Περιγραφή προϊόντων Υποκλάδων Κεραμικής Βιοτεχνίας

Περιγραφή προϊόντων Υποκλάδων Κεραμικής Βιοτεχνίας ΑΘΗΝΑ 1998 1

Η παρούσα μελέτη έγινε από το ΕΛΚΕΑ για λογαριασμό της Διεύθυνσης Δικτύου Υπηρεσιών Οργάνωσης του ΕΟΜΜΕΧ, χρηματοδοτούμενη από το ΕΠΒ. Η συγγραφή της μελέτης έγινε από την Οικονομολόγο Ευαγγελία Βασιλακάκη στέλεχος του ΕΟΜΜΕΧ, η οποία είχε και την κύρια ευθύνη συντονισμού της ομάδας συγκέντρωσης και επεξεργασίας στοιχείων, που αποτελείται από τα στελέχη του ΕΛΚΕΑ: Παναγιώτη Τσαπόγα Χημικό Μηχανικό Διευθυντή ΕΛΚΕΑ Μαρίτσα Τσαπόγα Μεταλλειολόγο Μηχανικό στέλεχος ΕΛΚΕΑ Αθανάσιο Ζάγκα Οικονομολόγο Λογιστή ΕΛΚΕΑ 2

ΑΡΧΑΪΚΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΜΕ ΨΥΧΡΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ 3

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Στην κατηγορία των αρχαϊκών αντιγράφων με ψυχρή διακόσμηση ανήκουν τα κεραμικά είδη, τα οποία παράγονται έχοντας σαν πρότυπο ως προς τη μορφή τους, την θεματολογία τους και το σχεδιασμό τους, κεραμικά αντικείμενα της αρχαϊκής εποχής. Η κεραμική ανήκε στα επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και ήταν ισάξια των μεγάλων έργων της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Κανένας άλλος λαός δεν μπόρεσε να δώσει τόσο ολοκληρωμένη και δυναμική έκφραση στην κεραμική τέχνη. Η πολυμορφία των σχημάτων τους, ο πλούσιος σχεδιασμός τους, οι τεχνικές που αναπτύχθηκαν και η υψηλή αισθητική τους, χαρακτηρίζουν αυτό που ονομάζεται σήμερα "ελληνική κεραμική τέχνη". Τα αντίγραφα που παράγονται, ξεκινούν από το 1200 π.χ. και σε μεγάλο ποσοστό αναπαράγονται από έργα της χρονικής περιόδου μεταξύ του 500 και 450 π.χ. Μπορούν να χωριστούν σε τρεις υποκατηγορίες: Πιστά αντίγραφα Απομιμήσεις Διακοσμημένα με χαλκομανίες ψυχρές Εκτιμάται ότι από τα αρχαϊκά αντίγραφα που διατίθενται στην αγορά, τα πιστά αντίγραφα καταλαμβάνουν το 15%, οι απομιμήσεις το 40% και τα 4

διακοσμημένα με χαλκομανίες το 45%.Τα μπισκουϊ που χρησιμοποιούνται κατασκευάζονται από κόκκινους πηλούς με τον τροχό ή χυτά, ανάλογα με την υποομάδα αντιγράφων και ψήνονται σε θερμοκρασίες από 900 ο - 1000 ο C. Πιστά αντίγραφα Απομιμήσεις Χαλκομανίες ψυχρές Στον τροχό 95% 60% Χυτά 5% 40% 100% Πιστό αρχαϊκό αντίγραφο 5

6 Ψυχρές απομιμήσεις

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Όπως είναι γνωστό από τους αρχαϊκούς χρόνους έχουν διασωθεί μεγάλες συλλογές κεραμικών, τα οποία βρίσκονται στα πιο σημαντικά μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής. Η πλούσια θεματολογία με στοιχεία από την καθημερινότητα, τις γιορτινές επετείους, τις θρησκευτικές εορτές αλλά και τη μυθολογία, δίνουν μια πλήρη εικόνα για τις εναλλαγές της χρονικής αυτής περιόδου. Είναι φανερό ότι τα αρχαϊκά αντίγραφα, που έχουν σαν πρότυπο τη μεγάλη ποικιλία αυτών των συλλογών, χαρακτηρίζουν μια ιδιαίτερα μεγάλη κατηγορία κεραμικών προϊόντων, παρ' ότι οι τεχνικές που ακολουθήθηκαν στην αρχαϊκή εποχή δεν ακολουθούνται σήμερα. Μόνο δύο εργαστήρια έχουν κατασκευάσει την τελευταία δεκαετία (και αυτά όχι σε συνεχή βάση) ψημένα αρχαϊκά. Όλα τα εργαστήρια αρχαϊκών παράγουν με τη μέθοδο της ψυχρής διακόσμησης. Τα αρχαϊκά αντίγραφα χρησιμεύουν μόνο για την εσωτερική διακόσμηση και υπάρχει η δυνατότητα κατασκευής κάθε μεγέθους. Είναι φιλικά προς το περιβάλλον, δεν δημιουργούν αναθυμιάσεις και απόβλητα, επειδή δεν χρησιμοποιούνται μολυβδούχα χρώματα (δεν υπάρχει δεύτερο ψήσιμο). Ο υποκλάδος των αρχαϊκών αντιγράφων έχει μια καθαρά βιοτεχνική δομή, από πλευράς παραγωγής αλλά και από πλευράς οργάνωσης των εργαστηρίων. 7

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Τα αρχαϊκά αντίγραφα στην εσωτερική αγορά δεν αντιμετωπίζουν ακόμη αισθητό ανταγωνισμό από εισαγόμενα, λόγω σχεδόν παντελούς έλλειψης εισαγόμενων στην ελληνική αγορά. Όμως επειδή οι τιμές παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διακίνησή τους και όχι η πιστότητα και η αισθητική των αντιγράφων, υπάρχουν φόβοι ότι μέρος της παραγωγής θα μεταφερθεί σε γειτονικές χώρες χαμηλού κόστους εργασίας. Τα αρχαϊκά αντίγραφα κατά κύριο λόγο στο εσωτερικό διατίθενται στην τουριστική αγορά και παρ' όλο που τα τελευταία χρόνια υπήρξε ραγδαία τουριστική ανάπτυξη, η αγορά παρουσιάζει αισθητά δείγματα κόπωσης ως προς αυτά τα είδη και έτσι παρεμφερή προϊόντα χαμηλού κόστους κάνουν αισθητό τον ανταγωνισμό. Παράλληλα με τα παραπάνω που περιγράψαμε, πρέπει να αναφερθεί ότι στον κορεσμό της αγοράς έχει συντελέσει και η μη ποιοτική υπερπαραγωγή που υπάρχει σ' αυτά τα είδη. Συμπερασματικά, θα μπορέσουν να δώσουν λύσεις στο αδιέξοδο στο οποίο βρίσκονται σήμερα τα εργαστήρια αρχαϊκών αντιγράφων μόνο η προώθηση των εξαγωγών και ο ποιοτικός τουρισμός, ιδιαίτερα εάν λάβουμε υπόψη ότι ένα μεγάλο ποσοστό των ξένων που επισκέπτονται την Ελλάδα αναζητά τα στοιχεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. 8

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΩΝ ΧΡΗΣΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ 9

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται αποκλειστικά για κεραμικά είδη εστιάσεως. Είναι κατασκευασμένα από Earthware μάζες με πορώδες όμως μικρότερο του 3% και από Stoneware ή πορσελάνες. Στον υποκλάδο αυτό εμπεριέχονται και διάφορες ιδιαίτερες τεχνικές: Τερρακότες χαμηλού πορώδους επιχρισμένες με υαλωποιημένο μπαντανά- Παραδοσιακή τεχνική με ρίζες στην αρχαία ελληνική κεραμική και αναφορές στη Βυζαντινή και νεότερη εποχή. Εφυαλωμένες τερρακότες χαμηλού πορώδους - Παραδοσιακή τεχνική με ρίζες στη Βυζαντινή και νεότερη εποχή. Εφυαλωμένες φαγιάνς (συνήθως σκληρές) - Ιταλική τεχνική με ρίζες στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση που γεννήθηκε από την προσπάθεια των Ευρωπαίων να αντιγράψουν την τεχνική της πορσελάνης από τους Κινέζους. Grés σμαλτωμένα με διαφανές σμάλτο ή καλυπτικό - Τεχνική που προήλθε επίσης για τον ίδιο λόγο με τον παραπάνω αντιγραφής της πορσελάνης. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το μεγαλύτερο ποσοστό των προϊόντων του υποκλάδου παγκοσμίως, λόγω των ιδιαίτερα καλών ιδιοτήτων σε συνδυασμό με το κόστος παραγωγής. Πορσελάνες μαλακές και σκληρές - Αναγωγικού συνήθως ψησίματος, ώστε να αναδεικνύεται η χαρακτηριστική διαφάνεια. Αρχαία κινέζικη τεχνική με παγκόσμια εφαρμογή σήμερα. 10

Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει χρηστικά αντικείμενα : Χειροποίητα αντικείμενα τροχού (ποτήρια, φλιτζάνια, κανάτες, γαβάθες κλπ) Πιάτα ή γαβάθες από τροχόπρεσσα με ειδική όμως διακόσμηση Πιάτα, ποτήρια, φλιτζάνια, γαβάθες κλπ μορφοποιημένα με υδραυλική πρέσσα αλλά με ειδική διακόσμηση Τα ίδια αντικείμενα με χυτή μορφοποίηση αλλά με ειδικό σχεδιασμό Σημειώνεται η ιδιαιτερότητα των χειροποίητων και ειδικά σχεδιασμένων και διακοσμημένων χρηστικών αντικειμένων, που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά σε σχέση με τα βιομηχανικά προϊόντα μεγαλύτερων μονάδων. Τα χειροποίητα έχουν ιδιαίτερη αισθητική αξία και ενίοτε υπερέχουν σε σχεδιασμό και ποιότητα, παρόλο που τα τυποποιημένα προϊόντα αποκτούν συνήθως ευκολότερα τις απαιτούμενες τεχνικές προδιαγραφές για χρήση. 11

