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; 8-15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 04. Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη Πώς γίνεται η διαβούλευση με τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; 16-21 ΚΕΦΑΛΑΙO 05. Διαχείριση αναφορών Πώς μπορούν οι άνθρωποι που επηρεάζονται από το έργο να διατυπώσουν ερωτήσεις, σχόλια ή προβληματισμούς; 22-23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 06. Εκτίμηση επιπτώσεων Ποιες μελέτες εκπονήθηκαν για τον προσδιορισμό κινδύνων και την επικαιροποίηση του σχεδιασμού του έργου; 24-27 ΚΕΦΑΛΑΙO 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; 28-45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 08. Οφέλη Πώς θα ωφεληθούν οι κοινότητες από το έργο; 46-49 ΚΕΦΑΛΑΙO 09. Επιλογή όδευσης TAP Πώς επελέγη η όδευση; 50-58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης Πώς έχει εξασφαλίσει ο TAP πρόσβαση στις εδαφικές εκτάσεις όπου κατασκευάζεται ο αγωγός; 59-62 ΚΕΦΑΛΑΙO 11. Κατασκευή και λειτουργία Πώς θα γίνει η κατασκευή και η λειτουργία του TAP; 63-67 Λεξιλόγιο Όρων Επικοινωνήστε μαζί μας 68-70 71

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 01. Παρουσίαση του Διαδριατικού Αγωγού Τι είναι ο TAP; 01 Παρουσίαση του Διαδριατικού Αγωγού Τι είναι ο TAP; Ο Διαδριατικός Αγωγός (TAP) θα καταστήσει εφικτή τη μεταφορά φυσικού αερίου από την Κασπία στην Ευρώπη, μέσω Ελλάδας, Αλβανίας και Ιταλίας μέχρι το 2020. Ο TAP θα διασυνδεθεί με τον αγωγό φυσικού αερίου Ανατολίας (Trans Anatolian Pipeline - TANAP) στα ελληνοτουρκικά σύνορα και θα διέλθει από τη Βόρεια Ελλάδα, την Αλβανία και την Αδριατική Θάλασσα προτού καταλήξει στις ακτές της Νότιας Ιταλίας, όπου θα συνδεθεί με το ιταλικό δίκτυο φυσικού αερίου. Ο αγωγός θα συμβάλει στην ενεργειακή ασφάλεια και διαφοροποίηση του εφοδιασμού της Ευρώπης, υποστηρίζοντας τον στρατηγικό στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) να εξασφαλίσει μελλοντικά αποθέματα φυσικού αερίου και να ανταποκριθεί στις μεταβαλλόμενες ενεργειακές της ανάγκες. Το φυσικό αέριο μειώνει την εξάρτηση από τον άνθρακα και αποτελεί σημαντικό στοιχείο της βραχυπρόθεσμης στρατηγικής της Ευρώπης για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι μέτοχοι του TAP - SOCAR, Snam, BP, Fluxys, Enagás και Axpo - αποτελούν μεγάλες ενεργειακές εταιρείες με σημαντική πείρα στην υλοποίηση σύνθετων διεθνών έργων, με ασφάλεια, τήρηση του προϋπολογισμού, έγκαιρη παράδοση και σύμφωνα με τις προδιαγραφές. Ο TAP και οι μέτοχοί του δίνουν μεγάλη βαρύτητα στην περιβαλλοντική και κοινωνική διαχείριση και στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην εταιρική κοινωνική ευθύνη, την υγεία και την ασφάλεια. Η εταιρεία συμμορφώνεται με όλες τις νομικές απαιτήσεις, εφαρμόζοντας τη διεθνή βέλτιστη πρακτική του κλάδου και τα σχετικά πρότυπα των δανειστών. 1

Ο αγωγός Ο αγωγός TAP θα εκτείνεται υπόγεια κατά μήκος 773 χιλιομέτρων στο χερσαίο τμήμα του (550 χιλιόμετρα στην Ελλάδα, 215 χιλιόμετρα στην Αλβανία, 8 χιλιόμετρα στην Ιταλία) και 105 χιλιομέτρων στο υποθαλάσσιο τμήμα του. Ο σχεδιασμός του έχει αναπτυχθεί σύμφωνα με αναγνωρισμένα εθνικά και διεθνή πρότυπα ασφαλείας. Ο αγωγός θα διαμορφωθεί από συνεχή συγκολλημένο χάλυβα υψηλής ποιότητας. Μεταξύ του σημείου εισόδου του στην Ελλάδα και του σταθμού συμπίεσης κοντά στο Φιέρι της Αλβανίας, θα έχει εξωτερική διάμετρο 120 εκ. (48 in.) Τα υπόλοιπα τμήματα θα έχουν διάμετρο 90 εκ. (36 in). Η αρχική χωρητικότητα του TAP, η οποία ανέρχεται σε 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (κ.μ.) φυσικού αερίου το χρόνο, αντιστοιχεί στην ενέργεια που καταναλώνουν περίπου επτά εκατομμύρια νοικοκυριά στην Ευρώπη. Προβλέποντας τις μελλοντικές ανάγκες, ο σχεδιασμός του αγωγού έχει την ευελιξία να διακινήσει μεγαλύτερες ποσότητες αερίου. Η χωρητικότητα θα μπορούσε να διπλασιαστεί σε 20 δισ. κ.μ. ετησίως καθώς θα εισρέουν πρόσθετα ενεργειακά αποθέματα, μετατρέποντας υφιστάμενες εγκαταστάσεις του TAP σε σταθμούς συμπίεσης. Ο αγωγός θα διαθέτει επίσης δυνατότητα «φυσικής αντιστροφής ροής», θα μπορεί, δηλαδή, να διοχετεύει φυσικό αέριο από την Ιταλία προς τη Νοτιοανατολική Ευρώπη σε περίπτωση διακοπής της ροής ή σε περίπτωση που απαιτείται αύξηση της χωρητικότητας για τον εφοδιασμό της περιοχής με πρόσθετες ποσότητες φυσικού αερίου. Κύρια χαρακτηριστικά του ΤΑΡ Μπορεί να γίνει επέκταση από τα 10 στα 20 δισ. κ.μ. Ενσωματωμένη φυσική αντιστροφή ροής 878 χλμ. 48 (διάμετρος αγωγού) χερσαία 105 χλμ. 36 (διάμετρος αγωγού) υποθαλάσσια υποθαλάσσια Διευκολύνει τις διασυνδέσεις με πολλές αγορές Οι εγκαταστάσεις Εκτός από τον αγωγό, ο TAP θα περιλαμβάνει τις ακόλουθες εγκαταστάσεις: Δύο σταθμούς συμπίεσης: έναν κοντά στους Κήπους, και έναν στην αρχή του υποθαλάσσιου τμήματος κοντά στην πόλη Φιέρι στα Αλβανικά παράλια. Οι σταθμοί συμπίεσης παρέχουν την ενέργεια που απαιτείται για τη μεταφορά του αερίου μέσω του αγωγού. Έναν σταθμό μέτρησης με ξέστρα [σωληνογραμμών] στα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας στην Αλβανική πλευρά κοντά στην πόλη Βίγλιστα, ο οποίος θα μπορούσε να μετατραπεί σε σταθμό συμπίεσης ως μέρος της διαδικασίας αύξησης της χωρητικότητας του αγωγού στα 20 δισ. κ.μ. ετησίως. Η μέτρηση επιτρέπει την παρακολούθηση του συστήματος, ενώ τα ξέστρα σωληνογραμμών επιτρέπουν στους χειριστές να εκτελούν εργασίες συντήρησης, καθαρισμού και επιθεώρησης χωρίς να διακόπτεται η ροή του αερίου στον αγωγό. Έναν σταθμό ξεστρών με βαλβιδοστάσιο κοντά στις Σέρρες στην Ελλάδα, ο οποίος θα μπορούσε να μετατραπεί σε σταθμό συμπίεσης κατά το στάδιο αύξησης της χωρητικότητας στα 20 δισ. κ.μ. ετησίως. Έναν τερματικό σταθμό παραλαβής (ΤΣΠ) κοντά στην πόλη Λέτσε της Ιταλίας. Τριάντα χερσαία βαλβιδοστάσια (Β/Σ) σε Ελλάδα και Αλβανία και δύο χερσαία Β/Σ σε κάθε πλευρά της Αδριατικής. Τα βαλβιδοστάσια βρίσκονται κατά μήκος του αγωγού ώστε να μπορεί o TAP να απομονώσει επιμέρους τμήματα του αγωγού για συντήρηση. Ένα καλώδιο οπτικών ινών, τοποθετημένο παράλληλα του συνολικού συστήματος αγωγού. Αυτό θα επιτρέψει την αμφίδρομη επικοινωνία από τον αγωγό και τις συνδεδεμένες εγκαταστάσεις, όπως ο σταθμός συμπίεσης και τα βαλβιδοστάσια, προς το εποπτικό κέντρο ελέγχου στον ΤΣΠ. Ο αγωγός TAP είναι σχεδιασμένος να έχει τεχνική ζωή 50 ετών. Με βάση τη διεθνή εμπειρία στον κλάδο των αγωγών, η πραγματική διάρκεια ζωής θα μπορούσε να είναι σημαντικά μεγαλύτερη. Ο Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου Όταν ολοκληρωθεί η κατασκευή του, μέσω της όδευσης του TAP θα μεταφέρεται άμεσα φυσικό αέριο από την Κασπία Θάλασσα στην Ευρώπη. Ο αγωγός θα αποτελέσει τμήμα του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου (SGC), μιας αλυσίδας αξίας φυσικού αερίου μήκους 3.500 χιλιομέτρων που περιλαμβάνει διάφορα προγραμματισμένα έργα υποδομών φυσικού αερίου συνολικής επένδυσης περίπου 40 δισ. δολαρίων ΗΠΑ. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 01. Παρουσίαση του Διαδριατικού Αγωγού Τι είναι ο TAP; Στοχεύοντας στην ενίσχυση της ασφάλειας και της διαφοροποίησης του ενεργειακού εφοδιασμού της ΕΕ, τα έργα αυτά θα φέρουν νέες προμήθειες φυσικού αερίου μέσω νέων οδών από την περιοχή της Κασπίας προς την Ευρώπη. Στα έργα αυτά περιλαμβάνονται: Το κοίτασμα φυσικού αερίου Shah Deniz 2, ένα υπεράκτιο υποθαλάσσιο έργο στην περιοχή του Αζερμπαϊτζάν στην Κασπία Θάλασσα. Η επέκταση των εγκαταστάσεων επεξεργασίας φυσικού αερίου στον τερματικό σταθμό του Sangachal στις ακτές της Κασπίας στο Αζερμπαϊτζάν. Τρία έργα κατασκευής αγωγών: ο Αγωγός Νότιου Καυκάσου (SCPX) στο Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία, ο Αγωγός Φυσικού Αερίου Ανατολίας (TANAP) στην Τουρκία και ο Διαδριατικός Αγωγός (TAP) σε Ελλάδα, Αλβανία, και Ιταλία. Επέκταση του ιταλικού δικτύου μεταφοράς φυσικού αερίου. Δυνατότητες περαιτέρω σύνδεσης με δίκτυα φυσικού αερίου της Νοτιοανατολικής, Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Ο Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου αποτελεί μείζονα συνιστώσα της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ. Ο ρόλος που διαδραματίζει ο TAP στην υλοποίηση αυτού του οράματος παρέχει σημαντικά οικονομικά οφέλη και διασφαλίζει τη βιωσιμότητα μιας εκ των σημαντικότερων οδών μεταφοράς ενέργειας στην Ευρώπη για τις επόμενες δεκαετίες. Χρονοδιάγραμμα κατασκευής Το εκτιμώμενο πρόγραμμα μελέτης, κατασκευής και έναρξης λειτουργίας του TAP. Ο TAP έχει σχεδιαστεί να τεθεί σε λειτουργία το 2020 για τη μεταφορά φυσικού αερίου από το κοίτασμα Shah Deniz 2 της Κασπίας Θάλασσας στις ευρωπαϊκές αγορές. Το χρονοδιάγραμμα του έργου ευθυγραμμίζεται πλήρως με τις εξελίξεις. Αυτό σημαίνει ότι οι ακριβείς χρόνοι εκτέλεσης εργασιών θα εξαρτηθούν από την εξέλιξη της ανάπτυξης του κοιτάσματος Shah Deniz 2 και την κατασκευή του Αγωγού Φυσικού Αερίου Ανατολίας (TANAP). Μάθετε περισσότερα για τον TAP και την τρέχουσα πρόοδο κατασκευής του: https://www.tap-ag.com/about-us και https://www.tap-ag.com/the-pipeline/project-timeline 3

02 Δέσμευση Ποια είναι η δέσμευση του TAP προς το περιβάλλον, τις κοινότητες και τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Υγεία και Ασφάλεια Στόχος του TAP για την υγεία και την ασφάλεια είναι οι μηδενικές απώλειες και η αποφυγή τυχόν σοβαρών ατυχημάτων. Ο TAP αναγνωρίζει ότι έχει υπέρτατο καθήκον να αποφεύγει ή να ελαχιστοποιεί τυχόν αρνητικές επιπτώσεις ή ζητήματα υγείας και ασφάλειας που σχετίζονται με τις δραστηριότητες του έργου και ενδέχεται να επηρεάσουν τις φιλοξενούσες κοινότητες και το εργατικό δυναμικό. Ο TAP δεσμεύεται να εντοπίζει, να αποφεύγει, να ελαχιστοποιεί ή να αντιμετωπίζει τους κινδύνους και τις δυσμενείς επιπτώσεις για την υγεία και ασφάλεια των κοινοτήτων που επηρεάζονται από το έργο. Δεσμεύεται επίσης να παρέχει ασφαλείς και υγιεινές συνθήκες για τους εργαζόμενους και να τους ενημερώνει, να τους εκπαιδεύει και να τους συμβουλεύει για θέματα υγείας και ασφάλειας Τα μέτρα ασφαλείας του TAP σχεδιάζονται σύμφωνα με την ακόλουθη ιεράρχηση: Εξάλειψη: όπου είναι εφικτό, οι κίνδυνοι έχουν εξαλειφθεί ώστε η περιοχή να είναι εγγενώς ασφαλής. Πρόληψη: στις περιπτώσεις που δεν είναι εφικτή η εξάλειψη επικίνδυνων υλικών ή διαδικασιών, λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα ελαχιστοποίησης του κινδύνου. Εντοπισμός: σε περίπτωση εμφάνισης κινδύνου, ο σχεδιασμός διασφαλίζει τον άμεσο εντοπισμό του. Έλεγχος: θα εφαρμόζονται μέτρα ελέγχου επικίνδυνων περιστατικών. Αντιμετώπιση: ο σχεδιασμός θα ενσωματώσει τα ενδεδειγμένα μέτρα, ώστε να περιοριστούν οι επιπτώσεις επικίνδυνων περιστατικών, εφαρμόζοντάς τα όπου αυτά κρίνονται αποτελεσματικά και κατάλληλα. Διεξάγονται επίσης ολοκληρωμένα προγράμματα κατάρτισης για την ικανότητα διαχείρισης κινδύνου, ενώ επιβλέπεται στενά σε διαρκή βάση και η απόδοση των εργοληπτών και των προμηθευτών του έργου ως προς τις απαιτήσεις υγείας και ασφάλειας, ώστε να διασφαλίζεται ότι ο TAP ανταποκρίνεται στις δεσμεύσεις του. Ο TAP έχει καλλιεργήσει έναν τρόπο σκέψης βασισμένο στα διδάγματα που αποκομίζονται μέσω των δικτύων υγείας και ασφάλειας, ώστε οι καθημερινές εμπειρίες να καταγράφονται και να ενσωματώνονται στη συνέχεια στον τρόπο λειτουργίας. Αντιμετώπιση έκτακτων περιστατικών Ο TAP διασφαλίζει ότι τα συστήματα, οι πόροι και το εκπαιδευμένο προσωπικό του είναι σε ετοιμότητα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των έκτακτων περιστατικών που μπορεί να προκύψουν. Καθ όλη τη διάρκεια ζωής του αγωγού, ο TAP θα συνεργάζεται με τις εθνικές και τοπικές αρχές αντιμετώπισης έκτακτων περιστατικών, καθώς και με τις λοιπές αρμόδιες υπηρεσίες, ώστε να διασφαλίζεται ο καθορισμός και η διατήρηση του ενδεδειγμένου επιπέδου ετοιμότητας. Περιβάλλον Η δέσμευση του TAP για το περιβάλλον βρίσκεται στον πυρήνα αυτού του πρωτοποριακού έργου. Ο TAP δεσμεύεται για τη συμμόρφωση με τη νομοθεσία των φιλοξενουσών χωρών και της ΕΕ, καθώς και με τις απαιτήσεις επίδοσης των πιθανών δανειστών του έργου όσον αφορά το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά (ΠΚΠΚ). Η επιλογή της όδευσης του αγωγού έγινε με προσοχή ώστε να αποφευχθούν, κατά το δυνατόν, ευαίσθητες περιοχές από άποψη της ΠΚΠΚ. Η τοποθέτηση και λειτουργία των εγκαταστάσεων θα γίνει με ιδιαίτερη προσοχή για την ελαχιστοποίηση των ενδεχόμενων φυσικών και οικολογικών επιπτώσεων. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 02. Δέσμευση Ποια είναι η δέσμευση του TAP προς το περιβάλλον, τις κοινότητες και τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Αξιολόγηση των Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων ΜΠΚΕ Προτού γίνει εκσκαφή μιας τάφρου ή τοποθετηθεί έστω και ένα μέτρο σωλήνωσης, επιβάλλεται να προηγηθεί εκτενές προπαρασκευαστικό και συμβουλευτικό έργο από την πλευρά του TAP. Πέρα από τις μελέτες για την τεχνική και εμπορική σκοπιμότητα και τις προκαταρκτικές εργασίες τεχνικής μελέτης και σχεδιασμού, ένα έργο τέτοιας κλίμακας και μεγέθους οφείλει να κατανοεί τις πιθανές επιπτώσεις που θα έχει στους ανθρώπους και τις περιοχές κατά μήκος της διαδρομής του. Για τον σκοπό αυτό, ο TAP ανέθεσε σε ντόπιους και διεθνείς εμπειρογνώμονες τη διενέργεια μιας σειράς ενδελεχών μελετών στις φιλοξενούσες χώρες Ελλάδα, Αλβανία και Ιταλία. Πρόκειται για τις λεγόμενες Μελέτες Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ), οι οποίες αναλύουν τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που προκύπτουν από το έργο του αγωγού. Η ΜΠΚΕ κάθε χώρας διενεργήθηκε σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία, τους κανονισμούς και τα πρότυπα. Οι ΜΠΚΕ εξετάζουν επισταμένως τις περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές επιπτώσεις του TAP. Το έργο ακολουθεί μια σειρά μέτρων ελαχιστοποίησης τέτοιων επιπτώσεων και, όπου αυτό δεν είναι εφικτό, εφαρμόζει επιπλέον μέτρα για τον περιορισμό και την εξάλειψή τους, ενώ, ως έσχατη λύση, αντισταθμίζει ή/και αποζημιώνει για κάθε τυχόν εναπομένουσα αρνητική επίπτωση. Για την επίτευξη των παραπάνω, οι ΜΠΚΕ εντοπίζουν τους κινδύνους που συνδέονται με τις περιβαλλοντικές, κοινωνικοοικονομικές και πολιτιστικές επιπτώσεις, καθώς και τις ευκαιρίες του έργου, με τρόπο συστηματικό και ολοκληρωμένο. Επιπλέον, βάσει των ΜΠΚΕ αναπτύσσονται σχέδια διαχείρισης της περιβαλλοντικής, κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομίας, τα οποία αποτελούν οδηγό για τις εργασίες που τελούνται από τον TAP και τους εργολήπτες κατά τις φάσεις κατασκευής, λειτουργίας και ολοκλήρωσης του έργου. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του αγωγού, οι επιπτώσεις θα είναι ελάχιστες και περιορίζονται κυρίως στις υπέργειες εγκαταστάσεις του αγωγού. Οι ΜΠΚΕ περιλαμβάνουν επίσης λεπτομερή περιγραφή της προτεινόμενης όδευσης του αγωγού σε κάθε χώρα, των μόνιμων και προσωρινών υποδομών που θα δημιουργηθούν κατά την κατασκευαστική φάση, όπως οδοί πρόσβασης και εργοτάξια, καθώς και των λειτουργικών εγκαταστάσεων που θα έχουν υλοποιηθεί με την ολοκλήρωση της κατασκευής του αγωγού. Ο βαθμός λεπτομέρειας που έχει υιοθετήσει ο TAP στις ΜΠΚΕ υπερβαίνει τις εθνικές προδιαγραφές σε όλες τις φιλοξενούσες χώρες, συμπεριλαμβάνοντας διαφανή και ανοιχτό διάλογο με τα ενδιαφερόμενα μέρη σε όλο το μήκος της όδευσης του αγωγού. Οι ΜΠΚΕ υποβάλλονται στις αρμόδιες εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές κάθε χώρας, στο πλαίσιο της ρυθμιστικής διαδικασίας για την έγκριση της κατασκευής και λειτουργίας του αγωγού. Πλήρεις ΜΠΚΕ έχουν εγκριθεί σε όλες τις φιλοξενούσες χώρες Αλβανία (Ιανουάριος 2013), Ελλάδα και Ιταλία (Σεπτέμβριος 2014). Μεταγενέστερα, ακολούθησαν αρκετές τροποποιήσεις στις ΜΠΚΕ της Ελλάδας και της Αλβανίας, λαμβάνοντας υπόψη τις ανησυχίες των ενδιαφερόμενων μερών καθώς και βελτιώσεις στην όδευση του αγωγού και τις εγκαταστάσεις. Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις ΜΠΚΕ σε όλες τις φιλοξενούσες χώρες διατίθενται στο Κεφάλαιο 6 και στον ιστότοπο www.tap-ag.com. 5

Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Το 2016, ο TAP εγκαινίασε μία νέα Πολιτική Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (ΕΚΕ) που περιγράφεται αναλυτικά παρακάτω. Στον Διαδριατικό Αγωγό Φυσικού Αερίου αντιλαμβανόμαστε ότι η μακροπρόθεσμη επιτυχία της εταιρείας βασίζεται στην οικοδόμηση και τη διατήρηση της κοινωνικής αποδοχής της λειτουργίας μας. Θα το επιτύχουμε αυτό, αναπτύσσοντας σταθερές σχέσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη σε διεθνές, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και συνεργαζόμενοι μαζί τους για τη διατήρηση της ευρείας κοινωνικής υποστήριξης. Η συγκεκριμένη προσέγγιση βασίζεται στη δέσμευσή μας να δημιουργήσουμε αμοιβαία αξία για τους κοινωνικούς εταίρους και να λειτουργούμε με τρόπο που ενισχύει τα οφέλη που προκύπτουν από τις δραστηριότητες της εταιρείας. Κατ αυτόν τον τρόπο θα διαχειριστούμε ενεργά τις κοινωνικές προκλήσεις και τις ευκαιρίες που διαμορφώνονται από την κατασκευή και τη λειτουργία του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου. Η προσέγγισή μας στην ΕΚΕ είναι προσαρμοσμένη για να καλύπτει τις δραστηριότητες της Εταιρείας και θα τροποποιείται, εφόσον οι δραστηριότητες αυτές αλλάζουν. Η συγκεκριμένη πολιτική εφαρμόζεται σε όλες τις δραστηριότητες και τους τομείς λειτουργίας μας. Ισχύει επίσης και για τους εργολήπτες μας. Δεσμευόμαστε να: Εργαζόμαστε σύμφωνα με υψηλά πρότυπα για την Υγεία και Ασφάλεια Ενεργούμε σύμφωνα με τον Κώδικα Δεοντολογίας του TAP «Κάνοντας τις Αξίες μας Πράξη» Συνεργαζόμαστε ενεργά με τα ενδιαφερόμενα μέρη με σεβασμό στην τοπική κουλτούρα Κατανοούμε και διαχειριζόμαστε τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις μας Συνεργαζόμαστε για την υποστήριξη των τοπικών κοινοτήτων για την επίτευξη των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων τους Σεβόμαστε την πολιτιστική κληρονομιά των χωρών στις οποίες δραστηριοποιούμαστε Προάγουμε ευκαιρίες για τους κατοίκους και τις τοπικές επιχειρήσεις, ώστε να επωφεληθούν άμεσα και έμμεσα από τις δραστηριότητες της εταιρείας Τηρούμε και προσπαθούμε να υπερβαίνουμε τα ισχύοντα διεθνή πρότυπα και Σεβόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα εντός του πεδίου επιρροής μας. Εφαρμόζουμε συστήματα διαχείρισης που διασφαλίζουν ότι τηρούμε τις δεσμεύσεις μας, τα οποία συμπεριλαμβάνουν εφαρμόσιμες στρατηγικές, σχέδια και διαδικασίες μέτρησης και αξιολόγησης. Τα συγκεκριμένα συστήματα διαχείρισης έχουν σχεδιαστεί ώστε η προσέγγισή μας γύρω από ζητήματα ΕΚΕ να εναρμονίζεται με τις περιοχές που επηρεάζονται από τις δραστηριότητές μας, σεβόμενοι παράλληλα τις τοπικές ιδιαιτερότητες των χωρών στις οποίες δραστηριοποιούμαστε. Κοινότητα Ανθρώπινα Δικαιώματα Ο TAP εφαρμόζει τις Εθελοντικές Αρχές για την Ασφάλεια και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ΕΑΑΑΔ), οι οποίες είναι σχεδιασμένες να καθοδηγούν τις εταιρείες στη διατήρηση της ασφάλειας των δραστηριοτήτων τους μέσα σε ένα λειτουργικό πλαίσιο που προάγει τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο TAP συνεργάζεται με τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό International Alert για την εφαρμογή των ΕΑΑΑΔ. Αυτή η προδραστική προσέγγιση εξασφαλίζει ότι το ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παραμένει στην πρώτη γραμμή των δραστηριοτήτων του έργου. Βασικό στοιχείο της δέσμευσης του TAP είναι να κατανοεί τον τρόπο με τον οποίο οι δραστηριότητές του μπορεί να επηρεάσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, εντοπίζοντας τυχόν παραβιάσεις και διαχειριζόμενος με προνοητικότητα τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες, ώστε να βελτιώνει τις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων που επηρεάζονται από το έργο. Ο TAP συμμορφώνεται με το εθνικό εργατικό δίκαιο, τους διεθνείς νόμους και συμβάσεις για την εργασία, την υγεία, την προστασία και την ασφάλεια και δεσμεύεται να τηρεί τις αρχές της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Ο TAP απαιτεί επίσης από τους εργολήπτες του να συμμορφώνονται με τη Διακήρυξη για τις Θεμελιώδεις Αρχές και τα Δικαιώματα στην Εργασία της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ). Μάθετε περισσότερα για τη συνεργασία του TAP με τον oργανισμό International Alert: https://www.tap-ag.com/our-commitment/to-the-localcommunity/commitment-to-vpshr Διαβούλευση Η διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη προϋποθέτει διαρκή διάλογο με όλους όσους επηρεάζονται ή ενδέχεται να επηρεαστούν από τον TAP. Διαβουλεύσεις χωρίς αποκλεισμούς και με σεβασμό στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες διεξήχθησαν στην Ελλάδα, την Αλβανία και την Ιταλία παρέχοντας στα ενδιαφερόμενα μέρη τη δυνατότητα να εκφράσουν τις απόψεις τους και να μάθουν περισσότερα για το έργο. Η έγκαιρη δημοσιοποίηση από τον TAP συναφών και επαρκών πληροφοριών βοηθά τα ενδιαφερόμενα μέρη να κατανοήσουν τους κινδύνους, τις επιπτώσεις και τις ευκαιρίες του έργου. Ο TAP εντοπίζει φυσικά πρόσωπα, νοικοκυριά, κοινότητες και άλλες οντότητες που μπορεί να επηρεάζονται από το έργο, καθώς και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη όπως είναι οι ρυθμιστικές αρχές, η τοπική αυτοδιοίκηση και οι ΜΚΟ. Πληροφορίες που σχετίζονται με το έργο, ειδικότερα όσον αφορά τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά, τους κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια και τη διαχείριση έκτακτων περιστατικών, γνωστοποιούνται σε τοπικό επίπεδο με τρόπο ώστε να είναι προσβάσιμες, κατανοητές και πολιτισμικά κατάλληλες για εκείνους που επηρεάζονται. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 02. Δέσμευση Ποια είναι η δέσμευση του TAP προς το περιβάλλον, τις κοινότητες και τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Κοινωνικές και Περιβαλλοντικές Επενδύσεις (ΚΠΕ) Ο TAP θα επενδύσει περισσότερα από 55 εκατομμύρια ευρώ σε Ελλάδα, Αλβανία και Ιταλία Ελλάδα: σεμινάρια για την οδική ασφάλεια Αλβανία: ανακαίνιση πολλών σχολείων Ιταλία: καθαρισμός θαλάσσιων απορριμμάτων Ελλάδα: 92 οχήματα κοινής ωφέλειας (9 εκατ. ) Αλβανία: αναβάθμιση γέφυρας Corovada Ιταλία: εκπαίδευση για τα τοπικά εστιατόρια Κοινωνικές και Περιβαλλοντικές Επενδύσεις (ΚΠΕ) Στόχος του προγράμματος ΚΠΕ του TAP είναι να συμβάλει στη βελτίωση των μέσων και της ποιότητας διαβίωσης των τοπικών κοινοτήτων πλησίον του αγωγού, με τρόπο βιώσιμο και χωρίς αποκλεισμούς. O TAP, βάσει εκτεταμένου διαλόγου με αυτές τις κοινότητες, επικεντρώνει το επενδυτικό πρόγραμμά του στην: Ενίσχυση των μέσων βιοπορισμού. Υποστήριξη της αναβάθμισης της ποιότητας ζωής των τοπικών κοινωνιών. Προαγωγή της βελτίωσης των δεξιοτήτων και ικανοτήτων μέσα από τη στήριξη πρωτοβουλιών εκπαίδευσης και επιμόρφωσης. Βελτίωση της περιβαλλοντικής διαχείρισης, συμπεριλαμβανομένης της υποστήριξης της βιοποικιλότητας. Αυτοί οι ευρύτεροι άξονες του TAP επικεντρώνονται στη συνέχεια σε ζητήματα τοπικού χαρακτήρα στις κοινότητες που γειτνιάζουν με το έργο. Αξίες Οι αξίες του TAP καθοδηγούν τις δραστηριότητες του έργου και κατευθύνουν τους ανθρώπους του στη λήψη αποφάσεων. Οι αξίες αυτές είναι αναπόσπαστο μέρος της οργάνωσης του TAP. Αποτελούν τα στερεά θεμέλια του τρόπου με τον οποίο ο TAP ασκεί τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες και αλληλεπιδρά με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Αριστεία Συνεργασία με στόχο την κορυφή Άνθρωποι Σεβασμός και ανοιχτό πνεύμα Ακεραιότητα Συνέπεια λόγων και πράξεων Υπευθυνότητα Σύνεση και μέριμνα για το μέλλον Μάθετε περισσότερα για τις δεσμεύσεις του TAP: https://www.tap-ag.com/our-commitment και https://www.tap-ag.com/resource-library/referencedocuments/project-finance-disclosure 7

03 Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζει ο TAP για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; Ο TAP έχει αναπτύξει ένα σύστημα διαχείρισης περιβαλλοντικών, κοινωνικών και πολιτιστικών ζητημάτων (ΣΔ ΠΚΠΚ) για την υποστήριξη της συμμόρφωσης του έργου με τα ισχύοντα πρότυπα ΠΚΠΚ. Το σύστημα αποσκοπεί επίσης να διασφαλίσει την εφαρμογή των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από τις δραστηριότητες διαβούλευσης του TAP με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Το ΣΔ ΠΚΠΚ είναι ένα δυναμικό σύστημα, σχεδιασμένο να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες προτεραιότητες κατασκευής και λειτουργίας του έργου. Επί του παρόντος, οι κύριες προτεραιότητές του είναι: Ο συστηματικός εντοπισμός, η αποφυγή, η αντιμετώπιση και η διαχείριση του κινδύνου περιβαλλοντικών, κοινωνικών και πολιτιστικών ζητημάτων κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Ο σχεδιασμός και η προμήθεια των λειτουργικών εγκαταστάσεων του TAP. Η επανόρθωση τυχόν επιπτώσεων στα μέσα διαβίωσης και η αποκατάσταση της Ζώνης Εργασίας. Η διαχείριση των αναδόχων εργοληπτών μελέτης, προμήθειας και κατασκευής (ΜΠΚ) του έργου. Οι προετοιμασίες για τη φάση λειτουργίας και την εμπορική λειτουργία του αγωγού. Η διαχείριση της υγείας και ασφάλειας των εργαζομένων στην κατασκευή του έργου και η ασφάλεια της παρακείμενης κοινότητας (σύνοψη του συστήματος διαχείρισης Υ&Α του TAP παρέχεται στο τέλος αυτού του κεφαλαίου). 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 03. Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζει ο TAP για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; Για να διασφαλιστεί ότι ο οργανισμός περιβαλλοντικής, κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομίας του TAP έχει τις κατάλληλες δυνατότητες και ότι αυτές συνάδουν με τα σχετικά πρότυπα, το ΣΔ ΠΚΠΚ περιλαμβάνει: Συμπληρωματικές μελέτες ΠΚΠΚ και υποστηρικτικές έρευνες. Σχέδια και διαδικασίες συστήματος διαχείρισης περιβαλλοντικής, κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομίας. Μια οργανωτική δομή που ενσωματώνει τα πρότυπα ΠΚΠΚ στον προγραμματισμό του έργου, την υλοποίησή του, τις αξιολογήσεις επιδόσεων και την υποβολή εκθέσεων. Τα έγγραφα του ΣΔ ΠΚΠΚ, που παρατίθενται κατωτέρω, έχουν γνωστοποιηθεί ως μέρος ενός πακέτου συμπληρωματικών πληροφοριών για το έργο του TAP που διατίθενται στο κοινό. Τα εν λόγω έγγραφα τεκμηρίωσης είναι διαθέσιμα προς εξέταση μέσω του διαδικτυακού συνδέσμου στο τέλος αυτού του κεφαλαίου. Συμπληρωματική μελέτη ΠΚΠΚ και υποστηρικτικές έρευνες Το 2013 εκπονήθηκαν Μελέτες Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ) για κάθε φιλοξενούσα χώρα του TAP. Οι ΜΠΚΕ ήταν εναρμονισμένες με τα ισχύοντα πρότυπα στην εκάστοτε χώρα και εγκρίθηκαν από τις αρμόδιες αρχές. Μετά τη σύνταξη και έγκριση των ΜΠΚΕ, o TAP συγκέντρωσε πρόσθετες πληροφορίες για τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Συμβαδίζοντας με την ορθή πρακτική του κλάδου, η δραστηριότητα αυτή σχεδιάστηκε για να υποστηρίξει την ετοιμότητα και εκτέλεση της κατασκευής. Για να αξιοποιηθούν στο έπακρο τα πρόσθετα δεδομένα και να επικαιροποιηθεί περαιτέρω το σύστημα διαχείρισης ΠΚΠΚ, ο TAP ολοκλήρωσε συμπληρωματικές μελέτες και έρευνες. Παρότι αυτές δεν απαιτούνταν από τη νομοθεσία της χώρας, εκπονήθηκαν και κοινοποιήθηκαν για να προσφέρουν στα ενδιαφερόμενα μέρη καλύτερη αντίληψη όσον αφορά την προσέγγιση που ακολούθησε ο TAP για τον εντοπισμό και την αξιολόγηση περιβαλλοντικών και κοινωνικών ζητημάτων. Η συμπληρωματική μελέτη ΠΚΠΚ και οι συνοδευτικές έρευνες περιλαμβάνουν: Εκτίμηση Σωρευτικών Επιπτώσεων Παρουσιάζει, σε ένα μόνο έγγραφο, μια αξιολόγηση έργων τρίτων, τα οποία πιθανόν να συμπίπτουν με τη ζώνη επιρροής του TAP. Μελέτη Σχετικών Εγκαταστάσεων Παρουσιάζει και συνοψίζει τα ανάντη και κατάντη έργα και έργα αγωγών διασύνδεσης. Αξιολόγηση Όδευσης Ενοποιεί την αξιολόγηση της ΜΠΚΕ για τις επιλογές όδευσης σε κάθε μία από τις τρεις φιλοξενούσες χώρες Μελέτη Κρίσιμων Ενδιαιτημάτων Προσδιορίζει και καταγράφει ευαίσθητα και προστατευόμενα οικολογικά ενδιαιτήματα και είδη κατά μήκος της όδευσης, για την προώθηση της διατήρησης της βιοποικιλότητας. Συμπληρωματική Οικολογική Μελέτη Χρησιμοποιεί πρόσφατα οικολογικά δεδομένα για να επιβεβαιώσει την καταλληλότητα των μέτρων αντιμετώπισης της ΜΠΚΕ. 9

