ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΑΚΤΩΝ: Αίτια Αντιμετώπιση Θεσμικό πλαίσιο

ΔΙΑΒΡΩΣΗ ΑΚΤΩΝ: Αίτια Αντιμετώπιση Θεσμικό πλαίσιο Ορέστης Μεσοχωρίτης Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός ΑΠΘ MSc in Maritime Civil Engineering email: info@icoast.gr ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χώρα μας περιβάλλεται από πολύ μεγάλο μήκος ακτών 16.300 km συγκριτικά με την επιφάνειά της και με επι τοις εκατό ποσοστό ακτογραμμής/περίμετρο 93% κατατάσσεται στην 4η θέση μετά την Ισλανδία, τη Μ. Βρεττανία και τη Νορβηγία. Τα τελευταία χρόνια η παράκτια ζώνη πιέζεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, με σημαντικότερο το πρόβλημα της διάβρωσης των ακτών. Το πρόβλημα εντείνεται λόγω της κλιματικής αλλαγής, που επηρεάζει και τη λειτουργία των λιμενικών και παράκτιων τεχνικών έργων τα οποία χρήζουν πλέον επανασχεδιασμού/αναβάθμισης. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Στις ακτές και στους πυθμένες των παράκτιων περιοχών αναπτύσσεται δράση κυματισμών και ρευμάτων. Οι ακτές απο γεωλογική άποψη ενδέχεται να είναι βραχώδεις ή αμμώδεις/γαιώδεις. Η πρώτη κατηγορία έχει σταθερή μορφή, εξελισσόμενη μακροπρόθεσμα σε χρονικές κλίμακες γεωλογικών αιώνων. Η δεύτερη κατηγορία ακτών, που συντίθενται από κοκκώδη υλικά με κοκκομετρία κυμαινόμενη από το μέγεθος του αργίλου ως τις κροκάλες, υφίσταται έντονα την επίδραση των ρευμάτων και των κυματισμών. Αποτέλεσμα της επίδρασης αυτής είναι μορφολογικές αλλοιώσεις, σε όλες τις χρονικές κλίμακες, π.χ. σε μικρή χρονική κλίμακα, της τάξης μερικών ωρών κατά τη διάρκεια θυελλών και τρικυμιών, ή μεγάλης χρονικής κλίμακας, της τάξης μερικών ετών. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ Σε περιβάλλον ανυπαρξίας κυματισμών και ρευμάτων δεν λαμβάνει χώρα μεταφορά κοκκώδους υλικού του πυθμένα. Οι eisigisi_mesohoriti 1

κυματισμοί είναι οι κύριοι παράγοντες που προκαλούν την αποσταθεροποίηση των κόκκων και στη συνέχεια τα θαλάσσια ρεύματα αναλαμβάνουν τη μεταφορά σε μεγάλες οριζόντιες αποστάσεις. Οι διάφορες συνιστώσες που δρουν πάνω σε έναν κόκκο της επιφάνειας του πυθμένα είναι δυνατόν να δημιουργήσουν τις κατάλληλες δυναμικές συνθήκες αποκόλλησης των επιφανειακών κόκκων με αποτέλεσμα την έναρξη της διάβρωσης. ΑΙΤΙΑ Η διάβρωση των ακτών μπορεί να οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες. Εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών: 1. Μεταβολή στη συχνότητα εμφάνισης και έντασης των ανέμων. Αν θεωρήσουμε μια ακτή στην οποία έχει αποκατασταθεί μια δυναμική ισορροπία τις τελευταίες δεκαετίες (ή ακόμη και αιώνες) με ισορροπημένο ισοζύγιο φερτών υλών, με τις μεταβολές στη συχνότητα εμφάνισης και στην ένταση των ανέμων εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, μπορεί