12 Πορσελάνη

13 Φαγεντιανά χρηστικά

14 Grés χρηστικά

15 Υαλοποιημένοι μπαντανάδες

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα του υποκλάδου χαρακτηρίζονται από: Απορροφητικότητα μικρότερη του 3% Αντοχή σε θραύση μεγαλύτερη των 30 kgr/cm 2 Αποδεκτά ποσοστά μολύβδου και βαρίου στα υαλώματα Αντοχή σε βρασμό υπό πίεση (αντοχή σε κρακελάρισμα) Άρτιο εργονομικό σχεδιασμό Υψηλό βαθμό αισθητικής Διαφάνεια (όταν πρόκειται για πορσελάνη) Δυστυχώς στην πράξη λίγες μόνο ελληνικές ΜΜΕ κατορθώνουν να ανταποκρίνονται στο σύνολο των παραπάνω. 16

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Ως γνωστό στην Ελλάδα αναπτύχθηκε και μεγαλούργησε η κεραμική τέχνη, που στην κλασική της έννοια είναι σαφώς συνδυασμένη με τη χρηστικότητα των παραγωμένων ειδών. Τούτο οφείλεται τόσο στην πολιτισμική στάθμη των αρχαίων ελλήνων, όσο και στην ύπαρξη στον ελλαδικό χώρο του πλαστικού κόκκινου πηλού "εύκολου" στη μορφοποίησή του στον τροχό και με δυνατότητα έψησης σε χαμηλότερες θερμοκρασίες. Η ίδια τεχνική συνεχίστηκε περίπου αναλλοίωτη για αιώνες από "μαστόρους" αγγειοπλάστες με αξιοθαύμαστα υψηλό βαθμό αισθητικής και προσαρμογής του σχεδιασμού σε χρηστικές ανάγκες. Δυστυχώς με την επικράτηση του "one trip way" τα τελευταία 50 χρόνια άλλα υλικά όπως το πλαστικό και το αλουμίνιο αντικατάστησαν τη χρηστικότητα του κεραμικού, το οποίο για τις ανάγκες του τουρισμού μετατράπηκε σε "μεταμοντέρνο είδος", χάνοντας αρχικά τις τεχνικές προδιαγραφές και στη συνέχεια και την αισθητική με αποτέλεσμα να ξεχασθούν, να μειωθούν ή ακόμα και να χαθούν σημαντικές εμπειρίες και γνώσεις από τους αγγειοπλάστες κεραμίστες. Σήμερα με την επιβολή οικολογικών κανόνων στη ζωή μας η αξία της χρηστικότητας των κεραμικών αντικειμένων επανέρχεται. Στην προσπάθειά τους οι ελληνικές ΜΜΕ να ανταποκριθούν στα παραπάνω, εκτός από την επανάκτηση της ξεχασμένης εμπειρίας τους και μάλιστα σε 17

νέες βάσεις, έχουν να αντιμετωπίσουν αθρόες εισαγωγές από Ανατολικές και Ασιατικές χώρες λόγω διεθνοποίησης της αγοράς. Παρόλα αυτά δύο συγκεκριμένοι παράγοντες μπορούν να δώσουν συγκριτικά πλεονεκτήματα στα ελληνικά προϊόντα: 1) Η αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ελληνικών αργίλων, που με κατάλληλο εμπλουτισμό δίνουν πηλούς με χαμηλό κόστος, εξαιρετικής ικανότητας μορφοποίησης και κυρίως δυνατότητα έψησης σε χαμηλή θερμοκρασία. Τα παραπάνω σημαίνουν χαμηλό κόστος προϊόντος. Οι βιοτέχνες για να γίνουν ικανοί χρήστες του παραπάνω πλεονεκτήματος, θα πρέπει να καταρτισθούν με σύγχρονες μεθόδους (Μέθοδος Seger). Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνουν όλα τα εφαρμοζόμενα από τον ΕΟΜΜΕΧ και το ΕΛΚΕΑ προγράμματα μεταφοράς τεχνολογίας και κατάρτισης. 2) Η πολιτιστική ελληνική κληρονομιά και οι αναφορές σ' αυτή σύγχρονου τρόπου σχεδιασμού. Η επαναφορά του κλάδου της ελληνικής κεραμικής σε παραγωγή χρηστικών αντικειμένων είναι επιτακτική για την ανατροπή της φθίνουσας πορείας του κλάδου. 18

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΠΥΡΟΦΙΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ 19

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για προϊόντα κατασκευασμένα από πυρόφιλο πηλό (κόκκινο πηλό, φαγιάνς ή πορσελάνη), με ειδικές ιδιότητες μηχανικής αντοχής στις γρήγορες εναλλαγές θερμοκρασίας περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με τις καλές ιδιότητες πορώδους των υαλοποιημένων μαζών) ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μαγειρικά σκεύη. Οι διαφοροποιήσεις στις τεχνικές οφείλονται κυρίως στον τύπο της κεραμικής μάζας που χρησιμοποιείται. Έτσι έχουμε: Πυρόφιλα από κόκκινη μάζα χαμηλής θερμοκρασίας (παραδοσιακά Σιφνεϊκα, μαγειρικά σκεύη) Πυρόφιλα μέσης και υψηλής θερμοκρασίας από φαγιάνς ή πορσελάνη (σύγχρονα μαγειρικά σκεύη) Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει: Κεραμικές χύτρες για εστίες ηλεκτρικές ή γκαζιού ή ανοιχτής φωτιάς Ταψιά, γάστρες και μπώλ για οικιακούς φούρνους 20

21 Πυρόφιλα κεραμικά

22 Πυρόφιλα Μανταμάδου Λέσβου

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα του υποκλάδου χαρακτηρίζονται από: χαμηλό συντελεστή θερμικής διαστολής υψηλή θερμική αγωγιμότητα χαμηλό όριο ελαστικότητας υψηλή αντίσταση στις έλξεις. Επίσης πρέπει να διαθέτουν όλα τα πλεονεκτήματα που έχουν οι υαλοποιημένες μάζες: να μην είναι υδατοδιαπερατά να έχουν υψηλή μηχανική αντοχή Για να ανταποκρίνονται στα παραπάνω, τα πυρόφιλα αντικείμενα θα πρέπει να είναι κατασκευασμένα από κατάλληλους πηλούς, η σύνθεση των οποίων δεν πρέπει να ευνοεί τη θερμική διαστολή. Γι αυτό το λόγο, στα παραδοσιακά πυρόφιλα της Σίφνου η μάζα είναι πορώδης περισσότερο από μια κανονική μάζα χαμηλής θερμοκρασίας, ώστε κατά τα θερμοσόκ οι αυξημένοι πόροι να λειτουργούν προστατευτικά στις απότομες διαστολές. Αυτό επιτυγχάνεται με την προσθήκη τριμμένης ψημένης αργίλου που την ονομάζουν "κουρασάνι". Στη Σίφνο για τον ίδιο λόγο χρησιμοποιούν εμπειρικά αργίλους φτωχούς σε πυριτικό και πλούσιους σε οξείδιο του αργίλου, ώστε να περιορίζεται το ποσοστό του χριστοβαλίτη (μορφή ορυκτολογική του πυριτίου που δίνει μεγάλες διαστολές) και πλούσιους σε τάλκη και μαγνήσιο. Στην περίπτωση 23

όμως των Σιφνεϊκων κεραμικών, το υψηλό πορώδες συνεπάγεται χαμηλές μηχανικές αντοχές. Παρ' όλα αυτά για λόγους κυρίως αισθητικής και παράδοσης στη χρήση, τα Σιφνεϊκα κεραμικά έχουν σημαντικό μερίδιο αγοράς. Το συντριπτικό όμως μερίδιο έχουν τα φαγεντιανά και πορσελάνινα. Στα φαγεντιανά πυρόφιλα, ο ρόλος των ορυκτών του ασβεστίου μειώνει τη θερμική διαστολή και υαλοποιεί σε συνδυασμό με τα οξείδια των αστρίων τη μάζα, χαρίζοντας της καλές ιδιότητες αντοχής. Για καλύτερα αποτελέσματα προσθέτουμε στη μάζα ψημένο πυριτικό (flid) στο οποίο έχει μετατραπεί ο χριστοβαλίτης σε μουλίτη. Στα πορσελάνινα πυρόφιλα (ψήνονται σε θερμοκρασία πάνω από 1200 ο C) η μετατροπή του χριστοβαλίτη σε μουλίτη έχει γίνει αυτοτελώς. Για καλύτερα αποτελέσματα τροποποιούμε την παραδοσιακή μάζα της πορσελάνης, αυξάνοντας την κρυσταλλική φάση του μουλίτη σε σχέση με την υαλώδη. Για την αποφυγή κρακελαρίσματος των υαλωμάτων των πυρόφιλων αντικειμένων, προσθέτουμε σ' αυτά υδάτινο διάλυμα κεραμικής μάζας. 24

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Τα πλεονεκτήματα των παραδοσιακών ελληνικών πυρόφιλων σε σχέση με εκείνα του εξωτερικού είναι κυρίως η άψογη αισθητική τους και η εργονομία της φόρμας, κυρίως όταν πρόκειται για αντικείμενα τροχού. Μειονεκτούν όμως κυρίως λόγω μειωμένης αντοχής (σπάζουν συχνότερα) και λόγω μειωμένης υδατοαπορροφητικότητας. Τα σύγχρονα ελληνικά πυρόφιλα σκεύη έχουν υψηλό κόστος παραγωγής, κυρίως λόγω έλλειψης στην Ελλάδα πυρόφιλου πηλού φαγιάνς ή πορσελάνης και σε δυσκολίες εισαγωγής. Τα τελευταία χρόνια το ΕΛΚΕΑ επωφελούμενο από χρηματοδότηση κοινοτικών προγραμμάτων έχει ξεκινήσει σε συνεργασία με τους κλάδους το σχεδιασμό και την παραγωγή με ελληνικές αργίλους, υποκαθιστώντας εισαγόμενους πηλούς ενθαρρύνοντας τη στροφή μερίδας του κλάδου σε αυτή την κατεύθυνση. Αυτό σε συνδυασμό με το κατάλληλο μάρκετινγκ ανάδειξης της παραδοσιακής ελληνικής φόρμας, μπορεί να δώσει ώθηση στην ελληνική κεραμική. 25