Σύστημα διαχείρισης ESCH Θεμέλιο του συστήματος διαχείρισης ΠΚΠΚ του TAP είναι τα ισχύοντα πρότυπα και οι προσδοκίες που περιλαμβάνονται στα ακόλουθα έγγραφα αναφοράς: Στις πολιτικές του TAP, όπως η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, η Εταιρική Ασφάλεια, η Ποιότητα και ο Κώδικας Δεοντολογίας. Σε εθνικούς περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς νόμους και κανονισμούς που ισχύουν για το έργο στις φιλοξενούσες χώρες. Στη Νομοθεσία της ΕΕ. Στις διεθνείς συμβάσεις. Στις απαιτήσεις των δανειστών. Στις εγκεκριμένες ΜΠΚΕ του TAP. Αυτά τα έγγραφα αναφοράς ενσωματώθηκαν στις δραστηριότητες σχεδιασμού και κατασκευής των εργολήπτες ΜΠΚ του έργου, μαζί με τις πρακτικές απαιτήσεις για θέματα όπως η οικολογική διαχείριση, η διαχείριση αποβλήτων ή η διαχείριση πρόληψης της ρύπανσης. Για τον σκοπό αυτό, ο TAP εξέδωσε για τους εργολήπτες του τα ακόλουθα έγγραφα: Περιβαλλοντικά πρότυπα με αριθμητικές απαιτήσεις και απαιτήσεις επίδοσης, π.χ. για απορρίψεις υγρών αποβλήτων. Σχέδια Ελέγχου Αναδόχου (CCP) που εστιάζουν σε ξεχωριστά θέματα ΠΚΠΚ. Κάθε CCP προσδιορίζει τις δεσμεύσεις της ΜΠΚΕ, τα ισχύοντα πρότυπα, και απαιτεί από τον ανάδοχο ΜΠΚ να καταρτίσει σχέδια για την υλοποίησή τους. Προδιαγραφές μελέτης και κατασκευής που εστιάζουν στη διάβρωση, την αποκατάσταση της γης, την αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και την εκτίμηση/ παρακολούθηση του θορύβου και των κραδασμών. Με στόχο της υποστήριξη της εφαρμογής των προτύπων ΠΚΠΚ, των σχεδίων ελέγχου και των προδιαγραφών του TAP, και τον καθορισμό των εργαλείων και διαδικασιών που χρησιμοποιεί ο TAP για τη διαχείριση, παρακολούθηση, μέτρηση και καταγραφή της συμμόρφωσης, αναπτύχθηκαν τα ακόλουθα σχέδια και διαδικασίες διαχείρισης: Έλεγχοι περιβαλλοντικής μηχανικής. Σχέδια διαχείρισης ΠΚΠΚ στη φάση κατασκευής. Διαδικασίες υλοποίησης του σχεδίου διαχείρισης ΠΚΠΚ: Παρακολούθηση μητρώων διαχείρισης περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων. Διαδικασία διαχείρισης αλλαγών. Αναφορά μη συμμορφώσεων και συμβάντων. Υποβολή εκθέσεων και αναφορών. 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 03. Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζει ο TAP για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; Έλεγχοι περιβαλλοντικής μηχανικής Έχει αναπτυχθεί μια διαδικασία επαλήθευσης και αξιολόγησης για να διασφαλιστεί ότι οι τεχνικές αποφάσεις και οι εργασίες σχεδιασμού για τις εγκαταστάσεις του ΤΑΡ ευθυγραμμίζονται με την ιεράρχηση των μέτρων αντιμετώπισης του έργου (μια συστηματική και δυναμική διαδικασία αξιολόγησης, σχεδιασμού δραστηριοτήτων, διαχείρισης, μέτρων αντιμετώπισης και παρακολούθησης για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Κεφάλαιο 7 για την Αντιμετώπιση). Η διαδικασία τεκμηριώνει τα τεχνικά στοιχεία για εργασίες σχεδιασμού και περιλαμβάνει εκτιμήσεις - όπως μελέτες προσομοίωσης και ελέγχου θορύβου, μελέτες ποσοτικοποίησης εκπομπών και ενεργειακής απόδοσης - οι οποίες συμβάλλουν στην επιλογή της βέλτιστης διαθέσιμης τεχνολογίας. Θα εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα επιθεωρήσεων και δοκιμών για να επαληθευτεί η αποδοτικότητα μέτρων όπως είναι τα συστήματα μόνωσης θορύβου ή αποστράγγισης και να υποστηριχθεί η κατασκευή, η έναρξη λειτουργίας και η εισαγωγή φυσικού αερίου στις εγκαταστάσεις του TAP. Σχέδια διαχείρισης ESCH στη φάση κατασκευής Τα σχέδια διαχείρισης ESCH αντιμετωπίζουν το πλήρες φάσμα των ζητημάτων ESCH. Περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες εποπτείας, συμμόρφωσης και διασφάλισης των εργοληπτών ΜΠΚ του έργου και τις διαδικασίες διακυβέρνησης του TAP. Ο παρακάτω πίνακας παρέχει μια επισκόπηση των εγγράφων διαχείρισης ΠΚΠΚ του TAP: Έγγραφα Διαχείρισης ESCH του TAP Αρ. Κατηγορία/τίτλος Θέματα που καλύπτονται 1. 2. 3. Έλεγχος / Διασφάλιση Σχέδιο Διασφάλισης Περιβαλλοντικής & Κοινωνικής Συμμόρφωσης Περιβαλλοντικά ζητήματα Σχέδιο Οικολογικής Διαχείρισης Σχέδια Δράσης για τη Βιοποικιλότητα (BAP) Αρμοδιότητες TAP και αναδόχων. Πρόγραμμα Διασφάλισης Αναδόχου. Πρόγραμμα Διασφάλισης TAP (εποπτεία και διασφάλιση) Μη συμμόρφωση, ειδοποιήσεις βελτίωσης εργασιών και καταγραφή διορθωτικών ενεργειών. Κύριο έγγραφο ελέγχου διαχείρισης της βιοποικιλότητας. Σύστημα διαχείρισης βιοποικιλότητας. Προσδιορισμός, διαχείριση, παρακολούθηση και αποκατάσταση της βιοποικιλότητας. Πρόγραμμα παρακολούθησης ειδών και συγκεκριμένων τοποθεσιών. Μακροπρόθεσμες πρωτοβουλίες για τη βιοποικιλότητα, όπως αντισταθμίσεις βιοποικιλότητας. 4. Σχέδιο Διαχείρισης της βιολογικής αποκατάστασης Σχεδιασμός βιολογικής αποκατάστασης. Εκτέλεση της βιολογικής αποκατάστασης. Παρακολούθηση, διατήρηση και μετέπειτα μέριμνα. 5. Σχέδιο για τη Διάβρωση του Εδάφους και την Αποκατάσταση Έλεγχοι διάβρωσης του εδάφους και σχετικά πρότυπα και παρακολούθηση. Προσωρινά και μόνιμα μέτρα ελέγχου της διάβρωσης. Πρόγραμμα επιθεώρησης και διατήρησης. Μέτρα αποκατάστασης και αναβλάστησης. 11

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Σχέδιο διασταύρωσης υδάτινων ρευμάτων Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων Κοινωνικά έγγραφα Σχέδιο Διαχείρισης Κοινωνικών Επιπτώσεων Στρατηγική διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη και σχέδια διαχείρισης Πλαίσιο Διαχείρισης Αναφορών και σχέδια διαχείρισης Σχέδιο Διαχείρισης Εργασιακών Σχέσεων Σχέδια Αποκατάστασης Μέσων Διαβίωσης Στρατηγική Κοινωνικών & Περιβαλλοντικών Επενδύσεων Πολιτιστική κληρονομιά Σχέδια Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Υγεία και Ασφάλεια Σχέδιο Υγείας και Ασφάλειας του Έργου Στρατηγική Αντιμετώπισης Εκτάκτου Ανάγκης Κυρίαρχη φιλοσοφία για εργασίες σε διασταυρώσεις υδάτινων ρευμάτων, όπως μεταξύ άλλων: Χαρακτηρισμός υδάτινου ρεύματος. Μελέτη διασταύρωσης υδάτινου ρεύματος. Οικολογικά ζητήματα και περιορισμοί. Μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας. Μεθοδολογίες κατασκευής. Αποκατάσταση και παρακολούθηση. Ιεράρχηση και ελαχιστοποίηση αποβλήτων. Προσδιορισμός και κατηγοριοποίηση αποβλήτων. Διαχείριση αποβλήτων (δηλ. συλλογή, διαλογή, αποθήκευση, επεξεργασία, μεταφορά και τεκμηρίωση, διάθεση) Παρακολούθηση και σύνταξη εκθέσεων. Κυρίαρχο πλαίσιο για τη διαχείριση των κοινωνικών επιπτώσεων. Περιγράφει την προσέγγιση για τη διασφάλιση της αντιμετώπισης των κοινωνικών επιπτώσεων που σχετίζονται με το Έργο. Εργαλείο για την καθοδήγηση του προσωπικού του TAP και των αναδόχων στη διαχείριση των κοινωνικών επιπτώσεων. Υποστηρίζει την εναρμόνιση και ενοποίηση των επιχειρησιακών τμημάτων κοινωνικής επίδοσης του TAP. Κυρίαρχο πλαίσιο για όλες τις δραστηριότητες που αφορούν τη διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη. Προσδιορισμός ενδιαφερομένων μερών. Πρόγραμμα διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη. Παρακολούθηση και σύνταξη εκθέσεων. Πλαίσιο για τη συνολική διαχείριση αναφορών τρίτων. Διαδικασία διαχείρισης και επίλυσης αναφορών. Κατηγοριοποίηση και ορισμοί αναφορών. Απαιτήσεις υποβολής εκθέσεων και παρακολούθησης. Εκπαίδευση και δραστηριότητες ανάπτυξης δεξιοτήτων. Μηχανισμός υποβολής αναφορών εργαζομένων. Παρακολούθηση και σύνταξη εκθέσεων. Διασφαλίζουν την αποφυγή δυσμενών επιπτώσεων στους ανθρώπους, τα δικαιώματά τους, τα μέσα διαβίωσής τους, τον πολιτισμό και το περιβάλλον ή, όπου η αποφυγή δεν είναι εφικτή, την ελαχιστοποίηση, αντιμετώπιση, αντιστάθμιση ή/και αποζημίωσή τους. Προσέγγιση κοινωνικών και περιβαλλοντικών επενδύσεων, παρακολούθηση και αξιολόγηση. Σχέδια υλοποίησης σε κάθε φιλοξενούσα χώρα. Διαχείριση και απόκριση σε περίπτωση τυχαίων ευρημάτων. Αλληλεπίδραση και συντονισμός με τις αρμόδιες αρχές. Παρακολούθηση και υποβολή εκθέσεων για τις δραστηριότητες ανάκτησης και καταγραφής στοιχείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Δομή ΣΔΥΑ, πλαίσιο και οργάνωση Υ&Α. Ελάχιστα πρότυπα υγείας και ασφάλειας που οφείλει να πληροί ο εργολήπτης. Διαδικασίες διαχείρισης κινδύνων, στόχων επίδοσης και διαχείρισης αναδόχων. Οργάνωση Αντιμετώπισης Εκτάκτου Ανάγκης του TAP. Σύστημα Διαχείρισης Δασμών (Duty Manager System) και εξωτερικής διαβούλευσης. Αρμοδιότητες ομάδων και επιχειρησιακών τμημάτων (συμπεριλαμβανομένων λιστών ελέγχου) και εγκαταστάσεις που απαιτούνται στην Αίθουσα Αντιμετώπισης Εκτάκτου Ανάγκης. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 03. Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζει ο TAP για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; Διαδικασίες υλοποίησης του σχεδίου διαχείρισης ΠΚΠΚ Μητρώα διαχείρισης περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων όδευσης Η κατασκευή ενός αγωγού φυσικού αερίου σε τρεις ευρωπαϊκές χώρες είναι ουσιαστικά ένα «γραμμικό» έργο που παρουσιάζει διαφορετικούς περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς κινδύνους κατά μήκος της διαδρομής μήκους 878 χλμ. Οι ομάδες εργοληπτών ΜΠΚ του TAP οφείλουν να γνωρίζουν αυτούς τους κινδύνους και να έχουν στη διάθεσή τους αποτελεσματικά μέτρα για κάθε τοποθεσία προκειμένου να εφαρμόζεται η ιεραρχία των μέτρων αντιμετώπισης του έργου. Έχουν αναπτυχθεί δυναμικά εργαλεία διαχείρισης για την κάλυψη αυτής της ανάγκης. Δημιουργήθηκαν Μητρώα Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Όδευσης (REIR) και Μητρώα Κοινωνικών Επιπτώσεων Όδευσης (RSIRs) για κάθε χώρα προτού ξεκινήσουν οι κύριες εργασίες κατασκευής. Αυτά τα συνεχώς ανανεούμενα έγγραφα τηρούνται και επικαιροποιούνται καθ όλη τη διάρκεια της κατασκευής και της διαδικασίας αποκατάστασης της γης. Επισκόπηση της διαδικασίας REIR και RSIR παρέχεται κατωτέρω. 13

Η δημιουργία των μητρώων REIR και RSIR περιλαμβάνει εξέταση των εκθέσεων έρευνας κατά το στάδιο της ΜΠΚΕ αλλά και μετά την ΜΠΚΕ, των CCPs των αναδόχων, των Σχεδίων Περιβαλλοντικής και Κοινωνικής Υλοποίησης (ΣΠΚΥ), και των σχεδίων διαχείρισης ΠΚΠΚ που αφορούν το τμήμα του αγωγού στο σύνολό του ή τα επιμέρους χαρακτηριστικά του. Στο στάδιο της αξιολόγησης, εξετάζεται ο πιθανός κίνδυνος κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων προκειμένου να διαπιστωθεί το επίπεδο κινδύνου (υψηλό, μέσο και χαμηλό). Αυτό θα καθορίσει το αντικείμενο και την έκταση ειδικών σχεδίων για την υποστήριξη δραστηριοτήτων διαβούλευσης, μέτρων αντιμετώπισης και παρακολούθησης. Πραγματοποιούνται διακριτικές επιτόπιες επισκέψεις σε τοποθεσίες μέσου και υψηλού κινδύνου για τη διενέργεια Ταχειών Επιτόπιων Αξιολογήσεων (ΤΕΑ) για να αξιολογηθεί η ενδεχόμενη σοβαρότητα και πιθανότητα των επιπτώσεων και να επικαιροποιηθεί περαιτέρω το Μητρώο. Οι ΤΕΑ ιεραρχούνται κατά προτεραιότητα σύμφωνα με τα χρονοδιαγράμματα κατασκευής και την πολυπλοκότητα των επιπτώσεων, για να εξασφαλιστεί ότι υπάρχει μέγιστος χρόνος για αξιολόγηση και επίλυση. Διαχείριση αλλαγών Έχει εφαρμοστεί μια διαδικασία διαχείρισης αλλαγών, προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιολόγηση και επαλήθευση της σημασίας τυχόν αλλαγών στο πεδίο εφαρμογής του έργου, στα πρότυπα και τις προδιαγραφές ΠΚΠΚ ή στο σύστημα διαχείρισης ΠΚΠΚ. Οι αλλαγές αξιολογούνται για να διαπιστωθεί ο πιθανός τους αντίκτυπος, η ανάγκη διαβούλευσης με εξωτερικούς ενδιαφερόμενους φορείς και η έκτασή της, καθώς και τα μέτρα αντιμετώπισης και διαχείρισης και τυχόν ανάγκη τροποποίησης του συστήματος διαχείρισης ΠΚΠΚ. Έχει αναπτυχθεί μια διαδικασία ενημέρωσης και διαβούλευσης με ρυθμιστικούς φορείς και τους δανειστές του έργου για την υποστήριξη της εξέτασης και έγκρισης των προτεινόμενων αλλαγών. Αναφορά μη συμμορφώσεων και συμβάντων Ο TAP έχει αναπτύξει διαδικασία προκειμένου να διασφαλίσει ότι όλα τα ατυχήματα αναφέρονται και κατηγοριοποιούνται. Υποστηρίζοντας τη διαφανή και συνεπή υλοποίηση διορθωτικών ενεργειών, η διαδικασία αυτή επιτρέπει την ανταλλαγή τυχόν διδαγμάτων που αποκομίζονται προκειμένου να μπορούν να εφαρμοστούν σε όλες τις δραστηριότητες του TAP. Παρόμοια προσέγγιση εφαρμόζεται και για τις μη συμμορφώσεις. Αυτές ορίζονται ως αποκλίσεις από τις προδιαγραφές/τα πρότυπα ΠΚΠΚ ή ως σχέδια διαχείρισης των αναδόχων ΜΠΚ ή του TAP που δεν έχουν εγκριθεί από τον TAP. Οι μη συμμορφώσεις εντοπίζονται συνήθως μέσω επιτόπιας παρακολούθησης, επιθεωρήσεων και ελέγχων. Υποβολή εκθέσεων και αναφοράς Η διαδικασία αυτή υποστηρίζει την αποτελεσματική διαχείριση ΠΚΠΚ, διασφαλίζοντας ότι παραμένει «κατάλληλη για τον σκοπό» και ότι συμμορφώνεται με τα σχετικά πρότυπα ΠΚΠΚ. Αναφορές από τη διοίκηση του TAP και των αναδόχων ΜΠΚ πραγματοποιούνται σε διάφορα επίπεδα εντός του οργανισμού και περιλαμβάνουν τα εξής: Μηνιαίες αξιολογήσεις επιδόσεων του TAP. Διευρυμένες συναντήσεις των επικεφαλής ομάδων του TAP. Εβδομαδιαίες και μηνιαίες διατμηματικές ανασκοπήσεις και ανασκοπήσεις ΠΚΠΚ των αναδόχων ΜΠΚ. Εβδομαδιαίες συναντήσεις ηγετικών στελεχών για τη διαχείριση του έργου. Τριμηνιαίες συνεδριάσεις των επικεφαλής επιτροπών ΥΑ και ΠΚΠΚ του TAP. Εβδομαδιαίες και μηνιαίες επιχειρησιακές συσκέψεις ΠΚΠΚ. Η ανώτερη διοίκηση του TAP εξετάζει τη συνολική αποτελεσματικότητα του συστήματος διαχείρισης ESCH τουλάχιστον σε ετήσια βάση. Η ανασκόπηση εξετάζει τις επιδόσεις σε θέματα ΠΚΠΚ κατά τη διάρκεια του έτους, εντοπίζει ευκαιρίες για συνεχή βελτίωση και συνοψίζει τους σημαντικούς κινδύνους ΠΚΠΚ και τα προτεινόμενα μέτρα αντιμετώπισής τους. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 03. Διαχείριση Ποια συστήματα εφαρμόζει ο TAP για τη διαχείριση του έργου και των επιπτώσεών του; Σύστημα διαχείρισης υγείας και ασφάλειας Το σύστημα διαχείρισης υγείας και ασφάλειας του TAP συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις του προτύπου OHSAS 18001, ενός διεθνώς αναγνωρισμένου προτύπου, το οποίο ενσωματώνει το μοντέλο συστηματικής διαχείρισης «plan - do - check - act» (σχεδιάζω - εκτελώ - ελέγχω - βελτιώνω). Ο TAP και οι εργολήπτες διαθέτουν ένα πλήρως τεκμηριωμένο και αποτελεσματικά εφαρμοζόμενο σύστημα υγείας και ασφάλειας που καλύπτει όλες τις πτυχές των προς εκτέλεση εργασιών. Σύμφωνα με το πρότυπο OHSAS 18001, το σχέδιο υγείας και ασφάλειας του TAP: Καθορίζει τα ελάχιστα πρότυπα που πρέπει να εφαρμόζονται σε όλες τις τοποθεσίες του έργου και των γραφείων. Ορίζει τις προσδοκίες για εργολήπτες, οι οποίες συνάδουν με τις αξίες του TAP. Παρέχει κατευθυντήριες αρχές για το σύστημα διαχείρισης υγείας και ασφάλειας. Ο TAP έχει αναπτύξει οκτώ Χρυσούς Κανόνες Ασφαλείας. Οι κανόνες αυτοί αφορούν δραστηριότητες, οι οποίες διαχρονικά έχουν αποδειχθεί υψηλού κινδύνου, προκαλώντας σοβαρά περιστατικά στον κλάδο. Ο TAP πιστεύει ότι όλα τα περιστατικά είναι αποτρέψιμα. Στόχος του έργου είναι η μηδενική βλάβη και οι Χρυσοί Κανόνες Ασφαλείας του TAP παρέχουν συγκεκριμένη καθοδήγηση για το πώς αυτό μπορεί να επιτευχθεί. Εργασία εν θερμώ Ασφαλής οδήγηση Άδεια εργασίας Ανυψωτικές εργασίες Χρυσοί Κανόνες Ασφαλείας Διατάραξη του εδάφους Απομόνωση ενέργειας Είσοδος σε κλειστούς χώρους Εργασία σε ύψος Μάθετε περισσότερα για τα συστήματα διαχείρισης του TAP: https://www.tap-ag.com/resource-library/reference-documents/project-finance-disclosure 15

04 Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη Πώς γίνεται η διαβούλευση με τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Για τον TAP, η ανοιχτή και διαφανής διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη αποτελεί βασική συνιστώσα της ορθής επιχειρηματικής πρακτικής και της εταιρικής κουλτούρας του. Βρίσκεται στην καρδιά της περιβαλλοντικής και κοινωνικής επίδοσης του έργου. Το Σχέδιο Διαβούλευσης με Ενδιαφερόμενα Μέρη (ΣΔΕΜ) του TAP καθορίζει το πεδίο και την κατεύθυνση των δραστηριοτήτων διαβούλευσης κατά τη φάση κατασκευής και θέσης σε λειτουργία. Οι συγκεκριμένοι στόχοι του είναι: Η περιγραφή της προγραμματισμένης διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη (ΔΕΜ) κατά τη φάση κατασκευής του έργου. Η διασφάλιση τακτικής, προσιτής και διαφανούς διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η παροχή του πλαισίου για: - Την ανάπτυξη εποικοδομητικών και μακροπρόθεσμων σχέσεων που βασίζονται σε αμφίδρομο διάλογο και επικοινωνία. - Τη διαρκή αναγνώριση, ανάλυση, χαρτογράφηση και ιεράρχηση των ενδιαφερομένων μερών; τη διαβούλευση; τον προσδιορισμό κινδύνων και ζητημάτων; την ανταλλαγή πληροφοριών; και την τεκμηρίωση της διαβούλευσης και των απαιτούμενων ενεργειών που θα προκύψουν. Η διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη πραγματοποιείται από μια ενιαία ομάδα που προέρχεται από διάφορα επιχειρησιακά τμήματα του έργου, όπως το προσωπικό διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη, Διαχείρισης Γης (ΔΓ), Διαχείρισης Περιβάλλοντος, Κοινωνίας και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΔΠΚΠΚ), Κοινωνικών και Περιβαλλοντικών Επενδύσεων (ΚΠΕ), Κρατικών Υποθέσεων (ΚΥ) και ειδικό προσωπικό των αναδόχων Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ). Ο TAP διατηρεί την ευθύνη για την ανάπτυξη διεργασιών και διαδικασιών που κατευθύνουν τη διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη και τη διαχείριση αναφορών κατά τη διάρκεια της διαδικασίας κατασκευής. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 04. Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη Πώς γίνεται η διαβούλευση με τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Προσδιορισμός ενδιαφερόμενων μερών Τα ενδιαφερόμενα μέρη του TAP κατατάσσονται στις εξής ομάδες: Άμεσα επηρεαζόμενος πληθυσμός: Περιλαμβάνονται όλοι οι ιδιοκτήτες και χρήστες γης και άλλων πόρων που επηρεάζονται από τη χερσαία πρόσβαση του Έργου. Κοινότητες που επηρεάζονται από το έργο: κάτοικοι στην περιοχή επιρροής του έργου. Ευπαθείς ομάδες: ενδιαφερόμενα μέρη που επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα από τη χερσαία πρόσβαση του Έργου, και τα οποία, λόγω φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, θρησκείας, εθνικότητας, καθεστώτος ιθαγένειας, καθεστώτος πρόσφυγα/μετανάστη, ηλικίας, αναπηρίας, οικονομικής αδυναμίας ή κοινωνικής κατάστασης ενδέχεται να επηρεαστούν δυσμενέστερα από τις επιπτώσεις του Έργου απ ότι άλλοι, και οι οποίοι ενδεχομένως έχουν περιορισμένη ικανότητα να αξιώσουν ή να εκμεταλλευτούν τα οφέλη που προκύπτουν από το Έργο. Εθνική κυβέρνηση: κυβερνητικά υπουργεία, κρατικές υπηρεσίες, κοινοβουλευτικές επιτροπές, ρυθμιστικές αρχές στις χώρες του έργου του TAP. Περιφερειακή και δημοτική διοίκηση: όλη η αποκεντρωμένη διοίκηση των χωρών φιλοξενίας. Δημόσιες αρχές: φορείς εκπαίδευσης, υγείας, νοσοκομεία, αρχές πολιτικής προστασίας, λιμένες. Τοπικές επιχειρήσεις και φορείς εκμετάλλευσης, αγροτικοί φορείς/ενώσεις. ΜΚΟ, Κοινωνία των Πολιτών: εθνικές και διεθνείς ΜΚΟ και ενώσεις. Μέσα ενημέρωσης: Ο TAP έχει προσελκύσει το σημαντικό ενδιαφέρον εθνικών, περιφερειακών και τοπικών μέσων ενημέρωσης και επικοινωνεί τακτικά με δημοσιογράφους. Παρακολούθηση Ο TAP έχει αναπτύξει ένα εμπεριστατωμένο Μηχανισμό Διαχείρισης Ενδιαφερομένων Μερών και Αναφορών (ΜΔΕΜΑ) για τη στήριξη των δραστηριοτήτων διαβούλευσής του με ενδιαφερόμενα μέρη. Το ΜΔΕΜΑ: Περιγράφει λεπτομερώς τους διάφορους ενδιαφερόμενους φορείς και τις ομάδες ενδιαφερομένων. Καταγράφει όλες τις διαβουλεύσεις και συναντήσεις που πραγματοποιούνται και τις παρεχόμενες πληροφορίες. Παρακολουθεί συγκεκριμένες αναφορές που υποβλήθηκαν και την κατάσταση επίλυσής τους. 17

Ακρόαση και δράση Ο TAP όχι μόνο ακούει τις ανησυχίες των ενδιαφερομένων, αλλά τις λαμβάνει σοβαρά υπ όψιν και, όπου είναι εφικτό, ενεργεί για την επίλυσή τους. Πολλές τροποποιήσεις στην όδευση του αγωγού προέκυψαν από εκτεταμένες διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη του έργου, από εθνικές κυβερνήσεις μέχρι τοπικές κοινότητες (βλ. Κεφάλαιο 9 για περισσότερες λεπτομέρειες). Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, τα ενδιαφερόμενα μέρη εξέφρασαν τις ανησυχίες τους σχετικά με τις σημαντικές κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις για τους τοπικούς καλλιεργητές και τους λειτουργικούς κινδύνους για τον ίδιο τον αγωγό εάν επιλεγόταν η αρχική όδευση που διέσχιζε την Πεδιάδα των Φιλίππων. Ο TAP αξιολόγησε προσεκτικά τρεις εναλλακτικές οδεύσεις και τελικά επέλεξε μια τεχνικά εφικτή και περιβαλλοντικά πλεονεκτική εναλλακτική όδευση για αυτήν την ευαίσθητη περιοχή. Στην Ιταλία, ο TAP έδωσε μεγάλη βαρύτητα στον σχεδιασμό του Τερματικού Σταθμού Παραλαβής (Pipeline Receiving Terminal - PRT) ούτως ώστε να ενσωματωθεί με το περιβάλλον φυσικό τοπίο και να ελαχιστοποιηθεί ο οπτικός του αντίκτυπος. Μετά από διαβουλεύσεις με τους τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς, το μέγεθος του τερματικού σταθμού μειώθηκε κατά 40%. Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη μέχρι σήμερα Ο TAP διαβουλεύεται με τα ενδιαφερόμενα μέρη από το 2008 μέσω δομημένου, διαρκούς διαλόγου, όχι μόνο προληπτικά αλλά και όπως απαιτεί ο νόμος και τα πρότυπα του Έργου. Η επικοινωνία με τα ενδιαφερόμενα μέρη γίνεται μέσω διαφόρων διαύλων, όπως μεταξύ άλλων: Γραφεία του Έργου (σημεία πληροφόρησης, Γραφεία Επαφών με την Κοινότητα). Σημεία πληροφόρησης και διαδικασίες δημόσιας έκθεσης. Προσωπικές συναντήσεις αλλά και με μικρές ομάδες, ιδίως με κυβερνητικούς αξιωματούχους. Κοινοτικές/δημόσιες συνεδριάσεις. Ενημερωτικά φυλλάδια και αφίσες. Ιστότοπος του TAP. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ηλεκτρονικά μέσα (ραδιόφωνο & τηλεόραση). Έντυπα μέσα (εφημερίδες, δημοσιεύματα κ.λπ.). Διαβούλευση για την ΜΠΚΕ Για να εξασφαλιστεί μια συνεπής, ολοκληρωμένη, συντονισμένη και πολιτιστικά κατάλληλη προσέγγιση όσον αφορά τη διαβούλευση και την ενημέρωση για το έργο, η διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη κατά τη διαδικασία ΜΠΚΕ ακολούθησε παρόμοια βήματα σε κάθε χώρα: 1. Προκαταρκτική οριοθέτηση περιεχομένου 2. Βελτιστοποίηση της όδευσης 3. Οριοθέτηση του περιεχομένου της ΜΠΚΕ 4. Κύρια φάση εκπόνησης της ΜΠΚΕ 5. Οριστικοποίηση και δημοσιοποίηση της ΜΠΚΕ. Συνολικά, στις τρεις χώρες, ο TAP πραγματοποίησε περισσότερες από 700 συναντήσεις με εθνικούς, περιφερειακούς και τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς στο διάστημα Οκτωβρίου 2010 - Ιουλίου 2014. Οι περισσότερες συναντήσεις έγιναν με τοπικούς πολιτικούς και τεχνικούς φορείς. Διεξήχθησαν επίσης συνεδριάσεις με οικονομικούς φορείς, εκπροσώπους επιχειρήσεων και τοπικές ΜΚΟ. Η διαβούλευση με τις τοπικές κοινότητες περιλάμβανε συναντήσεις στις τοπικές αγορές, επιστολές προς τους πολίτες, κοινωνικοοικονομικές έρευνες, έρευνες αντίληψης και focus groups. Έκτοτε, καθώς το έργο προχωρά στις φάσεις προκατασκευής, κινητοποίησης και κατασκευής, ο TAP διαβουλεύεται σχεδόν σε καθημερινή βάση με ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων σε κάθε φιλοξενούσα χώρα. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 04. Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη Πώς γίνεται η διαβούλευση με τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Διαβούλευση για την Απόκτηση Γης και Δικαιωμάτων Διέλευσης Ελλάδα Συνολικά, εκτιμάται ότι ο TAP ήρθε σε επαφή με 50.000 άτομα, τα οποία ενδιαφέρονταν για το έργο. Σε αρχικό στάδιο, δημιουργήθηκαν Γραφεία Κτηματογράφησης (ΓΚ) σε 25 τοποθεσίες κατά μήκος της όδευσης του αγωγού, μεταξύ των οποίων ένα στην Αθήνα και ένα στη Θεσσαλονίκη. Το κτηματολόγιο είναι ένα μητρώο ιδιοκτησιών που παρουσιάζει την έκταση, την αξία και την κυριότητα γης. Η εταιρεία του έργου προσέλαβε τοπικό προσωπικό για τα ΓΚ και τα σημεία πληροφόρησης, στα οποία πραγματοποιήθηκαν πολυάριθμες δημόσιες εκθέσεις κατά την περίοδο 2013-2015. Το προσωπικό εκπαιδεύτηκε στις κατάλληλες μεθόδους διαβούλευσης και ενημερώθηκε για το έργο και τις δραστηριότητες πρόσβασης στη γη. Περισσότερες από 2.500 αφίσες τοποθετήθηκαν σε δημοτικά γραφεία και τοπικές κοινότητες κατά μήκος της όδευσης του αγωγού, δημοσιεύτηκαν 500 αγγελίες εφημερίδων και 350 διαφημίσεις σε ηλεκτρονικές εφημερίδες και μεταδόθηκαν 160 ραδιοφωνικά σποτ. Η εταιρεία του έργου παρότρυνε τα ενδιαφερόμενα μέρη να επισκεφθούν τα γραφεία κτηματογράφησης για να εξετάσουν τον φάκελό τους και να υποβάλουν ερωτήσεις ή να εκφράσουν ανησυχίες σχετικά με την όδευση του αγωγού, τη διαδικασία αποζημίωσης ή το έργο εν γένει. Και τα 25 ΓΚ κατά μήκος της όδευσης του αγωγού λειτουργούσαν μέχρι τα τέλη του 2015. Πέντε Γραφεία Κτηματογράφησης λειτουργούν ακόμα και θα παραμείνουν ανοικτά καθ όλη τη διάρκεια της κατασκευής. Το 2015, ο TAP πραγματοποίησε εκτενή συλλογή δεδομένων και άσκηση επαλήθευσης περιουσιακών στοιχείων με τα άτομα που επηρεάζονται από το έργο κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Η διαδικασία αυτή περιλάμβανε πάνω από 12.000 επισκέψεις σε περισσότερα από 10.000 επηρεαζόμενα γεωτεμάχια, και περισσότερες από 12.200 συναντήσεις με μεμονωμένους ιδιοκτήτες και χρήστες γης. Δημιουργήθηκαν προσωρινά τηλεφωνικά κέντρα και τοπικά γραφεία για τον προγραμματισμό επιμέρους συναντήσεων με κάθε επηρεαζόμενο άτομο για τη συλλογή βασικών δημογραφικών στοιχείων, την καταγραφή αντιλήψεων για το Έργο και την εξέταση, και όπου ήταν απαραίτητο, την επικαιροποίηση της απογραφής περιουσιακών στοιχείων κάθε επηρεαζόμενου γεωτεμαχίου. Συλλέχθηκαν επίσης πιο λεπτομερή κοινωνικοοικονομικά στοιχεία από ένα τυχαίο δείγμα 1.500 επηρεαζόμενων νοικοκυριών. Αυτά θα βοηθούσαν στη δημιουργία μιας βάσης για μελλοντική παρακολούθηση και επικαιροποίηση του σχεδιασμού πιθανών προγραμμάτων υποστήριξης της αποκατάστασης των μέσων διαβίωσης. Ο TAP συνέταξε έναν Οδηγό Απόκτησης Γης και Αποζημίωσης (ΟΑΓΑ) και διένειμε αντίγραφα σε κάθε επηρεαζόμενο από το έργο άτομο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας απογραφής και επαλήθευσης παγίων στοιχείων. Διοργανώθηκαν συναντήσεις με μικρές ομάδες κυβερνητικών αξιωματούχων σε όλα τα επίπεδα, ακολουθούμενες από ανοιχτές συναντήσεις διαβούλευσης με επηρεαζόμενα άτομα και τους ενδιαφερόμενους φορείς σε κάθε δήμο. Περισσότερα από 3.750 άτομα συμμετείχαν σε αυτές τις συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Δεκεμβρίου 2014 και Ιουνίου 2015. Ο TAP και οι ανάδοχοι Απόκτησης Γης και Δικαιωμάτων Διέλευσης (ΑΓΔΔ) κατέβαλαν επίσης σημαντικές προσπάθειες διαβούλευσης και υποστήριξης ευπαθών μελών του επηρεαζόμενου από το Έργο πληθυσμού. Αυτές περιλάμβαναν περισσότερες από 3.000 κατ οίκον επισκέψεις για τη διευκόλυνση ηλικιωμένων ή ατόμων με αναπηρία και περίπου 2.000 επιπλέον συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν κατόπιν αιτήματος των επηρεαζόμενων ατόμων, παρουσία οικείων προσώπων και φίλων. Αλβανία Οι πληροφορίες κτηματογράφησης και οι χάρτες όδευσης του έργου εκτίθενται σε έξι Γραφεία Καταχώρησης Ακίνητης Περιουσίας (ΓΚΑΠ) στις πόλεις Δεάβολη (Devoll), Σκραπάρ (Skrapar), Φιέρι (Fier), Κορυτσά (Korça), Μπεράτ (Berat) και Λούσνια (Lushnje). Γραφεία κοινού συστάθηκαν επίσης σε κάθε χωριό, όπου πραγματοποιήθηκαν επικαιροποιήσεις 19