να διαταραχθεί το υφιστάμενο ισοζύγιο της ακτής και να προκύψει έλλειμμα και συνεπώς διάβρωσή της. Προφανώς η διάβρωση θα συνοδεύεται από πρόσχωση σε άλλη ακτή. 2. Δράση μεγάλου ύψους κυματισμών. Το χειμώνα, οι μεγάλου ύψους κυματισμοί μεταφέρουν την άμμο εγκάρσια στην ακτή προς τα ανοιχτά (διάβρωσηχειμερινό προφίλ). Το καλοκαίρι, μεταφέρεται η άμμος προς την ακτή από τους ήπιους κυματισμούς και αποκαθίσταται (πρόσχωση-θερινό προφίλ). Ωστόσο, λόγω κλιματικής αλλαγής, μπορεί να διαταραχθεί η παραπάνω ισορροπία. Εάν εμφανιστούν ακραία καιρικά φαινόμενα (δηλαδή κυματισμοί μεγάλου ύψους), η άμμος μπορεί να μεταφερθεί αρκετά βαθιά, βαθύτερα από ό,τι στο παρελθόν, και σε βάθη μεγαλύτερα του βάθους «κλεισίματος». Από τα βάθη αυτά είναι πιθανόν να μη μπορεί να επιστρέψει, με τους θερινούς κυματισμούς με αποτέλεσμα να μη συντελεστεί πλήρως η διεργασία της πρόσχωσης και να μην αποκατασταθεί πλήρως η πραγματοποιούμενη διάβρωση. 3. Αύξηση μέσης στάθμης της θάλασσας. eisigisi_mesohoriti 2

Μελλοντικά, κάτω από συνθήκες μόνιμης ανύψωσης της στάθμης της θάλασσας λόγω των κλιματικών μεταβολών (λιώσιμο των πάγων και θερμοκρασιακή διαστολή λόγω της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας), το προφίλ ισορροπίας θα πρέπει να είναι παρόμοιο με το υφιστάμενο εφόσον το υλικό της ακτής και οι κυματικές συνθήκες δεν μεταβληθούν σημαντικά. 4. Μεταβολές στην ένταση και συχνότητα βροχοπτώσεων. Οι μεταβολές αυτές επηρεάζουν τις διαβρώσεις των εδαφών της ενδοχώρας και συνεπώς και τη φυσική τροφοδότηση των ακτών με χερσογενές ίζημα, που πραγματοποιείται μέσω των ποταμών και των χειμάρρων. Σε πολλές παράκτιες περιοχές τα αίτια της διάβρωσης βρίσκονται συνήθως στον συνδυασμό των παραπάνω παραγόντων, με κάθε παράγοντα να επηρεάζει με διαφορετική βαρύτητα το φαινόμενο. Εξαιτίας των ανθρώπινων επεμβάσεων: 5. Κατασκευή παράκτιων έργων. 6. Λατομεύσεις παράκτιου υλικού. 7. Κατασκευή φραγμάτων. 8. Έντονη αστικοποίηση παράκτιων περιοχών. Κάθε έργο που κατασκευάζεται στην παράκτια ζώνη αποτελεί εμπόδιο στη φυσική εκτόνωση των παράκτιων μηχανισμών επί της ακτής και μεταβάλλει την παράκτια κίνηση των ιζημάτων (άμμος και χαλίκια). Διαταράσσεται η ισόρροπη κατανομή των ιζημάτων, με αποτέλεσμα να παρατηρούνται αλλού έντονες προσχώσεις και αλλού έντονες διαβρώσεις. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ 1. Περιορισμός των αιτίων που επιτείνουν την κλιματική αλλαγή και προσεκτικός σχεδιασμός των ανθρώπινων επεμβάσεωνέργων. 2. Κατασκευή σκληρών επεμβατικών μεθόδων απο σκυρόδεμα ή απο φυσικούς ογκολίθους. Ενδεικτικά αναφέρεται η κατασκευή παράλληλων προβόλων με στέψη πάνω απο τη Μέση Στάθμη Θάλασσας (ΜΣΘ) κάθετα στην eisigisi_mesohoriti 3