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΓΛΑΣΤΡΩΝ 26

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για κεραμικά δοχεία διαφόρων διαστάσεων, κατασκευασμένα από κόκκινο πηλό χαμηλής θερμοκρασίας, χωρίς υάλωμα, σπάνια επιχρισμένα με μπαντανάδες και ακόμα σπανιότερα με διαφανές υάλωμα. Έχουν το επάνω μέρος ανοικτό και χρησιμοποιούνται αφού γεμισθούν με χώμα για την καλλιέργεια φυτών. Ταξινομούνται ανάλογα με τον τρόπο μορφοποίησης σε δύο κατηγορίες: 1. Γλάστρες τροχού: Πρόκειται για αντικείμενα που μορφοποιούνται με τροχό κεραμικής (καθαρά χειροποίητο προϊόν) Η διακόσμησή τους ποικίλει και είναι είτε με τη χρήση κατά τη μορφοποίηση στον τροχό "πελεκούδας" που δίνει διάφορα ελεύθερα γραμμικά σχήματα στην εξωτερική επιφάνεια στις γλάστρες είτε με τη διακόσμηση με λευκούς μπαντανάδες (σκυριανές γλάστρες). Είναι προφανές ότι οι παραγωγές της φόρμας σ' αυτή την περίπτωση είναι πολλές και τα αντικείμενα έχουν ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία. Σε όλα τα παραδοσιακά τοπικά κεραμικά κέντρα της Ελλάδας έχει αναπτυχθεί το είδος αυτό με ιδιαίτερη αναπτυξη στο Μαρούσι. 27

2. Γλάστρες πρέσσας Πρόκειται για αντικείμενα που μορφοποιούνται με τη βοήθεια υδραυλικής πρέσσας με μεταλλικά καλούπια. Είναι καθαρά βιομηχανοποιημένος τρόπος παραγωγής. Τα αντικείμενα έχουν επιφάνεια περισσότερο λεία από τις παραδοσιακές γλάστρες ή έχουν σταθερή ανάγλυφη συνήθως μορφή που παίρνουν από τα μεταλλικά καλούπια. Οι γλάστρες αυτού του τύπου είναι ασφαλώς φθηνότερες, αλλά δεν έχουν την "ελεύθερη φόρμα" του χειροποίητου. Τέλος, πέραν των παραδοσιακών γλαστρών έχει αναπτυχθεί το είδος "κασπό" που είναι από λευκό γυαλωμένο πηλό και χρησιμοποιείται κυρίως για φυτά εσωτερικού χώρου. Συνήθως τα "κασπό" είναι γλάστρες πρέσσας. Γλάστρες πρέσσας 28

29 Παραδοσιακός τεχνίτης στον τροχό

30 Γλάστρες τροχού

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Οι γλάστρες προορίζονται ως γνωστόν για να αναπτύσσονται σε αυτές φυτά. Θα πρέπει λοιπόν να έχουν πορώδες που να επιτρέπει την αναπνοή της ρίζας του φυτού, άρα να μην είναι τελείως στεγνό. Συγχρόνως όμως πρέπει να διατηρούν την αντοχή της γλάστρας σε υψηλά επίπεδά, από διαβρώσεις του νερού και του χώματος. Για τους παραπάνω λόγους χρησιμοποιούμε τερακότες με απορροφητικότητα 10% περίπου. Οι γλάστρες της πρέσσας γενικά ανταποκρίνονται περισσότερο λόγω κατασκευής στις ιδιότητες αυτές, υστερούν όμως αισθητικά. 31

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΑΡΧΤΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ 32

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για κεραμικά προϊόντα κατασκευασμένα από κόκκινο κυρίως πηλό χαμηλής θερμοκρασίας ή ακόμα και γκρέ. Αποτελούν διακοσμητικά και χρηστικά οικοδομικά υλικά ή μέρη και εξαρτήματα επίπλων. Κατασκευάζονται είτε με πλαστικό πηλό σε καλούπια (ολόκληρα ή σε τεμάχια) ή με χύτευση σε γύψινα καλούπια είτε τέλος με μηχανική πρέσσα ή φιλιέρα. Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει: Διακοσμητικά κεραμίδια, ακροκέραμα, καπνοδόχοι Υδροροές και σωλήνες αποχετεύσεως Πλακάκια τοίχου και δαπέδου και διακοσμητικά τούβλα Φουρούσια, κεραμικοί κίονες Αγάλματα και ανάγλυφα νεοκλασσικά Εξαρτήματα επίπλων (ράφια, βάσεις κλπ) 33

34 Κεραμικό Άγαλμα

35 Ακροκέραμα

36 Αρχιτεκτονικό κεραμικό

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα που προορίζονται για οικοδομικά υλικά πρέπει να έχουν τις αντίστοιχες προδιαγραφές. Η επιφάνεια πρέπει να είναι λεία και να μην βγάζει άλατα ο πηλός. Γι' αυτό πρέπει να χρησιμοποιούνται όσο γίνεται "καθαροί" πηλοί. Τα αντίγραφα των νεοκλασικών φορμών πρέπει να είναι ακριβή των αρχαϊκών φορμών, σύμφωνα με τα καλούπια που σχεδίασε ο Τσίλερ στα οποία πρέπει να γίνεται αυστηρά ακριβής αναπαραγωγή. Για τις μοντέρνες φόρμες ισχύουν οι κανόνες του σύγχρονου σχεδιασμού που συνδυάζουν αισθητική και λειτουργικότητα. 37

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Η Ελλάδα έχει μια αξιόλογη ποσοτικά και ποιοτικά παραγωγή σε αυτό τον υποκλάδο, όσον αφορά τα νεοκλασικά αντίγραφα. Αυτό οφείλεται τόσο στην ύπαρξη στη χώρα μας κόκκινου πηλού χαμηλής θερμοκρασίας, αλλά και στο ότι τα γύψινα καλούπια που σχεδίασαν ο Τσίλερ και άλλοι αρχιτέκτονες του νεοκλασικισμού τον περασμένο αιώνα και εφαρμόσθηκαν σε συνεργασία με παραδοσιακούς αγγειοπλάστες της εποχής. Συνεχίστηκαν να παράγονται από τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους μέχρι σήμερα και να αποτελούν κατά κάποιο τρόπο "ελληνική σχολή". Έτσι στον τομέα αυτό δεν υπάρχουν εισαγωγές. Αντίθετα πραγματοποιούνται σημαντικές εξαγωγές. Στον τομέα των χειροποίητων πλακιδίων με παραδοσιακά μοτίβα, γίνονται επίσης για τους ίδιους λόγους εξαγωγές. Στις μοντέρνες φόρμες αντίθετα, για λόγους κυρίως υστέρησης στο design η κατασκευή είναι ακριβώς η αντίστροφη. 38

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΠΙΘΑΡΙΩΝ 39

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για αγγεία μετρίων και μεγάλων διαστάσεων κατασκευασμένα από κόκκινο πηλό χαμηλής θερμοκρασίας, χωρίς υάλωμα ή υαλωμένα μόνο εσωτερικά με διαφανές υάλωμα. Τα αγγεία αυτά ήταν απαραίτητα στις κοινωνικές ομάδες του παρελθόντος για αποθήκευση και φύλαξη κρασιού, λαδιού, νερού και δημητριακών. Σήμερα εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται δευτερευόντως για τον ίδιο λόγο. Κυρίως προορίζονται για διακοσμητικούς λόγους. Τα πιθάρια ταξινομούνται ανάλογα με την μορφολογία τους δηλαδή τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους (σχήμα, μέγεθος, διακόσμηση, χρήση). Μπορούμε να τα διακρίνουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες, ανάλογα με τον τόπο προέλευσης του σχεδίου τους: α. στα Κωρωνέϊκα (από την Κωρώνη Μεσσηνίας) και β. στα Μινωικά (από την Κρήτη). Τα πρώτα αποτελούν τις τζάρες και τα δεύτερα έχουν το γνωστό Μινωικό σχήμα. ΕΙΔΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑ ΧΡΗΣΗ ΛΑΔΟΠΙΘΑΡΟ. Εναποθήκευση λαδιού ή διατήρηση ρούχων όταν δεν υπάρχει κασέλα. Διαφόρων διαστάσεων, χωράει 150 έως 350 κιλά λάδι. Οι διακοσμητικές ανάγλυφες ταινίες δηλώνουν τις φάσεις κατασκευής του 40

δοχείου. Οι λαβές είναι 3 και ο πάτος τονίζεται με μία ελαφριά προεξοχή. Ένας εγχάρακτος κυματιστός διάκοσμος πλαισιώνει την ψηλότερη ζώνη. Τα χείλη έχουν μεγάλη ποικιλία μορφών. Τα λεπτά αλλά ανθεκτικά τοιχώματα, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του κρητικού πιθαριού. Τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν είναι το μικρό βάρος του δοχείου που επιτρέπει την εύκολη μεταφορά του καθώς και η εξοικονόμηση εργασίας για την απόκτηση της πρώτης ύλης για την κατασκευή του. Διακρίνονται δύο γενικές μορφές: η βαρελόμορφη και με "πόδι". ΚΡΑΣΟΠΙΘΑΡΟ. Τα κρασοπίθαρα αντικαθιστούσαν το βαρέλι σε μια κοινωνία φτωχή και αποκομμένη από τα αστικά κέντρα. Ηταν άλλωστε τα μόνα δοχεία εναποθήκευσης κρασιού στην αρχαιότητα. Το βαρέλι είναι Γαλατική εφεύρεση και άργησε βέβαια να επικρατήσει και να διαδοθεί σε όλη τη Μεσόγειο. Το κρασοπίθαρο ήταν κοινό στην Κρήτη και αναγνωρίζεται από την οπή που φέρει 30 περίπου εκατοστά από τον πάτο. Ο μούστος έβραζε σε αυτό και το κατακάθι, "φέτσα", συγκεντρωνόταν στον πάτο. Αντλούσαν το κρασί από την υπερυψωμένη οπή. ΜΕΣΟΠΙΘΑΡΟ. Λέγεται και ρουμπάκι. Κυρίως για εναποθήκευση καρπών (σιτάρι, κριθάρι κλπ). Το φαρδύ στόμιο δεν εξυπηρετεί τη συντήρηση υγρών. Σχετικά σπάνια μορφή, το ήμισυ ακριβώς των μεγάλων πιθαριών. Κατασκευαστικά είναι όμοιο με το πιθάρι. ΠΙΘΑΡΑΚΙ. Μικρό πιθάρι διαφόρων διαστάσεων, χωρητικότητας 30 έως 100 κιλών. Η χρήση του είναι πολλαπλή σαν δοχείο συντήρησης υγρών και στερεών (παστά κρέατα κλπ) και εναποθήκευσης θαλασσίου αλατιού. 41