Ελλάδα: επαφές με περισσότερους από 50.000 ανθρώπους Αλβανία: 31 γραφεία καταχώρησης ακίνητης περιουσίας κατά μήκος της όδευσης του αγωγού Ιταλία: περισσότερες από 1.000 ατομικές συναντήσεις και βελτιώσεις στην κτηματογράφηση. Εξειδικευμένο προσωπικό βοηθά όσους επηρεάζονται από το έργο κατά τη σύνταξη και επαλήθευση των εγγράφων τεκμηρίωσης της ιδιοκτησίας τους και της καταχώρησης γης. Την περίοδο 2014-2015, ο TAP διοργάνωσε περίπου 50 εκδηλώσεις για το κοινό σε 10 γραφεία κοινού κοντά στις οδούς πρόσβασης και στα 31 ΓΚΑΠ κατά μήκος της όδευσης του αγωγού σε εκείνο το στάδιο της διαδικασίας. Η εταιρεία εξέδωσε και διένειμε πληθώρα ενημερωτικών φυλλαδίων, αφισών και εντύπων, συμπεριλαμβανομένου του ΟΑΓΑ, σε κάθε επηρεαζόμενο άτομο και σε άλλους βασικούς ενδιαφερόμενους. Η διαβούλευση με ανθρώπους που επηρεάζονται από την κατασκευή και τη βελτίωση των οδών πρόσβασης περιλάμβανε συναντήσεις με μέλη της κοινότητας και τις τοπικές αρχές σε καθεμία από τις 21 επηρεαζόμενες περιοχές. Το 2014, ο TAP διεξήγαγε τρεις συναντήσεις υψηλού επιπέδου με 30 εκπροσώπους υπουργείων (Ενέργειας και Βιομηχανίας, Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Υδάτινων Πόρων, Περιβάλλοντος) για να γνωστοποιήσει τις αξίες αποζημίωσης και να συλλέξει πληροφορίες και σχόλια. Ακολούθησαν 21 συναντήσεις με τοπικές αρχές και επηρεαζόμενα άτομα, στις οποίες συμμετείχαν περίπου 400 άτομα. Η εταιρεία κατέστησε διαθέσιμες τις τιμές αποζημίωσης σε 106 επηρεαζόμενα χωριά. Συνολικά 150 ενδιαφερόμενοι υπέβαλαν τις παρατηρήσεις τους, με το 70% αυτών να τάσσονται υπέρ των αξιών που γνωστοποιήθηκαν. Αφού εξετάστηκαν όλες οι απόψεις και οι παρατηρήσεις, ο ΤΑΡ προέβη σε ορισμένες μικρές προσαρμογές, οι οποίες στη συνέχεια παρουσιάστηκαν στις επηρεαζόμενες κοινότητες. Ιταλία Ο TAP διεξήγαγε 10 δημόσιες συναντήσεις στην Ιταλία: τέσσερις για το ευρύτερο κοινό και έξι για συγκεκριμένες ομάδες ενδιαφερομένων, όπως ΜΚΟ, κατοίκους πλησίον του Τερματικού Σταθμού Παραλαβής (ΤΣΠ) και τους αλιείς. Η εταιρεία του έργου έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από 1.000 ατομικές συναντήσεις με ιδιοκτήτες γης, θεσμικούς φορείς, αρχές, διαμορφωτές κοινής γνώμης, και εκπροσώπους από τον πολιτικό και επιχειρηματικό κόσμο. Επιπλέον, από τον Οκτώβριο του 2016, ο TAP έχει θέσει σε λειτουργία ένα Σημείο Ενημέρωσης στο Melendugno, το οποίο είχε δεχτεί 317 επισκέπτες μέχρι τον Απρίλιο του 2017. Οι επισκέπτες μεταβαίνουν στις εγκαταστάσεις για να λάβουν περισσότερες πληροφορίες για το έργο, να ενημερωθούν για τα προγράμματα κοινωνικών και περιβαλλοντικών επενδύσεων του TAP ή να διερευνήσουν τις ευκαιρίες απασχόλησης και σύναψης συμβάσεων. 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 04. Διαβούλευση με ενδιαφερόμενα μέρη Πώς γίνεται η διαβούλευση με τους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο; Διαβούλευση για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επενδύσεις Το πρόγραμμα Κοινωνικών και Περιβαλλοντικών Επενδύσεων (ΚΠΕ) του TAP πραγματοποιεί διαβουλεύσεις με ενδιαφερόμενα μέρη, συλλέγοντας παράλληλα δεδομένα από την κοινωνία, την τοπική, εθνική και περιφερειακή διοίκηση και από βασικούς παράγοντες ανάπτυξης και ΜΚΟ. Αυτές οι διαβουλεύσεις εξασφαλίζουν ότι η εταιρεία του έργου έχει σαφή και επικαιροποιημένη αντίληψη των αναγκών της κοινωνίας και παρέχουν στις τοπικές κοινωνίες τη δυνατότητα να συμβάλουν στον καθορισμό των επενδυτικών προτεραιοτήτων του προγράμματος ΚΠΕ. Ο TAP ευελπιστεί πως οι ίδιες οι κοινότητες θα συμβάλουν στην πλειονότητα των παρεμβάσεων ΚΠΕ, είτε οικονομικά είτε σε είδος. Η συμμετοχή της κοινότητας θα αξιοποιηθεί επίσης στην παρακολούθηση και αξιολόγηση των έργων ΚΠΕ. Διαβούλευση για τοπικά ζητήματα Ο TAP και οι ανάδοχοι Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ) πραγματοποιούν συνεχώς διαβουλεύσεις για θέματα τοπικού περιεχομένου με υπεργολάβους, τοπικές επιχειρήσεις και άλλους βασικούς ενδιαφερομένους. Στόχος είναι να μεγιστοποιηθούν οι ευκαιρίες για τις τοπικές επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους που βρίσκονται στην περιοχή επιρροής του αγωγού. Με γνώμονα τη βελτίωση της συνεργασίας με τις κλαδικές ενώσεις και άλλους σχετικούς οργανισμούς στις φιλοξενούσες χώρες του TAP, η εταιρεία του έργου πραγματοποίησε μια σειρά εκδηλώσεων δικτύωσης μεταξύ επιχειρήσεων σε Ιταλία, Αλβανία και Ελλάδα για να συζητηθούν θέματα τοπικού περιεχομένου. Οι εκδηλώσεις αυτές εστίαζαν στην προσέλκυση και η ενθάρρυνση περισσότερων τοπικών ζητημάτων από τις επιχειρηματικές κοινότητες κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Μάθετε περισσότερα για τις δεσμεύσεις του TAP: https://www.tap-ag.com/our-commitment/to-the-local-community και https://www.tap-ag.com/resourcelibrary/reference-documents/project-finance-disclosure 21

05 Διαχείριση αναφορών Πώς μπορούν οι άνθρωποι που επηρεάζονται από το έργο να διατυπώσουν ερωτήσεις, σχόλια ή επιφυλάξεις; Ο TAP έχει καθιερώσει μια επίσημη διαδικασία διαχείρισης αναφορών στο πλαίσιο της ευρύτερης διαβούλευσής του με ενδιαφερόμενα μέρη. Η διαδικασία διασφαλίζει ότι ο TAP έχει επίγνωση τυχόν αναφορών ή παραπόνων όσον αφορά την περιβαλλοντική και κοινωνική του επίδοση ή τη διαχείριση της κατασκευής, ότι μπορεί να διερευνήσει τις εν λόγω αναφορές και είναι σε θέση να ανταποκριθεί αναλόγως. Όπου είναι δυνατόν, ο TAP συνεργάζεται με τους υποβάλλοντες αναφορά για την επίτευξη αμοιβαία ικανοποιητικών αποτελεσμάτων. Καλλιεργώντας ένα πνεύμα διαφάνειας και υπευθυνότητας στους εργαζόμενους και αναδόχους κατασκευής του TAP, η διαδικασία έχει σχεδιαστεί με γνώμονα τη διατήρηση και ενίσχυση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ του έργου και των γειτονικών κοινοτήτων που βρίσκονται κατά μήκος του διαδρόμου του αγωγού. Αποτελεί επίσης ένα σημαντικό εργαλείο διαχείρισης που επιτρέπει στον TAP να κατανοεί καλύτερα τις ανησυχίες των ενδιαφερομένων μερών και να ανταποκρίνεται σε αυτές προληπτικά μέσω του σχεδιασμού κατασκευής και των επιχειρησιακών λειτουργιών του. Ειδικές ομάδες διαχείρισης αναφορών σε κάθε χώρα λειτουργίας του TAP είναι αρμόδιες να συνδράμουν τους ενδιαφερόμενους ώστε να έχουν πρόσβαση στη διαδικασία επίλυσης αναφορών. Οι ομάδες επιβλέπουν τη διερεύνηση των αναφορών, διασφαλίζουν ότι οι υποβάλλοντες αναφορά τηρούνται ενήμεροι για την πρόοδο επίλυσης και επιδιώκουν την επίτευξη συμφωνίας αποζημίωσης ή την εφαρμογή συμφωνηθέντων μέσων αποκατάστασης. Οι αρχές της διαχείρισης αναφορών Ο TAP καλωσορίζει την υποβολή αναφορών και δεσμεύεται για τη δίκαιη και φιλική επίλυσή τους. Ακολουθώντας τις ορθές πρακτικές του κλάδου και καθοδηγούμενος από τα πρότυπα των δανειστών, εξασφαλίζει ότι η διαδικασία διαχείρισης αναφορών: Είναι κατάλληλη για τους πιθανούς κινδύνους και τις ενδεχόμενες δυσμενείς επιπτώσεις του έργου. Αντιμετωπίζει με ευαισθησία τις επιφυλάξεις των τοπικών κοινωνιών στις φιλοξενούσες χώρες. Είναι προσβάσιμη στο ευρύ κοινό, στα άτομα που επηρεάζονται από το έργο και στους ιδιώτες και θεσμικούς ενδιαφερόμενους χωρίς κόστος και διάθεση αντιδικίας. Όπου είναι απαραίτητο, η διαδικασία παρέχει επίσης πρόσβαση σε εξωτερική επανεξέταση των αναφορών. Γνωστοποιείται με σαφή τρόπο μέσω κατάλληλων διαύλων στις φιλοξενούσες χώρες του TAP. Είναι διαφανής, δίκαιη και με σαφή λογοδοσία ως προς την επίλυση των αναφορών. Υποβολή αναφορών στον TAP Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να υποβάλουν αναφορές στην αλβανική, την αγγλική, την ελληνική και την ιταλική γλώσσα. Ο μηχανισμός υποβολής αναφορών του TAP είναι ανοικτός σε όλους τους ενδιαφερόμενους, συμπεριλαμβανομένων ατόμων, ομάδων, εταιρειών και ομάδων κοινών ενδιαφερόντων. Όλες οι επιμέρους αναφορές είναι εμπιστευτικές, αλλά μπορεί κανείς να υποβάλει αναφορά ανώνυμα, αν το επιθυμεί. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να υποβάλουν αναφορά με τους εξής τρόπους: Απευθυνόμενος σε εργαζόμενο του TAP ή του αναδόχου. Απευθυνόμενος απευθείας σε συντονιστή επαφών με την κοινότητα του TAP ή του αναδόχου ή σε κοινωνικό επόπτη. Υποβάλλοντας ηλεκτρονικό έντυπο αναφοράς στη σχετική σελίδα αναφορών στον ιστότοπο του TAP. Υποβάλλοντας συμπληρωμένο έντυπο αναφοράς στα κυτία παραπόνων που βρίσκονται στα κατά τόπους γραφεία του TAP, στα εργοτάξια κατασκευής των αναδόχων ή στους χώρους εργασιών. Καλώντας την ανοιχτή τηλεφωνική γραμμή υποβολής αναφορών του TAP. Αποστέλλοντας e-mail, επιστολή ή φαξ στο αρμόδιο γραφείο του TAP. 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 05. Διαχείριση αναφορών Πώς μπορούν οι άνθρωποι που επηρεάζονται από το έργο να διατυπώσουν ερωτήσεις, σχόλια ή προβληματισμούς; Η ανοιχτή τηλεφωνική γραμμή υποβολής αναφορών λειτουργεί από τις 09:00 έως τις 18:00, Δευτέρα έως Παρασκευή, και είναι στελεχωμένη με Συμβούλους Διαχείρισης Αναφορών κάθε χώρας. Αυτοί αποτελούν το κομβικό σημείο για την επίλυση αναφορών και είναι υπεύθυνοι για την όλη διαδικασία, από τη λήψη και τη διερεύνηση μέχρι την αποκατάσταση και την οριστική επίλυση. Οι αριθμοί ανοιχτής τηλεφωνικής γραμμής υποβολής αναφορών για κάθε χώρα αναγράφονται στη σελίδα 71. Κάθε αναφορά καταγράφεται, επιβεβαιώνεται εγγράφως εντός επτά εργασίμων ημερών, διερευνάται και απαντάται εντός 30 ημερολογιακών ημερών, ανάλογα με τη σοβαρότητα και την πολυπλοκότητα κάθε περίπτωσης. Όταν ο TAP λαμβάνει μια αναφορά, αξιολογείται η φύση και η πιθανή σοβαρότητα της αναφοράς και το αρμόδιο επιχειρησιακό τμήμα καλείται να την διερευνήσει. Αποστέλλεται επιβεβαίωση παραλαβής στον υποβάλλοντα αναφορά και διευκρινίζεται η διαδικασία επίλυσης αναφορών. Μετά τη διερεύνηση, ο TAP προτείνει κατάλληλες ενέργειες επίλυσης της αναφοράς. Αν ο υποβάλλων αναφορά συμφωνεί με τις προτεινόμενες ενέργειες και το χρονοδιάγραμμα υλοποίησής τους, ο TAP προβαίνει στις συμφωνημένες ενέργειες ή καταβάλλει αποζημίωση όπου οι εν λόγω ενέργειες δεν είναι εφικτές. Αν ο υποβάλλων αναφορά διαφωνεί με τις προτεινόμενες ενέργειες του TAP, η αναφορά του μπορεί να παραπεμφθεί σε εξωτερική επανεξέταση. Μια Εξωτερική Επιτροπή Επανεξέτασης θα αξιολογήσει τη διερεύνηση της αρχικής αναφοράς και θα καθορίσει αν οι προτεινόμενες ενέργειες ήταν επαρκείς βάσει των προσκομιζόμενων αποδεικτικών στοιχείων. Η επιτροπή μπορεί να προτείνει άλλες ενέργειες εάν κρίνει ότι ο TAP απέτυχε να επιλύσει την αναφορά. Όπου ο ΤΑΡ και ο υποβάλλων αναφορά συμφωνούν με την πρόταση της Εξωτερικής Επιτροπής Επανεξέτασης, ο ΤΑΡ θα εφαρμόσει τις συμφωνημένες δράσεις ή θα καταβάλει αρμόζουσα αποζημίωση. Υποβάλλοντες αναφορά που διαφωνούν με την πρόταση της Εξωτερικής Επιτροπής Επανεξέτασης διατηρούν το δικαίωμα να αναζητήσουν εναλλακτική επίλυση της αναφοράς σε ανεξάρτητη αρχή. 23

Περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις Εκτός από τις μελέτες τεχνικής και εμπορικής σκοπιμότητας και τις προκαταρκτικές εργασίες μηχανικής και σχεδιασμού, ο TAP έχει εκπονήσει εκτενείς μελέτες και διαβούλευση για να κατανοήσει πλήρως τα ευαίσθητα σημεία του έργου όσον αφορά το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά. Οι εργασίες αυτές πραγματοποιήθηκαν για να υποστηρίξουν την αξιολόγηση των πιθανών επιπτώσεων του αγωγού στους ανθρώπους και τους τόπους που βρίσκονται κατά μήκος της όδευσης του αγωγού και να επιλεγούν τα κατάλληλα μέτρα αντιμετώπισης κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής. Αξιολόγηση 06Τι είδους μελέτες εκπονήθηκαν για τον προσδιορισμό κινδύνων και την ενημέρωση του σχεδιασμού; Η εταιρεία του έργου ανέθεσε σε ντόπιους και διεθνείς εμπειρογνώμονες να εκπονήσουν λεπτομερείς περιβαλλοντικές και κοινωνικές μελέτες αναφοράς και Μελέτες Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ) στην Ελλάδα, την Αλβανία και την Ιταλία. Οι μελέτες αυτές καθόρισαν τις υφιστάμενες συνθήκες όσον αφορά το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά κατά μήκος της προτιμητέας όδευσης. Ο TAP διενήργησε επίσης μια Εκτίμηση Σωρευτικών Επιπτώσεων για ολόκληρο το έργο (ΕΣΕ, που περιγράφεται αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο) ως συμπλήρωμα των ΜΠΚΕ εκάστης χώρας. Η ΕΣΕ παρέχει μια συνολική εκτίμηση των σωρευτικών επιπτώσεων του έργου και των εξωτερικών δραστηριοτήτων τρίτων μερών στις περιοχές όπου δραστηριοποιείται ο TAP, και προτείνει κατάλληλα μέτρα αντιμετώπισης. Ο βαθμός λεπτομέρειας στις ΜΠΚΕ κάθε χώρας υπερβαίνει τις εθνικές απαιτήσεις σε όλες τις φιλοξενούσες χώρες του ΤΑΡ και συνάδει πλήρως με την ορθή πρακτική του κλάδου. Κάθε ΜΠΚΕ περιλαμβάνει λεπτομερή αξιολόγηση των επιπτώσεων της προτεινόμενης όδευσης του αγωγού στη χώρα των μόνιμων και προσωρινών υποδομών που δημιουργούνται κατά τη φάση κατασκευής, όπως δρόμοι πρόσβασης και καταυλισμοί και των επιχειρησιακών εγκαταστάσεων που θα τεθούν σε λειτουργία μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 06. Αξιολόγηση Ποιές μελέτες εκπονήθηκαν για τον προσδιορισμό κινδύνων και την ενημέρωση του σχεδιασμού; O TAP πραγματοποίησε εκτενείς διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη σε κάθε στάδιο της διαδικασίας ΜΠΚΕ σε κάθε χώρα. Συνολικά, στις τρεις χώρες, ο TAP διεξήγαγε περισσότερες από 700 συναντήσεις με εθνικούς, περιφερειακούς και τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς στο διάστημα μεταξύ Οκτωβρίου 2010 και Ιουλίου 2014. Οι ΜΠΚΕ υποβλήθηκαν στις αρμόδιες αρχές κάθε χώρας στο πλαίσιο της διαδικασίας ρυθμιστικής έγκρισης για την κατασκευή και λειτουργία του αγωγού. Η έγκριση ελήφθη στην Αλβανία τον Ιανουάριο του 2013 και στην Ελλάδα και την Ιταλία τον Σεπτέμβριο του 2014. Περαιτέρω τροποποιήσεις έχουν υποβληθεί και εγκριθεί για να γίνουν αλλαγές στο έργο. Βάσει των εγκεκριμένων ΜΠΚΕ, ο TAP ανέπτυξε ένα σύστημα μέτρων αντιμετώπισης των επιπτώσεων για την αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση περιβαλλοντικών ή κοινωνικών επιπτώσεων. Όπ ου η αποφυγή δεν είναι εφικτή, ο TAP έχει καθορίσει πρόσθετα μέτρα για την ελαχιστοποίηση, τον περιορισμό, την αντιστάθμιση ή την επανόρθωση τυχόν αρνητικών επιπτώσεων. Τα μέτρα αντιμετώπισης των επιπτώσεων παρείχαν στοιχεία για την ανάπτυξη των σχεδίων διαχείρισης ESCH που χρησιμοποιεί ο TAP για τη διαχείριση των αναδόχων Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ) κατά τη διάρκεια της κατασκευής, της λειτουργίας και τελικού τερματισμού λειτουργίας του έργου. Ο TAP έχει αναπτύξει ένα μόνιμο πρόγραμμα συλλογής και αξιολόγησης συμπληρωματικών δεδομένων στους εξής τομείς, προς υποστήριξη της εφαρμογής των εγκεκριμένων ΜΠΚΕ: Απόβλητα Βιοποικιλότητα Πολιτιστική κληρονομιά Γεωλογικοί κίνδυνοι Μελέτες για τα απόβλητα Ο TAP ανέθεσε προκαταρκτικές μελέτες για τα απόβλητα σε Αλβανία, Ελλάδα και Ιταλία σε πρώιμο στάδιο του έργου. Οι μελέτες κατέστησαν δυνατή την καλύτερη κατανόηση των ειδών και των ποσοτήτων αποβλήτων που θα προκύψουν από την κατασκευή σε κάθε χώρα. Συνέβαλαν στον προγραμματισμό του TAP για τον χειρισμό, την αποθήκευση, τη διάθεση ή την ανακύκλωση των απορριμμάτων σύμφωνα με την ευρωπαϊκή και την εθνική νομοθεσία και την αποδεκτή διεθνή βέλτιστη πρακτική και επέτρεψαν επίσης στους αναδόχους ΜΠΚ του TAP να επιλέξουν τους κατάλληλους εργολάβους διάθεσης απορριμμάτων. Για να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με τις δεσμεύσεις των ΜΠΚΕ και τα πρότυπα του έργου για τη διαχείριση, την αποθήκευση και τη διάθεση των αποβλήτων με περιβαλλοντικά υπεύθυνο τρόπο, ο TAP εν συνεχεία ανέπτυξε ένα Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων (ΣΔΑ). Το σχέδιο αυτό καθορίζει τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις των αναδόχων κατασκευής του TAP σε κάθε χώρα όσον αφορά τη διαχείριση των αποβλήτων. Κάθε ανάδοχος έχει αναπτύξει μια ιεραρχία σχεδίων διαχείρισης αποβλήτων για τον καθορισμό επιχειρησιακών ελέγχων που διατηρούν τη συμμόρφωση με τα ισχύοντα πρότυπα. Μελέτες βιοποικιλότητας Ο TAP έχει εκπονήσει σημαντικό αριθμό μελετών βιοποικιλότητας για την εκπλήρωση των δεσμεύσεων που ανέλαβε στις αντίστοιχες ΜΠΚΕ. Αυτές περιλαμβάνουν μελέτες που αποσκοπούν στην παροχή συμπληρωματικών πληροφοριών για την επικαιροποίηση και τον εμπλουτισμό των δεδομένων των ΜΠΚΕ και της υφιστάμενης κατάστασης, όπως: Κατανομή ενδημικών ειδών ψαριών σε υδάτινα ρεύματα κατά μήκος της όδευσης του TAP. Προσδιορισμός φυτών πρώιμης ανθοφορίας. Επιβεβαίωση στοιχείων οικολογικής ευαισθησίας. Μελέτες για τον λαγόγυρο Μελέτες για μεγάλα σαρκοφάγα ζώα. Στοχευμένες μελέτες για τη βίδρα. Μελέτες για τη νυχτερίδα. Μελέτες για μικρά θηλαστικά. Μελέτες ψαριών. Μελέτες αποδημητικών και φωλεοποιών πτηνών. Μελέτες βλάστησης και χλωρίδας. Μελέτες θαλάσσιας χελώνας. Στην Ιταλία, ο TAP επέβλεψε την ολοκλήρωση συμπληρωματικών μελετών για: Αποδημητικά και φωλεοποιά πτηνά. Αμφίβια και ερπετά. Βλάστηση και χλωρίδα. Ελαιόδενδρα. Ο TAP έχει αναθέσει επίσης τη διενέργεια υποθαλάσσιων ερευνών για ευαίσθητα θαλάσσια ενδιαιτήματα στην Ιταλία. Προκειμένου να ανταποκριθεί σε συγκεκριμένες απαιτήσεις των δανειστών που συνδέονταν με τον προσδιορισμό, την ταξινόμηση και ιεράρχηση των μέτρων αντιμετώπισης όσον αφορά τα ευαίσθητα οικολογικά ενδιαιτήματα κατά μήκος της όδευσης του αγωγού, ο TAP προέβη σε Μελέτη Σημαντικών Ενδιαιτημάτων και σε Συμπληρωματική Οικολογική Μελέτη. Και οι δύο πρωτοβουλίες υποστηρίχθηκαν από τις ΜΠΚΕ και τις σχετικές έρευνες πεδίου, από συμπληρωματικές έρευνες πεδίου και ανασκόπηση δευτερογενών δεδομένων, καθώς και από συναντήσεις με επιστημονικούς εμπειρογνώμονες σε Ελλάδα, Αλβανία 25

και Ιταλία. Οι μελέτες παρείχαν επίσης τη βάση για το Σχέδιο Οικολογικής Διαχείρισης. Όπου εντοπίστηκαν πρόσθετες ευαισθησίες, ο TAP έλαβε ενισχυμένα μέτρα αντιμετώπισης που πρότειναν οι εμπειρογνώμονες που διενήργησαν τις έρευνες, όπως βελτιστοποίηση των κατασκευαστικών τεχνικών και των χρονοδιαγραμμάτων για την ελαχιστοποίηση τυχόν επιπτώσεων σε ευαίσθητα είδη. Πρόσθετες μελέτες Περαιτέρω μελέτες έχουν ολοκληρωθεί και θα διενεργηθούν επίσης πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κατασκευή του έργου, με στόχο τη διατήρηση της δυνατότητας του συστήματος προσαρμοστικής διαχείρισης του ΤΑΡ να διαφυλάξει, να αποκαταστήσει και να ενισχύσει τη βιοποικιλότητα. Οι μελέτες αυτές θα εξετάζουν όλα τα σημαντικά χαρακτηριστικά βιοποικιλότητας ούτως ώστε να μην υπάρξει καθαρή απώλεια, αλλά αντιθέτως καθαρό κέρδος, φυσικών ενδιαιτημάτων (που ορίζονται ως περιοχές υψηλής βιοποικιλότητας) μετά την ολοκλήρωση των εργασιών και την αποκατάσταση. Η ΕΣΕ: Παρέχει πλήρη επισκόπηση του έργου, συνδυάζοντας πληροφορίες από τις ΜΠΚΕ των τριών χωρών, τις τελευταίες αλλαγές στον σχεδιασμό και πληροφορίες που ενδέχεται να έχουν αντικατασταθεί ή συμπληρωθεί από μετέπειτα προσθήκες στις ΜΠΚΕ. Καθορίζει τη χωρική και χρονική επίδραση ολόκληρου του έργου. Περιγράφει τις σχετικές εγκαταστάσεις του TAP ανάντη και κατάντη του έργου και εκείνες που συνδέονται με την κατασκευή του, επί των οποίων ο TAP θα έχει κάποια επιρροή ή έλεγχο. Εκτιμά τις σωρευτικές περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις του έργου, συμπεριλαμβανομένων όσων προκύπτουν από τις σχετικές εγκαταστάσεις του TAP, από άλλα έργα τρίτων που εκτελούνται στην περιοχή και από εξωτερικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Προτείνει πρόσθετα μέτρα για την αποφυγή, τη μείωση ή την αντιμετώπιση των σωρευτικών επιπτώσεων και κινδύνων, εάν δεν αναμένονταν βάσει της ΜΠΚΕ της εκάστοτε χώρας. Τα κύρια ευρήματα της ΕΣΕ περιλαμβάνουν τα αμοιβαία οφέλη που θα αποκομιστούν από τη διαβούλευση με τρίτους φορείς ανάπτυξης εγκαταστάσεων εντός της ζώνης επιρροής του TAP. Η ανταλλαγή οικολογικών και κοινωνικών δεδομένων, για παράδειγμα, θα βοηθούσε στη βελτίωση της αντιμετώπισης των επιπτώσεων από τον TAP και τις σχετικές εγκαταστάσεις του και θα συνέβαλε στη δημιουργία περαιτέρω δυνατοτήτων για θετικά περιβαλλοντικά, κοινωνικά και πολιτιστικά αποτελέσματα. Εκτίμηση σωρευτικών επιπτώσεων Η Εκτίμηση Σωρευτικών Επιπτώσεων (ΕΣΕ) εκτιμά τις σωρευτικές επιπτώσεις του TAP, των συναφών εγκαταστάσεών του και των δραστηριοτήτων τρίτων στην περιοχή, και προτείνει τα κατάλληλα μέτρα αντιμετώπισης. Η προσέγγιση που ακολούθησε ο TAP στην ΕΣΕ βασίζεται στις διεθνείς βέλτιστες πρακτικές και στις συναφείς κατευθυντήριες γραμμές που παρέχουν τα σχετικά πρότυπα των δανειστών. Η εκτίμηση του TAP για τις συναφείς εγκαταστάσεις βασίζεται σε ορισμούς που απορρέουν από τα πρότυπα των χωρών διέλευσης, και συγκεκριμένα: Δεν χρηματοδοτούνται ως μέρος του έργου. Δεν θα είχαν κατασκευαστεί ή επεκταθεί εάν το έργο δεν υπήρχε και το έργο είτε βασίζεται στις σχετικές εγκαταστάσεις είτε υπάρχει λόγω αυτών ή, δεν θα ήταν βιώσιμο χωρίς αυτές. Μπορούν να επηρεαστούν άμεσα ή έμμεσα από το έργο. 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 06. Αξιολόγηση Ποιές μελέτες εκπονήθηκαν για τον προσδιορισμό κινδύνων και την ενημέρωση του σχεδιασμού; Οι σχετικές εγκαταστάσεις του TAP συνοψίζονται παρακάτω: Κατηγορία σχετικών εγκαταστάσεων Εφαρμοστέα έργα Σχετικές εγκαταστάσεις ανάντη και κατάντη Αγωγοί διασύνδεσης Περιφερειακά/τοπικά δίκτυα διανομής Έργο Shah Deniz 2 Έργο Επέκτασης Αγωγού Νοτίου Καυκάσου (SCPX) Αγωγός Φυσικού Αερίου Ανατολίας (TANAP) Αγωγός διασύνδεσης Snam Rete Gas (SRG) TAP Αγωγός διασύνδεσης Ελλάδας - Βουλγαρίας (IGB) Αγωγός Ιονίου - Αδριατικής( IAP) Συνδέσεις με τον ΔΕΣΦΑ από τον TAP Ελλάδας. Αγωγός ζεστού νερού από το CS00 προς τον Δήμο Αλεξανδρούπολης. Συνδέσεις στο αλβανικό δίκτυο φυσικού αερίου από τον TAP. Σχετικές εγκαταστάσεις χώρας στη φάση κατασκευής και λειτουργίας Νέες οδοί πρόσβασης (109,1 χλμ.) και αναβαθμισμένοι δρόμοι πρόσβασης (47,5 χλμ.) συμπεριλαμβανομένων 52 αναβαθμισμένων γεφυρών και 2 καινούργιων γεφυρών, που κατασκευάστηκαν για την πρόσβαση στη ζώνη εργασίας και στις εγκαταστάσεις για την κατασκευή. Θέσεις εξόρυξης αδρανών υλικών, εργοστάσια παραγωγής σκυροδέματος και θέσεις διάθεσης απορριμμάτων που διαχειρίζονται τρίτοι. Παρακολούθηση ζητημάτων πολιτιστικής κληρονομιάς Τα βασικά δεδομένα πολιτιστικής κληρονομιάς, η αξιολόγηση των επιπτώσεων, το πλαίσιο αντιμετώπισή τους και οι διαδικασίες του TAP έχουν επωφεληθεί από μια σειρά όλο και πιο λεπτομερών μελετών και πρωτοβουλιών που περιλαμβάνουν: Συγκέντρωση νέων δεδομένων στις περιπτώσεις όπου η όδευση του αγωγού άλλαξε και στις προβλεπόμενες θέσεις των οδών πρόσβασης, των καταυλισμών και των χώρων αποθήκευσης σωληναγωγών. Πρόσθετες έρευνες πεδίου κατά μήκος της όδευσης σε κάθε χώρα, και επικοινωνία με τις αρμόδιες κυβερνητικές αρχές για θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς σε τοπικό και εθνικό επίπεδο για σχόλια και συμβουλές. Πλήρης ενσωμάτωση των βασικών δεδομένων πολιτιστικής κληρονομιάς στα σχέδια δράσης για το περιβάλλον, την κατασκευή και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων, με συνοδευτικά δεδομένα χαρτών για χρήση από την ομάδα έργου του TAP. Ανάθεση σε ντόπιους αρχαιολόγους να βελτιώσουν και να εφαρμόσουν μέτρα αντιμετώπισης, συνεργαζόμενοι στενά με τις αντίστοιχες εθνικές αρχές. Καθιέρωση μιας διαδικασίας «τυχαίων ευρημάτων» για πιθανά απρόβλεπτα ευρήματα, η διαχείριση των οποίων θα γίνει σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία της φιλοξενούσας χώρας και τα οικεία πρότυπα δανειστών. Γεωλογικοί κίνδυνοι Οι κυριότεροι γεωλογικοί κίνδυνοι για τους αγωγούς είναι οι κατολισθήσεις, η διάβρωση των ποταμών, τα ενεργά τεκτονικά ρήγματα, η ρευστοποίηση του εδάφους, η διάδοση σεισμικών κυμάτων και η κατάρρευση του εδάφους σε καρστικό έδαφος (π.χ. ασβεστόλιθο). Το ολοκληρωμένο πρόγραμμα του TAP για την αντιμετώπιση αυτών των γεωλογικών κινδύνων αποτελεί μια συνεχή διαδικασία για την υποστήριξη της κατασκευής. Ξεκίνησε με μια αρχική έρευνα, επιλογή όδευσης και προκαταρκτική μελέτη στη φάση σχεδιασμού και προγραμματισμού του έργου, ακολουθούμενες από λεπτομερή επιτόπια διερεύνηση και μελέτη στη φάση λεπτομερούς σχεδιασμού και κατασκευής. Μετά την ανάθεση των συμβάσεων ΜΠΚ στις αρχές του 2016, ο TAP δημιούργησε μια πολυσχιδή ομάδα μηχανικών και γεωλόγων με διεθνώς αναγνωρισμένη εμπειρία στην αντιμετώπιση γεωλογικών κινδύνων που επηρεάζουν τους αγωγούς. Αυτή η Ομάδα Διασφάλισης Γεωλογικών Κινδύνων παρέχει τεχνική επίβλεψη κατά τη διερεύνηση και τον χαρακτηρισμό των γεωλογικών κινδύνων που ενδέχεται να επηρεάσουν τον αγωγό και την αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων μέσω της όδευσης, του λεπτομερούς σχεδιασμού και της παρακολούθησης. Μάθετε περισσότερα για τις ΜΠΚΕ και τις σχετικές μελέτες του TAP: https://www.tap-ag.com/resource-library/reference-documents/esia-documents, where the ESIAs for each country are posted, και https://www.tap-ag.com/resource-library/reference-documents/project-finance-disclosure. 27