ακτή. Οι κατασκευές αυτές σταθεροποιούν την ακτή ανάμεσα στους προβόλους όταν υπάρχει στερεομεταφορά κατά μήκος της ακτής. Κατάντη όμως των κατασκευών η διάβρωση της ακτής συνεχίζεται. Ταυτόχρονα σε περιοχές επιβαρημένες περιβαλλοντικά (π.χ. Θερμαϊκός Κόλπος) μπορεί να προκληθεί σημαντική υποβάθμιση της ποιότητας των νερών ανάμεσα στους προβόλους ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες, λόγω της μη ικανοποιητικής ανανέωσής τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Παραλίας Κατερίνης όπου η κατασκευή προβόλων οδήγησε σε σημαντικά προβλήματα ποιότητας νερού, λόγω της διακοπής της παράκτιας κυκλοφορίας και της απομόνωσης ευτροφικών μαζών. Το αποτέλεσμα ήταν εμφανές με έντονη δυσοσμία, θολότητα, ευτροφισμό κλπ. 3. Κατασκευή ήπιων επεμβατικών μεθόδων απο φυσικούς ογκολίθους ή με γαιοσωλήνες απο τεχνητό υφαντό γεωύφασμα υψηλής αντοχής με άμμο σε θέσεις και διατομές που υποδεικνύει η Ακτομηχανική μελέτη. Η στέψη των πυθμενικών κυματοθραυστών είναι κάτω απο τη ΜΣΘ (ύφαλες κατασκευές) επιτρέποντας το νερό να κυκλοφορεί από πάνω, πράγμα που βοηθά την ανανέωση των νερών της λιμενολεκάνης. Η εγκατάσταση των παραπάνω ύφαλων προβόλων μέσα στη ζώνη θραύσης έχει σαν αποτέλεσμα την παγίδευση μέρους των φερτών και την αποφυγή της διάβρωσης. Η ολοκλήρωση της κατασκευής γίνεται με ή χωρίς τεχνητή αναπλήρωση με άμμο. 4. Ήπια επεμβατική μέθοδος είναι η τεχνητή ανάπλαση της ακτής με άμμο (beach nourishment). Είναι η πλέον διαδεδομένη ήπια μέθοδος προστασίας ακτών από διάβρωση. Στη μέθοδο αυτή απλά τροφοδοτείται η ακτή με άμμο που λαμβάνεται από άλλες ακτές όπου υπάρχει περίσσεια υλικού αλλά και από τη θάλασσα σε βάθη μεγαλύτερα των 15 μ. Το υλικό τοποθετείται έτσι ώστε να επεκτείνεται η ακτή προς τη θάλασσα. Το ύψος που γίνεται η εναπόθεση του υλικού είναι της τάξης των 1-2 m πάνω από τη ΜΣΘ. Μετά την εναπόθεση της άμμου οι κυματισμοί θα διαμορφώσουν μια νέα κατάσταση ισορροπίας. Ανάλογα με τη μέση διάμετρο των κόκκων που μπορεί να είναι μεγαλύτερη, ίση ή μικρότερη από αυτή των κόκκων της υφιστάμενης ακτής, θα διαμορφωθούν ανάλογα προφίλ. Τα προφίλ αυτά θα έχουν πιο ήπια, ίση ή μεγαλύτερη κλίση από την υφιστάμενη αντίστοιχα, με αποτέλεσμα τη eisigisi_mesohoriti 4

διατήρηση του πλάτους της νέας παραλίας που διαμορφώθηκε, ή την μερική ή και ολική απώλειά της. 5. Συνδυασμός τεχνητής ανάπλασης και βυθισμένων πλευρικών ή παράλληλων στην ακτή προβόλων. Η τεχνητή ανάπλαση μπορεί να συνοδεύεται και από άλλα τεχνικά έργα προστασίας που βοηθούν στον εγκλωβισμό των ποσοτήτων άμμου που μεταφέρθηκαν και ελαχιστοποιούν τις πλευρικές και τις εγκάρσιες απώλειες. Έτσι μπορεί να κατασκευαστούν πλευρικά πρόβολοι ή παράλληλα στην ακτή βυθισμένοι κυματοθραύστες. Στην τελευταία περίπτωση (Perched beach) η δράση του βυθισμένου κυματοθραύστη είναι διπλή: εμποδίζει την διαφυγή της άμμου προς τα ανοιχτά ενώ ταυτόχρονα προστατεύει την ακτή από τη διαβρωτική δράση των μεγάλων κυματισμών οι οποίοι θραύονται πάνω από αυτήν. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Τα έργα αντιμετώπισης διάβρωσης ακτών ή ανάπλασης παραλιών εκτελούνται σύμφωνα με τη διαδικασία των άρθρων 12 (προστατευτικά έργα) και 14 (ανάπλαση παραλιών) του Ν. 2971/2001 περί αιγιαλού και παραλίας. Για τις Αμμοληψίες ο βασικός νόμος που υπάρχει είναι ο Αναγκαστικός Νόμος 1219/38 (Βασίλειο της Ελλάδος). Παρουσίαση της διαδικασίας αδειοδότησης σύμφωνα με το Άρθρο 12: Ο ενδιαφερόμενος υποβάλλει αίτημα στην Κτηματική Υπηρεσία για την έκδοση διαπιστωτικής πράξης σχετικά με την ύπαρξη ή όχι προβλήματος διάβρωσης κατόπιν γνωμοδότησης της επιτροπής του Άρθρου 3 του Ν. 2971/2001. Στη συνέχεια δίνεται η εντολή στον ενδιαφερόμενο να αναθέσει σε πολιτικό μηχανικό-ακτομηχανικό την εκπόνηση τριών μελετών: ακτομηχανικής μελέτης, μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) και τεχνικής μελέτης. Ο ενδιαφερόμενος υποβάλλει και τις τρείς μελέτες στην Κτηματική Υπηρεσία. Στη συνέχεια η Κτηματική Υπηρεσία διαβιβάζει για έλεγχο-γνωμοδότηση-θεώρηση την ακτομηχανική μελέτη στην Διεύθυνση Λιμενικών Έργων Δ4 του ΥΠΟΜΕΔΙ. Με την υπόθεση ότι αυτή εγκρίνεται η Κτηματική Υπηρεσία υποβάλλει την ΜΠΕ στους φορείς: Αρμόδια Περιβαλλοντική Υπηρεσία (Αποκεντρωμένη eisigisi_mesohoriti 5

Περιφέρεια ή ΥΠΕΚΑ ανάλογα με την κατάταξη του έργου) ΥΕΝ ΓΕΝ ΥΠΟΜΕΔΙ ΥΠΠΟ Εφορείες Αρχαιοτήτων Δ/νση Δασών Δασαρχείο οικεία Περιφέρεια (Περιφ. Συμβούλιο κ Δ/νση Περιβάλλοντος). Μετά την έγκριση της ΜΠΕ απ όλους τους φορείς η Κτηματική Υπηρεσία υποβάλλει την τεχνική μελέτη για έλεγχο έγκριση θεώρηση στην Δ/νση Τεχνικών Έργων της οικείας Περιφερειακής Ενότητας. Με την έγκριση της τελευταίας μελέτης σειρά έχει η υποβολή και των τριών μελετών απο την Κτηματική Υπηρεσία προς τα ΥΕΝ- ΓΕΝ-ΥΠΠΟ για την απόφαση παραχώρησης εκτέλεσης του έργου. Την τελική έκδοση της άδειας παραχώρησης για την εκτέλεση του έργου εκδίδει το Υπουργείο Οικονομικών (για έργα στη θάλασσα) ή η Γ.Γ. Αποκεντρωμένης (για έργα εντός αιγιαλού ή παραλίας). Η συνήθης διάρκεια για την έκδοση της παραπάνω άδειας είναι 18-20 μήνες. Πολύς χρόνος αν αναλογιστεί κανείς τη συχνότητα και ένταση των φαινομένων που επηρεάζουν την υπο μελέτη περιοχή. Η βελτίωση του υπάρχοντος εθνικού θεσμικού πλαισίου κρίνεται ιδιαίτερα αναγκαία. Η αναγκαιότητα αυτή μάλιστα ενισχύεται από τις υποχρεώσεις της χώρας μας για αντιμετώπιση του προβλήματος σε διεθνές επίπεδο. Από τη φύση τους οι θάλασσες και οι ωκεανοί αποτελούν διεθνείς περιοχές και ως εκ τούτου προϋποθέτουν διακρατικές συνεργασίες και προσεγγίσεις. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν θαλάσσιες περιοχές (Βόρεια Θάλασσα, Βαλτική, Μαύρη Θάλασσα, Μεσόγειος) με μεγάλη αξία, από την άποψη της ιχθυοπαραγωγής και του τουρισμού, που πρέπει να τύχουν προστασίας. Για το σκοπό αυτό διαμορφώθηκε η Οδηγία Πλαίσιο 2008/56/ΕΚ για τη Θαλάσσια Στρατηγική, η οποία στοχεύει στην προαγωγή της αειφόρου χρήσης των θαλασσών, στη διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και στην προστασία των βασικών πόρων από τους οποίους εξαρτώνται οι κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τη θάλασσα. Η συνθήκη της Βαρκελώνης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσπάθειας απο κοινού των χωρών που περιβάλουν την Μεσόγειο να υιοθετηθούν δράσεις για την προστασία της βιοποικιλότητας και του θαλάσσιου και παράκτιου περιβάλλοντος. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ-ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ-ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΕΡΓΩΝ eisigisi_mesohoriti 6

Ζητούμενο σε έργα αντιμετώπισης της διάβρωσης των ακτών είναι και η χρηματοδότηση αυτών των έργων. Ευρωπαικά προγράμματα μέσω ΕΣΠΑ ή αναπτυξιακού νόμου που αφορά τον τουρισμό και το περιβάλλον είναι ανοιχτά για χρηματοδότηση φορέων του δημοσίου και ιδιωτικών φορέων (ξενοδοχεία, τουριστικές επιχειρήσεις ). Χαρακτηριστικό παράδειγμα προς μίμηση στην παρούσα φάση είναι η συμμετοχή της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας σε πρόγραμμα του ΕΣΠΑ 2014-2020, με το ποσό των 5.000.000 ευρώ, για έργα προστασίας απο τη διάβρωση σε Δήμους της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας που έχουν ώριμες μελέτες δηλαδή μελέτες εγκεκριμένες με έκδοση της άδειας παραχώρησης για την εκτέλεση του έργου αντιμετώπισης της διάβρωσης. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η παράκτια διάβρωση αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα. Το 25% των ακτών της Ευρώπης διαβρώνεται εξ αιτίας των ανθρώπινων επεμβάσεων. Και όμως, η παράκτια διάβρωση δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως ένα πρόβλημα μεμονωμένο και να θεραπεύεται μόνο με κατασκευαστικά έργα. Η διάβρωση πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τμήμα μιας Ολοκληρωμένης Διαχείρισης της Παράκτιας Ζώνης, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μέρος αυτού του πολύπλοκου παράκτιου συστήματος στο οποίο συνυπάρχουν η φύση και ο άνθρωπος. Οι ακτές μας είναι ένας πολύτιμος φυσικός πόρος που βρίσκεται σε ανεπάρκεια και πρέπει να τον προστατέψουμε, για να προστατέψουμε το ίδιο το μέλλον μας. Και όπως είπε ο Μαχάτμα Γκάντι «οι φυσικοί πόροι του πλανήτη μας είναι αρκετοί για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες όλων μας, αλλά όχι την πλεονεξία μας». eisigisi_mesohoriti 7