ΚΟΥΡΟΥΠΙ ή ΚΟΥΡΟΥΠΑ. Χρησιμοποιείται για εναποθήκευση βρώσιμων προϊόντων, όπως τυρί, ελιές, παρασκευάσματα χοιρινού κρέατος, τουρσιά κλπ. Διαφόρων διαστάσεων, χωρητικότητα: έως 50 κιλά. Το στόμιο είναι πολύ στενό, το κοίλωμα χαμηλό και οι 2 λαβές είναι μεγάλου μεγέθους, ώστε να διευκολύνεται η μεταφορά. Κατά κανόνα το εσωτερικό του είναι εφυαλωμένο. ΚΟΥΝΕΝΙΔΙ. Καστανια. Μαργαρίτες: γαλακτίδι, γαλαφτίδι. Ανώγεια: βουρνίδι. Ζωνιανά: μπρεκατσάκι. Δοχείο για τη μεταφορά μαγειρεμένης τροφής στην ύπαιθρο. Το κρεμούσαν στο σαμάρι και πιθανόν από τις διαδοχικές κινήσεις του πήρε το όνομα "κουνενίδι" Παραμένουν άγνωστες οι ετυμολογίες των άλλων ονομασιών. ΘΡΟΥΜΠΑ. Είναι δοχείο ψύξης των υδρατμών οινοπνεύματος. Διάτρητο σε δύο σημεία, απ' όπου περνάει ο λουλάς (μπακιρένιος αγωγός των ατμών οινοπνεύματος). Το πιθάρι αυτό συνήθως μεγάλων διαστάσεων και με ευρύ στόμιο, περιέχει νερό που ανανεώνεται και δημιουργεί ψύξη του αγωγού και υγροποίηση των ατμών. 42

43 Πιθάρι Κωρωνέικο

44 Παραδοσιακός τεχνίτης στον τροχό

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα πιθάρια που προορίζονται για χρήση πρέπει να έχουν σχετική στεγανότητα, άρα συγκεκριμένο πορώδες. Για να έχουν αντοχή σε θραύση πρέπει να είναι ενισχυμένα με ποσότητα σαμώτ στη μάζα τους. Στους παρακάτω πίνακες μετρήσεων πιθαριών στο Θραψανό Κρήτης αποτυπώνονται οι βασικές διαστάσεις που αναπαράγονται από τους παραδοσιακούς κεραμίστες με απόλυτες αναλογίες και ακρίβεια ώστε να δίνουν τον μεγαλύτερο βαθμό χρηστικότητας. ΠΙΝΑΚΑΣ Ι ΡΟΥΜΠΑΚΙΑ, ΡΟΒΟΠΙΘΑΡΑ Ή ΜΕΣΟΠΙΘΑΡΑ: Πιθάρια αποθήκευσης δημητριακών Κατασκευαστής: Γιώργης Βαργιακάκης, Συνεταιρισμός Αγγειοπλαστών, Θραψανό Χωρητικότητα (μαρτυρία αγγειοπλάστη): 120kg (μέτρηση 4 στα 4 πιθάρια από παραγωγή μιας ημέρας) ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ 037 038 039 040 Εμβαδόν εξωτ. Επιφάν. 1,30 m 2 1,30 m 2 1,36 m 2 1,33 m 2 Ογκος υγρού πηλού 48 dm 3 48 dm 3 51 dm 3 50 dm 3 45

Ογκομέτρηση αγγείου 155,7 dm 3 155 dm 3 168 dm 3 164 dm 3 Ογκος κενού πηλού 107,7 dm 3 107 dm 3 117 dm 3 114 dm 3 Ειδικό βάρος πηλού 1,13kg/ dm 3 1,12kg/ dm 3 1,07kg/ dm 3 1,08kg/ dm 3 Συντελεστής περιεκτικότητας σε νερό 28% 27% 27% 27% Μ.Ο. Ογκος κενού δοχείου : 111,4 dm 3 (112 kg κρασί ή 106 kg λάδι) Ειδικό βάρος πηλού: 1,10 kg/ dm 3 Περιεκτικότητα σε νερό: 27,25% Ελάττωση διαστάσεων κατά την αφυδάτωση: 6,8% Ελάττωση βάρους κατά την αφυδάτωση: 21,5% ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ Οι διαστάσεις των αγγείων που μετρήθηκαν προσομοιάζουν. Η μεγαλύτερη διαφορά που παρατηρείται μεταξύ των διαμέτρων, των περιμέτρων και του ύψους των αγγείων δεν είναι πάνω από 2 cm. Το πάχος στις στομωσιές των αγγείων κυμαίνεται από 3,5 μέχρι 4 cm. Το υπερβολικό πάχος των αγγείων αυτών οφείλεται στο ότι δεν προορίζονται για πιθάρια, κατά την καθιερωμένη χρήση τους, αλλά για γλάστρες. 46

ΕΛΑΤΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΦΥΔΑΤΩΣΗ Οι διαστάσεις με σταθερό ποσοστό ελάττωσης κατά την αφυδάτωση είναι: Περίμετρος πάτου: 2,6%-3,5% Περίμετρος 1 ης και 2 ης στομωσιάς: 6-6,7% Διάμετρος 3 ης στομωσιάς: 9,8-13,4% Περίμετρος 3 ης στομωσιάς: 6,1-7% Συνολικό κάθετο ύψος: 0-1,6% Οι διαστάσεις με μη σταθερό ποσοστό ελάττωσης κατά την αφυδάτωση: Διάμετρος πάτου: 11,5-16,6% Πάχος χείλους: 2,7-5% ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ 037 038 039 040 Μικρότερες: περίμετρος 114(116) 112(110) 116(118) 114(113) πάτου Μεγαλύτερες: 199(220) 199(220) 198(223) 198(221) περίμετρος χείλους Συνολικό κάθετο ύψος 61(69) 60(70) 63(73) 61(70) 47

ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΒΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ Το ειδικό βάρος του πηλού είναι μικρότερο από τις δοσμένες τιμές για τον πηλό. (Ειδικό βάρος πηλού 1,70-2,30 kg/ dm 3, 1,10>1,70 kg/ dm 3. H χωρητικότητα των αγγείων 112 kg λάδι ή 106 kg κρασί ανταποκρίνεται σε μεγάλο βαθμό στη μαρτυρία των αγγειοπλαστών ότι τα ανάλογα αγγεία έχουν χωρητικότητα 120 κιλών. ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙ ΜΠΟΥΜΠΟΥΡΟΙ: Πιθάρια για λάδι ή κρασι Κατασκευαστής: Κωστής Θοδωράκης, Συνεταιρισμός Αγγειοπλαστών, Θραψανό Χωρητικότητα (μαρτυρία αγγειοπλάστη): 160-170kg (μέτρηση 2 στα 2 πιθάρια από παραγωγή μιας ημέρας) ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ 047 048 Εμβαδόν εξωτερικής επιφάνειας 1,35 m 2 1,40 m 2 Ογκος υγρού πηλού 19,7 dm 3 21,8 dm 3 Ογκομέτρηση αγγείου 166 dm 3 173 dm 3 Ογκος κενού πηλού 146,3 dm 3 151,2 dm 3 48

Ειδικό βάρος πηλού 2,83 kg/ dm 3 2,56 kg/ dm 3 Συντελεστής περιεκτικότητας σε νερό 27% 26% Μ.Ο. Ογκος κενού δοχείου : 149 dm 3,150 kg κρασί ή 135 kg λάδι) Ειδικό βάρος πηλού: 2,70 kg/ dm 3 (ανώτερη τιμή ειδικού βάρους πηλού) Περιεκτικότητα σε νερό: 26,5% Ελάττωση διαστάσεων κατά την αφυδάτωση: 8,74% Ελάττωση βάρους κατά την αφυδάτωση: 20,8% ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ Το δείγμα των αγγείων είναι μικρό. Οι διαφορές στις διαστάσεις των δύο αγγείων ελάχιστες. (Όχι πάνω από 0,5 cm). Το πάχος των τοιχωμάτων των αγγείων μεταβάλλεται μικραίνοντας σταδιακά από τον πυθμένα προς το χείλος. Η ελάττωση αυτή δεν είναι συνάρτηση του ύψους της κάθε στομωσιάς ή του βάρους του πηλού που "ανεβάζει" ο αγγειοπλάστης. Παρατηρούμε χαρακτηριστικά ότι στην 4 η στομωσιά τοποθετείται η μεγαλύτερη μάζα πηλού από τις υπόλοιπες τέσσερις, ενώ το ύψος παραμένει σχεδόν το ίδιο με το δικό τους και συγχρόνως άσχετα με αυτά τα δύο γεγονότα το πάχος αυτής της στομωσιάς είναι το μικρότερο όλων 49