07 Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Οι Μελέτες Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων του TAP (ΜΠΚΕ) και οι συμπληρωματικές μελέτες, εκτιμήσεις, αξιολογήσεις (που περιλαμβάνουν τη Συμπληρωματική Οικολογική Μελέτη και την Εκτίμηση Σωρευτικών Επιπτώσεων) και σχέδια έχουν εντοπίσει σχολαστικά και συστηματικά και έχουν αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις, τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που συνδέονται με το έργο και αφορούν στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά (ΠΚΠΚ). Πρωταρχικός στόχος του TAP είναι να διασφαλιστεί η αποφυγή, η εξάλειψη ή η αντιμετώπιση, σε αποδεκτό επίπεδο, των ενδεχόμενων επιπτώσεων και η ολοκλήρωση της παρακολούθησης για να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα των μέτρων αντιμετώπισης και να υποστηριχθεί η συνεχής βελτίωση. Οι έλεγχοι διαχείρισης στις εγκεκριμένες ΜΠΚΕ περιλαμβάνονται στα Σχέδια Περιβαλλοντικής και Κοινωνικής Υλοποίησης (ΣΠΚΥ) των αναδόχων Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ) και στις περιγραφές των κατασκευαστικών μεθόδων. Τα ΣΠΚΥ προβλέπουν βήμα προς βήμα ελέγχους διαχείρισης για την περιβαλλοντική προστασία. Έχει αναπτυχθεί μια διαδικασία διαχείρισης και παρακολούθησης των επιδόσεων των αναδόχων ΜΠΚ, η οποία επιτρέπει στον TAP να ηγείται της εφαρμογής μέτρων αντιμετώπισης τα οποία δεν τελούν υπό τον άμεσο έλεγχο των αναδόχων. Για να εντοπιστούν τα ευαίσθητα σημεία και οι κατάλληλοι έλεγχοι κατά μήκος της ζώνης εργασίας (RoW), αναπτύχθηκε ένα μητρώο οικολογικών και κοινωνικών κινδύνων με γεωγραφικές αναφορές και μια υποστηρικτική διαδικασία διαχείρισης. Χερσαίο τμήμα: ενδεχόμενες επιπτώσεις και μέτρα αντιμετώπισης Περιβαλλοντικές επιπτώσεις Ένα ευρύ φάσμα μέτρων αντιμετώπισης θα εφαρμοστούν κατά τη διάρκεια κατασκευής του αγωγού. Σε υψηλό επίπεδο, τα μέτρα αντιμετώπισης μπορεί να περιλαμβάνουν: Εποχικούς περιορισμούς για κατασκευαστικές δραστηριότητες σημαντικών επιπτώσεων κατά τη διάρκεια ευαίσθητων περιόδων για ορισμένα είδη πανίδας. Μείωση του πλάτους εργασίας σε ευαίσθητους οικοτόπους. Τεχνικές διέλευσης χωρίς τη διάνοιξη ορύγματος για ευαίσθητα υδάτινα ρεύματα. Ο TAP δεσμεύεται επίσης να διαχειρίζεται τις καθημερινές κατασκευαστικές δραστηριότητες και τις πιθανές επιπτώσεις εφαρμόζοντας τις διεθνείς βέλτιστες πρακτικές, με μέτρα όπως η πρόληψη της ρύπανσης και έλεγχοι διαχείρισης των αποβλήτων και της όχλησης. Μητρώο Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Όδευσης Οι θέσεις σημαντικών οικοτόπων και ειδών καταγράφονται στο Μητρώο Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Όδευσης (Route Environmental Impact Register REIR), το οποίο καθορίζει τα πρωταρχικά μέτρα αντιμετώπισης και τους απαιτούμενους ελέγχους διαχείρισης για τη φάση κατασκευής. Το ΜΠΕΟ είναι ένα συνεχώς ανανεούμενο έγγραφο που παρέχει επικαιροποιημένη καταγραφή περιβαλλοντικών περιορισμών ευρέως φάσματος και των απαιτούμενων ελέγχων που πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τον καθημερινό προγραμματισμό και την εκτέλεση του έργου. Το μητρώο τροφοδοτεί τα σχέδια εργασίας των αναδόχων ΜΠΚ με πληροφορίες και λειτουργεί ως εργαλείο επαλήθευσης για τον TAP. Οι ενότητες που ακολουθούν περιγράφουν μια σειρά διαδικασιών που εφαρμόζονται στο έργο για την αντιμετώπιση και παρακολούθηση πιθανών επιπτώσεων. 28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Ποιότητα του αέρα και κλίμα Αέρια του θερμοκηπίου Οι ετήσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (ΑΘ) του TAP για τη μεταφορά 10 δισ. κ.μ. αερίου θα ανέρχονται περίπου σε 355.000 τόνους ισοδύναμου CO2. Ωστόσο, αν ένα σημαντικό ποσοστό του αερίου που παραδίδεται στην Ευρώπη αντικαθιστά στις τελικές αγορές του καύσιμα μεγαλύτερης έντασης άνθρακα όπως ο λιθάνθρακας ή το πετρέλαιο, είναι πιθανό να υπάρξει σημαντική συνολική μείωση των εκπομπών ΑΘ. Ο παρακάτω πίνακας παρέχει μια ενδεικτική σύγκριση των εκπομπών ΑΘ: Καμένο αέριο Παραγόμενη ενέργεια/ ισχύς (συνεχές ισοδύναμο GWh / GW σε ένα έτος) 10 δισ. κ.μ. 45,700 / 5.22 18.28 Εκπομπές CO2 από θερμοηλεκτρικό σταθμό με βάση 0,4t CO2/MWh (σε εκατ. τόνους) = 0.4t CO2/MWh Εκπομπές CO2 από ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό άνθρακα με βάση 0,9t CO2/MWh (σε εκατ. τόνους) 41.13 = 0.9t CO2/MWh Κατά τη φάση σχεδιασμού, μελέτης και προλειτουργίας, ο TAP επέλεξε ρυθμίσεις παραμέτρων εξοπλισμού, λειτουργικές φιλοσοφίες και πρακτικές για τη μείωση των εκπομπών ΑΘ, σύμφωνα με την αρχή των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών (ΒΔΤ). Οι εκπομπές ΑΘ θα ποσοτικοποιούνται και θα αναφέρονται χωριστά σε ετήσια βάση, σύμφωνα με τα ενδεδειγμένα πρότυπα δανειστών. Σκόνη Η κατασκευή του έργου ενδέχεται να δημιουργήσει εκπομπές σκόνης από τις χωματουργικές εργασίες και τις μεταφορές. Λαμβάνονται μέτρα καταστολής της σκόνης μέσω της διαβροχής των ελεύθερων επιφανειών όπου εκτελούνται εργασίες, οι οποίες παράγουν σκόνη πλησίον των κοινοτήτων ή άλλων χρηστών ευαίσθητων εκτάσεων. Ο TAP θα εφαρμόσει μια διαδικασία ελέγχου και αποκατάστασης της διάβρωσης του εδάφους για να διασφαλίσει ότι το έδαφος είναι σταθεροποιημένο και δεν θα καταστεί πηγή εκπομπής σκόνης μετά την κατασκευή. Τερματικός Σταθμός Παραλαβής Στον Τερματικό Σταθμό Παραλαβής (ΤΣΠ) του Melendugno κοντά στο Λέτσε της Ιταλίας, θα χρησιμοποιηθούν λέβητες καύσης αερίου στο ηλεκτρικό σύστημα θέρμανσης για τη θέρμανση του αερίου και τη διευκόλυνση της ροής του, κυρίως στη φάση έναρξης λειτουργίας και κατά τη διάρκεια μη κανονικής λειτουργίας του συστήματος. Ο ΤΣΠ δεν θα παράγει εκπομπές κατά τη διάρκεια της κανονικής λειτουργίας, αν και μπορεί να προκύψει διαλείπουσα εκπομπή οξειδίων του αζώτου και μονοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα σε περίπτωση διακοπών ή απότομων μεταβολών πίεσης στο δίκτυο φυσικού αερίου Snam Rete. Κατ ανώτατο όριο, ο ΤΣΠ θα παράγει εκπομπές κάτω του 2% του ετήσιου χρόνου λειτουργίας του. Μελέτες μοντελοποίησης της ποιότητας του αέρα από ανεξάρτητους τεχνικούς εμπειρογνώμονες προβλέπουν ότι οι εκπομπές αυτές είναι εντός των ευρωπαϊκών και εθνικών ορίων ποιότητας αέρα, τόσο στην περίπτωση των 10 δισ. κ.μ. κατ έτος (bcma) όσο και στην περίπτωση των 20 δισ. κ.μ. Σταθμοί συμπίεσης σε Ελλάδα και Αλβανία Οι δύο σταθμοί συμπίεσης στην Ελλάδα και την Αλβανία θα τροφοδοτούνται με φυσικό αέριο, το οποίο, όπως είναι ευρέως αποδεκτό, αποτελεί μία από τις καθαρότερες μορφές ενέργειας. Για την αρχική φάση λειτουργίας των 10 δισ. κυβικών μέτρων κατ έτος και τον δυνητικό διπλασιασμό της μεταφορικής ικανότητας στα 20 δισ. κ.μ, τα μοντέλα διασποράς αέριων ρύπων προβλέπουν ότι οι εκπομπές θα είναι σημαντικά χαμηλότερες από τα αποδεκτά επίπεδα που ορίζουν οι οδηγίες της ΕΕ και τα εθνικά πρότυπα για τις εκπομπές. Περισσότερες λεπτομέρειες για τις εκτιμήσεις της ποιότητας του αέρα περιλαμβάνονται στις ΜΠΚΕ. 29

Ακουστικό περιβάλλον Οι κύριες πηγές αυξημένου θορύβου και κραδασμών κατά τη φάση κατασκευής και θέσης σε λειτουργία θα είναι οι δραστηριότητες βελτίωσης ή σταθεροποίησης του εδάφους, οι ανατινάξεις βράχων, η οριζόντια κατευθυνόμενη διάτρηση, οι υδροστατικές δοκιμές και ο καθαρισμός και ξήρανση του αγωγού. Σε περιοχές όπου υπάρχει κίνδυνος πρόκλησης όχλησης λόγω θορύβου ή κραδασμών, ο TAP θα πραγματοποιεί παρακολούθηση του θορύβου και των κραδασμών κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Ο TAP θα εφαρμόσει επίσης μέτρα αντιμετώπισης, όπως ο περιορισμός των κατασκευαστικών δραστηριοτήτων μόνο κατά τις ώρες της ημέρας, και θα απαιτήσει από τους αναδόχους να αναφέρουν την προβλεπόμενη ύπαρξη θορύβου και κραδασμών και τις σχετικές δραστηριότητες ελέγχου. Κατά τη λειτουργία, οι μόνες τακτικές πηγές θορύβου που αναμένονται είναι οι σταθμοί συμπίεσης και ο Τερματικός Σταθμός Παραλαβής. Το πρόγραμμα πρωτοβουλιών μηχανικού ελέγχου του θορύβου, που υποστηρίζεται από τη χρήση μοντέλων διάδοσης του θορύβου, έδειξε ότι τα επίπεδα θορύβου θα είναι εντός των καθορισμένων ορίων. Θα πραγματοποιηθεί παρακολούθηση πριν αλλά και κατά τη διάρκεια λειτουργίας για να επιβεβαιωθεί η πρόβλεψη των μοντέλων διάδοσης θορύβου. Υδάτινοι πόροι Οι μεγαλύτερες ανάγκες γλυκού νερού του έργου σχετίζονται με την υδροστατική δοκιμή του αγωγού προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο αγωγός πληροί τις απαιτήσεις λειτουργικής πίεσης. Το νερό που απαιτείται για την υδροστατική δοκιμή θα αντληθεί από τοπικά υδάτινα ρεύματα. Η υδροστατική δοκιμή θα χωριστεί σε μικρότερα τμήματα, δίνοντας προτεραιότητα στην επαναχρησιμοποίηση νερού σε επόμενα τμήματα δοκιμών και στη μείωση του συνολικού όγκου του αντλούμενου νερού. Οι κατευθυντήριες αρχές των λεπτομερών σχεδίων υδροστατικής δοκιμής που έχουν καταρτιστεί για κάθε χώρα θα είναι ο περιορισμός της άντλησης νερού και η απόρριψή του σε επιφανειακές υδάτινες πηγές που παρουσιάζουν μεγαλύτερες ροές, ο συνυπολογισμός εποχικών αλλαγών, η επαναχρησιμοποίηση του νερού της υδροστατικής δοκιμής για διαδοχικά τμήματα του αγωγού και η παρακολούθηση της ποιότητας του νερού που απορρίπτεται. Όπου είναι εφικτό, το νερό της υδροστατικής δοκιμής θα απορρίπτεται στην ίδια λεκάνης απορροής από την οποία αντλήθηκε. Θα εφαρμοστούν επίσης μέτρα για την πρόληψη «διασταυρούμενης επιμόλυνσης» από χωροκατακτητικά είδη μεταξύ διαφορετικών υδάτινων ρευμάτων. Φυσικό τοπίο και διάβρωση του εδάφους Έχουν αναπτυχθεί λεπτομερή σχέδια αποκατάστασης και ελέγχου της διάβρωσης για να διασφαλιστεί η αξία και η σταθερότητα του φυσικού τοπίου σε όλο το μήκος της όδευσης του αγωγού ΤΑΡ. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής, το επιφανειακό χώμα αφαιρείται προσεκτικά και αποθηκεύεται μέχρι την αποκατάσταση. Μετά την αφαίρεση της επιφανειακής στοιβάδας χώματος, εγκαθίστανται προσωρινά μέτρα ελέγχου της διάβρωσης κατά μήκος της όδευσης, σε περιοχές ευάλωτες στη διάβρωση του εδάφους. Αυτές οι περιοχές περιλαμβάνουν συνήθως λόφους και βουνά όπου οι βροχοπτώσεις θα δημιουργήσουν ορμητικά νερά και διάβρωση εάν τους επιτραπεί να κινηθούν ελεύθερα κατά μήκος της ζώνης κατασκευής. Περιοχές υψηλού κινδύνου εντοπίζονται κατά τις έρευνες πριν την κατασκευή. Οι ομάδες ελέγχου της διάβρωσης σχεδιάζουν και εγκαθιστούν κατάλληλα μέτρα κατά της διάβρωσης και μέτρα ελέγχου των ιζημάτων μετά την απομάκρυνση του επιφανειακού εδάφους. Τα μέτρα διάβρωσης και ελέγχου των ιζημάτων διατηρούνται ή αντικαθίστανται ανά τακτά διαστήματα μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες. Ο TAP θα διαχειρίζεται προσεκτικά τους χωμάτινους όγκους κατά τη διάρκεια της κατασκευής και θα διασφαλίζει την επιστροφή τους στην πρότερή τους κατάσταση. Θα πραγματοποιείται αποσυμπύκνωση όπου είναι απαραίτητο και θα θεσπίζονται μέτρα ελέγχου της διάβρωσης για τη διευκόλυνση της σταθεροποίησης και την πρόληψη της απώλειας εδάφους. Μετά την αντικατάσταση του επιφανειακού εδάφους, η βλάστηση θα αποκατασταθεί το συντομότερο δυνατό για τη σταθεροποίηση των εδαφών. Σε περιοχές υψηλού κινδύνου, θα σχεδιαστούν μέτρα ελέγχου της διάβρωσης μετά την κατασκευή, τα οποία θα συνδυάζουν πολλές διαφορετικές τεχνικές ανάλογα με την περίπτωση. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν την υδροσπορά (διαδικασία φύτευσης που χρησιμοποιεί πολτό σπόρων και αχυρόστρωμα και χρησιμοποιείται συχνά ως τεχνική ελέγχου της διάβρωσης), βιοδιασπώμενο πλέγμα σταθεροποίησης ή μηχανικές δομές συγκράτησης, όπως αναχώματα ή καλάθια γεμάτα πέτρες (γνωστά ως συρματοκιβώτια ή «ζαρζανέτια»). Ο κατάλληλος έλεγχος της διάβρωσης κατά τη διάρκεια αλλά και μετά τις δραστηριότητες κατασκευής είναι πολύ σημαντικός για την επιτυχή επαναφορά της όδευσης του αγωγού στην προηγούμενη κατάσταση. Ο TAP θα παρακολουθεί την αποτελεσματικότητα των μέτρων ελέγχου της διάβρωσης καθ όλη τη διάρκεια των φάσεων λειτουργίας και θέσης εκτός λειτουργίας προκειμένου να εξασφαλίσει την ακεραιότητα του υφιστάμενου φυσικού τοπίου. 30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Ο TAP θα αντιμετωπίσει περαιτέρω τις επιπτώσεις στο τοπίο και την οπτική όχληση, φυτεύοντας συστάδες δέντρων γύρω και πλησίον των σταθμών συμπίεσης και των βαλβιδοστασίων. Στο έργο θα χρησιμοποιηθούν υλικά και χρώματα που βοηθούν τα κτίσματα να εναρμονιστούν με το τοπίο και θα εγκατασταθεί ειδικά σχεδιασμένος φωτισμός για τη μείωση της οπτικής όχλησης. Η τοποθέτηση αυτών των κτισμάτων σε αγροτικό τοπίο θα συμβάλει περαιτέρω στη μείωση των επιπτώσεων στο φυσικό τοπίο αλλά και της οπτικής όχλησης. Το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής του αγωγού στην Ιταλία χαρακτηρίζεται από καλλιέργειες ελαιόδενδρων. Περίπου 2.230 ελαιόδενδρα κατά μήκος της όδευσης του αγωγού στην Ιταλία θα αφαιρεθούν και θα αποθηκευτούν κατά τη διάρκεια της κατασκευής,σύμφωνα με την ιταλική νομοθεσία και τη συνήθη πρακτική. Τα δένδρα θα επαναφυτευτούν μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την αφαίρεση ελαιόδενδρων μεταβείτε στη διεύθυνση: https://www.tap-ag.com/news-andevents/2017/03/27/tap-italy-qandampa-re-olivetree-removal Κατά τη διάρκεια της ΜΠΚΕ και των συμπληρωματικών οικολογικών μελετών εντοπίστηκαν διάφορες περιοχές υψηλής οικολογικής αξίας κατά μήκος της όδευσης του ΤΑΡ. Έχουν αναπτυχθεί ειδικά σχέδια αντιμετώπισης και ελέγχου διαχείρισης για να διασφαλιστεί η ελάχιστη δυνατή όχληση σημαντικών οικοτόπων. Στην Ελλάδα και την Αλβανία, η όδευση του αγωγού διέρχεται από μια σειρά οικοτόπων άγριων ζώων. Η παρουσία εργατών και μηχανημάτων μπορεί να ενοχλήσει ορισμένα είδη, ιδίως στις πιο απομακρυσμένες περιοχές. Η όχληση θα ελαχιστοποιηθεί αποφεύγοντας την κατασκευή στα σχετικά τμήματα του αγωγού κατά τις ευαίσθητες χρονικές περιόδους, όπως είναι η αναπαραγωγή ή η χειμερία νάρκη. Το πλάτος εργασίας θα μειωθεί στους φυσικούς και ημιφυσικούς οικότοπους για να περιοριστεί η όχληση. Φυσικά ενδιαιτήματα και οικολογία Το ογδόντα τοις εκατό των 550 χλμ. του αγωγού στην Ελλάδα διέρχεται από ιδιαίτερα τροποποιημένες και κατακερματισμένες αγροτικές εκτάσεις, ενώ το 60% των 215 χλμ. του αγωγού στην Αλβανία διέρχεται από γεωργικές εκτάσεις. Οι περιοχές αυτές έχουν συνήθως χαμηλότερη οικολογική αξία και η αποκατάστασή τους θα είναι σχετικά απλή μετά την ολοκλήρωση των εργασιών κατασκευής. 29 31

Το Σχέδιο Οικολογικής Διαχείρισης καθοδηγεί τις διαδικασίες διαχείρισης της βιοποικιλότητας του TAP. 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Σχέδιο Οικολογικής Διαχείρισης (ΣΟΔ) Το Σχέδιο Οικολογικής Διαχείρισης (ΣΟΔ) έχει αναπτυχθεί για να ελαχιστοποιηθούν οι επιπτώσεις στα άγρια ζώα, ιδίως σε είδη ενδιαφέροντος προστασίας. Αποτελεί το κύριο έγγραφο διαχείρισης της βιοποικιλότητας, το οποίο περιγράφει τις διαδικασίες διαχείρισης, αντιμετώπισης και παρακολούθησης της βιοποικιλότητας κατά το στάδιο της κατασκευής. ΤΟ ΣΟΔ παρουσιάζει τα επιμέρους σχέδια που καθορίζουν πιο λεπτομερή μέτρα αντιμετώπισης και ελέγχου διαχείρισης της βιοποικιλότητας για ορισμένες κατασκευαστικές δραστηριότητες: Σχέδιο Διαχείρισης Διασταυρώσεων με Υδάτινα Ρεύματα. Σχέδιο Ελέγχου Διάβρωσης και Διαχείρισης της Αποκατάστασης. Σχέδιο Διαχείρισης της Βιολογικής Αποκατάστασης. Κάθε περιοχή υψηλής οικολογικής αξίας περιλαμβάνεται στο Μητρώο Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων Όδευσης (ΜΠΕΟ). Το ΜΠΕΟ χρησιμοποιείται από τον TAP για να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με τα μέτρα αντιμετώπισης που απαιτούνται σε κάθε περιοχή. Για να διασφαλιστεί η αποκατάσταση της υφιστάμενης οικολογίας στην πρότερή της κατάστασης, κάθε τέτοια περιοχή, μαζί με τα σημαντικά είδη καθώς και όλα τα άλλα φυσικά ενδιαιτήματα, θα παρακολουθείται καθ όλη τη φάση λειτουργίας του έργου. Θα υπάρξει απώλεια ενδιαιτημάτων στις περιοχές που απαιτούνται μόνιμες και προσωρινές εγκαταστάσεις, όπως οι σταθμοί συμπίεσης και τα βαλβιδοστάσια, οι χώροι αποθήκευσης σωληναγωγών, τα εργοτάξια και οι αναβαθμισμένες οδικές αρτηρίες. Θα επιτραπεί η αποκατάσταση της ξυλώδους βλάστησης μετά την κατασκευή, πλην της ζώνης προστασίας του αγωγού πλάτους 8 μέτρων. Οι απώλειες βλάστησης θα μετριαστούν με την αποκατάσταση ή την αντικατάσταση των ενδιαιτημάτων σε περιοχές αντιστάθμισης που βρίσκονται εκτός της ζώνης εργασίας. Διασταυρώσεις με υδάτινα ρεύματα Ο TAP διασχίζει αρκετά υδάτινα ρεύματα σε Ελλάδα και Αλβανία όπου οι κατασκευαστικές δραστηριότητες ενδέχεται να διαταράξουν την οικολογία των ποταμών. Το Σχέδιο Διαχείρισης Διασταυρώσεων με Υδάτινα Ρεύματα του TAP καθορίζει μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και αντιμετώπισης των επιπτώσεων για συγκεκριμένες διασταυρώσεις ποταμών. Το σχέδιο περιγράφει τις απαιτήσεις για όλες τις δραστηριότητες διέλευσης ποταμών, συμπεριλαμβανομένων οικολογικών και σχεδιαστικών ζητημάτων πριν την κατασκευή, την τεκμηρίωση και τα χρονοδιαγράμματα, κατασκευαστικές τεχνικές, αποκατάσταση, παρακολούθηση και επαλήθευση. Για να αντιμετωπιστεί η διατάραξη, η διαχείριση των διασταυρώσεων με υδάτινα ρεύματα θα γίνεται χρησιμοποιώντας ειδικά σχέδια διαχείρισης ώστε να διασφαλιστεί ότι εφαρμόζονται κατάλληλοι έλεγχοι και μέτρα για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών ευαισθησιών, και ότι θα υπάρξει η ελάχιστη δυνατή όχληση για τους υφιστάμενους χρήστες των υδάτινων ρευμάτων. 31 33

Στρατηγική Αντιστάθμισης της Βιοποικιλότητας Ο TAP έχει αναπτύξει λεπτομερή σχέδια αντιμετώπισης και αποκατάστασης για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα. Παρόλα αυτά, ενδέχεται να υπάρξουν ορισμένες υπολειμματικές επιπτώσεις. Οι επιπτώσεις στη χλωρίδα και την πανίδα στις πιο ευαίσθητες διασταυρώσεις υδάτινων ρευμάτων με τον αγωγό θα μειωθούν με τη χρήση μεθόδου χωρίς διάνοιξη ορύγματος ή την υιοθέτηση αυστηρής διαδικασίας μηχανικών και κατασκευαστικών ελέγχων, καθώς και την παρακολούθηση πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την κατασκευή. Στα υπόλοιπα υδάτινα ρεύματα θα χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της ανοιχτής εκσκαφής εφαρμόζοντας τα ακόλουθα συνήθη μέτρα αντιμετώπισης για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στο περιβάλλον: Η μακροπρόθεσμη παρακολούθηση μετά την κατασκευή θα αξιολογεί την αποτελεσματικότητα της ελαχιστοποίησης των επιπτώσεων και της αποκατάστασης. Στις περιπτώσεις όπου οι υπολειμματικές επιπτώσεις δεν μπορούν να αποφευχθούν, θα εφαρμόζεται η Στρατηγική Αντιστάθμισης της Βιοποικιλότητας για να διασφαλιστεί ότι δεν θα υπάρξουν απώλειες φυσικών ενδιαιτημάτων αλλά αντιθέτως όφελος σε σημαντικούς οικότοπους που παρουσιάζουν βιοποικιλότητα υψηλής αξίας. Η στρατηγική αυτή καθορίζει τις μακροπρόθεσμες ενέργειες του TAP για την παρακολούθηση της επιτυχίας των ελέγχων διαχείρισης της κατασκευής και της βιολογικής αποκατάστασης. Επιλαμβάνεται τυχόν υπολειμματικών επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα, εστιάζοντας σε χαρακτηριστικά της βιοποικιλότητας και ενδιαιτήματα που έχουν προσδιοριστεί ως προτεραιότητα ή ως σημαντικοί οικότοποι. Κατασκευή με τη χρήση μεθόδων απομόνωσης ή ενόσω στην κοίτη του ποταμού επικρατούν συνθήκες ξηρασίας για την αποφυγή ιζηματογένεσης κατάντη του ποταμού. Περιορισμοί στον χειρισμό καυσίμων και χημικών στις διασταυρώσεις υδάτινων ρευμάτων. Παρακολούθηση της ποιότητας του νερού για να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με τα πρότυπα. Μεταφορά ειδών πανίδας σε ασφαλείς ανάντη τοποθεσίες πριν τις δραστηριότητες κατασκευής. Προσεκτική διαχείριση της κοίτης του υδάτινου ρεύματος και των παρόχθιων υλικών. Σταθεροποίηση και αποκατάσταση της κοίτης και των όχθεων του υδάτινου ρεύματος κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης. 34 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Σχέδια Δράσης για τη Βιοποικιλότητα Μετά την αποκατάσταση ευαίσθητων οικοτόπων, ο TAP θα αναπτύξει Σχέδια Δράσης Βιοποικιλότητας (Biodiversity Action Plans - BAP) για κάθε φιλοξενούσα χώρα και για το υποθαλάσσιο τμήμα της όδευσης του αγωγού. Τα σχέδια αυτά θα παράσχουν τον λεπτομερή οδικό χάρτη για τη μακροπρόθεσμη διαχείριση και παρακολούθηση εκάστου χαρακτηριστικού βιοποικιλότητας το οποίο χρήζει προτεραιότητας και έχει προσδιοριστεί στο Σχέδιο Διαχείρισης Αντισταθμίσεων Βιοποικιλότητας (Biodiversity offsets Management Plan - BMP). Η ανάπτυξη των Σχεδίων Δράσης Βιοποικιλότητας θα περιλαμβάνει διαβούλευση με εθνικούς και τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς και καλλιέργεια μακροπρόθεσμων συμπράξεων με κατάλληλα ειδικευμένους οργανισμούς σε κάθε χώρα που θα υποστηρίζουν την υλοποίηση των δραστηριοτήτων του συγκεκριμένου σχεδίου. Θα υπάρξει απώλεια ενδιαιτημάτων στις περιοχές που απαιτούνται μόνιμες και προσωρινές εγκαταστάσεις, όπως οι σταθμοί συμπίεσης και τα βαλβιδοστάσια, οι χώροι αποθήκευσης σωληναγωγών, οι καταυλισμοί και οι αναβαθμισμένες οδικές αρτηρίες. Θα επιτραπεί η αποκατάσταση της ξυλώδους βλάστησης μετά την κατασκευή, πλην της ζώνης προστασίας του αγωγού πλάτους 8 μέτρων. Οι απώλειες βλάστησης θα μετριαστούν με την αποκατάσταση ή την αντικατάσταση των ενδιαιτημάτων σε περιοχές αντιστάθμισης που βρίσκονται εκτός της ζώνης εργασίας. Διαχείριση αποβλήτων Ο TAP εφαρμόζει μια ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων, η οποία έχει ως προτεραιότητα την ανακύκλωση και την επαναχρησιμοποίηση όλων των πιθανών ροών αποβλήτων. Ο TAP έχει δεσμευτεί ως προς τη διαχείριση, την αποθήκευση και διάθεση των αποβλήτων που παράγονται από το έργο, με περιβαλλοντικά υπεύθυνο τρόπο και σύμφωνα με την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία. Η δέσμευση αυτή περιλαμβάνει: Την πρόβλεψη του είδους και του όγκου των αποβλήτων που θα παραχθούν. Τον διαχωρισμό και την αποθήκευση ροών αποβλήτων σύμφωνα με τα εθνικά και ευρωπαϊκά πρότυπα. Τη δέουσα επιμέλεια και ελέγχους διάθεσης αποβλήτων τρίτων μερών και χώρων απόρριψης αποβλήτων για να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με τα εθνικά και ευρωπαϊκά πρότυπα. Προγράμματα παρακολούθησης αποβλήτων και διασφάλισης της συμμόρφωσης για την παρακολούθηση των επιδόσεων του έργου. Στο πλαίσιο της ως άνω δέσμευσης, ο TAP έχει υιοθετήσει μια ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων που αποφεύγει ή ελαχιστοποιεί κατά προτίμηση την παραγωγή αποβλήτων στην πηγή, μειώνει τη βλαπτικότητα τους στο μέτρο του εφικτού και μειώνει την ποσότητα αποβλήτων που απορρίπτονται σε χώρους υγειονομικής ταφής ή άλλες μεθόδους τελικής διάθεσης. Η διαδικασία εποπτείας και διασφάλισης του TAP περιλαμβάνει αξιολόγηση των εγκαταστάσεων διάθεσης αποβλήτων, καθημερινή παρακολούθηση για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης, μηνιαίες επιθεωρήσεις και υποβολή εποπτικών εκθέσεων. 35

Κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις Το Σχέδιο Διαχείρισης Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΣΔΚΕ) του TAP παρέχει το πλαίσιο για τη διαχείριση των κοινωνικών επιπτώσεων του έργου. Το ΣΔΚΕ προσδιορίζει την πιθανή κλίμακα και τη φύση των δυνητικών επιπτώσεων όσον αφορά στην πρόσβαση στη γη, τα μέσα διαβίωσης και τις κατασκευαστικές δραστηριότητες. Το ΣΔΚΕ επικαιροποιείται καθώς το έργο εξελίσσεται ούτως ώστε να περιλαμβάνει τυχόν αλλαγές όπως, για παράδειγμα, στο χρονοδιάγραμμα κατασκευής, στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον ή στη φύση των κοινωνικών επιπτώσεων στα διάφορα στάδια του έργου. Η ενοποίηση των προγραμμάτων διαχείρισης κοινωνικών επιπτώσεων του TAP με το ΣΔΚΕ εξασφαλίζει τη συνεπή και αποτελεσματική αντιμετώπιση των κοινωνικών επιπτώσεων σε ολόκληρο το έργο. Τα προγράμματα αυτά περιλαμβάνουν: Πρόγραμμα Απόκτησης Γης και Δουλείας (ΑΓΔ) Πρόγραμμα Αποκατάστασης Μέσων Διαβίωσης (ΠΑΔ) Σχέδιο για τις Κοινωνικές Επιπτώσεις της Όδευσης (ΣΚΕΟ) Μηχανισμός διαχείρισης αναφορών. Τα προγράμματα κοινωνικής διαχείρισης του TAP αναφέρονται σε συγκεκριμένες επιπτώσεις, στοχοθετημένους πληθυσμούς και γεωγραφικές περιοχές. Είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να ενισχύουν το ένα το άλλο, ιδίως όταν οι επιπτώσεις προκύπτουν σε διαφορετικά επίπεδα ή επηρεάζουν διαφορετικούς πληθυσμούς. Γη και μέσα διαβίωσης Η γη που χρειάζεται ο TAP αντιπροσωπεύει εν γένει ένα σχετικά μικρό ποσοστό επηρεαζόμενων ιδιοκτητών γης και χρηστών εδαφικών εκτάσεων. Ωστόσο, η γεωργική εκμετάλλευση στις περιοχές που διασχίζει η όδευση του αγωγού αποτελείται κυρίως από μικρούς κλήρους. Η κατασκευή του έργου και τυχόν συνακόλουθη διατάραξη των οδικών αρτηριών και υποδομών, ενδέχεται επίσης να επηρεάσουν τις επιχειρήσεις, την αγροτική απασχόληση και τα μέσα διαβίωσης στην περιοχή. Ο TAP αναγνωρίζει ότι η αποζημίωση από μόνη της δεν μπορεί να εγγυηθεί την αποκατάσταση ή τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης αποκατάσταση των μέσων διαβίωσης όσων επηρεάζονται από το έργο και, όπου είναι δυνατόν, η βελτίωσή τους, εφαρμόζονται πρόσθετα μέτρα αγροτικής στήριξης μέσω του προγράμματος βασικής στήριξης και μεταβατικής υποστήριξης ευπαθών ομάδων (LATS) του TAP και ενός προγράμματος παρακολούθησης της παραγωγικότητας της γης. Στόχος του προγράμματος LATS είναι η αποκατάσταση και, όπου είναι δυνατόν, η βελτίωση των μέσων διαβίωσης των επηρεαζόμενων νοικοκυριών εντός της ζώνης εργασίας. Το LATS έχει σχεδιαστεί για να διασφαλίσει την επιτυχή αποκατάσταση προσωρινά μισθωμένων γαιών στους επηρεαζόμενους ιδιοκτήτες και χρήστες γης για επανακαλλιέργεια, την παρακολούθηση των νοικοκυριών που επηρεάζονται από μόνιμη απαλλοτρίωση γης και την παροχή στοχευμένης στήριξης των μέσων διαβίωσης. Παρέχει επίσης μεταβατική υποστήριξη στα επηρεαζόμενα άτομα που θεωρούνται ευάλωτα στις επιπτώσεις από την απόκτηση γης και δουλείας. Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής, ο TAP καταρτίζει Σχέδιο Αποκατάστασης Γης και Καλλιεργειών (Site Reinstatement Plans - SRP) για να κατευθύνει την αποκατάσταση και τη φύτευση σε κάθε θέση της όδευσης του αγωγού. Τα σχέδια αυτά καθοδηγούν την αποκατάσταση των φυσικών πόρων και των συναφών μέσων διαβίωσης των ιδιοκτητών και χρηστών γης στις συνθήκες που επικρατούσαν πριν την κατασκευή (βλ. κεφάλαια 7, 10 & 11 για περισσότερες λεπτομέρειες). Το ΣΚΕΟ συμπληρώνει τις ΜΠΚΕ και τα συναφή σχέδια διαχείρισης με στόχο την αποτελεσματική αντιμετώπιση των υπολειμματικών κοινωνικών επιπτώσεων. Παρέχει πρόσθετη εξασφάλιση εντοπίζοντας και αντιμετωπίζοντας επιπτώσεις που μπορεί να μην είχαν προβλεφθεί στις φάσεις πριν την κατασκευή ή να μην είχαν αντιμετωπιστεί μέσω των προγραμμάτων ΑΓΔ και ΠΑΔ. Το ΣΚΕΟ προσδιορίζει όλα τα περιουσιακά στοιχεία και τις επιχειρήσεις που ενδέχεται να επηρεαστούν από τις δραστηριότητες κατασκευής, αξιολογεί τους κινδύνους που συνδέονται με αυτές τις τοποθεσίες και εντοπίζει περιπτώσεις που χρήζουν περαιτέρω αξιολόγησης, διαβούλευσης και αντιμετώπισης. Βοηθά επίσης στον συντονισμό των δράσεων του TAP και των αναδόχων ΜΠΚ: για παράδειγμα, οι επιπτώσεις στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις που βρίσκονται εκτός της Ζώνης Εργασίας μπορούν να αντιμετωπιστούν με μια σειρά μέτρων, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης κατασκευής (όπως μειωμένη ζώνη εργασίας και καταστολή της σκόνης), παροχής στήριξης των μέσων διαβίωσης και αποζημίωσης, όπου χρειάζεται. 36

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Το ΣΔΚΕ παρέχει ένα πλαίσιο για τη διαχείριση των κοινωνικών επιπτώσεων του TAP. 37

Υπολειμματικές επιπτώσεις Ο TAP έχει καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στα περιουσιακά στοιχεία και τις επιχειρήσεις που βρίσκονται εκτός της Ζώνης Εργασίας του αγωγού, συμπεριλαμβανομένης της προσεκτικής όδευσης του αγωγού και κατάλληλων μέτρων αντιμετώπισης των επιπτώσεων κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Ωστόσο, κάποιες υπολειμματικές επιπτώσεις ενδέχεται να επηρεάσουν ορισμένα κτίσματα και επαγγελματικές δραστηριότητες λόγω της εγγύτητάς τους στη Ζώνη Εργασίας, στους δρόμους πρόσβασης και σε άλλες υποδομές του έργου. Όλες οι υπολειμματικές επιπτώσεις προσδιορίζονται μέσω του Μητρώου Κοινωνικών Επιπτώσεων Όδευσης (Route Social Impact Register - RSIR) του ΤΑΡ, ενός συνεχώς ανανεούμενου εγγράφου που προσδιορίζει δυνητικά επηρεαζόμενα περιουσιακά στοιχεία, συλλέγει πληροφορίες και θέτει προτεραιότητες στις δράσεις παρακολούθησης. Υποδομές, δίκτυα κοινής ωφέλειας και δημόσιες υπηρεσίες Η όδευση του αγωγού μέσω της Ελλάδας, της Αλβανίας και, σε μικρότερο βαθμό, της Ιταλίας θα διασταυρωθεί με υποδομές και δίκτυα κοινής ωφελείας, όπως δρόμους και αρδευτικά κανάλια. Οι δραστηριότητες διασταύρωσης θα οδηγήσουν σε προσωρινή όχληση για τους χρήστες των οδικών αρτηριών. Ο TAP συνάπτει συμφωνίες με το Δημόσιο αλλά και με ιδιώτες για όλες τις διασταυρώσεις με υποδομές. Διασφαλίζει την εκτέλεση των εργασιών σε συνεργασία με τους τοπικούς δήμους και τις υπηρεσίες των περιφερειών, την ενημέρωση των τοπικών κοινοτήτων για τις δραστηριότητες κατασκευής και την ελαχιστοποίηση της όχλησης. Κοινωνικοί Επόπτες (SFM) του TAP είναι παρόντες στα εργοτάξια για να επαληθεύσουν ότι οι διακοπές λειτουργίας ελαχιστοποιούνται και τυγχάνουν σωστής διαχείρισης. Υγεία και ασφάλεια των κοινοτήτων Κάθε μεγάλο έργο υποδομών εγκυμονεί πιθανούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία και ασφάλεια των γειτονικών κοινοτήτων. Ο TAP αναγνωρίζει ότι έχει καθήκον μέριμνας και δεσμεύεται για την υγεία και την ασφάλεια των κοινοτήτων που φιλοξενούν το έργο. Οι κυριότεροι κίνδυνοι κατά την κατασκευή συνδέονται με την αυξημένη κίνηση οχημάτων μεταφοράς στον διάδρομο του αγωγού και τους διαδρόμους εφοδιαστικής, τις κατασκευαστικές εργασίες και τη δημόσια πρόσβαση στη Ζώνη Εργασίας. Ο TAP και οι ανάδοχοι ΜΠΚ αντιμετωπίζουν τους κινδύνους για την ασφάλεια της κοινότητας μέσω μιας σειράς μέτρων, συμπεριλαμβανομένων των Σχεδίων Διαχείρισης Κυκλοφορίας (ΣΔΚ), τα οποία καθορίζουν τους οδικούς άξονες και τον προγραμματισμό των μεταφορών για το έργο, επιδιώκοντας να μετριάσουν τους κινδύνους για τα άτομα, τις ομάδες ή τις κοινότητες που διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο. Άλλες πρωτοβουλίες για την αποφυγή και την αντιμετώπιση των επιπτώσεων περιλαμβάνουν: Εκπαίδευση των οδηγών οχημάτων. Εντατική παρακολούθηση των προτύπων οδήγησης μέσω συστημάτων Παρακολούθησης Εντός του Οχήματος (IVMS). Σήμανση στις περιοχές κατασκευής. O TAP πραγματοποιεί επίσης έγκαιρη και συνεχή διαβούλευση και ενημέρωση για θέματα ασφάλειας με τις τοπικές κοινότητες, τα σχολεία και άλλους παρόχους κοινωνικών υπηρεσιών. Το ιατρικά πληρώματα των αναδόχων ΜΠΚ, το προσωπικό πρώτων βοηθειών και τα ασθενοφόρα παρέχουν βοήθεια στα μέλη της κοινότητας, όπου είναι αναγκαίο. Ο TAP έχει αναπτύξει Σχέδια Αντιμετώπισης Εκτάκτου Ανάγκης (Emergency Responce Plans - ERP) σε συνεννόηση με τους εθνικούς παρόχους υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης και τις τοπικές εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης. Τα σχέδια αυτά καλύπτουν όλους τους αναδόχους ΜΠΚ και τους υπεργολάβους. Κοινοτική συνοχή Ο TAP επιλαμβάνεται ζητημάτων κοινωνικής συνοχής διασφαλίζοντας τη δίκαιη και ισότιμη κατανομή των οφελών και ευκαιριών του έργου. Αυτό περιλαμβάνει: Ένα εκτενές πρόγραμμα διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη και κοινότητες, διασφαλίζοντας ότι οι κοινότητες ενημερώνονται για το έργο, τις πιθανές επιπτώσεις του και τα μέτρα διαχείρισης των επιπτώσεων, καθώς και για τα οφέλη του έργου (βλ. κεφάλαιο 4 για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τις δραστηριότητες διαβούλευσης του TAP με ενδιαφερόμενα μέρη). Προσοχή στις ανάγκες ιδιαίτερα ευπαθών ομάδων και ατόμων. Διαφάνεια και ισότητα στην τοπική απασχόληση. Προδραστική πρόσληψη προσωπικού και προμήθεια αγαθών σε τοπικό επίπεδο, όπου είναι δυνατόν. Διαχείριση εδαφικών ζητημάτων μέσω του πλαισίου ΑΓΔ. Δέσμευση για τη βελτιστοποίηση τυχόν οφελών του έργου μέσω της βελτίωσης των υποδομών, του τοπικού περιεχομένου και της παροχής ενός προγράμματος κοινωνικών και περιβαλλοντικών επενδύσεων (ΚΠΕ) (βλ. κεφάλαιο 4 για περισσότερες λεπτομέρειες). 38

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Κυκλοφορία και μεταφορές Η οδική κυκλοφορία που θα προκύψει από τις δραστηριότητες κατασκευής θα είναι σημαντική σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, επιβαρύνοντας τις υφιστάμενες χαμηλές ροές κυκλοφορίας. Οι οδικές συνθήκες και η δυναμικότητα του οδικού δικτύου στις περιοχές του έργου είναι γενικά καλές, αλλά σε χαμηλότερο βαθμό στην Αλβανία. Ο TAP και οι ανάδοχοι ΜΠΚ συμβουλεύτηκαν περιφερειακές και τοπικές διοικήσεις και υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της τροχαίας, για την ανάπτυξη των σχεδίων διαχείρισης της κυκλοφορίας που αναφέρθηκαν ανωτέρω. Τα σχέδια καλύπτουν όλες τις κατασκευαστικές δραστηριότητες, καθορίζουν τις διαδρομές της εφοδιαστικής αλυσίδας και υπαγορεύουν τον χρονοπρογραμματισμό των μεταφορών και τα πρότυπα οδήγησης. Στόχος τους είναι να προωθήσουν την ασφάλεια της κοινότητας και να ελαχιστοποιήσουν τυχόν οχλήσεις, καθυστερήσεις και κυκλοφοριακούς κινδύνους. Διαχείριση και δικαιώματα εργαζομένων Οι εργάτες κατασκευής του έργου προέρχονται από διάφορες περιοχές του κόσμου με διαφορετικό πολιτισμικό και κοινωνικό υπόβαθρο και διαφορετικά επίπεδα δεξιοτήτων. Ο TAP συμπεριέλαβε κοινωνικές ρήτρες στις συμβάσεις ΜΠΚ, απαιτώντας από τους αναδόχους ΜΠΚ να διασφαλίσουν τη δίκαιη μεταχείριση των εργαζομένων, έναν ασφαλή περιβάλλοντα χώρο εργασίας και αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης και σίτισης. Αυτό συνάδει με τις πολιτικές του TAP και τα σχετικά πρότυπα των δανειστών. Ο TAP εφαρμόζει ένα Σχέδιο Διαχείρισης Εργασιακών Σχέσεων, σχεδιασμένο να διασφαλίζει ότι οι ανάδοχοι του έργου διαχειρίζονται τις εργασιακές σχέσεις με υπεύθυνο και ορθό τρόπο. Αυτό περιλαμβάνει την καλλιέργεια θετικών εργασιακών σχέσεων την υποστήριξη της ασφάλειας, της υγείας και της ικανότητας του εργατικού δυναμικού και της παροχής κινήτρων την ανάπτυξη αποτελεσματικών εργαλείων και διαδικασιών για την ελαχιστοποίηση της διακοπής εργασιών και την εφαρμογή των προτύπων έργου, του Κώδικα Δεοντολογίας του TAP και των βέλτιστων πρακτικών. Χερσαία πολιτιστική κληρονομιά Η διατάραξη του εδάφους και οι εκσκαφές για τον αγωγό και για τις άλλες εγκαταστάσεις του έργου εγκυμονούν πιθανούς κινδύνους για την πολιτιστική κληρονομιά στη ζώνη κατασκευής του αγωγού. Ο ΤΑΡ δεσμεύεται για την προστασία και τη διατήρηση των αξιών πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλες τις περιοχές στις οποίες δραστηριοποιείται. Διασφαλίζει ότι όλες οι εκτελούμενες εργασίες διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς συνάδουν με τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί στις αντίστοιχες ΜΠΚΕ, τις Συμφωνίες Φιλοξενούσας Χώρας (ΣΦΧ) και τα ισχύοντα πρότυπα των δανειστών. Τα μέτρα για την αντιμετώπιση τυχόν επιπτώσεων στην πολιτιστική κληρονομιά των τριών χωρών περιλαμβάνουν: Ολοκλήρωση των μελετών, σε συνεργασία με ειδικούς από κάθε χώρα σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, οι οποίες κατεύθυναν την επιλογή της όδευσης, συμβάλλοντας έτσι στην αποφυγή θέσεων πολιτιστικής κληρονομιάς, όπου ήταν εφικτό. Μείωση της ζώνης εργασίας (δηλ. της περιοχής όπου υπάρχουν άμεσες επιπτώσεις από τη διατάραξη του εδάφους) όπου απαιτούνταν κατασκευαστικές δραστηριότητες εντός ή πλησίον αρχαιολογικά ευαίσθητων περιοχών. Ολοκλήρωση των επιτόπιων ερευνών μετά την ΜΠΚΕ για τη συμπλήρωση των βασικών δεδομένων και τον εντοπισμό πρόσθετων θέσεων πολιτιστικής κληρονομιάς πριν την κατασκευή. Διάνοιξη δοκιμαστικών τομών για τον χαρακτηρισμό θέσεων ή περιοχών αξιοσημείωτης ευαισθησίας πριν την κατασκευή. Στενή συνεργασία με τις εθνικές αρχές για να συμφωνηθούν οι μέθοδοι εκσκαφής και καταγραφής και οι απαιτήσεις μετά την εκσκαφή. Τοποθέτηση περίφραξης ή/και σήμανσης κοντά σε γνωστές θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς για να αποτραπεί η ακούσια όχληση από τα συνεργεία κατασκευής. Προσεκτική απομάκρυνση αρχαιολογικών υπολειμμάτων μέσω επαγγελματικών ανασκαφών και σχετικών μελετών, υπό την καθοδήγηση εθνικών και περιφερειακών εμπειρογνωμόνων. Σχεδιασμός και υλοποίηση τεχνικών κατασκευής χαμηλής επίπτωσης για την εκάστοτε θέση, σε συνεννόηση με τις εθνικές αρχές, όπου η αποφυγή δεν είναι εφικτή. Εφαρμογή συγκεκριμένων Σχεδίων Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΣΔΠΚ) για κάθε χώρα, τα οποία περιγράφουν τις μεθόδους σχεδιασμού και κατασκευής που χρησιμοποιούνται για την ελαχιστοποίηση των ζημιών στην πολιτιστική κληρονομιά, τη συνεργασία με τους ενδιαφερόμενους φορείς σε εθνικό επίπεδο, την παρακολούθηση όλων των χωματουργικών εργασιών και τις διαδικασίες «τυχαίων ευρημάτων». Τα εν λόγω ΣΔΠΚ για κάθε χώρα εναρμονίζονται με την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, τις αντίστοιχες ΣΦΧ και τα σχετικά πρότυπα των δανειστών. 39

Ελλάδα Η ομάδα έργου στην Ελλάδα συνεργάστηκε στενά και αποτελεσματικά με τις εθνικές αρχές στην Αθήνα και με καθεμιά από τις 13 περιφερειακές υπηρεσίες (εφορείες αρχαιοτήτων: τοπικές διοικητικές και ερευνητικές μονάδες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού) για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή σχετικών και αρμοζουσών αρχαιολογικών μελετών. Οι προγραμματισμένες ανασκαφές έγιναν υπό την καθοδήγηση των αντίστοιχων Εφόρων Αρχαιοτήτων, με τη χρήση ντόπιων ειδικών στις επιτόπιες μελέτες και στις εργασίες διατήρησης. Έως και 750 αρχαιολόγοι και εργάτες αρχαιολογίας εργάστηκαν ταυτόχρονα στο έργο, στο πλαίσιο του μεγαλύτερου αρχαιολογικού προγράμματος που απαιτήθηκε ποτέ από ιδιωτικό φορέα ανάπτυξης έργου στην Ελλάδα. Μέχρι στιγμής, έχουν πραγματοποιηθεί για το έργο περισσότερες από 20 ανασκαφές μεγάλης κλίμακας και 105 μικρές ανασκαφές διάσωσης (μέχρι τον Αύγουστο του 2017). Για την εφαρμογή αυτού του προγράμματος, η ομάδα του TAP στην Ελλάδα συνεργάζεται με το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, ενισχύοντας το πρότυπο για ιδιωτικά χορηγούμενα αρχαιολογικά προγράμματα σε εθνικό επίπεδο και παρέχοντας εκτενή νέα δεδομένα για τα μελλοντικά ερευνητικά και ερμηνευτικά προγράμματα των εφορειών. Η εταιρεία του έργου καθιέρωσε επίσης μια διαδικασία «τυχαίων ευρημάτων» για τυχόν απρόβλεπτα ευρήματα, η διαχείριση των οποίων πραγματοποιείται σύμφωνα με την ελληνική εθνική νομοθεσία και τα ισχύοντα πρότυπα των δανειστών. Ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό της όδευσης του αγωγού απομένει να κατασκευαστεί στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου διέρχεται από τη Δυτική Μακεδονία, μια περιοχή λιγότερο γνωστή στους αρχαιολόγους. Η ομάδα του TAP στην Ελλάδα συνεργάζεται στενά με τις αρχές στην περιοχή για να σχεδιάσει τις αρχαιολογικές εργασίες, να ολοκληρώσει συμπληρωματικές επιτόπιες έρευνες και να διανοίξει αρκετές δοκιμαστικές τομές για τον εντοπισμό αρχαιολογικών θέσεων πριν από την κατασκευή. Αλβανία Ο TAP συνεργάστηκε στενά για αρκετά χρόνια με ειδικούς σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς σε εθνικό επίπεδο αλλά και με τις αρμόδιες αρχές στην Αλβανία κατά τη διάρκεια της ολοκλήρωσης εκτεταμένων μελετών βάσης. Αυτές οι προσπάθειες επέτρεψαν στον TAP να αποφύγει πολλές γνωστές θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς κατά τον σχεδιασμό της όδευσης του αγωγού, νέων δρόμων πρόσβασης και συναφών εγκαταστάσεων. Μέχρι σήμερα, χρειάστηκαν εκτεταμένες ανασκαφές για παλαιότερες γνωστές θέσεις που δεν μπορούσαν να αποφευχθούν, για θέσεις που αποκαλύφθηκαν από την κατασκευαστική δραστηριότητα, καθώς και για επτά προηγουμένως άγνωστες θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι ανασκαφές αυτές διεξάγονται από περιφερειακούς και εθνικούς εμπειρογνώμονες υπό την επίβλεψη των εθνικών αρχών και της ομάδας πολιτιστικής κληρονομιάς του TAP. Το ΣΔΠΚ του TAP για την Αλβανία καθορίζει τις απαιτήσεις για την αντιμετώπιση γνωστών θέσεων πολιτιστικής κληρονομιάς κατά τη διάρκεια της κατασκευής και περιλαμβάνει μια διαδικασία «τυχαίων ευρημάτων». Η διαχείριση τυχόν ευρημάτων θα πραγματοποιηθεί σύμφωνα με τις αλβανικές ρυθμιστικές απαιτήσεις και τα ισχύοντα πρότυπα των δανειστών. Ιταλία Τα στοιχεία βάσης καταδεικνύουν ότι υπάρχει σχετικά περιορισμένος αρχαιολογικός κίνδυνος στην Ιταλία. Οι περισσότερες ενδείξεις γνωστής πολιτιστικής κληρονομιάς εντός ή πλησίον της όδευσης του αγωγού σχετίζονται με αγροτικά κτίσματα (αχυρώνες και μικρά σπίτια), τοιχία από ξερολιθιά και διάσπαρτα κεραμικά θραύσματα. Η παρουσία κεραμικών θραυσμάτων υποδηλώνει την πιθανή ανακάλυψη προηγουμένως άγνωστων θέσεων πολιτιστικής κληρονομιάς κατά την εκτέλεση προκαταρκτικών εργασιών αξιολόγησης και των επακόλουθων χωματουργικών εργασιών για την κατασκευή. Εάν, κατά τη διάρκεια της κατασκευής, αποκαλυφθούν προηγουμένως άγνωστες θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς, η ομάδα του TAP στην Ιταλία θα συνεργαστεί στενά με τις τοπικές αρχές. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές σε αυτήν την περιοχή είναι πιθανόν να διευρύνουν σημαντικά τις γνώσεις των αρχαιολόγων σε αυτήν την ορεινή περιοχή και να ενισχύσουν την ικανότητα των περιφερειακών αρχών να σχεδιάσουν μελλοντικά αναπτυξιακά έργα. 40

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Υποθαλάσσιες επιπτώσεις και αντιμετώπισή τους Περιβαλλοντικές επιπτώσεις Οι κυριότερες επιπτώσεις του έργου στο θαλάσσιο περιβάλλον αφορούν την απώλεια ή τη διαταραχή των ενδιαιτημάτων του θαλάσσιου βυθού, τα αυξημένα επίπεδα θολερότητας λόγω των προσωρινά αυξημένων αιωρούμενων ιζημάτων, την κάλυψη λόγω εναπόθεσης ιζημάτων και τον υποβρύχιο θόρυβο. Έχοντας τη δυνατότητα να επηρεάσουν ευαίσθητους «βενθικούς» (εντός ή επί του ωκεάνιου πυθμένα) οικοτόπους και είδη, ψάρια, θαλάσσια θηλαστικά και χελώνες, οι επιπτώσεις αυτές συνδέονται κυρίως με επεμβατικές εργασίες στον θαλάσσιο βυθό κατά τη διάρκεια της κατασκευής, συμπεριλαμβανομένων δραστηριοτήτων όπως είναι η βυθοκόρηση,η διάνοιξη τάφρων, η επιχωμάτωση, η εγκατάσταση υποστηριγμάτων, ητοποθέτηση σωλήνων, η προστασία αγωγών και η τοποθέτηση αγκυρώσεων. Η βυθοκόρηση περιλαμβάνει τη μετακίνηση και τη μετεγκατάσταση των ιζημάτων του θαλάσσιου βυθού. Καθώς απελευθερώνονται στη στήλη ύδατος, αιωρούνται σε ένα πλούμιο, αυξάνοντας τη θολερότητα και πιθανόν καλύπτοντας τα βενθικά είδη όταν τα ιζήματα εναποτίθενται ξανά από το πλούμιο. Στα αλβανικά ρηχά ύδατα κοντά στην ακτή, απαιτείται βυθοκόρηση για να διευκολυνθεί η πρόσβαση των σκαφών εργασίας κατά τη διάρκεια της κατασκευής και να διασφαλιστεί ότι ο αγωγός είναι θαμμένος σε επαρκές βάθος ούτως ώστε να μην επηρεαστεί από τις φυσικές μετακινήσεις ιζημάτων στην ξηρά. Στα ιταλικά παράκτια ύδατα θα χρειαστεί ελάχιστη βυθοκόρηση λόγω της χρήσης μικροσήραγγας στο σημείο προσαιγιάλωσης για την άμβλυνση τυχόν επιπτώσεων σε παράκτια ενδιαιτήματα. Η αυξημένη θολερότητα και η κάλυψη λόγω της εκ νέου απόθεσης αιωρούμενων ιζημάτων μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στα προσκολλημένα δίθυρα είδη, όπως τα σφουγγάρια, και σε είδη θαλάσσιας βλάστησης που χρειάζονται φως για τη φωτοσύνθεση. Εκτός από τη χρήση μικροσήραγγας για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων, ο TAP πραγματοποιεί δράσεις εκτεταμένης παράκτιας παρακολούθησης και αντιμετώπισης στα ιταλικά ύδατα για την αντιμετώπιση ζητημάτων που σχετίζονται με την απελευθέρωση αιωρούμενων ιζημάτων κατά την κατασκευή. Πέραν του θαλάσσιου τμήματος, η εγκατάσταση του αγωγού δεν θα περιλαμβάνει βυθοκόρηση. Οι φυσικές διαταραχές θα περιορίζονται στην τοποθέτηση του αγωγού στον πυθμένα από ένα σκάφος, στην τοποθέτηση μηχανισμών αγκύρωσης και, σε κάποιες περιορισμένες περιοχές, στην τοποθέτηση δομών από σκυρόδεμα, χάλυβα ή πετρώματα - για παράδειγμα, για τη διασταύρωση με υφιστάμενα καλώδια και αγωγούς ή για την αποφυγή τριβής των ιζημάτων στο κάτω μέρος του αγωγού. Οι περισσότερες επιπτώσεις στον θαλάσσιο βυθό και την ποιότητα των υδάτων είναι βραχυπρόθεσμες, προσωρινές και αναστρέψιμες. Η μόνη μακροπρόθεσμη επίπτωση είναι η απώλεια ενδιαιτημάτων εντός του άμεσου αποτυπώματος του αγωγού και, σε ορισμένα σημεία, το άμεσο αποτύπωμα των υποστηρικτικών δομών του. Θα εφαρμοστούν μέτρα αντιμετώπισης για την αποφυγή ή την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στα ευαίσθητα βενθικά ενδιαιτήματα. Στο πλαίσιο των εργασιών κατασκευής, θα εγκατασταθούν προσωρινά υποστηρίγματα και στα δύο σημεία προσαιγιάλωσης. Στην Αλβανία, αυτά θα έχουν τη μορφή προσωρινού προφράγματος, ενώ στην Ιταλία θα αποτελούν ένα από τα μέτρα αντιμετώπισης στο σημείο εξόδου της μικροσήραγγας για τη μείωση των ιζημάτων που απελευθερώνονται και των επιπτώσεών τους στη θαλάσσια βλάστηση. Οι εργασίες πασσάλωσης σε παράκτιες και διαπαλιρροϊκές περιοχές παράγουν υποβρύχιο θόρυβο, ο οποίος ενδέχεται να έχει επιπτώσεις στα ψάρια, τα θαλάσσια θηλαστικά και τις χελώνες. Έγινε προσομοίωση αξιολόγησης των επιπτώσεων του υποβρύχιου θορύβου προκειμένου να εμπεριστατωθεί η αξιολόγηση του ΤΑΡ και τα μέτρα αντιμετώπισης των πιθανών επιπτώσεων στα ψάρια, τα θαλάσσια θηλαστικά και τις χελώνες. Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις θορύβου και κραδασμών θα προκύψουν κατά τη διάρκεια των εργασιών εγκατάστασης προφράγματος στην Αλβανία. Αυτές θα διαρκέσουν για μεγαλύτερο διάστημα από ό,τι οι πιο περιορισμένες εργασίες πασσάλωσης στο σημείο εξόδου της μικροσήραγγας στην Ιταλία. Ο TAP θα συντάξει ένα Πρωτόκολλο Αντιμετώπισης των επιπτώσεων στα Θαλάσσια Θηλαστικά (ΠΑΘΘ) για την αντιμετώπιση και διαχείριση των επιπτώσεων του υποβρυχίου θορύβου. Το γεγονός αυτό θα ωφελήσει επίσης τις χελώνες και τα ψάρια. Εκπαιδευμένοι παρατηρητές θαλάσσιων θηλαστικών θα είναι παρόντες κατά τη διάρκεια όλων των εργασιών πασσάλωσης. Σε περίπτωση που εντοπιστούν κοντά φώκιες ή κητοειδή (δηλαδή φάλαινες, δελφίνια ή φώκαινες), οι εργασίες δεν θα ξεκινήσουν (ή θα ανασταλούν) μέχρι αυτά να απομακρυνθούν μόνα τους από την περιοχή. Οι δραστηριότητες κατασκευής των σημείων προσαιγιάλωσης είναι προγραμματισμένες να εφαρμοστούν εκτός της περιόδου αναπαραγωγής της χελώνας, οι δε έρευνες για τις χελώνες θα συνεχιστούν για να διασφαλιστεί ο εντοπισμός τυχόν ευάλωτων τόπων αναπαραγωγής και η λήψη κατάλληλων μέτρων αντιμετώπισης. 41

Στην Αλβανία, η μελέτη της διαθέσιμης βιβλιογραφίας για τοποθεσίες φωλιάσματος χελωνών και οι συζητήσεις με ειδικούς στη χώρα επιβεβαίωσαν την απουσία χελωνών που φωλιάζουν στο σημείο προσαιγιάλωσης. Το γεγονός επιβεβαιώθηκε από τον TAP με τη διενέργεια συγκεκριμένης έρευνας πεδίου που διεξήχθη μεταξύ Ιουλίου και Σεπτεμβρίου 2017. Η ιταλική ΜΠΚΕ του TAP αναφέρει ότι, σε σπάνιες περιπτώσεις, έχει παρατηρηθεί φώλιασμα χελωνών στο σημείο προσαιγιάλωσης στην Ιταλία ή πλησίον αυτού. Τα διαπαλιρροϊκά έργα θα περιλαμβάνουν την κατασκευή μικροσήραγγας για τη διασύνδεση των υποθαλάσσιων και χερσαίων τμημάτων του αγωγού, αποφεύγοντας έτσι σημαντικές επιπτώσεις στις συγκεκριμένες παραλίες. Ο TAP πραγματοποιεί συνεχή ειδική παρακολούθηση για το περιβάλλον, την οικολογία και τη βιοποικιλότητα, προκειμένου να επικαιροποιεί τα προσαρμόσιμα σχέδια αντιμετώπισης και διαχείρισης που αντιμετωπίζουν τις επιπτώσεις του έργου. Οι προγραμματισμένες δραστηριότητες αντιμετώπισης, εκτός από παρατηρητές θαλάσσιων θηλαστικών, περιλαμβάνουν προτιμώμενες τεχνικές δονητικής πασσάλωσης, οι οποίες, όπως προέβλεψε η μοντελοποίηση του υποβρύχιου θορύβου, θα προκαλέσουν αδύναμες μόνο συμπεριφορικές αντιδράσεις σε περίπτωση παρουσίας ειδών, και μια προσέγγιση «μαλακής εκκίνησης» για να διασφαλιστεί ότι τα επίπεδα θορύβου θα αυξάνονται σταδιακά ώστε να ελαχιστοποιηθεί η έκθεση σε κινδύνους και αιφνιδιασμό. Υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά Πιθανές πηγές επιπτώσεων στην υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά (κυρίως ναυάγια) μπορεί να προκύψουν από δραστηριότητες που διαταράσσουν τον βυθό της θάλασσας, όπως η προετοιμασία του σημείου προσαιγιάλωσης, η απομάκρυνση των ιζημάτων και η εκσκαφή ορυγμάτων, η τοποθέτηση σωλήνων και μηχανισμών αγκύρωσης. Οι προσπάθειες προγραμματισμού περιλάμβαναν την ολοκλήρωση μιας σειράς ερευνών πριν από την κατασκευή, με τη χρήση τηλεανίχνευσης για τον εντοπισμό πιθανών υποβρύχιων αρχαιολογικών θέσεων. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των ερευνών εξετάστηκαν από επαγγελματίες αρχαιολόγους και καταρτίστηκε ένα αρχικό σχέδιο για την αποφυγή υποβρύχιων θέσεων, το οποίο θα κατεύθυνε την κατασκευή. Τα μέτρα αποφυγής και προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς κατά τη φάση κατασκευής περιλαμβάνουν συμπληρωματικές έρευνες πριν την κατασκευή, για τον τελικό επιλεγμένο διάδρομο εγκατάστασης του αγωγού, αρχαιολογική παρακολούθηση και την εφαρμογή διαδικασίας «τυχαίων ευρημάτων» με έναν επαγγελματία αρχαιολόγο, ο οποίος θα επιβλέπει τις εργασίες, και τη χρήση πρωτοκόλλου «παύσης εργασιών» σε περίπτωση που εντοπιστεί κάποια προηγουμένως άγνωστη θέση πολιτιστικής κληρονομιάς. Γεωλογικοί κίνδυνοι Ως γεωλογικός κίνδυνος νοείται μια γεωλογική κατάσταση που μπορεί να οδηγήσει σε εκτεταμένες ζημιές ή κινδύνους. Η Ομάδα Διασφάλισης Γεωλογικών Κινδύνων (Geohazard Assurance Team - GHAT) του TAP παρέχει τεχνική εποπτεία για τη διερεύνηση των γεωλογικών κινδύνων που ενδέχεται να επηρεάσουν τον αγωγό και την αντιμετώπισή τους μέσω της επιλογής της όδευσης, της μηχανικής μελέτης και της παρακολούθησης. Με τη συμμετοχή της GHAT, όπου ήταν σκόπιμο, ο TAP βελτιστοποίησε την όδευση, δίνοντας έμφαση στην αποφυγή γεωλογικών κινδύνων και, μόνο αφού εξαντλήθηκαν οι εν λόγω δυνατότητες, στηρίχθηκε σε μέτρα αντιμετώπισης όπου ήταν εφικτό. Κατολισθήσεις Οι κατολισθήσεις αποτελούν τον κύριο γεωλογικό κίνδυνο για την κατασκευή του αγωγού σε ορεινά εδάφη. Ο TAP εφαρμόζει αυστηρά τις βέλτιστες διεθνείς πρακτικές αντιμετώπισης: Αποφεύγοντας τις τομές κατά μήκος απότομων πλαγιών. Κατασκευάζοντας μόνιμα μέτρα σταθεροποίησης και αποστράγγισης όπου απαιτούνται τομές, με επαρκή πρόβλεψη συντήρησης. Αποφεύγοντας υφιστάμενες κατολισθήσεις. Μεγιστοποιώντας τη χρήση σταθερών κορυφογραμμών και οροπεδίων με ταφή του αγωγού σε αρκετά βαθύ όρυγμα. Μεταβαίνοντας σε υψηλότερα ή χαμηλότερα υψόμετρα με απότομες ανόδους και καθόδους κατά μήκος σταθερών υψωμάτων ή ακολουθώντας την κλίση της πλαγιάς για να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος κατολίσθησης. Χρησιμοποιώντας προστατευτικά αναχώματα, όποτε απαιτείται, για να διασφαλιστεί ότι τα υδάτινα ρεύματα δεν θα αποδυναμώσουν τις πλαγιές, προκαλώντας αστάθεια. 42

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Διασταυρώσεις ποταμών Στη κατασκευή του αγωγού καθώς διασχίζει τη χώρα, οι διασταυρώσεις με ποτάμια παρουσιάζουν τους υψηλότερους γεωλογικούς κινδύνους. Η εταιρεία του έργου διασφαλίζει ότι οι διασταυρώσεις ποταμών θα εγκατασταθούν εκτός και κάτω από την ενεργό ζώνη ορμητικών νερών/διάβρωσης και θα παρακολουθούνται και θα συντηρούνται καθ όλη τη διάρκεια λειτουργίας του αγωγού. Ο TAP έχει αναθέσει μελέτες διασταυρώσεων ποταμών σε έμπειρους μηχανικούς που συνεργάζονται με επιστήμονες υδρομηχανικής και γεωμορφολόγους (ειδικούς στη μορφή και τη λειτουργία των ρευμάτων και την αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον φυσικό τοπίο). Οι ειδικοί διασταύρωσης ποταμών της GHAT συνεργάστηκαν με τους αναδόχους του TAP στην εξέταση όλων των διασταυρώσεων ποταμών, στην επιβεβαίωση της σκοπιμότητας των θέσεων διασταύρωσης, στη διασφάλιση της κατάλληλης ταξινόμησης και της εφαρμοσιμότητας του καθορισμένου πρότυπου σχεδίου και στην αξιολόγηση σημαντικών διασταυρώσεων για να εκτιμήσουν τις απαιτήσεις σχεδιασμού ή να επιβεβαιώσουν τα προκαταρκτικά σχέδια. Η GHAT διεξάγει συνεχείς επιτόπιους ελέγχους κατά τη διάρκεια της κατασκευής για να εξασφαλίσει την ακεραιότητα κάθε διασταύρωσης ποταμού και να συνδράμει στην ανάπτυξη σχεδίων παρακολούθησης και συντήρησης. Συνολικά, υπάρχουν 84 σημαντικές διασταυρώσεις με ποτάμια στην όδευση του TAP: 62 στην Ελλάδα και 22 στην Αλβανία. Γεωλογικά ρήγματα Η ρηγμάτωση που οδηγεί σε επιφανειακή ρήξη είναι ένα σημαντικό ζήτημα για τους θαμμένους αγωγούς που διέρχονται από ζώνες ρηγμάτων. Ο TAP και οι ανάδοχοί του έχουν πραγματοποιήσει έρευνες σε Ελλάδα και Αλβανία για τον εντοπισμό και τον χαρακτηρισμό ενεργών ρηγμάτων που διασταυρώνονται με την όδευση του αγωγού. Η GHAT πραγματοποίησε επίσης επιτόπιες επισκέψεις μαζί με γεωλόγους των αναδόχων κατά τη διάρκεια των ερευνών τους και της εκσκαφής του ορύγματος. Το όρυγμα θα διανοιχτεί σε επαρκές πλάτος ώστε να μπορεί ο αγωγός να μετατοπιστεί εντός του υλικού επανεπίχωσης για να εξυπηρετήσει τυχόν απότομη μετατόπιση στην επιφάνεια του εδάφους. Ρευστοποίηση εδάφους Ρευστοποίηση του εδάφους συντελείται όταν τα σεισμικά κύματα περνούν από κορεσμένα ή μερικώς κορεσμένα εδάφη, προκαλώντας απώλεια αντοχής και ακαμψίας, με αποτέλεσμα να συμπεριφέρονται σαν ρευστά. Όταν η ρευστοποίηση οδηγεί σε μεγάλη μετατόπιση του εδάφους μπορεί να προκύψουν φθορές στον αγωγό. Ο κίνδυνος ρευστοποίησης για τον TAP είναι υψηλότερος στις επίπεδες αγροτικές περιοχές της Δυτικής Αλβανίας και στις πεδινές αγροτικές περιοχές στα πρώτα 50 χιλιόμετρα της όδευσης στη Δυτική Ελλάδα. Η εταιρεία του έργου πραγματοποίησε προκαταρκτική αξιολόγηση σεισμικού κινδύνου κατά τη φάση FEED. Εξετάστηκαν πιθανές σεισμικές πηγές, μεγέθη και εκτιμώμενες κινήσεις εδάφους για περιόδους επανεμφάνισης 475 ετών και 2.475 ετών κατά μήκος της όδευσης του αγωγού, όπως απαιτείται από τους διεθνείς κώδικες κατασκευής. Στη συνέχεια διεξήχθη ανάλυση της δυναμικής κάθε τοποθεσίας. Στην Ελλάδα, λόγω της έκτασης του κινδύνου ρευστοποίησης, ο TAP εκπόνησε συμπληρωματικές μελέτες σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα για τον αντισεισμικό σχεδιασμό των κατασκευών (Eurocode 8). Η συγκεκριμένη ανάλυση είχε ως αποτέλεσμα τη συνολική μείωση του εκτιμώμενου κινδύνου ρευστοποίησης. Στις διασταυρώσεις με ρήγματα, σύμφωνα με τη βέλτιστη διεθνή πρακτική, ο αγωγός θα κατασκευαστεί σε ρηχή τάφρο και θα επιχωματωθεί με άδετο κοκκώδες υλικό (συνήθως άμμο, χαλίκι ή ισομεγέθεις θραυστούς λίθους). 43