των άλλων (ο,5 στοένα και 0,9 στο άλλο αγγείο), φαινόμενο που οφείλεται στην τεχνική του αγγειοπλάστη που "σηκώνει" τη στομωσιά. ΕΛΑΤΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΦΥΔΑΤΩΣΗ Ολες οι διαστάσεις που μετρήθηκαν μετά την αφυδάτωση έχουν ελαττωθεί σταθερά: Περίμετρος πάτου, περίμετρος 2 ης και 5 ης στομωσιάς: 14,2-15,2% Συνολικό βάρος: 20,8-21% Το πάχος χείλους και το κάθετο ύψος δεν έχουν καμμία ελάττωση. ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ Διάμετρος πάτου:6,5 και 6 cm για δύο αγγεία αντίστοιχα Συνολικό κάθετο ύψος: 3 cm και 0,5 cm για τα δύο αγγεία αντίστοιχα ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΒΑΡΟΣ ΚΑΙ Η ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ Το ειδικό βάρος του πηλού είναι μεγαλύτερο από την ανώτερη δοσμένη τιμή για τον πηλό: 2,70<2,30 H χωρητικότητα των αγγείων και εδώ διαφέρει πολύ λίγο από αυτήν για την οποία τα προορίζει ο κατασκευαστής τους (160-170 κιλά λάδι ή κρασί). Μέτρηση: 149 dm 3 =150 kg κρασί, 13% kg λάδι. 50

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Τα ελληνικά πιθάρια σε σχέση με αντίστοιχα του εξωτερικού είναι μοναδικά διότι εξακολουθούν να παράγονται με τροχό και σε σχεδιασμένη παραγωγική βάση. Αντίστοιχα προϊόντα της Τουρκίας, Αιγύπτου κλπ δεν έχουν εξαγωγικές δραστηριότητες στην Ευρώπη. 51

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΜΠΙΣΚΟΥΪ 52

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για πρωτόπυρα κεραμικά προϊόντα χωρίς υαλώδη επικάλυψη, κατασκευασμένα από κόκκινο πηλό (τερρακότα) ή από λευκό πηλό φαγιάνς. Τα προϊόντα αυτά αποτελούν ένα ενδιάμεσο στάδιο για την παραγωγή προϊόντων άλλων υποκλάδων (κυρίως του υποκλάδου αρχαϊκών με ψυχρή διακόσμηση). Τα προϊόντα του υποκλάδου αυτού παράγονται με τροχό ή πρέσσα. Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει: Αρχαϊκές φόρμες κάθε μορφής σε τερρακότα Πιάτα λευκά ή κόκκινα (μόνο μπισκότο) Προϊόντα μπισκότων διαφόρων μορφών ύστερα από παραγγελία 53

...,,,11~ ].οι ~ κιιλι κιιιη ~ κ.,ιι4tιιιί(t; ΠΟΤΗΡΙ \ Μορφές Αρχαϊκής φόρμας 54

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα του υποκλάδου χαρακτηρίζονται κυρίως από: Μεγάλη ποικιλία ώστε να ανταποκρίνονται σε όλες τις αρχαϊκές φόρμες ή τις παραδοσιακές Πιστή αντιγραφή των μουσειακών αντικειμένων Προδιαγραφές σε πορώδη, απορροφητικότητα και συντελεστή θερμικής διαστολής, ώστε να είναι σε συνάφεια με τα υαλώματα που κυκλοφορούν στην αγορά. Γενικά, τα προϊόντα του υποκλάδου θα πρέπει να διακρίνονται για την πιστότητα σε αντιγραφή από τα πρωτότυπα (αρχαία) και όχι για την προσωπική αναζήτηση του καλλιτέχνη. 55

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Όσον αφορά στις φόρμες αρχαϊκών αγγείων, τόσο η πολιτιστική ελληνική κληρονομιά σε μουσειακές κεραμικές φόρμες όσο και η τέχνη του παραδοσιακού αγγειοπλάστη που είναι αναπτυγμένη στην Ελλάδα περισσότερο από άλλες χώρες της Ευρώπης, ευνοεί σαφώς την παραγωγική δραστηριότητα στη χώρα μας. Άλλωστε και ο κόκκινος πηλός που παράγεται από Ελληνικές αργίλους έχει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σχέση με τους πηλούς άλλων χωρών. Στα πρεσσαριστά μπισκουϊ (πιάτα κλπ) όμως, υπάρχει τα τελευταία χρόνια έντονος ανταγωνισμός από χώρες με φθηνό εργατικό, όπως Αλβανία και Βουλγαρία που διαθέτουν μπισκουϊ σε πολύ χαμηλές τιμές. Η κατάσταση παρόλα αυτά είναι υπό έλεγχο διότι τα πρεσσαριστά αντικείμενα υστερούν αισθητικά των αντικειμένων του τροχού. Εξάλλου τα εισαγώμενα μπισκουϊ κατασκευάζονται από πηλούς χωρίς προδιαγραφές, με κίνδυνο να έχουν δυσκολίες στη συνάφεια με τα υαλώματα και γι' αυτό αποφεύγονται. 56

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΜΑΓΙΟΛΙΚΑ 57

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για προϊόντα κατασκευασμένα από κόκκινο χαμηλής θερμοκρασίας έψησης επιχρισμένα με υαλοποιημένο μπαντανά ή διαφανές υάλωμα ή καλυπτικό σμάλτο. Τα προϊόντα της κατηγορίας αυτής αποτελούν μετεξέλιξη της τεχνικής της τερακόττας με τη χρήση υαλοποιημένων μπαντανάδων απ' τους αρχαίους 'Έλληνες, διαφανούς γυαλιού από τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς και καλυπτικού σμάλτου από τους Πέρσες και τους Άραβες. Στον υποκλάδο εμπεριέχονται και διάφορες ιδιαίτερες τεχνικές που έχουν ρίζες στους παραπάνω πολιτισμούς αλλά συνεχίζουν να εφαρμόζονται με τον ίδιο τρόπο και σήμερα: Μελανόμορφες και ερυθρόμορφες επιφάνειες - Τεχνική των Αρχαίων Ελλήνων που βασίζεται στην εναλλασσόμενη αναγωγική και οξειδωτική έψηση υαλοποιημένων μπαντανάδων. Σήμερα με τη σύγχρονη τεχνολογία κατασκευάζονται με τον ίδιο τρόπο επιφάνειες με μεγαλύτερη γκάμα χρωμάτων. Διαφανής εφυάλωση της τερακόττας ενίοτε επιχρισμένης με λευκό μπαντανά - Σ' αυτή την κατηγορία ανήκει το μεγαλύτερο μέρος της λαϊκής κεραμικής στην Ευρώπη. Ξεκινά από την αρχαία Αίγυπτο, ξαναεμφανίζεται στους ελληνιστικούς, ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Σ' αυτή την περίπτωση έχουμε διακόσμηση κάτω του υαλώματος. 58

Εφυάλωση της τερακόττας με καλυπτικό σμάλτο - Χρησιμοποιείται κυρίως σμάλτο κασσιτέρου λευκό ή έγχρωμο. Η τεχνική έχει ρίζες στην Περσία από όπου οι Αραβες την μετέφεραν τον 15 ο αιώνα στην Ισπανία. Είχε τεράστια ανάπτυξη στο νησί Μαγιόρκα από όπου οφείλεται και το όνομα μαγιόλικα. Από εκεί η τεχνική μεταφέρθηκε στη Βόρια Ιταλία και αποτέλεσε την κύρια παραγωγή των εργοστασίων της Αναγέννησης. Η τεχνική συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Στην περίπτωση αυτή έχουμε διακόσμηση πάνω από το υάλωμα. Μικτές τεχνικές - Μίξη των δύο προηγουμένων τεχνικών έχουμε τους τελευταίους αιώνες στα παράλια της Μικράς Ασίας ( Τσανά Καλέ ή Κιουτάχειας). Τα κεραμικά αυτά αποτελούν τη μήτρα της νεότερης και σύγχρονης κεραμικής (Λέσβος, Ρόδος, Σκύρος, Σάμος, Θεσσαλονίκη ) Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει: Χρηστικά αντικείμενα (βάζα, ποτήρια, κανάτες) Διακοσμητικά επιτοίχια, κυρίως πιάτα Διακοσμητικά πλακάκια Διακοσμητικές καλλιτεχνικές φόρμες ιδιαίτερης αισθητικής Διακοσμητικά αντικείμενα χαμηλής αξίας, τουριστικής κυρίως αγοράς (σουβενίρ) 59

60 Αντικείμενα από μαγιόλικα

61 Αντικείμενα από μαγιόλικα

62 Αντικείμενα από μαγιόλικα

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα του υποκλάδου χαρακτηρίζονται κυρίως από: Μεγάλη ποικιλία χρωμάτων, λάμψη επιφάνειας Μικρή αντοχή της μάζας σε θραύση Χαμηλό πορώδες Εξαιρετική ποικιλία στις φόρμες λόγω χρήσης του κόκκινου πηλού που έχει άριστη πλαστικότητα Στην πράξη σήμερα, και κυρίως στα τουριστικά προϊόντα ευτελούς αξίας, για λόγους ευκολίας και μείωσης του κόστους χρησιμοποιείται λευκός πηλός με διαφανές υάλωμα αντί για κόκκινο πηλό εφυαλωμένο με λευκό σμάλτο ή μπαντανισμένο και εφυαλωμένο με διαφανές υάλωμα. 63