Ο αγωγός θα θαφτεί με επαρκή κάλυψη εδάφους ως μέσο αντιστάθμισης της πιθανότητας κινήσεων που προκαλούνται από ρευστοποίηση. Η πίεση που ασκείται στον αγωγό εξαιτίας αυτού του φαινομένου εκτιμάται ότι είναι ασήμαντη και σίγουρα εντός των ορίων του ισχύοντος κώδικα. Το μήκος του αγωγού στην Αλβανία, που ενδεχομένως να επηρεαστεί από την αποκαλούμενη «ανύψωση λόγω άνωσης» του αγωγού, είναι ένα έως τρία χιλιόμετρα και θα αντιμετωπιστεί είτε με την τοποθέτηση μηχανισμών αγκύρωσης είτε, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα, με κατάλληλο βάθος ορύγματος και κάλυψη εδάφους. Σεισμική κίνηση του εδάφους και επιπτώσεις διάδοσης κύματος Η διάδοση σεισμικού κύματος είναι ένα φαινόμενο κατά το οποίο πρωτεύοντα και δευτερεύοντα ενεργειακά κύματα διαδίδονται ραγδαία από την πηγή ενός σεισμού στα περιβάλλοντα πετρώματα και στο έδαφος. Ένας αγωγός θαμμένος στο έδαφος που υπόκειται στη διέλευση των επιφανειακών κυμάτων θα παρουσιάσει διατμητική παραμόρφωση και παραμόρφωση λόγω κάμψης. Οι ανάδοχοι του TAP έχουν υπολογίσει αυτές τις πιθανές παραμορφώσεις και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο σχεδιασμός του αγωγού θα αντέξει τις συνέπειες αυτές, χωρίς να ζημιωθεί η ακεραιότητά του. Καρστικοί σχηματισμοί Οι καρστικοί σχηματισμοί είναι ένα φυσικό τοπίο που σχηματίζεται από τη διάλυση ευδιάλυτων πετρωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του ασβεστόλιθου και του δολομίτη, από υπόγεια ύδατα. Συνήθως χαρακτηρίζονται από άγονα, βραχώδη εδάφη, σπηλιές, βυθίσματα, υπόγεια ποτάμια, και την απουσία επιφανειακών ρευμάτων και λιμνών. Η πιθανότητα κατάρρευσης του εδάφους αποτελεί αναγνωρισμένη απειλή για τους αγωγούς. Εξειδικευμένοι γεωλόγοι ανέλυσαν τους κινδύνους των καρστικών σχηματισμών για κάθε χώρα, και στη συνεχεία αυτή η ανάλυση εξετάστηκε από την GHAT. Ο κίνδυνος στην Ελλάδα και την Αλβανία θεωρείται χαμηλός και γενικά αποφεύγεται από την όδευση του ΤΑΡ. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες τοποθεσίες όπου απαιτούνται μέτρα αντιμετώπισης. Η ανάλυση γεωλογικών κινδύνων εξέτασε επίσης περιβαλλοντικές ευαισθησίες για να εξασφαλιστεί ότι η τελική μέθοδος διέλευσης είναι αποδεκτή. Σωρευτικές επιπτώσεις Η διαδικασία Εκτίμησης Σωρευτικών Επιπτώσεων (ΕΣΕ) του TAP αποσκοπεί στον εντοπισμό και, όπου είναι δυνατόν, στην εξάλειψη ή ελαχιστοποίηση των δυσμενών περιβαλλοντικών ή κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων από το έργο και τις συναφείς εγκαταστάσεις του. Προσδιορίζει τους κινδύνους για εκτιμητέα περιβαλλοντικά και πολιτιστικά στοιχεία, όπως: Φυσικά χαρακτηριστικά, ενδιαιτήματα, πληθυσμοί άγριας πανίδας (π.χ. βιοποικιλότητα). Υπηρεσίες οικοσυστήματος. Φυσικές διεργασίες (π.χ. κύκλοι νερού και θρεπτικών ουσιών, μικροκλίμα). Κοινωνικές συνθήκες (π.χ. υγεία, οικονομία). Πολιτιστικές πτυχές (π.χ. παραδοσιακές θρησκευτικές τελετές). Η ΕΣΕ κάνει διάκριση μεταξύ της διαχείρισης σημαντικών σωρευτικών επιπτώσεων που συνδέονται με το έργο - όπου ο TAP έχει τον έλεγχο των μέτρων αντιμετώπισης και διαχείρισης - και εκείνων που δεν εμπίπτουν στην εποπτεία του TAP καθώς άλλα έργα αποτελούν την κύρια αιτία. Η ΕΣΕ του TAP αναζήτησε την πηγή των επιπτώσεων εντός ακτίνας 20 χλμ. από τη χερσαία όδευση και 50 χλμ. από την υποθαλάσσια όδευση του αγωγού. Η ΕΣΕ εξέτασε τις ακόλουθες πηγές επιπτώσεων: Τρέχοντα έργα τρίτων: - Ο πρόσφατα κατασκευασμένος αγωγός φυσικού αερίου του ΔΕΣΦΑ που βρίσκεται σε λειτουργία, ο οποίος μοιράζεται τον διάδρομο του TAP για περίπου 230 χλμ. στην Ελλάδα. Η Εγνατία Οδός και οι συνδετήριες εθνικές οδοί στην Ελλάδα. - Τα υφιστάμενα αιολικά πάρκα στην Ελλάδα. - Το εν λειτουργία κοίτασμα πετρελαίου Patos Marinza στην Αλβανία. Οι σχετικές εγκαταστάσεις έργου. Εύλογα καθορισμένα ή προβλεπόμενα έργα τρίτων: 17 στην Ελλάδα, 9 στην Αλβανία και 11 στην Ιταλία. Αυτά περιλαμβάνουν αναπτυξιακά έργα όπως φωτοβολταϊκούς σταθμούς, αιολικά πάρκα, υδροηλεκτρικά εργοστάσια, αρδευτικά φράγματα και οδικές αρτηρίες. Αναπτυξιακά έργα ή δραστηριότητες που επέφερε ο TAP, όπως οι βελτιωμένες συνδέσεις προς απομακρυσμένες περιοχές και ποτάμια μετά την κατασκευή δρόμων πρόσβασης. Άλλες πηγές ανθρώπινων και φυσικών πιέσεων, όπως η βιομηχανική ανάπτυξη, η αστικοποίηση, το κυνήγι, η αλιεία, η διάβρωση του εδάφους, η ενέργεια και η εξόρυξη μεταλλευμάτων, οι μεταφορές και ο τουρισμός. 44

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 07. Αντιμετώπιση Πώς θα αντιμετωπιστούν τυχόν επιπτώσεις στο περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά; Στο πλαίσιο της ΕΣΕ, ο TAP προέβη σε εξωτερικές διαβουλεύσεις με κρατικές υπηρεσίες, μη κυβερνητικούς οργανισμούς και ερευνητικούς οργανισμούς και στις τρεις χώρες, με συνολικά 31 συμμετέχοντες. Αντιμετώπιση σωρευτικών επιπτώσεων Η ΕΣΕ εντοπίζει πρόσθετα μέτρα αντιμετώπισης που πρέπει να εφαρμοστούν τόσο από τον TAP όσο και σε συνεργασία με άλλους φορείς ανάπτυξης έργων, φορείς εκμετάλλευσης ή/και κρατικές υπηρεσίες για τη μείωση των πιθανών σωρευτικών επιπτώσεων. Πολλά από τα ειδικά μέτρα αντιμετώπισης του TAP που προσδιορίστηκαν κατά τη διάρκεια των ΜΠΚΕ αντιμετωπίζουν επίσης τον σωρευτικό αντίκτυπο ή θα μειώσουν τη συμβολή του ΤΑΡ στις ενδεχόμενες σωρευτικές επιπτώσεις. Στις βασικές στρατηγικές διαχείρισης για την αντιμετώπιση ορισμένων σωρευτικών επιπτώσεων που εντοπίζονται στη ΕΣΕ, συγκαταλέγονται: Η συνεχιζόμενη κοινωνική και περιβαλλοντική στρατηγική επενδύσεων για την υποστήριξη των κοινοτήτων (βλ. κεφάλαιο 4). Ένα Σχέδιο Διαχείρισης Εκπομπών Αερίων του Θερμοκηπίου, το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη για τη φάση λειτουργίας, προκειμένου να εξεταστούν οι βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές, η παρακολούθηση των αερίων του θερμοκηπίου, η υποβολή εκθέσεων και οι στόχοι, καθώς και τα μέτρα ελέγχου κατά τη λειτουργία. Περαιτέρω διαβουλεύσεις για τη διερεύνηση ανταλλαγής δεδομένων και από κοινού δραστηριοτήτων παρακολούθησης και συμμετοχής για την αξιοποίηση της συνδυασμένης ικανότητας του TAP και άλλων οργανισμών. Διασυνοριακές επιπτώσεις Ο TAP έχει συζητήσει τις διασυνοριακές επιπτώσεις του έργου, και έχει υποβάλει επίσημες κοινοποιήσεις στα υπουργεία περιβάλλοντος της Ιταλίας, της Αλβανίας και της Ελλάδας σύμφωνα με τη Συνθήκη για την Εκτίμηση των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σε Διασυνοριακό Πλαίσιο (Espoo, 1991). Η Τουρκία δεν έχει υπογράψει τη συνθήκη. Η πιθανότητα να υπάρξουν διασυνοριακές επιπτώσεις που συνδέονται με τη διέλευση του ποταμού Έβρου στα ελληνοτουρκικά σύνορα θα ελαχιστοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό με τη χρήση τεχνικής χωρίς διάνοιξη ορύγματος και ειδικού σχεδίου υδροστατικής δοκιμής για τη συγκεκριμένη τοποθεσία. Οι μελέτες δεν αποκάλυψαν πιθανές διασυνοριακές επιπτώσεις μεταξύ Ιταλίας και Αλβανίας, σχετιζόμενες με την υδροαστατική δομική. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, η κύρια πιθανή πηγή διασυνοριακών επιπτώσεων από την Ελλάδα στην Τουρκία είναι ο σταθμός συμπίεσης που απέχει περίπου 3,2 χλμ. από τα σύνορα. Ωστόσο, τα μοντέλα διασποράς αέριων ρύπων και διάδοσης του θορύβου από το έργο έδειξαν ότι δεν αναμένονται σημαντικές διασυνοριακές επιπτώσεις. Ο προβλεπόμενος σταθμός συμπίεσης στην Αλβανία για την επέκταση της μεταφορικής ικανότητας στα 20 δισ. κ.μ. ετησίως θα απέχει περίπου 4 χλμ. από τα ελληνικά σύνορα. Η μοντελοποίηση του έργου δεν καταδεικνύει σημαντικές επιπτώσεις στην ποιότητα του αέρα ή οπτικές επιπτώσεις για την Ελλάδα. Μη κανονική λειτουργία και απρόβλεπτα γεγονότα Η σύγχρονη μεταφορά φυσικού αερίου θεωρείται πολύ ασφαλής λόγω των υψηλών επιπέδων των ευρωπαϊκών και διεθνών προτύπων ασφαλείας και της χρήσης καθιερωμένης τεχνολογίας αιχμής. Ο TAP έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με τα εν λόγω εθνικά και διεθνή πρότυπα. Ο TAP ελαχιστοποιεί τους κινδύνους από έκτακτα συμβάντα μέσω της όδευσης του αγωγού, της τεχνικής μελέτης του αγωγού και των σχετικών υποδομών. Αυτό περιλαμβάνει αποστάσεις ασφαλείας του αγωγού από οικισμούς και πληθυσμούς, προστασία της ακεραιότητας του αγωγού και συστήματα ανίχνευσης διαρροών, και τακτική συντήρηση και επιθεώρηση. Τα μέτρα ασφάλειας του έργου για το υποθαλάσσιο τμήμα του αγωγού θα περιλαμβάνουν προστασία από τη διάβρωση και πρόληψη φθοράς από τρίτους, όπως π.χ. από την αλιεία και τη θαλάσσια κυκλοφορία. Η ακεραιότητα του υποθαλάσσιου αγωγού θα παρακολουθείται με τακτικές εργασίες συντήρησης και επιθεώρησης. Θα υπάρχουν Σχέδια Αντιμετώπισης Εκτάκτου Ανάγκης για τη φάση λειτουργίας, σύμφωνα με τις εθνικές, διεθνείς και ευρωπαϊκές απαιτήσεις, με στόχο τη διαχείριση του σχεδιασμού απόκρισης και αντιμετώπισης με τους αρμόδιους κρατικούς οργανισμούς και τους εξωτερικούς ενδιαφερόμενους φορείς. Μάθετε περισσότερα για τις δραστηριότητες αντιμετώπισης των επιπτώσεων του TAP: https://www.tap-ag.com/resource-library/referencedocuments/project-finance-disclosure 45

08 Οφέλη Το πρόγραμμα ΚΠΕ του TAP επιδιώκει να συμβάλει με βιώσιμο και συμμετοχικό τρόπο στη βελτίωση της διαβίωσης και της ποιότητας ζωής στις κοινότητες που βρίσκονται πλησίον του αγωγού. Βασιζόμενος στον εκτεταμένο διάλογο με τις τοπικές κοινότητες, ο TAP εστιάζει το πρόγραμμα στους εξής τομείς: Πώς θα ωφεληθούν οι κοινότητες από το έργο; Κατά τη διάρκεια της κατασκευής, θα υπάρξουν ορισμένες διαταραχές στη ζωή, τα μέσα διαβίωσης και το περιβάλλον των διαφόρων κοινοτήτων κατά μήκος της όδευσης του αγωγού. Ο TAP δεσμεύεται να εφαρμόσει μέτρα αντιμετώπισης αυτών των επιπτώσεων και να αποφέρει οφέλη στους ανθρώπους που επηρεάζονται από το έργο. Προκειμένου να ανταποκριθεί στις συγκεκριμένες κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανάγκες αυτών των κοινοτήτων, ο TAP έχει δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα Κοινωνικών και Περιβαλλοντικών Επενδύσεων (ΚΠΕ). Το έργο παρέχει επίσης σημαντικές ευκαιρίες απασχόλησης, κατάρτισης και επιχειρηματικής ανάπτυξης κατά τη φάση κατασκευής. Ως πολίτες των χωρών φιλοξενίας του TAP, οι κάτοικοι πλησίον του έργου θα επωφεληθούν επίσης από τα ευρύτερα οφέλη που θα προκύψουν από την παρουσία του αγωγού στην Ελλάδα, την Αλβανία και την Ιταλία. Αυτά τα οφέλη, άμεσα αλλά και έμμεσα, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, κυμαίνονται από μακροοικονομικά μέχρι και τοπικά οφέλη και ευκαιρίες. Κοινωνικές και περιβαλλοντικές επενδύσεις Ως κοινωνικές επενδύσεις νοούνται εθελοντικές συνεισφορές ή δράσεις εταιρειών στις περιοχές στις οποίες δραστηριοποιούνται, οι οποίες βοηθούν τις κοινότητες να ανταπεξέλθουν στις αναπτυξιακές τους προτεραιότητες και να επωφεληθούν από τις ευκαιρίες που δημιουργούνται από ιδιωτικές επενδύσεις με τρόπους που είναι βιώσιμοι και υποστηρίζουν τους επιχειρηματικούς σκοπούς. Ενίσχυση των μέσων διαβίωσης. Παροχή υποστήριξης για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην κοινότητα. Δυνατότητα απόκτησης βελτιωμένων δεξιοτήτων και ικανοτήτων μέσω της υποστήριξης πρωτοβουλιών εκπαίδευσης και κατάρτισης. Ενίσχυση της περιβαλλοντικής διαχείρισης, συμπεριλαμβανομένης της υποστήριξης της βιοποικιλότητας. Το πρόγραμμα ΚΠΕ υλοποιείται από τα γραφεία χώρας επί τη βάσει μιας στρατηγικής κοινωνικών επενδύσεων που εφαρμόζεται σε ολόκληρο τον οργανισμό του ΤΑΡ. Αντικατοπτρίζει τη δέσμευση του TAP για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (ΕΚΕ), υποστηριζόμενη από τον Κώδικα Δεοντολογίας του TAP και την τήρηση των ισχυόντων εθνικών προτύπων και των προτύπων των δανειστών. Οι θεμελιώδεις αρχές του προγράμματος ΚΠΕ είναι: Συμμετοχικότητα: δυνατότητα ίσων ευκαιριών για όλους. Αυτό περιλαμβάνει την υποστήριξη της ισότητας των φύλων, τη δίκαιη συμμετοχή εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων και την προδραστική συμπερίληψη ευπαθών ομάδων. Συμμετοχή: δυνατότητα συλλογικής συμμετοχής σε επίπεδο κοινότητας, στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη έργων ΚΠΕ και στη σχετική λήψη αποφάσεων. Ενίσχυση ικανοτήτων: δημιουργία ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου μέσω στοχοθετημένων δραστηριοτήτων για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων συγκεκριμένων ατόμων και ομάδων. Αξιοποίηση των τοπικών πλεονεκτημάτων: εντοπισμός, ανάπτυξη και αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων και των δυνατοτήτων που ήδη υπάρχουν εντός της κοινότητας, αντί να δίνεται βαρύτητα αποκλειστικά και μόνο στις ανάγκες. Αειφορία: επιδίωξη να αποφευχθεί η εξάρτηση, να ενισχυθεί η αυτονομία και να δημιουργηθούν μακροπρόθεσμα οφέλη που μπορούν να ξεπεράσουν σε διάρκεια την παρεχόμενη από την εταιρεία στήριξη. 46

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 08. Οφέλη Πώς θα ωφεληθούν οι κοινότητες από το έργο; Αναγνωρίζοντας ότι κανένα έργο από μόνο του δεν μπορεί να καλύψει όλους τους στόχους του ΚΠΕ, ο TAP στηρίζει ένα χαρτοφυλάκιο έργων, τα οποία από κοινού ανταποκρίνονται στους στόχους του προγράμματος, συνεκτιμώντας παράλληλα τις ακόλουθες πτυχές για κάθε χώρα: Κατανομή μεταξύ γεωγραφικών περιοχών. Ανάγκη επίδειξης ουσιαστικής δέσμευσης στις περιοχές που επηρεάζονται από την κατασκευή. Εφαρμογή των μοντέλων που επελέγησαν στην εν λόγω χώρα. Ποικίλη δραστηριότητα για την υποστήριξη σχέσεων με διάφορες ομάδες ενδιαφερομένων. Προϋπολογισμός Ο προϋπολογισμός που έχει δεσμευτεί για το πρόγραμμα ΚΠΕ του TAP έχει ως εξής: Ιταλία 12,000,000 Aλβανία 14,000,000 Ελλάδα 32,000,000 Υλοποίηση ΚΠΕ Ελλάδα Ο TAP συνεργάστηκε με περιφερειάρχες και δημάρχους για να συμφωνήσουν τις τοπικές και περιφερειακές προτεραιότητες ΚΠΕ και την κατανομή του προϋπολογισμού. Η εταιρεία του έργου πραγματοποίησε περισσότερες από 340 συναντήσεις με ενδιαφερόμενους φορείς για την περαιτέρω βελτίωση τομέων κοινού ενδιαφέροντος όσον αφορά τις επενδύσεις ΚΠΕ του TAP. Ο TAP συζητά επίσης τις επενδύσεις του προγράμματος ΚΠΕ με την εθνική κυβέρνηση. Ο TAP έχει εντοπίσει τέσσερις τομείς προτεραιότητας: Μικρές επιχορηγήσεις: ένα συνεργατικό πρόγραμμα με το Δίκτυο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, υπό την αιγίδα του Συνδέσμου Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος. Η συνεργασία αυτή συνεχίζει να πραγματοποιεί δωρεές σύμφωνα με τις ανάγκες των κοινοτήτων. Υποδομές: υποστήριξη των δήμων στην υλοποίηση πρωτοβουλιών που σχετίζονται με υποδομές που συνεισφέρουν στην ποιότητα ζωής της κοινότητας όπως βελτίωση πάρκων, παιδικών χαρών, κοινοτικών κέντρων και τοπικών αγορών καθώς και ευρύτερων κοινοτικών στόχων, όπως η βελτίωση των συστημάτων διαχείρισης υδάτων και απορριμμάτων και η επέκταση ή η αναβάθμιση των γεωργικών αρδευτικών δικτύων. Θεματικό πρόγραμμα: Ο TAP θα προσφέρει ένα ευρύ φάσμα εξοπλισμού που επί του παρόντος λείπει λόγω των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η χώρα. Αυτό περιλαμβάνει ασθενοφόρα, απορριμματοφόρα και οχήματα διάσωσης. Ανάπτυξη ικανότητας: μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες ευκαιρίες σε τομείς που σχετίζονται με τις περιοχές των κύριων ενδιαφερομένων μερών του TAP. Τα γραφεία χώρας του TAP αναπτύσσουν πρωτοβουλίες που κυμαίνονται από τη γεωργική παραγωγή μέχρι την επαγγελματική κατάρτιση και εκπαίδευση. Αλβανία Ο TAP έχει διαβουλευτεί με ενδιαφερόμενα μέρη για να κατανοήσει τις ανάγκες της κοινότητας και τις αναπτυξιακές προτεραιότητες. Η διαβούλευση αυτή περιλάμβανε έρευνες, ομάδες εστίασης, συναντήσεις με κυβερνητικούς αξιωματούχους και ΜΚΟ και ανάλυση του κυβερνητικού αναπτυξιακού σχεδιασμού. Η διαβούλευση αυτή έδειξε ότι η ανεργία και τα μέσα διαβίωσης ήταν οι ανάγκες της κοινότητας με την υψηλότερη προτεραιότητα, ακολουθούμενες από την πρόσβαση σε νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής, πρόσβαση σε υποδομές, εκπαίδευση, και το περιβάλλον (απόβλητα και ρύπανση). Σε επίπεδο περιφερειών και δήμων, οι αναπτυξιακές παρεμβάσεις υψίστης προτεραιότητας αφορούσαν βελτιώσεις στο σύνολο του αγροτικού τομέα. Οι επενδυτικοί τομείς ΚΠΕ που έχουν προτεραιότητα στην Αλβανία είναι: Μέσα διαβίωσης στον αγροτικό τομέα. Υποδομές κοινοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων και του συστήματος υδροδότησης. Εκπαίδευση και κατάρτιση, συμπεριλαμβανομένης πρακτικής άσκησης και επαγγελματικής κατάρτισης στον τομέα της ενέργειας. Κοινοτική ασφάλεια, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε ιατρικά εφόδια και αύξηση της ευαισθητοποίησης. Εξοπλισμός εκτάκτου ανάγκης και δωρεές, για την αντιμετώπιση της κακοκαιρίας για παράδειγμα. 37 47

Ο μη κερδοσκοπικός τομέας στην Αλβανία έχει τη δυνατότητα συνεργασίας με τον TAP, έχοντας λάβει χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από διάφορες κυβερνήσεις και αναπτυξιακούς φορείς. Ιταλία Η εταιρεία του TAP στην Ιταλία προέβη σε εκτενή αξιολόγηση των αναγκών για να κατανοήσει τις αναπτυξιακές προτεραιότητες των κοινοτήτων και τον τρόπο με τον οποίο ο TAP μπορεί να ανταποκριθεί καλύτερα. Μια εις βάθος ανάλυση που πραγματοποίησε η εταιρεία του έργου, ενσωμάτωσε τα ευρήματα μελετών που διεξήχθησαν από ερευνητικούς οργανισμούς τρίτων με τα αποτελέσματα της διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη του TAP. Μέχρι σήμερα, ο TAP έχει πραγματοποιήσει περίπου 600 συναντήσεις για τις ΚΠΕ στην Ιταλία. Οι επιπτώσεις του έργου εντοπίζονται κυρίως στον δήμο Melendugno. Η περιοχή παρουσιάζει υψηλή ανεργία, ιδίως ανάμεσα στους νέους. Η οικονομική δραστηριότητα αποτελείται κυρίως από μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις στον τομέα του τουρισμού, των υπηρεσιών, της γεωργίας και της αλιείας. Ο πιθανός κίνδυνος περιβαλλοντικών ζημιών και οι επιπτώσεις στον τουρισμό από τις δραστηριότητες του TAP είναι από τις σημαντικότερες τοπικές ανησυχίες. Οι δημόσιες υποδομές και οι μεταφορικές συνδέσεις είναι ανεπαρκείς. Τα στοιχεία της μελέτης υπογράμμισαν την έντονη επιθυμία τοπικής εστίασης του προγράμματος ΚΠΕ του TAP, με υψηλό επίπεδο συμμετοχής των τοπικών θεσμών και των πολιτών. Οι επενδυτικοί τομείς που έχουν προτεραιότητα στην Ιταλία είναι: Μέσα διαβίωσης, με έμφαση στους τομείς του τουρισμού, της γεωργίας και της αλιείας. Περιβαλλοντική διαχείριση, εστιασμένη στον τουρισμό, τη γεωργία και το θαλάσσιο περιβάλλον. Ποιότητα ζωής των κοινοτήτων, ιδίως υπηρεσίες και υποδομές. Οι τρέχουσες πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν τη συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Σαλέντο για τη βελτίωση του τοπικού θαλάσσιου περιβάλλοντος, ένα πρόγραμμα μικρών επιχορηγήσεων, και ανάπτυξη της δυναμικότητας του τουριστικού τομέα, μέσω, παραδείγματος χάρη, επαγγελματικής κατάρτισης για τις τοπικές επιχειρήσεις εστίασης, μαθημάτων αγγλικής γλώσσας και τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ) για τους ντόπιους ανειδίκευτους πολίτες, και ενός έργου για την υποστήριξη της ανάπτυξης της αλιευτικής κοινότητας στο San Foca. Τον Αύγουστο του 2017, ο TAP προσκλήθηκε να παρευρεθεί στη διαθεσμική Στρογγυλή Τράπεζα για Κοινωνικές και Περιβαλλοντικές Επενδύσεις, η οποία εξετάσει προτάσεις ΚΠΕ και σχεδιάζει την υλοποίησή τους. Άλλα οφέλη για τις φιλοξενούσες κοινότητες Οι κοινότητες που βρίσκονται κατά μήκος της όδευσης του αγωγού TAP θα απολαμβάνουν τοπικά αλλά και ευρύτερα εθνικά οφέλη από την κατασκευή και λειτουργία του αγωγού. Τα οφέλη αυτά, άμεσα αλλά και έμμεσα, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, κυμαίνονται από μακροοικονομικά μέχρι και αμιγώς τοπικά. Η Ελλάδα, η Αλβανία και η Ιταλία θα επωφεληθούν στρατηγικά από την παρουσία του TAP, ενισχύοντας το κύρος τους στον ευρωπαϊκό ενεργειακό χάρτη ως περιφερειακές πύλες και ενεργειακοί κόμβοι. 48

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 08. Οφέλη Πώς θα ωφεληθούν οι κοινότητες από το έργο; Ανεξάρτητες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε αυτές τις χώρες υποδηλώνουν ότι ο TAP θα έχει θετικό αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη κάθε χώρας, ιδίως στη φάση της κατασκευής. Ελλάδα Σύμφωνα με μελέτη του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) για την αξιολόγηση των οικονομικών οφελών του έργου στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι θα απασχοληθεί εργατικό δυναμικό 2.700 ατόμων στην κύρια φάση κατασκευής, αριθμός που συνάδει με την παρακολούθηση της απασχόλησης από τον ίδιο τον TAP. Περίπου 20 έως 30 άτομα θα απασχολούνται ως μόνιμο εργατικό δυναμικό του συστήματος αγωγού και του σταθμού λειτουργίας. Η δημιουργία θέσεων απασχόλησης και επιχειρηματικών ευκαιριών σε τοπικό επίπεδο θα συμβάλει επίσης στην καλλιέργεια γνώσεων και δεξιοτήτων για τις τοπικές επιχειρήσεις και τους εργαζομένους. Ο TAP θα αποτελέσει επίσης πηγή άμεσων ξένων επενδύσεων στην Ελλάδα. Αλβανία Το εργατικό δυναμικό κατασκευής του έργου στην Αλβανία αποτελείται από περίπου 1.500 άτομα. Το μόνιμο εργατικό δυναμικό για το σύστημα αγωγού και τον σταθμό λειτουργίας θα είναι κατ εκτίμηση 20 έως 30 άτομα. Ο TAP θα διευκολύνει την ανάπτυξη των ενεργειακών υποδομών της Αλβανίας και θα προσελκύσει ξένες επενδύσεις στη χώρα. Το έργο αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες άμεσες ξένες επενδύσεις στην Αλβανία μέχρι σήμερα. Ο αγωγός θα συμβάλει στην εμπορική, φυσική και πολιτική ενοποίηση της Αλβανίας με την Ευρώπη, αυξάνοντας την περιφερειακή και γεωστρατηγική σημασία της χώρας, προωθώντας παράλληλα την οικονομική σταθερότητα και τα προβλεπόμενα ετήσια φορολογικά έσοδα. Ο TAP θα μπορούσε επίσης να στηρίξει την Αλβανία στην κάλυψη των εγχώριων ενεργειακών αναγκών της, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη μιας εσωτερικής αγοράς ενέργειας. Η Αλβανία επωφελείται ήδη από την οικοδόμηση και αναβάθμιση των οδών πρόσβασης και των γεφυρών για τη διευκόλυνση της κατασκευής του αγωγού. Ιταλία Μια ανεξάρτητη μελέτη οικονομικών επιπτώσεων στην Ιταλία (Nomisma Energia, 2012) υπέδειξε ότι, κατά τη διάρκεια των πρώτων τεσσάρων ετών της φάσης πριν την κατασκευή και της κατασκευής στην περιοχή της Απουλίας, ο TAP θα στηρίξει άμεσα 150 θέσεις μερικής και πλήρους απασχόλησης καθώς και 640 έμμεσες θέσεις μερικής και πλήρους απασχόλησης μέσω των τοπικών εταιρειών που εργάζονται στην υλοποίηση του έργου. Όταν ξεκινήσει η λειτουργία του TAP, θα χρειαστεί μόνιμο προσωπικό στον Τερματικό Σταθμό Παραλαβής για την παρακολούθηση των τοπικών ημερήσιων λειτουργιών και τη λειτουργία ολόκληρου του αγωγού. Για τη φάση λειτουργίας, διάρκειας 50 ετών περίπου, ο TAP θα στηρίξει άμεσα 32 θέσεις εργασίας καθώς και 150 έμμεσες θέσεις εργασίας ετησίως, μερικής και πλήρους απασχόλησης. Τα έσοδα που θα προκύψουν από το έργο κατά τη διάρκεια ζωής του αγωγού πιθανολογείται ότι θα έχουν θετικό αντίκτυπο στην οικονομία, με μακροπρόθεσμες τοπικές πληρωμές φόρων προς τον Δήμο Melendugno, ύψους περίπου μισού εκατομμυρίου ευρώ ετησίως. Μάθετε περισσότερα για τα οφέλη που θα αποκομίσουν οι κοινότητες από τον TAP: https://www.tap-ag.com/our-commitment/tothe-future και https://www.tap-ag.com/resourcelibrary/reference-documents/project-financedisclosure 49

09 Επιλογή όδευσης του TAP Πώς επελέγη η όδευση; Ο αγωγός θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την Κασπία στην Ευρώπη Το Shah Deniz 2 (SD2) είναι ένα κοίτασμα φυσικού αερίου στην Περιοχή της Κασπίας. Υπάρχουν δύο εναλλακτικοί προορισμοί για την παράδοση του φυσικού αερίου στην Ευρώπη, έκαστος με δύο σχετικές εναλλακτικές οδεύσεις: Νότια Ιταλία: Επέκταση του υφιστάμενου αγωγού διασύνδεσης Τουρκίας - Ελλάδας προς την Ιταλία, ή TAP Baumgarten, Αυστρία: ο αγωγός Nabucco West, μέσω Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Ουγγαρίας, ή ο αγωγός Νοτιοανατολικής Ευρώπης, μέσω Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας και Κροατίας. Το 2012, η κοινοπραξία Shah Deniz περιόρισε τις τέσσερις πιθανές οδεύσεις σε δύο: τον TAP ως την κατά προτεραιότητα όδευση του αγωγού προς την Ιταλία, και τον Nabucco West για την όδευση στην Αυστρία. Τον Ιούνιο του 2013, η κοινοπραξία επέλεξε τον TAP ως την προτεινόμενη όδευση για τη μεταφορά του αερίου της Κασπίας στην Ευρώπη. Προσέγγιση στην επιλογή της όδευσης Η επιλογή της τελικής όδευσης του αγωγού TAP καθοδηγήθηκε και υποστηρίχθηκε από μια συστηματική και σχολαστική διαδικασία περιβαλλοντικών και κοινωνικών βασικών μελετών, μελετών πολιτιστικής κληρονομιάς (ESCH) και διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η ακολουθούμενη προσέγγιση εστιάζει προοδευτικά από το ευρύτερο πλαίσιο στα συγκεκριμένα ζητήματα της εκάστοτε τοποθεσίας και περιλαμβάνει τη συμμετοχή εξωτερικών ενδιαφερομένων μερών, συμπεριλαμβανομένων κυβερνητικών αρχών, κοινοτήτων, επιμέρους νοικοκυριών, τεχνικών και επιστημονικών συμβούλων και αναδόχων κατασκευής. Ο διάδρομος του TAP καθορίστηκε χρησιμοποιώντας μια επαναληπτική διαδικασία επιλογής όδευσης, εφαρμόζοντας την εξής γενική προσέγγιση: 1. Προσδιορισμός μιας περιοχής διερεύνησης. 2. Εντοπισμός πιθανών μακροδιαδρόμων όδευσης εντός της περιοχής διερεύνησης. 3. Επιλογή προτιμώμενων οδεύσεων εντός των μακροδιαδρόμων. 4. Καθορισμός της τελικής όδευσης κατά τη διάρκεια των σταδίων εννοιολογικής μελέτης, τεχνικής προμελέτης εφαρμογής (front end engineering design - FEED) και λεπτομερούς σχεδιασμού. 50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 09. Επιλογή όδευσης του TAP Πώς επελέγη η όδευση; Η τελική όδευση υπέδειξε μια ζώνη κατασκευής πλάτους 38 μ. σε Ελλάδα και Αλβανία και 26 μ. (μειούμενη στα 18 μ.) στην Ιταλία. Έκτοτε έχουν γίνει περαιτέρω μειώσεις στην πλάτους 38 μ. ζώνη για τη διαχείριση της περιβαλλοντικής, κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και των τεχνικών περιορισμών. Ο TAP αξιολόγησε την όδευση αντιπαραβάλλοντας τεχνικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά και τεχνικά στοιχεία σε κύρια χαρακτηριστικά όπως: Κοινωνικές ευαισθησίες που συνδέονται με ιδιοκτήτες γης, χρήστες γης και κοινοτικοί προβληματισμοί. Πληθυσμιακά κέντρα και προτεινόμενη μελλοντική ανάπτυξη. Φυσικό τοπίο και τοπογραφία. Διατήρηση της φύσης και προστατευόμενες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων καθορισμένων και υποψήφιων περιοχών, προστατευόμενων και ευαίσθητων ειδών. Πολιτιστική κληρονομιά. Τεχνικά ζητήματα όπως οδοί, εναέρια καλώδια, ποταμοί, σιδηρόδρομοι και άλλοι σημαντικοί αγωγοί. Ζητήματα κατασκευής όπως απότομες πλαγιές και δύσκολες εδαφικές συνθήκες που οφείλονται στη γεωλογία, την υδρολογία και τους γεωλογικούς κινδύνους. Εξόρυξη ορυκτών και περιοχές υφιστάμενου κινδύνου μολυσμένου εδάφους. Βελτιστοποίηση των επιλογών όδευσης του αγωγού Η επαναληπτική διαδικασία επιλογής της όδευσης του TAP συνέβαλε στη μείωση του αποτυπώματος του έργου ούτως ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Εξετάστηκαν ζητήματα κατασκευασιμότητας, η θέση των σταθμών συμπίεσης, του Τερματικού Σταθμού Παραλαβής (ΤΣΠ) και των υποστηρικτικών εγκαταστάσεων κατασκευής και εκπληρώθηκαν όλες οι νομικές και αδειοδοτικές διατάξεις. Ο TAP έλαβε υπόψη του τους εξής παράγοντες για τη βελτιστοποίηση του βασικού διαδρόμου. Υποθαλάσσιο τμήμα: Εντοπισμός περιοχών που παρουσιάζουν μηχανολογικές ή κατασκευαστικές προκλήσεις, προκειμένου να διερευνηθούν περαιτέρω οι παράγοντες ασφάλειας και ακεραιότητας. Αποφυγή προστατευόμενων περιοχών θαλάσσιας βλάστησης. Ελαχιστοποίηση της παρέμβασης στους διαύλους ναυσιπλοΐας. Ελαχιστοποίηση των περιορισμών εγκατάστασης και κατασκευής του αγωγού, ήτοι εμπόδια, περιοχές αλιείας, περιοχές απόρριψης, περιοχές μη εκραγέντων πυρομαχικών και αρχαιολογικοί χώροι. Ελαχιστοποίηση της ανάγκης τεχνικών και κατασκευαστικών προκλήσεων προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κίνδυνοι του θαλάσσιου βυθού που συνδέονται με την παράκτια αλιεία, τη ρίψη απορριμάτων, τη διασταύρωση με υφιστάμενους υποθαλάσσιους αγωγούς και τις γραμμές επικοινωνιών καθώς και οι γεωλογικοί κίνδυνοι. Χερσαίο τμήμα: Ελαχιστοποίηση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων και ανταπόκριση στους προβληματισμούς των ενδιαφερομένων μερών. Διευκόλυνση επιστροφής των περιοχών στις προϋπάρχουσες συνθήκες και στην πρότερη χρήση γης. Ποιότητα αέρα και όχληση θορύβου. Ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων αποφεύγοντας: -Προστατευόμενες περιβαλλοντικές περιοχές, εθνικά πάρκα κ.λπ., όπου είναι δυνατόν. -Διασταυρώσεις με υδάτινα ρεύματα σε περιοχές που επηρεάζονται από σχέδια αστικής ή/και βιομηχανικής ανάπτυξης (ήτοι προτίμηση γεωργικών εκτάσεων). -Περιοχές επιρρεπείς σε κατολισθήσεις, πλημμύρες και διάβρωση των ακτών. -Βαλτότοπους και τυρφώδη εδάφη. -Περιοχές γεωλογικού κινδύνου (επιρρεπείς σε φαινόμενα όπως κατολισθήσεις και σεισμούς). -Περιοχές που κινδυνεύουν από μόνιμο κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων. Ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στην πολιτιστική κληρονομιά. Χρήση διαδρόμων που έχουν ήδη κατασκευαστεί από άλλες προϋπάρχουσες υποδομές (αγωγοί φυσικού αερίου, κανάλια και δρόμοι) όπου είναι δυνατόν. 51

Εντοπίστηκαν διαφορετικοί περιορισμοί στις φιλοξενούσες χώρες του ΤΑΡ και η διαδικασία επιλογής όδευσης προσαρμόστηκε για να αντεπεξέλθει στα ειδικά περιβαλλοντικά, κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά κάθε χώρας. Στην Ελλάδα, η διαδικασία υπαγορεύτηκε κυρίως από την παρουσία νέων περιοχών αστικής και βιομηχανικής ανάπτυξης, υποδομών και αρχαιολογικών χώρων. Στην Αλβανία, οι κύριοι παράγοντες ήταν το έδαφος, οι γεωλογικοί κίνδυνοι (όπως οι κατολισθήσεις και η διάβρωση), οικολογικές ευαισθησίες και οι μολυσμένες περιοχές. Στην Ιταλία, όπου η θέση του σημείου προσγειάλωσης ήταν το κύριο μέλημα, αποφεύχθηκαν οι πιθανές επιπτώσεις σε προστατευόμενες περιοχές και ελαχιστοποιήθηκαν οι επιπτώσεις στον τουρισμό. Η συγκεκριμένη διαδικασία επιλογής όδευσης για τις τρεις χώρες παρατίθεται παρακάτω. Στην Αλβανία και την Ελλάδα, η διαδικασία αυτή συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Από την έγκριση της κύριας ΜΠΚΕ μέχρι τον Αύγουστο του 2017, ο TAP έχει λάβει έγκριση για πέντε αλλαγές όδευσης στην Ελλάδα και τέσσερις στην Αλβανία. Ήσσονος σημασίας προσαρμογές εξακολουθούν να πραγματοποιούνται στο πλαίσιο μιας επίσημα συμφωνημένης διαδικασίας διακυβέρνησης. Επιλογή όδευσης στην Ελλάδα και βελτιστοποίησή της Ο TAP θα διανύσει περίπου 550 χιλιόμετρα στη Βόρεια Ελλάδα, που αποτελούν και το μεγαλύτερο σε μήκος τμήμα του αγωγού. Ξεκινώντας από τους Κήπους, κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα, το ελληνικό τμήμα του TAP θα καταλήγει νοτιοδυτικά της Ιεροπηγής, στα σύνορα με την Αλβανία. Στην Ανατολική Ελλάδα, από τα ανατολικά της Νέας Μεσημβρίας έως τα ελληνοτουρκικά σύνορα, ο TAP επέλεξε παράλληλη όδευση με τον υφιστάμενο αγωγό φυσικού αερίου υψηλής πίεσης που διασχίζει τις περιφέρειες της Κεντρικής Μακεδονίας και της Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, τη λειτουργία του οποίου διαχειρίζεται ο διαχειριστής εθνικού συστήματος φυσικού αερίου (ΔΕΣΦΑ). Με τον τρόπο αυτό, ο TAP θα μπορούσε να ελαχιστοποιήσει τις τεχνικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις από την κατασκευή του έργου. Ωστόσο, κρίθηκαν απαραίτητες ορισμένες τοπικές αλλαγές όδευσης για την περαιτέρω μείωση αυτών των επιπτώσεων. Στη Δυτική Ελλάδα, από τα δυτικά της Νέας Μεσημβρίας μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα, δεν υπάρχει υφιστάμενος αγωγός. Ο TAP διεξήγαγε εξονυχιστική διερεύνηση των εφικτών οδεύσεων, με βάση την προσέγγιση επιλογής της όδευσης που εξετάστηκε παραπάνω. Εντοπίστηκαν πέντε επιλογές όδευσης, οι οποίες, κατόπιν συγκριτικής αξιολόγησης, μειώθηκαν σε δυο πιθανές οδεύσεις. Από τις δύο εναλλακτικές, επελέγη η βόρεια όδευση καθότι περιλάμβανε λιγότερες γνωστές θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς απ ότι η νότια όδευση. Απαιτείτο περαιτέρω βελτιστοποίηση στη Δυτική Ελλάδα για να συμβαδίζει με τη βελτίωση της όδευσης στην ανατολική Αλβανία. Μωβ: βόρεια εναλλακτική όδευση (επελέγη ως η νέα κύρια χάραξη) Γαλάζια: αρχική χάραξη βάσει ΜΠΚΕ Κίτρινη: εναλλακτική όδευση, παράλληλη με την όδευση του ΔΕΣΦΑ Κόκκινη: νότια εναλλακτική όδευση 50 52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 09. Επιλογή όδευσης του TAP Πώς επελέγη η όδευση; Ανταπόκριση στους προβληματισμούς των ενδιαφερομένων μερών Πολλές από τις αλλαγές στην επιλογή της όδευσης του αγωγού προέκυψαν από διαβούλευση που διεξήχθη μέσω εκτεταμένων διαδικασιών δημοσιοποίησης της ΜΠΚΕ και τη συνεχιζόμενη διαβούλευση του TAP με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Ο TAP εξέτασε τους προβληματισμούς των ενδιαφερομένων μερών (είτε ως ιδιωτών είτε μέσω εκπροσώπων τους) και τις προτάσεις εναλλακτικής όδευσης. Όπου αυτό ήταν εύλογο και εφικτό, οι προτάσεις αυτές ενσωματώθηκαν στην όδευση του αγωγού. Παραδείγματα αλλαγών στην όδευση του αγωγού στην Ελλάδα που οφείλονται σε ενδιαφερόμενα μέρη περιλαμβάνουν: Αμφιτρίτη: η προτεινόμενη όδευση άλλαξε για να ληφθούν υπόψη τα σχέδια κατασκευής ενός νέου νοσοκομείου βορείως του αγωγού και να εξασφαλιστεί μεγαλύτερη απόσταση ασφαλείας. Το σχεδιαζόμενο νοσοκομείο θα απέχει πλέον τουλάχιστον 650 μέτρα από την όδευση του αγωγού. Φούφας - Εορδαία: εδώ η όδευση άλλαξε ως απάντηση σε αιτήματα του Δήμου Εορδαίας να αποφευχθεί η διέλευση από μια περιοχή που βρίσκεται υπό ανάπτυξη, να υλοποιηθούν τα σχέδια της κοινότητας για την ανάπτυξη εγκαταστάσεων υδροηλεκτρικής ενέργειας μικρής κλίμακας στην περιοχή και να ικανοποιηθούν ουσιώδη αιτήματα βελτιστοποίησης της όδευσης. Πύργοι: σχεδιάστηκαν αλλαγές στην όδευση για να βελτιστοποιηθεί η διέλευση από καλλιέργειες μήλων στην περιοχή και να ελαχιστοποιηθούν οι ζημιές στα δέντρα, τα δίκτυα άρδευσης και τα δίχτυα προστασίας των καλλιεργειών. Δρυμός: μετά από αίτημα του Δήμου Ωραιοκάστρου, η όδευση αναθεωρήθηκε ούτως ώστε να αποφευχθεί η εγγύτητα του αγωγού με αθλητικές εγκαταστάσεις και να υπάρχει μεγαλύτερος χώρος για μελλοντική επέκταση του σχεδίου πόλεως. Νέα Καρβάλη: η τοπική κοινότητα ζήτησε τη μετακίνηση του αγωγού μακριά από μια περιοχή που έχει επηρεαστεί αισθητά από υφιστάμενα έργα υποδομών (έναν αγωγό φυσικού αερίου και έναν αυτοκινητόδρομο). Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο TAP έκανε τη δέουσα διερεύνηση ώστε να διασφαλιστεί ότι όλα τα θέματα περιβαλλοντικής, κοινωνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν ληφθεί υπόψη στον καθορισμό της σκοπιμότητας των τοπικών επανοδεύσεων. Περιοχή Φιλίππων Η προτεινόμενη διέλευση του αγωγού από την πεδιάδα των Φιλίππων στην Καβάλα, που παρουσιάζει ιδιαίτερα τυρφώδες έδαφος, είναι ένα ακόμα παράδειγμα βελτιστοποίησης της όδευσης επί τη βάσει διαβούλευσης και συνεργατικής προσέγγισης του TAP. Εκτός από τους προβληματισμούς για τους διαφαινόμενους κινδύνους σχετικά με τη λειτουργική ασφάλεια και την ακεραιότητα του αγωγού εάν επιλεγόταν η αρχική όδευση, τα ενδιαφερόμενα μέρη εξέφρασαν την ανησυχία τους για το ενδεχόμενο σημαντικών κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων για τους τοπικούς καλλιεργητές λόγω της απώλειας αγροτικής παραγωγικότητας. Ανταποκρινόμενος σε αυτούς τους προβληματισμούς, ο TAP εξέτασε προσεκτικά τρεις εναλλακτικές οδεύσεις. Κάθε μία από αυτές αξιολογήθηκε σε αντιπαραβολή με την αρχική κύρια χάραξη της ΜΠΚΕ, αλλά και με γνώμονα την τεχνική της σκοπιμότητα, τυχόν τυχόν περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς περιορισμούς, καθώς και τυχόν επιπλοκές με άλλες υποδομές και έργα. Η διαδικασία αυτή αποκάλυψε ότι δύο από τις εναλλακτικές οδεύσεις παρουσίαζαν μείζονα τεχνικά προβλήματα που απαιτούσαν πολύπλοκα μέτρα αντιμετώπισης, τα οποία θα μπορούσαν να αυξήσουν περαιτέρω τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ως εκ τούτου, οι εναλλακτικές αυτές απορρίφθηκαν. Η τρίτη εναλλακτική, η αλλαγή της όδευσης προς τα βόρεια, διατηρούσε όλα τα πλεονεκτήματα της κύριας χάραξης της ΜΠΚΕ, αποφεύγοντας ταυτόχρονα τη διέλευση από την τυρφώδη περιοχή. Επιπροσθέτως, για να ελαχιστοποιηθεί η επίπτωση στις καλλιεργούμενες εκτάσεις, η όδευση αυτή ακολουθούσε κυρίως τους υπάρχοντες δρόμους και κανάλια. Καθώς ανταποκρινόταν επίσης στις τοπικές ανησυχίες σχετικά με τα επίπεδα τύρφης στον διάδρομο του αγωγού και παρείχε μια τεχνικά εφικτή και περιβαλλοντικά πλεονεκτική εναλλακτική λύση για αυτήν την ευαίσθητη περιοχή, η τρίτη εναλλακτική όδευση επιλέχθηκε ως η νέα κύρια χάραξη για την πεδιάδα των Φιλίππων. 53

Ωστόσο, η νέα όδευση θα διασχίζει την περιφερειακή ζώνη του αρχαιολογικού χώρου στην περιοχή των Φιλίππων. Ως εκ τούτου θα απαιτηθούν πρόσθετες εργασίες και έρευνες για να διασφαλιστεί ότι η κατασκευή του αγωγού δεν θα επηρεάσει γνωστές ή πρόσφατα ανακαλυφθείσες θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι δραστηριότητες αυτές θα διεξαχθούν σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία και την καθιερωμένη πολιτική και διαδικασία του TAP. Επιλογή όδευσης στην Αλβανία και βελτιστοποίηση της Η όδευση του TAP μέσω Αλβανίας διανύει περίπου 215 χλμ. στο χερσαίο τμήμα του και 37 χλμ. υποθαλάσσια στο αλβανικό τμήμα της Αδριατικής Θάλασσας. Η όδευση ξεκινά από το χωριό Trestenik, στα σύνορα της Αλβανίας με την Ελλάδα, και καταλήγει στις ακτές της Αδριατικής, 17χλμ. βορειοδυτικά της πόλης Φιέρι (Fier). Εξετάστηκαν διάφοροι χερσαίοι διάδρομοι και σημεία προσγειάλωσης. Μεταξύ πρόσθετων παραγόντων που εξετάστηκαν κατά την επιλογή της όδευσης ήταν οι συνέπειες για τον τουρισμό και η αποφυγή αδειοδοτημένου λατομείου εξόρυξης, γεωλογικοί κίνδυνοι και περιοχές όπου υπήρχε πιθανός κίνδυνος μολυσμένου εδάφους. Ανατολική περιοχή Δύο εναλλακτικές επιλογές όδευσης εντοπίστηκαν για το τμήμα του αγωγού στην Ανατολική Αλβανία: οι 6 και 6Α. Ο παρακάτω πίνακας παρέχει μια συγκριτική ανάλυση των δύο οδεύσεων. Η εναλλακτική όδευση 6Α ήταν μεγαλύτερη σε μήκος, αλλά παρουσίαζε λιγότερες οικολογικές ευαισθησίες και τοπογραφικές προκλήσεις από την εναλλακτική όδευση 6. Ως εκ τούτου επελέγη ως η κύρια χάραξη. Ανάλυση των επιλογών όδευσης της ανατολικής Αλβανίας Περιβαλλοντικές επιπτώσεις Όδευση 6 Όδευση πλησίον προστατευόμενου φυσικού καταφυγίου Όδευση 6Α Μικρότερες επιπτώσεις σε προστατευόμενες περιοχές, χλωρίδα και πανίδα Χρήση γης Κυρίως δασική έκταση Γεωργική Επιπτώσεις στον τουρισμό Πολιτιστική κληρονομιά Κατασκευαστικοί περιορισμοί Επιπτώσεις στον τουρισμό κατά την κατασκευή Έξι θέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς πλησίον της όδευσης Το έδαφος παρουσιάζει προκλήσεις περιορισμένη δυνατότητα μεταβολών στην όδευση Μικρότερο τουριστικό δυναμικό Υψηλότερη πιθανότητα μη ανακαλυφθείσας πολιτιστικής κληρονομιάς Πιο επίπεδη τοπογραφία περισσότερες δυνατότητες να γίνουν μικρές μεταβολές στην όδευση και μεγαλύτερη ευελιξία ανταπόκρισης σε τυχαία αρχαιολογικά ευρήματα 50 54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 09. Επιλογή όδευσης του TAP Πώς επελέγη η όδευση; Για το έργο εκπονήθηκαν περαιτέρω τεχνικές μελέτες για να προσδιοριστεί μια όδευση που θα απέφευγε γεωλογικούς κινδύνους όπως περιοχές με κίνδυνο κατολισθήσεων και διάβρωσης του εδάφους. Ήταν μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία που οδήγησε σε διάφορες αλλαγές όδευσης στην περιοχή Potom και σε μια λύση μικροσήραγγας στο Corovode. Δυτική περιοχή και σημείο προσγειάλωσης Στα τέλη του 2010 και το 2011, καθορίστηκαν έξι πιθανά σημεία προσγειάλωσης και έξι θέσεις σταθμού συμπίεσης. Ο TAP πραγματοποίησε εκτενή διαβούλευση κατά μήκος της κύριας όδευσης 6Α. Αυτή περιλάμβανε συναντήσεις με εξωτερικούς ενδιαφερόμενους φορείς, μεταξύ άλλων με το ευρύ κοινό και τις αρμόδιες αρχές, με αποτέλεσμα να υπάρξει περαιτέρω βελτιστοποίηση της όδευσης. Κεντρική περιοχή Η περιοχή Hotova βρίσκεται στην καρδιά αυτού του τμήματος και περιλαμβάνει το Εθνικό Πάρκο Hotova Fir-Dangelli, μια νομικά προστατευόμενη περιοχή που αποτελεί μέρος του πανευρωπαϊκού Δικτύου Emerald για την προστασία και διατήρηση Περιοχών Ειδικού Ενδιαφέροντος. Περιέχει απότομες πλαγιές και ασταθή εδάφη. Αξιολογήθηκαν πιθανές οδεύσεις του αγωγού προς το σημείο προσγειάλωσης και τις θέσεις των σταθμών συμπίεσης με βάση την προσέγγιση του TAP για την επιλογή της όδευσης. Δύο εξ αυτών (οι εναλλακτικές 6Ε και 6ΣΤ) απορρίφθηκαν καθότι ενέπιπταν εντός των ορίων της προστατευόμενης περιοχής της Λιμνοθάλασσας Καραβαστά. Οι εναπομένουσες επιλογές όδευσης ήταν παρόμοιες από άποψη ESCH. Η μόνη σημαντική διαφορά ήταν ότι οι τρεις νότιες επιλογές για το σημείο προσγειάλωσης (εναλλακτικές 6Α, 6Β και 6Γ) βρίσκονταν κοντά στο κανάλι Roskovec Hoxhara, το οποίο, όπως επισημάνθηκε σε επιτόπια έρευνα, ήταν ιδιαίτερα μολυσμένο με αργό πετρέλαιο. Για να αποφευχθεί το κανάλι και η πιθανή ρύπανση, η βόρεια εναλλακτική όδευση για το σημείο προσγειάλωσης (6Δ) και η αντίστοιχη επιλογή σταθμού συμπίεσης επελέγησαν ως κύρια χάραξη. Καθ όλη τη διάρκεια του 2009, εντοπίστηκαν έξι εναλλακτικοί διάδρομοι. Οι τέσσερις απορρίφθηκαν λόγω του ενδεχόμενου πρόκλησης ανεπανόρθωτων αλλαγών στο φυσικό τοπίο αλλά και του κινδύνου κατολισθήσεων. Τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήματα και οι πτυχές πολιτιστικής κληρονομιάς των δύο εναπομενουσών οδεύσεων εξετάστηκαν περαιτέρω. Παρότι και οι δύο ήταν τεχνικά εφικτές, η νότια εναλλακτική δεν θα ήταν συμβατή με την αλβανική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία λόγω της επίπτωσής της στο Εθνικό Πάρκο Hotova. Ως εκ τούτου, ο TAP υιοθέτησε τη βόρεια εναλλακτική ως την κύρια χάραξη του αγωγού σε αυτήν την περιοχή. 55

Επιλογή όδευσης στην Ιταλία και βελτιστοποίηση Προσεγγίζοντας τις ακτές της Ιταλίας και διασχίζοντας την Αδριατική, ο TAP θα διέλθει από τα ιταλικά εθνικά ύδατα. Προκειμένου να αποφευχθούν περιοχές θαλάσσιας βλάστησης Posidonia oceanica, ο αγωγός θα διέλθει μέσω μιας ειδικά κατασκευασμένης μικροσήραγγας μήκους 1,5 χιλιομέτρου, η οποία θα συνδέεται με την ακτή υπόγεια σε βάθος 25 μ. Το συνολικό μήκος του χερσαίου τμήματος στην Ιταλία θα είναι περίπου 8 χλμ. Θα υπάρχει ένα βαλβιδοστάσιο πλησίον του σημείου προσγειάλωσης στο San Foca και ένας τερματικός σταθμός παραλαβής (ΤΣΠ) στον Δήμο Melendugno, σε απόσταση 8,2 χλμ. από την ακτή, αποφεύγοντας προστατευόμενες περιοχές Natura 2000. Ο ΤΣΠ θα είναι το κέντρο εποπτείας και ελέγχου του TAP. San Foca. Αυτό αποτελούσε τη βέλτιστη λύση από άποψη τεχνικής βιωσιμότητας, ασφάλειας, περιβαλλοντικών, κοινωνικών επιπτώσεων και επιπτώσεων στη χρήση γης και στην πολιτιστική κληρονομιά για τους εξής λόγους: Δεν επηρέαζε θαλάσσιες και χερσαίες προστατευόμενες περιοχές. Η χερσαία όδευση βρίσκεται σε αγροτικές και μη αστικές περιοχές. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια διαβουλεύσεων με ρυθμιστικές αρχές, προέκυψαν δύο βασικά ζητήματα σχετικά με την επιλεγμένη θέση: Το σημείο προσγειάλωσης βρισκόταν εντός μιας ζώνης που έχει χαρακτηριστεί ως πολύ υψηλού κινδύνου λόγω της πιθανής αστάθειας των βραχωδών ακτών. Η προτεινόμενη τοποθεσία του ΤΣΠ διαπιστώθηκε ότι εμπίπτει σε μια προστατευόμενη περιοχή φυσικού τοπίου. Ως εκ τούτου, ο TAP επανεξέτασε ολόκληρη τη διαδικασία επιλογής όδευσης και διενήργησε πρόσθετες μελέτες προκειμένου: Να εντοπίσει τη βέλτιστη όδευση του αγωγού και τη θέση του σημείου προσγειάλωσης. Να ελαχιστοποιήσει τις υπολειπόμενες επιπτώσεις ESCH. Να διαβουλευτεί περαιτέρω με τις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές. Το επόμενο βήμα ήταν να προσδιοριστούν, να αξιολογηθούν και να συγκριθούν 12 εναλλακτικοί μικροδιάδρομοι εντός των μακροδιαδρόμων και να επιλεγεί η προτιμώμενη λύση. Στον χάρτη και στον πίνακα που ακολουθούν συνοψίζεται η αξιολόγηση των μικροδιαδρόμων. Σημείο προσγειάλωσης Πέντε μακροδιάδρομοι, οι Α έως Ε, διερευνήθηκαν κατά το στάδιο βασικής μελέτης του έργου. Εκπονήθηκαν λεπτομερείς τεχνικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονομικές μελέτες για αυτές τις εναλλακτικές και επελέγη το σημείο προσγειάλωσης βορείως του Ο προτιμώμενος μικροδιάδρομος (εναλλακτική Δ1), είχε το πλεονέκτημα ότι δεν διήρχετο από καμία περιοχή Natura 2000 (ένα δίκτυο προστατευόμενων περιοχών στην Ευρωπαϊκή Ένωση). Εντός του μικροδιαδρόμου Δ1, τέσσερις συγκεκριμένες επιλογές όδευσης αξιολογήθηκαν περαιτέρω με βάση πολιτιστικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς περιορισμούς. 50 56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 09. Επιλογή όδευσης του TAP Πώς επελέγη η όδευση; Η προτιμώμενη όδευση του σημείου προσγειάλωσης περιλαμβάνει μια μικροσήραγγα από τη θάλασσα προς την ξηρά, με στόχο να ελαχιστοποιηθούν οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Η σήραγγα αυτή αποφεύγει: Κάθε άμεση αλληλεπίδραση με τον μεσογειακό οικότοπο (μακί) και τις δασικές εκτάσεις στο χερσαίο τμήμα, και τη θαλάσσια βλάστηση Posidonia oceanica (Ποσειδωνία) στο υποθαλάσσιο τμήμα. Κάθε άμεση αλληλεπίδραση με τουριστικές εγκαταστάσεις. ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Β ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Γ ΑΔΡΙΑΤΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Β ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Γ Σημείο παράδοσης SRG ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Δ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Δ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Ε ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ Ε 57

Αυτή η όδευση βρίσκεται επίσης πέραν της προβλεπόμενης από το νόμο υποχρεωτικής απόστασης από υπάρχοντα κτίρια ή ομάδες κτιρίων. Το San Foca επιβεβαιώθηκε ως η τελική θέση του σημείου προσγειάλωσης από την τεχνική επιτροπή του Υπουργείου Περιβάλλοντος, η οποία εξέτασε και ενέκρινε την ΜΠΚΕ. ΤΣΠ και χερσαία όδευση Η διαδικασία αξιολόγησης εναλλακτικών οδεύσεων αποσκοπούσε στην ελαχιστοποίηση τυχόν επιπτώσεων στις ευαίσθητες παράκτιες και χερσαίες περιοχές του Melendugno και του Vernole, συμπεριλαμβανομένων περιοχών που διαθέτουν τεράστια ελαιόδεντρα, αρχαιολογικά ευρήματα και άλλες περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές προς εξέταση. Στη διαδικασία αξιολόγησης προσδιορίστηκαν δύο επιλογές για τη θέση του ΤΣΠ και πιθανές οδεύσεις για κάθε θέση. Η επιλεγμένη θέση στα νότια εμπίπτει πλήρως εντός των ορίων του Δήμου Melendugno. Διασχίζοντας κυρίως γεωργικές εκτάσεις, η όδευση αποφεύγει προστατευόμενες περιοχές φυσικού περιβάλλοντος και πολιτιστικής κληρονομιάς και διατηρεί την απαιτούμενη από το νόμο απόσταση από αστικές περιοχές. Αυτή η όδευση, καθώς και η θέση του ΤΣΠ στο Melendugno, αποτελούν πλέον τη βασική χερσαία όδευση του TAP στην Ιταλία. Υποθαλάσσιες εναλλακτικές οδεύσεις Οι θέσεις των σημείων προσγειάλωσης στην Ιταλία και την Αλβανία καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τον υποθαλάσσιο διάδρομο. Ωστόσο, παράλληλα με τη διαδικασία επιλογής της θέσης του σημείου προσγειάλωσης, επιλέχθηκε μια θαλάσσια όδευση μέσω της αξιολόγησης περιορισμών, που περιλάμβαναν μεταξύ άλλων προστατευόμενες περιοχές, θαλάσσιους οικότοπους υψηλής οικολογικής αξίας, αρχαιολογικούς χώρους, στρατιωτικές και αλιευτικές περιοχές και αγκυροβόλια, γεωλογικούς κινδύνους (για παράδειγμα υποθαλάσσιες κατολισθήσεις), περιορισμούς προσγειάλωσης, τουριστικές περιοχές, υφιστάμενες υπεράκτιες εγκαταστάσεις όπως υποθαλάσσια καλώδια, βάθος νερού και μήκος όδευσης. Μεγάλη προσοχή δόθηκε στον σχεδιασμό του ΤΣΠ έτσι ώστε να ενσωματωθεί με το περιβάλλον φυσικό τοπίο και να ελαχιστοποιηθεί η οπτική του επίπτωση. Μετά από διαβουλεύσεις με τους τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του κτιρίου επανεξετάστηκε και το μέγεθος του τερματικού σταθμού μειώθηκε κατά 40%. Στη διαδικασία επιλογής της θαλάσσιας όδευσης χρησιμοποιήθηκε σταδιακά αυξανόμενος βαθμός λεπτομέρειας και διαθέσιμων πληροφοριών προκειμένου να εντοπιστούν και να αξιολογηθούν πρόσθετοι περιορισμοί. Οι περιορισμοί αυτοί περιλάμβαναν τη μεγάλη ποσότητα μη εκραγέντων στρατιωτικών πυρομαχικών (UXO) στον βυθό της θάλασσας, που χρονολογούνται από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, και την αστάθεια του αλβανικού υφαλοπρανούς μεταξύ της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας και του θαλάσσιου πυθμένα. Οι οδεύσεις αξιολογήθηκαν επίσης με βάση τον κατάλληλο σχεδιασμό και τις απαραίτητες μεθόδους κατασκευής. Ο TAP εντόπισε αρκετές δυνητικά εφικτές θαλάσσιες οδεύσεις, που θα συνέδεαν τις διάφορες εναλλακτικές των σημείων προσγειάλωσης σε Αλβανία και Ιταλία. Μετά από εκτεταμένες εργασίες υποθαλάσσιων ερευνών, καθορίστηκε η προτιμητέα όδευση με βάση τη θέση των σημείων προσγειάλωσης καθώς και τεχνικούς, περιβαλλοντικούς και μορφολογικούς παράγοντες. Μάθετε περισσότερα για την όδευση του TAP: https:// www.tap-ag.com/the-pipeline/route-map 50 58

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης Πώς έχει εξασφαλίσει ο TAP πρόσβαση στις εδαφικές εκτάσεις όπου κατασκευάζεται ο αγωγός; 10 Απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης Πώς έχει εξασφαλίσει ο TAP πρόσβαση στις εδαφικές εκτάσεις όπου κατασκευάζεται ο αγωγός; Ο TAP χρειάζεται να εξασφαλίσει πρόσβαση στις εδαφικές εκτάσεις που βρίσκονται κατά μήκος της εγκεκριμένης όδευσης για την κατασκευή και τη λειτουργία του αγωγού και των σχετικών υποδομών του. Η διαδικασία απόκτησης γης και δικαιωμάτων διέλευσης (ΑΓΔΔ) διεξάγεται σύμφωνα με τους εθνικούς νόμους και κανονισμούς και τα ισχύοντα πρότυπα δανειστών. Βασικοί στόχοι των διεθνών προτύπων που σχετίζονται με τις δραστηριότητες πρόσβασης σε γη του TAP, είναι μεταξύ άλλων: Η αποφυγή ή τουλάχιστον η ελαχιστοποίηση της ακούσιας επανεγκατάστασης/οικονομικής εκτόπισης όπου είναι εφικτό, διερευνώντας εναλλακτικούς σχεδιασμούς του έργου. Η αποφυγή ή, όπου αυτή δεν είναι εφικτή, η ελαχιστοποίηση των δυσμενών κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων από την απόκτηση γης ή τους περιορισμούς στη χρήση γης (i) παρέχοντας αποζημίωση για την απώλεια περιουσιακών στοιχείων στο κόστος αντικατάστασής τους και (ii) διασφαλίζοντας ότι η εφαρμογή δραστηριοτήτων οικονομικής εκτόπισης θα γίνονται με τη δέουσα γνωστοποίηση πληροφοριών, τη διαβούλευση και την ενημερωμένη συμμετοχή όσων επηρεάζονται. Η βελτίωση ή, τουλάχιστον, η αποκατάσταση των μέσων διαβίωσης και του βιοτικού επιπέδου των εκτοπισμένων ατόμων στα προ του έργου επίπεδα. Η διασφάλιση ότι οι ευπαθείς ιδιοκτήτες και οι χρήστες γης εντοπίζονται, δεν βρίσκονται σε μειονεκτική θέση λόγω του έργου, ενημερώνονται πλήρως και έχουν επίγνωση των δικαιωμάτων τους και είναι σε θέση να επωφεληθούν εξίσου από τις ευκαιρίες και τα οφέλη του έργου. Ο TAP έχει αποκτήσει δικαιώματα μόνιμης πρόσβασης σε γη για περίπου 90 εκτάρια για υπέργειες εγκαταστάσεις, και συγκεκριμένα για σταθμούς συμπίεσης, βαλβιδοστάσια και τον τερματικό σταθμό παραλαβής του αγωγού. Το έργο θα επηρεάσει περίπου 45.000 ιδιοκτήτες και χρήστες γης. Ο ΤΑΡ θα μεριμνήσει ούτως ώστε όλοι να αντιμετωπιστούν με σεβασμό, να βοηθηθούν κατά τη διάρκεια της νομικής διαδικασίας και να αποζημιωθούν δίκαια. Ένα μεγάλο μέρος του προγράμματος ΑΓΔΔ έχει πλέον ολοκληρωθεί. Συνολικά, περιλαμβάνει κατ εκτίμηση 20.900 οικόπεδα: 10.200 στην Ελλάδα, 10.500 στην Αλβανία και περίπου 200 στην Ιταλία. Οι αριθμοί αυτοί είναι σωστοί κατά τον χρόνο συγγραφής του παρόντος, αλλά υπόκεινται σε αλλαγές καθώς το έργο εξελίσσεται. Για τις τελευταίες πληροφορίες, μεταβείτε στη διεύθυνση https://www.tap-ag.com/land-access. Η διαδικασία ΑΓΔΔ του TAP αφορά κατ εκτίμηση 20.900 οικόπεδα Περίπου 10.200 οικόπεδα στην Ελλάδα, 10.500 στην Αλβανία και 200 στην Ιταλία 45.000 ιδιοκτήτες και χρήστες γης κατά προσέγγιση 59

Οι ανάδοχοι Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ) του TAP συνεργάζονται στενά με διάφορες τοπικές και διεθνείς εταιρείες με εμπειρία στην απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης, τις οποίες χρησιμοποιούν ως υπεργολάβους σε εργασίες πεδίου για λογαριασμό του TAP σε Ελλάδα, Αλβανία και Ιταλία. Για τα περισσότερα επηρεαζόμενα μέρη, οι επιπτώσεις από την κατασκευή του αγωγού θα είναι προσωρινές και θα ελαχιστοποιηθούν όπου είναι δυνατόν. Μια σχετικά μικρή έκταση γης θα απαλλοτριωθεί για τους σταθμούς συμπίεσης και τα βαλβιδοστάσια. Τα επηρεαζόμενα μέρη θα βοηθηθούν κατά τη διάρκεια της νομικής διαδικασίας για την πρόσβαση σε γη και θα λάβουν αποζημίωση πριν από την έναρξη των εργασιών. Η προσωρινά αποκτώμενη γη θα αποκατασταθεί το συντομότερο δυνατόν. Αρχές αποζημίωσης Ο TAP διεξάγει το πρόγραμμα ΑΓΔΔ και τη σχετική διαδικασία αποζημίωσης σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα. Ο TAP έχει δεσμευτεί να ακολουθεί ορισμένες αρχές, όπως μεταξύ άλλων: Συμμόρφωση με την ισχύουσα εθνική νομοθεσία και τα πρότυπα δανειστών. Αποφυγή ή ελαχιστοποίηση της οικονομικής εκτόπισης ή/ και της φυσικής μετεγκατάστασης ανθρώπων, όπου είναι δυνατόν. Αποζημίωση γης και καλλιεργειών βάσει της πλήρους αξίας αντικατάστασης, η καταβολή της οποίας θα πραγματοποιηθεί πριν την κατασκευή. Η πλήρης αξία αντικατάστασης σημαίνει ότι τα επίπεδα χρηματικής αποζημίωσης επαρκούν για την αντικατάσταση της απολεσθείσας γης και άλλων περιουσιακών στοιχείων στο πλήρες κόστος αντικατάστασής τους στις τοπικές αγορές και περιλαμβάνει όλα τα σχετικά έξοδα συναλλαγής. Εκτάσεις που απαιτούνται σε μόνιμη βάση για υπέργειες εγκαταστάσεις θα αγοραστούν από τους σημερινούς ιδιοκτήτες τους. Οι επιπτώσεις στην ιδιοκτησία γης και στα μέσα διαβίωσης θα αποζημιωθούν. Εκτάσεις που απαιτούνται σε προσωρινή βάση, συμπεριλαμβανομένης της ζώνης κατασκευής του αγωγού και των προσωρινών εγκαταστάσεων, θα χρησιμοποιηθούν από τον TAP κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Οι εκτάσεις αυτές θα μισθωθούν από τους ιδιοκτήτες τους και θα επιστραφούν μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και της αποκατάστασης. Η προσωρινή χρήση γης θα αποζημιωθεί με συμβάσεις μίσθωσης γης. Οι ιδιοκτήτες γης, στην οποία υπάρχει δουλεία ή/και περιορισμοί κατά τη διάρκεια των εργασιών, θα αποζημιωθούν εκ των προτέρων. Οι χρήστες γης που επηρεάζονται λόγω του έργου θα αποζημιωθούν για την απώλεια αγροτικού εισοδήματος κατά το διάστημα της κατασκευής (τουλάχιστον δύο έτη) στην πλήρη αξία αντικατάστασης. Θα καταβληθεί αποζημίωση για «ορφανή» γη, δηλαδή γη που αποκόπτεται ή διχοτομείται από τον TAP καθώς και το τμήμα του γεωτεμαχίου που δεν επηρεάζεται άμεσα (αγορά ή μίσθωση από τον TAP), αλλά καθίσταται οικονομικά ασύμφορο, μη βιώσιμο ή/και μη προσβάσιμο είτε μόνιμα είτε προσωρινά. Ο TAP θα προσπαθήσει να συνάψει εθελοντικές συμφωνίες με τους επηρεαζόμενους ιδιοκτήτες και χρήστες γης, όπου είναι δυνατόν. Μόνο σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί συμφωνία με τον επηρεαζόμενο ιδιοκτήτη γης, ο TAP μπορεί να προσφύγει σε αναγκαστική απόκτηση δικαιωμάτων δουλείας ή απόκτηση γης, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία. Όλοι οι επηρεαζόμενοι θα έχουν πρόσβαση στον μηχανισμό αναφορών του ΤΑΡ. Ο ευπαθής πληθυσμός θα εντοπίζεται και θα του παρέχεται κάθε αναγκαία συνδρομή σε σχέση με την ΑΓΔΔ και τις δραστηριότητες αποκατάστασης των μέσων διαβίωσης. Οι ιδιοκτήτες γης θα δικαιούνται τουλάχιστον καταβολή προκαθορισμένης ελάχιστης αποζημίωσης. 60