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Τα προϊόντα του υποκλάδου λόγω χρήσης του κόκκινου πηλού παράγονται κυρίως στις Μεσογειακές χώρες. Στα τουριστικά προϊόντα χαμηλής αξίας ο ανταγωνισμός είναι έντονος, κυρίως λόγω της τυποποίησης με υδραυλικές πρέσες και φθηνού εργατικού κόστους στις Ανατολικές χώρες. Στα ποιοτικά λαϊκά κεραμικά η Ελλάδα έχει πολλά συγκριτικά πλεονεκτήματα, τόσο λόγω παράδοσης όσο λόγω καλών υλικών και καλού κλίματος. Δυστυχώς όμως, λόγω του τρόπου της τουριστικής ανάπτυξης, πληθώρα παραδοσιακών εργαστηρίων έκλεισαν ή μετέτρεψαν την παραγωγή τους σε κακές απομιμήσεις όπως π.χ. στη Ρόδο. Η σημερινή κρίση του τουρισμού επιβάλει την επαναφορά στην παραγωγή ποιοτικών και συλλεκτικών προϊόντων, όμως γι' αυτό χρειάζεται πείρα και γνώση η οποία σιγά - σιγά και δύσκολα επανέρχεται. Για τα υπάρχοντα ποιοτικά εργαστήρια παραδοσιακής κεραμικής δεν υφίσταται σοβαρός ανταγωνισμός παρόλο που δεν εφαρμόζουν στις πωλήσεις τους, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, σύγχρονες μεθόδους μάρκετινγκ. 64

ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΕΙΣ ΜΕ ΧΑΛΚΟΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΡΙΤΟ ΨΗΣΙΜΟ 65

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Τα προϊόντα αυτού του υποκλάδου κατασκευάζονται από λευκό πηλό (φαγιάνς. Η διακόσμησή τους γίνεται με την εφαρμογή χρωμάτων διαλυμένων σε συγκολλητικές ουσίες με μορφή χαλκομανίας, μεταξοτυπίας ή διαλύματος πάνω σε ψημένα και υαλωμένα κεραμικά με λευκό σμάλτο ή σμάλτο κοβαλτίου με τη βοήθεια τρίτου ψησίματος χαμηλής θερμοκρασίας. Στον ελλαδικό χώρο ξεκίνησε η διακόσμηση των κόμπαλτ με χαλκομανίες χρυσού, οι οποίες έφεραν αρχαϊκές παραστάσεις, όμως στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν και χαλκομανίες με άλλες θεματολογίες όπως λουλούδια, παγώνια κλπ. Τα προϊόντα της κατηγορίας αυτής χρησιμοποιούνται κύρια σαν διακοσμητικά είδη, επειδή λόγω της περιεκτικότητας του κοβαλτίου σε μόλυβδο δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως είδη χρήσης. Στον υποκλάδο αυτό εμπεριέχονται και διάφορες ιδιαίτερες τεχνικές: Διακόσμηση σε χαμηλή φωτιά και εφαρμογή χρυσού με μορφή πορφύρας του κασίου σε διάλυμα. Χρησιμοποίηση χαλκομανίας και έψηση σε χαμηλή φωτιά. Διακόσμηση με μεταξοτυπία και τρίτο ψήσιμο. Χρησιμοποίηση φωτοκεραμικής μεθόδου, με τύπωση φωτογραφίας πάνω στο κεραμικό. 66

Τέλος εφαρμόζονται σύγχρονες μέθοδοι διακόσμησης των επιφανειών με ακτίνες Laser. Οι φόρμες που χρησιμοποιούνται κατασκευάζονται με καλούπια και περιλαμβάνουν: Αρχαϊκές φόρμες βάζων με υπόστρωμα κόμπαλτ ή λευκό γυαλί Πιάτα όλων των μεγεθών Διακοσμητικά αντικείμενα 67

68 Κεραμικό κόμπαλτ διακοσμημένο με χαλκομανία και χρυσό

Κεραμικά με διακόσμηση τρίτου ψησίματος με χαλκομανία τρίτου ψησίματος με χαλκομανία και χρυσό 69

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Σαν κύριο χαρακτηριστικό σε αυτήν την κατηγορία προϊόντων θα πρέπει να αναφερθεί η καθαρά βιοτεχνική δομή του υποκλάδου από πλευράς μεγέθους και οργάνωσης των εργαστηρίων, γεγονός ιδιαίτερα θετικό. Οι γνώσεις της παραγωγικής διαδικασίας και οι τεχνικές χαρακτηρίζουν τα προϊόντα αυτού του υποκλάδου και όχι οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις, αφού η αισθητική τους αξία οφείλεται κύρια στον τρόπο διακόσμησής τους και στο τελικό φινίρισμα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των προϊόντων πάντως θεωρείται το μπλε κόμπαλτ προς το μαύρο του σμάλτου καθώς και οι ρίγες και οι διακοσμήσεις από χρυσό 24 καρατίων (περιεκτικότητας 7-12%). Το χαρακτηριστικό αυτό χρώμα πετυχαίνεται με την πρόσμιξη κοβαλτίου μπλε, μαύρου και άσπρου και η επιτυχία του οφείλεται κύρια στη σύζευξη του κατάλληλου υαλώματος με την αντίστοιχη μάζα του μπισκουϊ. 70

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Η Ελλάδα έχει αναπτύξει μια αξιόλογη ποσοτικά και ποιοτικά παραγωγή σε αυτό τον υποκλάδο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες. Στο εσωτερικό, τα προϊόντα αυτά διατίθενται κύρια στην τουριστική αγορά, όπου έχουν κατακτήσει μια θέση στα πιο βασικά ράφια αυτής της αγοράς.λόγω της ιδιομορφίας τους και της ελληνικότητας του διακοσμητικού χαρακτήρα που έχουν αυτά τα είδη, δεν αντιμετωπίζουν στην εσωτερική αγορά αισθητό ανταγωνισμό από παρεμφερή προϊόντα του εξωτερικού. Όμως υφίστανται τις διακυμάνσεις και τις οργανωτικές αδυναμίες της δομής αυτής της αγοράς.στο εξωτερικό, παρ' ότι και αυτά τα είδη στη διακίνησή τους χαρακτηρίζονται από τις συνήθεις αδυναμίες όλων των ελληνικών βιοτεχνικών προϊόντων (μάρκετινγκ, κανάλια διανομής, προβολή κλπ) παρουσιάζουν υψηλή εξαγωγική δραστηριότητα σχετικά με άλλα κεραμικά προϊόντα, και όχι μόνο στις κλασσικές αγορές, αλλά και σε νέες αναπτυσσόμενες αγορές ανατολικών χωρών, πράγμα που κύρια οφείλεται στις χαρακτηριστικές ιδιομορφίες αυτών των ειδών και όχι στο εξαγωγικό μάρκετινγκ των επιχειρήσεων (γνώση του ανταγωνισμού, πληροφόρηση των πλεονεκτημάτων - μειονεκτημάτων των προϊόντων τους κλπ). Φυσικά στην εξωτερική όπως και στην εσωτερική αγορά υφίστανται τα είδη αυτά τις συνέπειες των διακυμάνσεων αυτών των αγορών (είδη διακόσμησης, δώρου).συμπερασματικά πάντως θα πρέπει να αναφερθεί, ότι λόγω των μεγάλων εξαγωγικών δυνατοτήτων που χαρακτηρίζουν αυτά τα είδη, θα πρέπει οι επιχειρήσεις του υποκλάδου να αποκτήσουν την απαραίτητη πληροφόρηση εκείνων των στοιχείων μάρκετινγκ, που θα τις βοηθήσουν να επεκτείνουν την εξαγωγική τους δραστηριότητα. 71

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΕΙΔΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ 72

Κατηγορίες κεραμικών προϊόντων που παράγει ο υποκλάδος Πρόκειται για προϊόντα κατασκευασμένα από πυράντοχο πηλό (STONEWARE ή GRES) πορσελάνη και πηλούς χαμηλότερης θερμοκρασίας λευκούς και κόκκινους. Στον υποκλάδο αυτό εμπεριέχονται και διάφορες ιδιαίτερες τεχνικές: RAKU - Μια παλιά Ιαπωνική τεχνική που απαιτεί μεγάλη αντοχή της μάζας σε θερμικά σοκ Πρωτόγονες τεχνικές έψησης - Με ανοιχτή φωτιά (pit fire) με άλλες παραπλήσιες τεχνικές Λούστρα - Μεταλλική υφή & μεταλλικές χρωματικές ανταύγειες από υάλωμα είναι το αποτέλεσμα της τεχνικής των λούστρων. Τα λούστρα οφείλονται στην ειδική σύνθεση των υαλωμάτων και στην τεχνική του ψησίματος (έλεγχος της ατμόσφαιρας στο εσωτερικό του καμινιού κατά τη διάρκεια του ψησίματος). Συγκεκριμένα ο υποκλάδος περιλαμβάνει: Διακοσμητικά αντικείμενα Φόρμες και μικρογλυπτά Γλυπτά κάθε μεγέθους Αρχιτεκτονικές και διακοσμητικές εφαρμογές (πανώ τοίχου, διακοσμήσεις χώρων εσωτερικού και εξωτερικού) Δομικά καλλιτεχνικά προϊόντα, ειδικά πλακίδια δαπέδου ή τοίχου & λοιπές ειδικές δομικές εφαρμογές 73

74 Λούστρα

75 Γλυπτά

76 Ρακού

77 Κεραμικά grés

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων Τα προϊόντα του υποκλάδου χαρακτηρίζονται κυρίως από: Μεγάλη ποικιλία χρωμάτων και υφής της μάζας, καθώς και των υαλωμάτων Μεγάλη αντοχή της μάζας σε καιρικές συνθήκες. Ιδιαίτερα οι κατασκευές, τα γλυπτά και οι φόρμες που προορίζονται για εξωτερικούς χώρους. Επίσης μεγάλη σε οξέα και χημικά αντιδραστήρια. Δυνατότητα κατασκευής κάθε μεγέθους δημιουργημάτων λόγω ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ορισμένων πηλών της κατηγορίας αυτής. Σαν κύριο χαρακτηριστικό πάντως θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο υποκλάδος των ειδικών καλλιτεχνικών κεραμικών, έχει αποκτήσει μια βιοτεχνική δομή από πλευράς μεγέθους και οργάνωσης των εργαστηρίων, γεγονός ιδιαίτερα θετικό. Όμως τα προϊόντα αυτά δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν βιοτεχνικά με τη στενή έννοια του όρου, αφού η αισθητική αξία και το προσωπικό στυλ του καλλιτέχνη είναι τα στοιχεία εκείνα που προσδιορίζουν την τελική τους αξία και όχι η με συμβατικούς όρους κοστολόγηση του προϊόντος και η υπακοή στους κανόνες προσφοράς και ζήτησης. 78

Ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα σε σχέση με τα αντίστοιχα προϊόντα του εξωτερικού Η Ελλάδα έχει αναπτύξει μια ποσοτικά και ποιοτικά παραγωγή σε αυτό τον υποκλάδο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες. Για τα περισσότερα προϊόντα αυτού του υποκλάδου, υπάρχουν βέβαια αντίστοιχης ποιότητας και αισθητικής αξίας στην εξωτερική αγορά, αλλά τα ελληνικά έχουν σαφώς χαμηλότερες τιμές παρά το υψηλότερο κόστος ορισμένων πρώτων υλών που σε μεγάλο βαθμό είναι εισαγόμενες. Στον υπόλοιπο κόσμο και ειδικά στην Ευρώπη, αν εξαιρέσουμε την Ισπανία και την Πορτογαλία, τα προϊόντα αυτού του υποκλάδου αποτελούν μικρή παραγωγή με αυστηρά καλλιτεχνικό (εικαστικό θα έλεγε κανείς) προσανατολισμό. Η παραγωγή αυτή είναι προορισμένη κυρίως για εκθέσεις και εξειδικευμένα καταστήματα, με συνέπεια πολύ υψηλή τιμή. Στην Ελλάδα, όπως και στην Ισπανία & Πορτογαλία ως ένα βαθμό, έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες μια αρκετά μεγάλη ομάδα (υποκλάδος) εργαστηρίων που παράγουν αξιόλογη κεραμική σε μια βιοτεχνική κλίμακα που προσφέρεται σε σχετικά χαμηλές τιμές. Στην παραπάνω περιγραφείσα εξέλιξη έχει συμβάλει τα μέγιστα η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών προσφέροντας μια αγορά που απορροφά τουλάχιστον 50% - 70% των ειδικών καλλιτεχνικών κεραμικών. Συμπερασματικά, ελάχιστος ανταγωνισμός υφίσταται στον υποκλάδο, λόγω σχεδόν παντελούς έλλειψης εισαγομένων στην ελληνική αγορά. 79

Η ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΩΝ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ 80

Φάσεις παραγωγής Η παραγωγική διαδικασία των κεραμικών περιλαμβάνει τις εξής φάσεις: ΦΑΣΗ 1 η Προετοιμασία του πηλού Ζύμωμα του πηλού για να απελευθερωθούν τυχόν φυσαλίδες αέρα ή σκληροί σβώλοι και μέχρι ο πηλός να αποκτήσει την ομογένεια, την πλαστικότητα και την ωρίμανση που απαιτείται. ΦΑΣΗ 2 η Μορφοποίηση Το σχήμα του κεραμικού φορμάρεται με ένα από τις 3 καθιερωμένες μεθόδους: Στον τροχό. Ο τροχός είναι μια ιδιαίτερη τέχνη που απαιτεί ξεχωριστή εμπειρία αλλά και ταλέντο από τον τεχνίτη. Η ακρίβεια των κινήσεων και η συγκέντρωση στη συμμετρία είναι καθοριστικά για το αποτέλεσμα. Αφού το αντικείμενο βγει από τον τροχό είναι πιθανό να γίνουν και άλλες εργασίες για την ολοκλήρωση ή τη διακόσμηση του. 81

Με το χέρι, χωρίς μηχανικά βοηθήματα. Χρησιμοποιώντας τεχνικές όπως το σκάψιμο του πηλού, το "τσίμπημα", τις κατασκευές με κυλινδρικά κομμάτια πηλού ("μακαρόνια"), με φύλλα πηλού, με λωρίδες πηλού κλπ Χρησιμοποιώντας καλούπια ή άλλα εργαλεία. Με τη μέθοδο αυτή γίνονται τα πατητά αντικείμενα με πλαστικό πηλό και τα χυτά κεραμικά. Συνήθως τα καλούπια είναι γύψινα. Στην παραγωγική διαδικασία όμως είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν και άλλα βοηθητικά εργαλεία, όπως κόφτης για κεραμικά διακοσμητικά πλακάκια ή τούβλα, μικρά extruder συνήθως χειροκίνητα, για ομοιόμορφες λωρίδες πηλού κλπ. 82

ΦΑΣΗ 3 η Ξήρανση Τα άψητα κεραμικά αντικείμενα πρέπει να στεγνώσουν τελείως σε ελεγχόμενη ατμόσφαιρα πριν ψηθεί στο φούρνο. Καθώς χάνεται το νερό που απελευθερώνεται στον αέρα, τα αντικείμενα συστέλλονται. Για ειδικές μορφές αντικειμένων απαιτούνται ειδικά ξηραντήρια. ΦΑΣΗ 4 η Πρώτη έψηση - παραγωγή μπισκουί Τα αντικείμενα ψήνονται στα καμίνια πάνω σε πυρόπλακες, μέχρι τους 600 ο C απελευθερώνοντας το υπόλοιπο νερό και τα αντικείμενα συρρικνώνονται περισσότερο. Στη συνέχεια, και μέχρι τους 1000 ο C - 1100 ο C μέσα από φυσικοχημική δράση στερεοποιούνται και αποκτούν σταθερή τιμή απορροφητικότητας. Ο έλεγχος των φυσικοχημικών δράσεων γίνεται παρακολουθώντας τον κύκλο έψησης. Σε αυτή τη φάση το κεραμικό είναι γνωστό σαν "μπισκουί". ΦΑΣΗ 5 η Εφυάλωση - Διακόσμηση επιχρισμάτων Το κεραμικό καλύπτεται με το υάλωμα ή άλλα επιχρίσματα, με μία από τις 3 γνωστές μεθόδους: 83 Με περίχυση ή εμβάπτιση Με πινέλο

Με πιστόλι Η διακόσμηση γίνεται με ειδικά χρωστικά πυροξείδια είτε πάνω στο μπισκουί πριν από την εφυάλωση είτε πάνω από το υάλωμα με πινέλο ή μάσκα. ΦΑΣΗ 6 η Δεύτερη έψηση - έψηση υαλωμένου κεραμικού Μετά το υάλωμα το αντικείμενο επανατοποθετείται στο καμίνι έτσι ώστε το υάλωμα να λιώσει και να γίνει ένα σώμα με το μπισκουί. Το αποτέλεσμα του δεύτερου ψησίματος είναι ότι το αντικείμενο δεν είναι πια πορώδες, έχει αποκτήσει μια λεία και στιλπνή επιφάνεια και είναι έτοιμο για χρήση. Μια άλλη σημαντική μέθοδος είναι η δημιουργία κεραμικών με το συνδυασμό στην έψηση του μπισκουί με την έψηση υαλωμένου κεραμικού που είναι γνωστά σαν "μονόπυρα". Τα κεραμικά στη μέθοδο αυτή περνούν μόνο μια φορά από το καμίνι. Με τη μέθοδο αυτή μπορεί να εξοικονομείται χρόνος και ενέργεια, όμως υπάρχουν αρκετές απώλειες από σπασίματα κεραμικών αντικειμένων αν δεν χρησιμοποιούνται ειδικές συνθέσεις πηλών και υαλωμάτων. Η διακόσμηση των αντικειμένων μπορεί να γίνει σε οποιαδήποτε από τις παραπάνω φάσεις ανάλογα με το αντικείμενο που δημιουργείται. Εάν όμως γίνει διακόσμηση σε υαλωμένο κεραμικό απαιτείται και τρίτο ψήσιμο (π.χ. λούστρα, χρυσός). 84

ΦΑΣΗ 7 η Εξέταση αρμονίας μάζας και γυαλιού Ένα χρηστικό κεραμικό θεωρείται σωστό όταν ο συντελεστής θερμικής διαστολής της μάζας του αυξομειώνεται ανάλογα με εκείνο του υαλώματος που είναι καλυμμένη. Αν αυτό δεν πραγματοποιείται, τότε εμφανίζονται μειονεκτήματα στο τελικό προϊόν όπως κρακελαρίσματα, ψευδοκρακελαρίσματα, ξεφλουδίσματα, γδαρσίματα και εμφάνιση τρυπών και στιγμάτων. Αυτά μπορεί να είναι αμέσως εμφανή ή μετά την πάροδο μικρού ή μεγάλου χρονικού διαστήματος. Για να είμαστε σίγουροι για άριστο αποτέλεσμα του προϊόντος προκαλούμε τις συνθήκες εκείνες που επισπεύδουν τα πιθανά μειονεκτήματα με τεχνικές μεθόδους όπως βρασμός των αντικειμένων στο Αυτόκλειστο ή μελάνωμα των επιφανειών. Ανάλογα με το πιθανά εμφανιζόμενο μειονέκτημα επεμβαίνουμε με διορθωτικές κινήσεις είτε στις συνθέσεις μάζας και γυαλιού είτε στην παραγωγική διαδικασία. 85

Είδη κεραμικών Earthware, Stoneware, πορσελάνη Οι όροι αυτοί περιγράφουν τα τρία κύρια είδη κεραμικών με βάση τη θερμοκρασία που γίνεται η έψηση του τελικού προϊόντος. EARTHWARE: Τερρακότες. Είναι προϊόντα που προέρχονται από το ψήσιμο κοινών αργίλων, που είναι πλούσιες σε οξείδια του σιδήρου στους 900 ο C - 1000 ο C. Χαρακτηριστικό τους είναι η πορώδης κοκκινωπή μάζα (απορροφητικότητα 18-20%) η οποία κυρίως δεν έχει καμία κεραμική επένδυση. Σ' αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα τούβλα και οι καλλιτεχνικές αρχιτεκτονικές τερρακότες. Φαέντσες. Είναι τερρακότες με υαλωμένη επιφάνεια. Οι άργιλοι από τις οποίες είναι φτιαγμένες έχουν προηγουμένως ραφιναριστεί κατάλληλα. Όταν η κεραμική επένδυση που καλύπτει την επιφάνειά τους είναι ένα σμάλτο λευκό και διακοσμημένο τότε τα προϊόντα αυτά έχουν μια επιπλέον ονομασία, εκείνη της μαγιόλικα. Φαγιάνς. Χαρακτηριστικό τους η λευκή πορώδης μάζα. Διακρίνονται στις μαλακές και στις σκληρές. Η διάκριση αυτή βασίζεται στη διαφορετική σύνθεση του πηλού από τον οποίο είναι κατασκευασμένες (οι πρώτες 86