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Απόκτηση γης και δικαιωμάτων διέλευσης Πώς έχει εξασφαλίσει ο TAP πρόσβαση στις εδαφικές εκτάσεις όπου κατασκευάζεται ο αγωγός; Προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης αποκατάσταση και, όπου είναι δυνατόν, η βελτίωση των μέσων διαβίωσης όσων επηρεάζονται από το έργο, εφαρμόζονται πρόσθετα μέτρα αγροτικής στήριξης μέσω του προγράμματος στήριξης των μέσων διαβίωσης και μεταβατικής υποστήριξης ευπαθών ομάδων (LATS) του TAP και ενός προγράμματος παρακολούθησης της παραγωγικότητας της γης. Ο TAP θα καταβάλει αποζημίωση για τη συνολική περίοδο όχλησης (ή για 24 μήνες, όποιο διάστημα είναι μεγαλύτερο), κατά την οποία η γη χρησιμοποιείται για το έργο. Μετά την κατασκευή, ο TAP θα χρειαστεί να αποκτήσει δικαιώματα δουλείας στον διάδρομο του αγωγού με ορισμένους περιορισμούς στις ζώνες ασφαλείας. Οι ιδιοκτήτες, των οποίων η γη θα μισθωθεί ή θα τεθεί υπό καθεστώς δουλείας, θα διατηρήσουν την κυριότητα της γης τους. Βασικά στάδια στη διαδικασία ΑΓΔΔ Ο TAP έχει εξασφαλίσει πλήρη πρόσβαση στη γη για τη βασική χάραξη του αγωγού (χωρίς, δηλαδή, να περιλαμβάνονται αλλαγές στην όδευση) σε Ελλάδα, Αλβανία και Ιταλία. Η διαδικασία ΑΓΔΔ αποτελείται από πέντε βασικά στάδια που περιγράφονται ακολούθως. Προσδιορισμός των ατόμων που επηρεάζονται από το έργο του TAP και επικαιροποίηση των πληροφοριών Ο TAP έχει δημιουργήσει και επικαιροποιεί ένα λεπτομερές και εκτενές αρχείο, ή κτηματολόγιο (επίσημο μητρώο) της ιδιοκτησίας, των ορίων και της χρήσης όλων των γεωτεμαχίων που επηρεάζονται από το έργο. Διενέργεια απογραφής πληθυσμού και παγίων Ο TAP επισκέπτεται τους επηρεαζόμενους ιδιοκτήτες και χρήστες γης για τη διενέργεια καταγραφής και επιθεώρησης των γεωτεμαχίων τους, συμπεριλαμβανομένων τυχόν υφιστάμενων κτισμάτων και καλλιεργειών. Ένας τοπογράφος του TAP θέτει ερωτήσεις σχετικά με τον ιδιοκτήτη και το γεωτεμάχιο, καθώς και τις καλλιέργειες, τα δέντρα και λοιπά περιουσιακά στοιχεία που βρίσκονται επί του γεωτεμαχίου. Δημιουργείται έγγραφο και φωτογραφικό αρχείο, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για τον υπολογισμό της προσφοράς αποζημίωσης. Πλήρης κοινωνικοοικονομική μελέτη Ο TAP συλλέγει πρόσθετα κοινωνικοοικονομικά στοιχεία από ένα δείγμα των επηρεαζόμενων ιδιοκτητών και χρηστών γης. Η κοινωνικοοικονομική μελέτη καθορίζει τη βασική γραμμή για την παρακολούθηση της αποκατάστασης των μέσων διαβίωσης και για την αξιολόγηση της ανάγκης πρόσθετης στήριξης των μέσων διαβίωσης. Οι πληροφορίες αυτές αξιοποιούνται στην ανάπτυξη των προγραμμάτων υποστήριξης των μέσων διαβίωσης και μεταβατικής υποστήριξης που εφαρμόζονται σε κάθε χώρα. Υπολογισμός αποζημίωσης και διαδικασία καταβολής Ο TAP υπολογίζει τα ποσά αποζημίωσης σύμφωνα με το πρότυπο «πλήρους κόστους αντικατάστασης» της ΕΤΑΑ και τα παρουσιάζει στους επηρεαζόμενους ιδιοκτήτες και χρήστες γης. Οι συμφωνίες πρόσβασης στη γη επισημοποιούνται μέσω ενός συμφωνητικού αποζημίωσης μεταξύ του TAP και των ατόμων που επηρεάζονται από το έργο (ΕΑ). Μόλις τα συμφωνητικά υπογραφούν και επικυρωθούν από συμβολαιογράφο, γίνεται η επεξεργασία των καταβολών αποζημίωσης. Υπογραφή πρωτοκόλλων εισόδου και εξόδου από τη γη Ο TAP θεσπίζει διαδικασίες για να διασφαλίσει ότι οι ιδιοκτήτες και χρήστες γης έχουν ενημερωθεί πλήρως πριν τις εργασίες κατασκευής στη γη τους, ούτως ώστε να μπορούν να προβούν σε τυχόν απαραίτητες προετοιμασίες (π.χ., συγκομιδή υφιστάμενων καλλιεργειών). Μόλις ολοκληρωθεί η κατασκευή, οι ιδιοκτήτες μπορούν να επιβεβαιώσουν ενυπόγραφα την ικανοποιητική αποκατάσταση της γης τους στο πλαίσιο της διαδικασίας εξόδου. Ο TAP θα παρακολουθεί την παραγωγικότητα της γης που έχει επηρεαστεί από το έργο για δύο χρόνια μετά την επιστροφή της στον ιδιοκτήτη. 61

Κύριοι τρόποι πρόσβασης σε γη Αγορά γης (απόκτηση) Όπου απαιτείται μόνιμη πρόσβαση σε γη, ο TAP αγοράζει τη γη και έχει την πλήρη κυριότητά της. Ο TAP θα χρειαστεί μόνιμη πρόσβαση σε γη για υπέργειες εγκαταστάσεις του έργου, όπως οι σταθμοί συμπίεσης, τα βαλβιδοστάσια και ορισμένοι δρόμοι πρόσβασης στην Αλβανία. Για τον λόγο αυτό, ο TAP θα χρειαστεί να αγοράσει τη γη από τους τωρινούς ιδιοκτήτες. Προσωρινή μίσθωση γης Για τους περισσότερους ιδιοκτήτες και χρήστες γης που επηρεάζονται από τη Ζώνη Εργασίας, ο TAP θα μισθώσει τη γη καθ όλη τη διάρκεια κατασκευής του αγωγού. Στην Ελλάδα και την Αλβανία, ο TAP χρειάζεται ως επί το πλείστον προσωρινή πρόσβαση στη γη που βρίσκεται εντός της ζώνης εργασίας, η οποία θα έχει εκτιμώμενο πλάτος 38 μ. Στην Ιταλία, η ζώνη εργασίας θα έχει πλάτος περίπου 26 μέτρων, μειωμένη στα 18 μ. όπου είναι δυνατόν, λόγω της στενότερης διαμέτρου του ιταλικού αγωγού. Μακροχρόνια δουλεία και περιορισμοί Η περιοχή που βρίσκεται εντός της ζώνης εργασίας όπου ισχύουν μακροπρόθεσμοι περιορισμοί, δεν θα αγοραστεί από τον TAP, αλλά θα υπόκειται σε μακροχρόνια δουλεία διέλευσης, την οποία ο TAP θα εγγράψει στους σχετικούς τίτλους ιδιοκτησίας των γεωτεμαχίων. Θα δοθεί ανάλογη αποζημίωση για τους περιορισμούς που σχετίζονται με τη δουλεία διέλευσης. Στις δραστηριότητες που απαγορεύονται εντός της ζώνης προστασίας του αγωγού, πλάτους 8 μέτρων, θα περιλαμβάνεται η κατασκευή κτιρίων, το βαθύ όργωμα ή η φύτευση δέντρων με βαθύ ριζικό σύστημα. Στην Ελλάδα και την Αλβανία δεν επιτρέπεται καμία καινούργια κατασκευή σε απόσταση 20 μέτρων από κάθε πλευρά του αγωγού. Στην Ιταλία, η απόσταση ασφαλείας των κτιρίων από τον αγωγό θα βρίσκεται στα 20 μέτρα για μεμονωμένα κτίρια και στα 100 μέτρα για συγκροτήματα κτιρίων. Ο TAP θα περιγράψει με σαφήνεια τους περιορισμούς χρήσης γης στις συμφωνίες που θα συνάψει με τους ιδιοκτήτες γης, μετά την αποκατάσταση και την επιστροφή των προσωρινά αποκτηθεισών εκτάσεων. Αποκατάσταση γης και μέσων διαβίωσης Εκτός από τη δέσμευση επαναφοράς της γης στην προ-κατασκευής κατάσταση, ο TAP προσφέρει σε όλους τους ενδιαφερόμενους και επηρεαζόμενους ιδιοκτήτες και χρήστες γης διαβούλευση με εξειδικευμένο γεωπόνο για να διερευνήσουν τρόπους βελτίωσης της παραγωγικότητας της γης τους. Ο TAP παρέχει δενδρύλλια αντικατάστασης για να δώσει τη δυνατότητα στους επηρεαζόμενους αγρότες πολυετών καλλιεργειών και οπωροφόρων δένδρων να επαναφυτέψουν τις καλλιέργειες και τα δέντρα σε περιοχές της επιλογής τους. Ο TAP προσφέρει επίσης εκπαιδευτικά σεμινάρια οικονομικής διαχείρισης σε βασικές περιοχές που επηρεάζονται από το έργο. Προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης αποκατάσταση και, όπου είναι δυνατόν, η βελτίωση των μέσων διαβίωσης των ατόμων που επηρεάζονται από το έργο, εφαρμόζονται και παρακολουθείται η εφαρμογή συμπληρωματικών μέτρων αγροτικής στήριξης μέσω του προγράμματος LATS του TAP και ενός προγράμματος παρακολούθησης της παραγωγικότητας της γης. Μάθετε περισσότερα για τη διαδικασία απόκτησης γης και δικαιωμάτων διέλευσης του TAP στη διεύθυνση: https://www.tap-ag. com/land-access και https://www.tap-ag. com/resource-library/reference-documents/ land-access όπου έχει αναρτηθεί το Πλάνο Αποκατάστασης Διαβίωσης (ΠΑΔ) για κάθε χώρα. Οι αγροτικές δραστηριότητες μπορούν να συνεχιστούν κανονικά εντός της ζώνης των 40 μέτρων (συμπεριλαμβανομένης, με ορισμένους περιορισμούς, της ζώνης προστασίας του αγωγού πλάτους 8 μέτρων) εφόσον δεν επηρεάζουν την ακεραιότητα του αγωγού. 62

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Κατασκευή και λειτουργία Πώς θα γίνει η κατασκευή και η λειτουργία του αγωγού; Ελλάδα/ Πρόσφατη πρόοδος 441 χλμ. - έχουν καθαριστεί 404 χλμ. τα τμήματα του αγωγού έχουν τοποθετηθεί στη σειρά δίπλα στο όρυγμα 371 χλμ. τα τμήματα του αγωγού έχουν συγκολληθεί 276 χλμ. - έχουν επιχωματωθεί 180 χλμ. - έχουν αποκατασταθεί Η πρώτη υδροστατική δοκιμή διενεργήθηκε στα τέλη Απριλίου 2017 Το 90% των σωληναγωγών έχει παραδοθεί Στοιχεία έως την 1η Οκτωβρίου 2017 Βάρος χάλυβα 344.160 τόνοι Όγκος εκσκαφής 3.850.000 m3 11 Κατασκευή και λειτουργία Πώς θα γίνει η κατασκευή και η λειτουργία του αγωγού; Κατασκευή Ο TAP ξεκίνησε τις προπαρασκευαστικές εργασίες για τον αγωγό τον Ιούνιο του 2015 με την κατασκευή και την αποκατάσταση οδών και γεφυρών, προκειμένου να εξασφαλιστεί η πρόσβαση στα μελλοντικά εργοτάξια κατασκευής στην Αλβανία. Ως επί το πλείστον ο αγωγός δεν θα είναι ορατός, καθώς θα βρίσκεται θαμμένος κάτω από την επιφάνεια της γης σε βάθος τουλάχιστον ενός μέτρου. Επίγειες θα είναι μόνο εγκαταστάσεις όπως ο Τερματικός Σταθμός Παραλαβής (ΤΣΠ), οι σταθμοί συμπίεσης και τα βαλβιδοστάσια, των οποίων ο σχεδιασμός και η κατασκευή θα επιφέρει τις ελάχιστες δυνατές περιβαλλοντικές και οπτικές επιπτώσεις. Χερσαίο τμήμα Τα χερσαία τμήματα του αγωγού θα έχουν συνολικό μήκος 773 χιλιομέτρων (550 χλμ. στην Ελλάδα, 215 χλμ. στην Αλβανία, 8 χλμ. στην Ιταλία). Αλβανία/ Πρόσφατη πρόοδος 147 χλμ. - έχουν καθαριστεί 141 χλμ. - τα τμήματα του αγωγού έχουν τοποθετηθεί στη σειρά δίπλα στο όρυγμα 135 χλμ. - τα τμήματα του αγωγού έχουν συγκολληθεί 113 χλμ. - έχουν επιχωματωθεί 87 χλμ. - έχουν αποκατασταθεί Το 100% των σωληναγωγών έχει παραδοθεί Οι δρόμοι πρόσβασης και οι γέφυρες για την 1η Φάση ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 2016 Στοιχεία έως την 1η Οκτωβρίου 2017 Βάρος χάλυβα 123.795 τόνοι Όγκος εκσκαφής 1.500.000 m3 Η κατασκευή του αγωγού και των σχετικών εγκαταστάσεων πραγματοποιείται σε στάδια. Ο χρόνος κατασκευής επηρεάζεται από τις καιρικές συνθήκες και, ενίοτε, από εποχικούς περιορισμούς που σχετίζονται με τις οικολογικές ευαισθησίες, τη γεωργική παραγωγή ή τον τουρισμό. Η κατασκευή κατά μήκος της Ζώνης Εργασίας (RoW) του αγωγού θα πραγματοποιηθεί κατά κανόνα σε διάστημα τριών έως έξι μηνών για κάθε τμήμα. Το έργο θα απαιτήσει πρόσβαση σε γη για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, που θα κυμανθεί από 12 έως 24 μήνες, ούτως ώστε να επιτραπεί η συνεχής πρόσβαση για μεταφορικές και άλλες περιφερειακές δραστηριότητες κατασκευής. Ωστόσο, ο TAP έχει δεσμευτεί να ελαχιστοποιήσει την απαιτούμενη πρόσβαση σε γη και να επιστρέψει τις αποκατεστημένες εδαφικές εκτάσεις στους ιδιοκτήτες το συντομότερο δυνατό. 63

Στην Ελλάδα και την Ιταλία, το εργατικό δυναμικό στεγάζεται σε κοντινά ξενοδοχεία. Στην Αλβανία, δύο καταυλισμοί στεγάζουν το συνολικό εργατικό δυναμικό. Η κατασκευή απαιτεί επίσης δύο κύριους σταθμούς διαλογής και εννέα χώρους αποθήκευσης σωληναγωγών στην Ελλάδα, έναν σταθμό διαλογής και έξι χώρους αποθήκευσης σωληναγωγών στην Αλβανία και δύο σταθμούς διαλογής στην Ιταλία. Μέθοδος Η κατασκευή έχει υποδιαιρεθεί σε διαχειρίσιμα τμήματα που ονομάζονται «μέτωπα». Αμέσως πριν την έναρξη εργασιών σε κάθε μέτωπο, οι ανάδοχοι Μελέτης, Προμήθειας και Κατασκευής (ΜΠΚ) του TAP διεξάγουν προκατασκευαστική έρευνα για να εξασφαλίσουν ότι έχουν στη διάθεσή τους τις τελευταίες πληροφορίες για τις επικρατούσες συνθήκες όσον αφορά το περιβάλλον, την κοινωνία και την πολιτιστική κληρονομιά (ESCH) και ότι έχει γίνει σωστή σήμανση του ίχνους του αγωγού. Οι προκατασκευαστικές έρευνες επαληθεύουν τις λεπτομερείς τοπικές πληροφορίες που συλλέχθηκαν μέσω της διαβούλευσης με ενδιαφερόμενα μέρη, κατά τη διάρκεια, μεταξύ άλλων, της διαδικασίας αξιολόγησης περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων (ΜΠΚΕ), της διαπραγμάτευσης για την πρόσβαση σε γη, του σχεδιασμού της όδευσης του αγωγού και των οδών μεταφοράς, και της διεξαγωγής συναντήσεων για την ενημέρωση και την ασφάλεια της κοινότητας. Το προσωπικό της προκατασκευαστικής έρευνας συνοδεύεται από περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και αρχαιολογικούς ειδικούς για τον εντοπισμό και την τεκμηρίωση ευαίσθητων περιβαλλοντικών, κοινωνικών και πολιτιστικών θέσεων. Μετά την προκατασκευαστική έρευνα, οι ανάδοχοι ΜΠΚ καθαρίζουν και εξομαλύνουν τη ζώνη κατασκευής. Η επιφανειακή στοιβάδα χώματος αποθηκεύεται στο πλάι της ζώνης κατασκευής, ξεχωριστά από το υπέδαφος, για να αποφευχθεί η ανάμειξη και να διατηρηθεί το απόθεμα σπόρων προς αποκατάσταση. Ο αγωγός θα κατασκευαστεί από τμήματα χαλύβδινων σωλήνων μήκους 12 με 18 μ., τα οποία μεταφέρονται με φορτηγό από τους χώρους αποθήκευσης σωληναγωγών στο μέτωπο κατασκευής και τοποθετούνται στη σειρά παράλληλα με την τάφρο. Οι σωλήνες που θα χρησιμοποιηθούν στην ξηρά έχουν ως επί το πλείστον διάμετρο 120 εκ. (48 ιντσών). Οι ανάδοχοι ΜΠΚ διανοίγουν την τάφρο του αγωγού σε βάθος περίπου 2,5 μ., επιτρέποντας την καταβίβαση του αγωγού με ελάχιστο βάθος κάλυψης ενός μέτρου. Αυξημένα βάθη τοποθέτησης του αγωγού ή ειδικές τεχνικές όπως η οριζόντια κατευθυνόμενη διάτρηση, ενδεχομένως να χρειαστούν σε ορισμένες διασταυρώσεις με ποτάμια, δρόμους, σιδηροδρομικές γραμμές και σε άλλες διασταυρώσεις. Επιμέρους τμήματα του σωλήνα συγκολλούνται διαδοχικά για να σχηματίσουν τον αγωγό. Εφαρμόζεται προστατευτικό μονωτικό επίχρισμα και στη συνέχεια γίνονται δοκιμές για να διασφαλιστεί η επαρκής προστασία από τη διάβρωση. Ο συγκολημμένος αγωγός καταβιβάζεται στην τάφρο, η οποία στη συνέχεια επιχωματώνεται και αποκαθίσταται. Η ακεραιότητα του αγωγού ελέγχεται με μια τεχνική που είναι γνωστή ως υδροστατική δοκιμή. Η δοκιμή περιλαμβάνει την τοποθέτηση νερού σε τμήματα του αγωγού μήκους έως 20 χλμ., στο 125% της λειτουργικής του πίεσης, για τον εντοπισμό και την επισκευή τυχόν διαρροών. 64

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Κατασκευή και λειτουργία Πώς θα γίνει η κατασκευή και η λειτουργία του αγωγού; Σημεία προσγειάλωσης Το σημείο προσγειάλωσης του TAP στην Αλβανία βρίσκεται βορειοδυτικά του Φιέρι (Fier) και θα κατασκευαστεί με τη χρήση προφράγματος. Πρόκειται για μια προσωρινή κατασκευή από πασσαλοσανίδες, σχεδιασμένη να διευκολύνει κατασκευαστικά έργα σε περιοχές που είναι συνήθως βυθισμένες. Για να αποτραπεί η άμεση αλληλεπίδραση με τον μεσογειακό οικότοπο μακί και τις δασικές εκτάσεις, τις χερσαίες τουριστικές εγκαταστάσεις και το παράκτιο θαλάσσιο περιβάλλον, το σημείο προσγειάλωσης στην Ιταλία θα κατασκευαστεί με τη χρήση τεχνολογίας κατασκευής μικροσήραγγας (micro-tunnelling). Η μήκους 1,5 χλμ. μικροσήραγγα επιτρέπει την εγκατάσταση του αγωγού χωρίς να απαιτείται η εκσκαφή ανοικτού ορύγματος και ο αγωγός δεν θα είναι ορατός από την ακτή. ΜΙΚΡΟΣΗΡΑΓΓΑ ΘΑΛΑΣΣΙΟΣ ΠΥΘΜΕΝΑΣ ΣΤΑΘΜΗ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΕΞΟΔΟΣ ΜΙΚΡΟΣΗΡΑΓΓΑΣ ΑΓΩΓΟΣ Υποθαλάσσιο τμήμα Η διέλευση του TAP από την Αδριατική Θάλασσα θα πραγματοποιηθεί μέσω της συντομότερης διαδρομής, μεταξύ της πόλης Φιέρι (Fier) στην Αλβανία και της περιοχής της νότιας Απουλίας στην Ιταλία. Πρόκειται για μια απόσταση 105 χλμ. Το βαθύτερο σημείο του αγωγού κάτω από το επίπεδο της θάλασσας θα είναι 820 μ. στον Πορθμό του Ότραντο. Η εγκατάσταση του υποθαλάσσιου τμήματος του αγωγού θα γίνει με τη διαδικασία διαδοχικής κατασκευής και μετέπειτα τοποθέτησης των σωλήνων από σκάφη ή φορτηγίδες. Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο «πόντισης τύπου S», η οποία αναφέρεται στο σχήμα του αγωγού καθ οδόν προς τον πυθμένα της θάλασσας, σωλήνες μήκους 12 μέτρων θα συγκολλούνται διαδοχικά στο κατάστρωμα του σκάφους για να καταποντηθούν προσεκτικά στη θάλασσα. Οι χαλύβδινοι σωλήνες του υποθαλάσσιου τμήματος έχουν διάμετρο 90 εκατοστών (36 ιντσών) και πάχος 20 έως 24 χιλιοστών (0,79 έως 1,34 ιντσών), ανάλογα με το βάθος του νερού. Σε βάθη μικρότερα των 300 μ., οι σωλήνες θα επικαλυφθούν με σκυρόδεμα για να προστατευθούν από πιθανή ζημιά. Αποκατάσταση μετά την κατασκευή Ο TAP δεσμεύεται να επαναφέρει τη Ζώνη Εργασιών (RoW) στο αρχικό της ανάγλυφο και στην προ του έργου χρήση και παραγωγικότητα. Αυτό περιλαμβάνει μέτρα ελέγχου της διάβρωσης και των ιζημάτων και αποκατάσταση της βλάστησης. Η αποκατάσταση θα ξεκινήσει μόλις ολοκληρωθούν οι δραστηριότητες κατασκευής. Ωστόσο, γίνονται προετοιμασίες πριν την έναρξη της κατασκευής για να διασφαλιστεί ότι ο σχεδιασμός τυχόν ειδικών μέτρων ελέγχου της διάβρωσης είναι ο ενδεδειγμένος και ότι το επιφανειακό χώμα, το υπέδαφος και άλλα υλικά θα εκσκαφθούν, αποθηκευτούν και διατηρηθούν ώστε να είναι έτοιμα για την αποκατάσταση. Η διάβρωση του εδάφους και η αποκατάσταση θα παρακολουθούνται από τον TAP κατά τη διάρκεια της κατασκευής και πριν την επιστροφή των εδαφικών εκτάσεων στους ιδιοκτήτες. Το Σχέδιο για τη Διάβρωση του Εδάφους και την Αποκατάσταση (ΣΔΕΑ) του TAP καθορίζει όσα απαιτούνται για την αποκατάσταση περιοχών που έχουν διαταραχθεί από τις εργασίες κατασκευής, οι οποίες δεν απαιτούνται μόνιμα για τη λειτουργία του αγωγού. Το σχέδιο καλύπτει την τοπογραφική αποκατάσταση (επιστροφή της γης στην αρχική τοπογραφική της μορφή ή ανάγλυφο, όπου είναι δυνατόν), τον έλεγχο της διάβρωσης και τη σταθεροποίηση του εδάφους καθ όλη τη διάρκεια της κατασκευής αλλά και στη φάση λειτουργίας του αγωγού. Οι ανάδοχοι ΜΠΚ του έργου είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση της ακεραιότητας της Ζώνης Εργασίας (RoW), για όλα τα προσωρινά και μόνιμα μέτρα κατά της διάβρωσης του εδάφους και για την αποκατάσταση. Κατά την παράδοση του αγωγού στο τέλος της σύμβασης κατασκευής, η ομάδα επιχειρήσεων του TAP θα αναλάβει την ευθύνη συντήρησης της Ζώνης Εργασίας. 65

Το σχέδιο καλύπτει επίσης και άλλες εδαφικές εκτάσεις που χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη της κατασκευής, όπως εργοτάξια, χώρους αποθήκευσης σωλήνων, χώρους συντήρησης, δρόμους και άλλες εγκαταστάσεις μεταφοράς και χώρους διαχείρισης και διάθεσης απορριμμάτων. Περιλαμβάνει απαιτήσεις για τον προσωρινό και μόνιμο έλεγχο της διάβρωσης, εγκαταστάσεις και μεθόδους διάθεσης τυχόν πλεονασματικών υλικών που δεν θα χρησιμοποιηθούν στις εργασίες αποκατάστασης. Ο TAP θα αποκαταστήσει τα διαταραγμένα τμήματα της κοίτης των ποταμών και τις όχθες από όπου διέρχεται ο αγωγός στην πρότερή τους κατάσταση. Οι ανάδοχοι ΜΠΚ υποχρεούνται να ανακτήσουν και να αποκαταστήσουν το υλικό της κοίτης των ποταμών, να εγκαταστήσουν και να διατηρούν συσκευές ελέγχου της διάβρωσης και των προσχωματικών υλικών (ιζημάτων) μέχρι να υπάρξει αποκατάσταση της βλάστησης, και να σχεδιάσουν και να εγκαταστήσουν έργα σταθεροποίησης της κοίτης όπου αυτό είναι απαραίτητο, σε κάθε περίπτωση με προηγούμενη έγκριση των εργασιών και τακτική παρακολούθηση. Αποκατάσταση της βλάστησης Ο TAP έχει δεσμευτεί να αποκαταστήσει τη βλάστηση κατά μήκος της Ζώνης Εργασίας στην αρχική της κατάσταση, σύνθεση και πυκνότητα, όσο το δυνατόν πιστότερα και γρηγορότερα. Η μόνη εξαίρεση θα είναι κατά μήκος της ζώνης προστασίας του αγωγού, πλάτους 8 μέτρων, σε Ελλάδα και Αλβανία, η οποία θα πρέπει να παραμείνει χωρίς δέντρα για λόγους ασφάλειας και λειτουργίας. Ο TAP θα αντικαταστήσει τυχόν δέντρα εντός αυτής της ζώνης με πιο κατάλληλα είδη φυτών. Στην Ιταλία, τα υπάρχοντα ελαιόδενδρα θα φυτευτούν ξανά πλησίον του αγωγού. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ενδημικά ή εγκλιματισμένα είδη φυτών που προσαρμόζονται εύκολα στο τοπικό περιβάλλον, αποφεύγοντας χωροκατακτητικά ή διεισδυτικά είδη. Τα ενδημικά είδη, η προμήθεια των οποίων μπορεί να γίνει σε τοπικό επίπεδο, θα έχουν προτεραιότητα εφόσον είναι εμπορικά διαθέσιμα. Η αποκατάσταση των βιοτόπων θα επιτευχθεί μέσω: Φυσικής αναβλάστησης και αναγέννησης με βάση την τράπεζα σπόρων που διατηρείται εντός της αποθηκευμένης επιφανειακής στοιβάδας χώματος, μόλις αυτή κατανεμηθεί στις επηρεαζόμενες περιοχές. Υποβοηθούμενης αναβλάστησης σε καθορισμένες περιοχές, χρησιμοποιώντας συνδυασμό εγκλιματισμένων ειδών από εμπορικές πηγές και ενδημικών ειδών που συλλέγονται προσεκτικά από την όδευση του αγωγού και την γύρω περιοχή. Η υποβοηθούμενη αναβλάστηση θα έχει ως στόχο να είναι αντιπροσωπευτική της φυσικής και υφιστάμενης βιοποικιλότητας που είχε η περιοχή πριν την κατασκευή. Αναδάσωση Ο TAP θα αναδασώσει τις περιοχές όπου υπήρχε δάσος εντός της Ζώνης Εργασίας πριν από την κατασκευή του αγωγού. Ο TAP δεσμεύεται να αντικαταστήσει επιτυχώς κάθε δέντρο που κόπηκε κατά τη διάρκεια της αποψίλωσης και να υπερβεί αυτόν τον στόχο όπου το απαιτούν οι τοπικές συνθήκες. Ωστόσο, δεν θα αντικατασταθούν όλα τα δέντρα στο ίδιο σημείο από το οποίο απομακρύνθηκαν, καθότι δεν μπορεί να γίνει φύτευση κατά μήκος της ζώνης προστασίας πλάτους 8 μέτρων. Το πλαίσιο βιοποικιλότητας του TAP περιλαμβάνει μια στρατηγική αντιστάθμισης με στόχο την αντιμετώπιση τυχόν υπολειμματικών επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα, εστιάζοντας σε είδη προτεραιότητας, χαρακτηριστικά βιοποικιλότητας και ενδιαιτήματα. Αγροτική γη Για τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ο TAP θα επιστρέψει τη γη στον ιδιοκτήτη ή τον χρήστη, έτοιμη για εκ νέου φύτευση με δική τους σπορά, με την επιφύλαξη περιορισμών στη φύτευση δένδρων στη ζώνης προστασίας των 8 μέτρων. Σε αυτές και σε άλλες ανεπτυγμένες περιοχές, ο TAP θα παραδώσει τη γη στην κατάσταση που καθορίζεται στα συναφθέντα πριν την είσοδο συμφωνητικά στο πλαίσιο του προγράμματος Απόκτησης Γης και Δικαιωμάτων Διέλευσης (ΑΓΔΔ) (βλ. κεφάλαιο 10 για λεπτομέρειες). 66

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Κατασκευή και λειτουργία Πώς θα γίνει η κατασκευή και η λειτουργία του αγωγού; Παρακολούθηση Αφού ολοκληρωθεί η αποκατάσταση, ο TAP θα επιθεωρήσει τις περιοχές που έχουν διαταραχθεί προκειμένου να διαπιστώσει την αποτελεσματικότητα των μέτρων αποκατάστασης, π.χ. τη σταθερότητα των πρανών, το σχήμα της επιφάνειας, την αποστράγγιση των επιφανειακών υδάτων, τη συμπύκνωση του εδάφους, την αποκατάσταση της βλάστησης και την οικολογική ποιότητα. Η αποκατάσταση της γης θα υποστηριχθεί από έλεγχο του εδάφους για να επιβεβαιωθεί ότι η ποιότητα του εδάφους έχει διατηρηθεί. Οι ιδιοκτήτες γης θα επαληθεύσουν στο πρωτόκολλο εξόδου ότι πληρούνται οι όροι του συμφωνητικού που συνήφθη πριν την είσοδο. Προκειμένου να διασφαλιστεί η πλήρης αποκατάσταση και, όπου είναι δυνατόν, η βελτίωση των μέσων διαβίωσης των ατόμων που επηρεάζονται από το έργο, εφαρμόζονται συμπληρωματικά μέτρα αγροτικής στήριξης μέσω του προγράμματος Βασικής Στήριξης & Μεταβατικής Υποστήριξης Ευπαθών Ομάδων του TAP και ενός προγράμματος παρακολούθησης της παραγωγικότητας της γης. Στις περιπτώσεις όπου υπάρχει ζωικό κεφάλαιο ή άγρια ζώα, ο TAP θα διασφαλίσει τη λήψη μέτρων προφύλαξης για την προστασία τους από τυχόν βλάβη. Τα μέτρα αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν: Προκατασκευαστικές εκτιμήσεις των υφιστάμενων συνθηκών (π.χ. θόρυβος, σκόνη και κραδασμοί) και, όπου είναι απαραίτητο, υποστήριξη από εξειδικευμένους κτηνιάτρους. Εφαρμογή πρόσθετων μέτρων αντιμετώπισης για την περαιτέρω ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων που σχετίζονται με την όχληση από την κατασκευή. Επαφές και συμφωνίες με διαχειριστές κτηνοτροφικών μονάδων. Ανέγερση περιφράξεων για τη μη διέλευση ζωικού κεφαλαίου κατά μήκος των ορίων της τοποθεσίας του έργου, όπου αυτό δεν εμποδίζει την κίνηση εκτρεφόμενων ή άγριων ζώων. Παρακολούθηση της σκόνης, του θορύβου και της υγείας και ευημερίας των ζώων κατά την κατασκευή. Λειτουργία και συντήρηση Ο αγωγός TAP έχει σχεδιαστεί ώστε να απαιτεί ελάχιστη παρέμβαση στη λειτουργία και τη συντήρησή του. Η λειτουργία του αγωγού θα εξασφαλίσει τη συνεχή, αξιόπιστη και ασφαλή παροχή φυσικού αερίου σε συμμόρφωση με την τρέχουσα βέλτιστη πρακτική του κλάδου. Τα προγράμματα προγραμματισμένης συντήρησης και επιθεώρησης θα εφαρμόζουν έναν συνδυασμό σύγχρονων πρακτικών διαχείρισης, μεθόδων αξιολόγησης της κατάστασης, τεχνολογίας πληροφοριών και καινοτόμων τεχνικών αναλύσεων μηχανικής για τη διαχείριση των κινδύνων που συνδέονται με τη μακροπρόθεσμη λειτουργία εγκαταστάσεων και εξοπλισμού. Τερματισμός Λειτουργίας Στη λήξη της ονομαστικής διάρκειας ζωής του (τουλάχιστον 50 έτη), ο αγωγός TAP και οι σχετικές εγκαταστάσεις, όπως τα βαλβιδοστάσια και οι σταθμοί συμπίεσης, θα τεθούν εκτός λειτουργίας. Θα εκπονηθεί εκ των προτέρων λεπτομερής Μελέτη Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ) ή η αντίστοιχη επίκαιρη μελέτη προκειμένου να καθοριστεί η καλύτερη προσέγγιση. Στην παρούσα φάση, το υφιστάμενο σχέδιο είναι όλα τα κτίσματα να κατεδαφιστούν και οι σχετικές τοποθεσίες να αποκατασταθούν. Ο αγωγός, τόσο στο χερσαίο όσο και στο υποθαλάσσιο τμήμα του, θα παραμείνει στη θέση του, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν τυχόν περιβαλλοντικές, κοινωνικές ή πολιτιστικές επιπτώσεις από την απομάκρυνσή του. Παρότι δεν μπορεί να προβλεφθεί σήμερα ποια προσέγγιση θα ακολουθηθεί στο μέλλον για τον τερματισμό λειτουργίας, ο TAP έχει δεσμευτεί να συμμορφωθεί πλήρως με τις τότε ισχύουσες νομοθετικές και βιομηχανικές απαιτήσεις. Ο TAP θα παρακολουθεί ανά τακτά διαστήματα την πρόοδο που έχει σημειωθεί επί τη βάσει ενός συνόλου προσυμφωνημένων στόχων. Αυτοί οι στόχοι θα περιλαμβάνουν απτή απόδειξη ότι τηρούνται οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές δεσμεύσεις του TAP και τα μέτρα περιορισμού. Εάν είναι απαραίτητο, θα εκτελούνται περαιτέρω εργασίες αποκατάστασης. Μάθετε περισσότερα για την κατασκευή και τη λειτουργία του TAP: https://www.tap-ag.com/resource-library/media-library/ videos και https://www.tap-ag.com/the-pipeline/buildingthe-pipeline 67