έχουν ασβεστολιθική σύσταση, ενώ οι δεύτερες αστριακή), στην διαφορετική θερμοκρασία έψησης (950 ο - 1050 ο C οι πρώτες και 1250 ο - 1280 ο C οι δεύτερες). Οι μαλακές φαγιάνς χαρακτηρίζονται από το υψηλό πορώδες (απορροφητικότητα 22-23%) που έχει σαν αποτέλεσμα τη χαμηλή μηχανική αντοχή τους σε αντίθεση με τις σκληρές (απορροφητικότητα 10-13%) που είναι λιγότερο πορώδεις και περισσότερο ανθεκτικές. STONEWARE: Grés. Αυτή η ονομασία δίνεται σε μια ευρεία γκάμα προϊόντων, τα οποία έχουν χαρακτηριστικά αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους. Το κριτήριο που τα ταξινομεί σε μια κατηγορία, είναι μια κοινή ιδιότητα που εμφανίζουν κατά τη διάρκεια της έψησης. Η εμφάνιση μιας υαλώδους φάσης υψηλού ιξώδους, χάρη στην οποία τα προϊόντα υαλοποιούνται αργά και σταδιακά. Το παραπάνω παχύρρευστο υαλώδες συστατικό δρα σαν συνδετικό υλικό, κάνοντας το προϊόν ιδιαίτερα συμπαγές και ανθεκτικό στις παραμορφώσεις. Επίσης η συρρίκνωση (μάζεμα) των προϊόντων είναι σε λογικά όρια. Τα grés φτιάχνονται από μάζες η σύνθεση των οποίων αποτελείται από διαφορετικά υλικά, ψήνονται σε θερμοκρασίες από 1200 ο -1280 ο C. Έχουν χαρακτηριστικό χρώμα γκριζόλευκο ή καφέ, η υφή τους είναι λεπτή και το θραύσμα τους έχει τη μορφή της αχιβάδας. Έχουν ελάχιστο πορώδες (1-2% απορροφητικότητα). Έχουν ουδέτερη συμπεριφορά στα οξέα και παρουσιάζουν αντοχή στον παγετό. Όταν παρουσιάζουν ιδιαίτερα αυξημένη αντοχή στα οξέα ονομάζονται χημικά grés. 87

Ενας ειδικός τύπος κεραμικού που μπορεί να χαρακτηριστεί grés είναι το fire clay που είναι φτιαγμένο από μάζα εμπλουτισμένη με σαμώτ, η οποία μετά από τον εμπλουτισμό αυτό εμφανίζει μεγαλύτερο πορώδες από ένα κανονικό grés. Αυτά τα αντικείμενα επιχρίονται από ένα λευκό μπαντανά πάνω στον οποίο αναπτύσσεται ένα διαφανές γυαλί. Αυτό το είδος χρησιμοποιείται για είδη υγιεινής για οικιακή χρήση. Το klinker είναι επίσης ένα είδος grés γκρίζου χρώματος, όμως με περισσότερο παχιά υφή από ένα κανονικό grés. Βρίσκει εφαρμογή σαν οικοδομικό υλικό χάρη στην ιδιαίτερη αντοχή που παρουσιάζει στον παγετό. Το κόκκινο grés είναι επίσης ένα είδος grés που παρασκευάζεται από μια μόνο άργιλο, η οποία έχει την δυνατότητα να υαλοποιείται και είναι πλούσια σε σιδηρούχα συστατικά. Ψήνεται σε θερμοκρασία μεταξύ από 1000 ο και 1100 ο C, και παρουσιάζει σχετικά χαμηλό πορώδες (απορροφητικότητα 4-5%). ΠΟΡΣΕΛΑΝΗ: Πορσελάνες. Είναι προϊόντα που διαφέρουν από όλα τα κεραμικά, λόγω της ιδιαίτερης λευκότητας που παρουσιάζει η μάζα τους, λόγω της διαφάνειας που εμφανίζεται σε λεπτά πάχη, λόγω της αυξημένης αντοχής σε αμυχές και λόγω της μορφής του θραύσματος που έχει τέλεια μορφή αχιβάδας. Η δομή τους κυρίως αποτελείται από έναν πυκνό κρυσταλλικό σκελετό βυθισμένο σε ένα υαλώδες μάγμα. Στις πορσελάνες με 88

περισσότερο υψηλή θερμοκρασία έψησης (1350 ο -1400 ο C) που ονομάζονται σκληρές πορσελάνες και προορίζονται κυρίως για τεχνικές χρήσεις, η κρυσταλλική φάση υπερέχει της υαλώδους φάσης και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση μέχρις εξαφάνισης της διαφάνειας. Αντίθετα πορσελάνες των οποίων η μάζα για να ψηθεί απαιτούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες (μαλακές πορσελάνες) εμφανίζουν υπεροχή της υαλώδους φάσης σε σχέση με την κρυσταλλική φάση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση της διαφάνειας αλλά παράλληλα των καλών μηχανικών ιδιοτήτων. Ταξινομώντας τα κεραμικά προϊόντα, τοποθετούμε στην οικογένεια των πορσελάνων και τα Vitreous china μολονότι το προϊόν αυτό, που παράγεται από λευκές αργίλους και κυρίως από καολίνη, εμφανίζει ιδιότητες ενδιάμεσες μεταξύ grés και πορσελάνης. Στις πορσελάνες που προορίζονται για τεχνικές χρήσεις διακρίνονται και οι πυροπορσελάνες που χρησιμοποιούνται για χρήση εργαστηριακών αντικειμένων (κάψες, χωνευτήρια κλπ), η σύνθεση των οποίων διαφέρει από τις απλές σκληρές πορσελάνες, διότι πρέπει να είναι ικανές να αντέχουν στις μεγάλες διακυμάνσεις θερμοκρασίας καθώς επίσης και οι ηλεκτροπορσελάνες που προορίζονται για ηλεκτρικούς μονωτήρες στους αγωγούς ρεύματος χαμηλής συχνότητας. RAKU Raku σημαίνει "ευτυχία κατά τύχη" και η τεχνοτροπία αυτή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 17 ο αιώνα στην Ιαπωνία. Αν και οι σημερινές τεχνικές 89

δυνατότητες έχουν περιορίσει σημαντικά τον παράγοντα τύχη από την διαδικασία δημιουργίας των Raku, ακόμα τα αποτελέσματα είναι σε κάποιο βαθμό απρόβλεπτα και οι απώλειες αρκετά μεγάλες. Το πυρακτωμένο υαλωμένο κεραμικό βγαίνει από το καμίνι στη θερμοκρασία των 1000 ο C και απευθείας βυθίζεται σε ρινίσματα ξύλου, το οποίο φλέγεται με πλούσια έκλιση καπνού, με τη βοήθεια του οποίου η ατμόσφαιρα γίνεται αναγωγική. Τα άλατα των μετάλλων που περιέχονται στο υάλωμα μετατρέπονται σε καθαρά μέταλλα (ασήμι, χαλκός κλπ). Μετά από βίαιη εμβάπτιση του αντικειμένου στο νερό, τα καθαρά μέταλλα ψύχονται και μένουν επικολλημένα στην επιφάνειά του. Αυτό απαιτεί ένα ανθεκτικό πηλό που έχει χαμηλή θερμική διαστολή και ένα υάλωμα που θα αντέξει την πτώση εκατοντάδων βαθμών θερμοκρασίας σε μερικά δευτερόλεπτα. Τα αλκαλικά υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας είναι τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα στα Raku και λόγω της μεγάλης τοξικότητας τους απαιτούνται ιδιαίτεροι κανόνες ασφαλείας από τον κεραμίστα (π.χ. να μην χρησιμοποιείται πιστόλι για την εφυάλωση). 90

Σήμα γνησιότητας και χειροτεχνικής αξίας «Ελληνικές Χειροτεχνικές Δημιουργίες" του ΕΟΜΜΕΧ Η συλλογή "Ελληνικές Χειροτεχνικές Δημιουργίες" είναι ένας νέος θεσμός που ξεκίνησε στα πλαίσια της Δράσης "Ενίσχυση της Χειροτεχνίας" του Επιχειρησιακού Προγράμματος Βιομηχανίας από τον ΕΟΜΜΕΧ. Στη συλλογή μπορούν να ενταχθούν προϊόντα Χειροτεχνίας & Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας όλων των κλάδων. Το σήμα απονέμεται σε προϊόντα που ο συνολικός τους χαρακτήρας εκπροσωπεί άξια τη γενική έννοια: "επιλεγμένο Ελληνικό Χειροτεχνικό Προϊόν". Η συλλογή και το σήμα της δεν αποσκοπούν στην προώθηση κάποιας κατηγορίας προϊόντων ή την επιβολή συγκεκριμένης αισθητικής άποψης. Στους κόλπους της μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικά αντικείμενα εμπνευσμένα από την παράδοση (είτε πρόκειται για την αρχαία Ελλάδα, είτε για τη λαϊκή τέχνη των προηγούμενων αιώνων), αλλά και αντικείμενα που είναι δημιουργίες σύγχρονου design. Η συλλογή θα προβληθεί προς πολλές κατευθύνσεις. Έχουν σχεδιαστεί εκστρατείες προβολής προς εμπόρους, καταστηματάρχες και καταναλωτές, Έλληνες και ξένους, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η επιχείρηση δεν έχει συμμετοχή στα έξοδα προβολής της συλλογής και των προϊόντων, η οποία γίνεται με πιστώσεις που προέρχονται από το 91