ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Επιμέλεια κειμένων: Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ) ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά) Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευθύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Τουρναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ) Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ Φίλιππος Σπ. Λένης Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποιαδήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα. ISBN SET: 978-618-82035-0-1 ISBN ΤΟΜΟΣ I: 978-618-82035-1-8 ISSN: 1790-7039

υπουργειο πολιτισμου, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ θεσσαλιασ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 4 2012 Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 15.3-18.3.2012 Τόμος Ι: Θεσσαλία ΒΟΛΟΣ 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Lera, Petrika Οικονομίδης, Σταύρος Παπαγιάννης, Άρης Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγραφικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική............................................................... 17-28 Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους....................................... 29-36 Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κεραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία......................................... 37-46 Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού............................................... 47-56 Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτικές................................................................................ 57-66 Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες.................................................. 67-74 Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula Velestino: The so-called Megaron Reconsidered............. 75-84 Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B........................... 85-94 Τσιούκα Φωτεινή Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου............................................................................ 95-104 Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συνάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου................................................ 105-112 Αλματζή, Καλλιόπη Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νοτιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας...... 113-122 Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία............................ 123-134 Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια.. 135-144 Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη- Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γεωργία Γεωργίου, Ιάκωβος Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας................................................... 145-157 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Παπαντώνης, Θωμάς Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι......................................... 159-168 Αηδονά, Ελίνα Κοντοπούλου, Δέσποινα Τουφεξής, Γεώργιος Τσεργά, Κλεονίκη Παπανικολάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας)........................................................................... 169-176 Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση.................... 177-186 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μαλακασιώτη, Ζωή Βήτος, Γεώργιος Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας)............. 187-200 Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly.. 201-207 Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγραφής................................................................................ 209-214 Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων............. 215-222 Aston, Emma, Welcome, visitors : religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult.................. 223-227 Καραγιαννόπουλος, Χρήστος Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα........................................ 229-236 Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα.............................................. 237-244 Haagsma, Margriet J. Karapanou, Sophia Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro Kallithea 2006-2011.................................................................. 245-256 Τουφεξής, Γεώργιος Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρχαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης.............. 257-264 Τουφεξής, Γεώργιος Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή Εξάρχου, Ουρανία Παπαντώνης, Θωμάς Βήτος, Γεώργιος Παπανικολάου, Ελένη Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοιλάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012....................................................... 265-274 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας Τρίκκης.......................................................................... 275-282 Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία..................... 283-291 Decourt, Jean-Claude Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes.................. 293-301 Tziafalias, Athanasios Karagounis, Dimitris Bouchon, Richard Damerzin, Laurence Helly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la politique diplomatique................................................................... 303-310 Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη Διονυσίου, Μάνος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος.............................. 311-320 Βαξεβανόπουλος, Μάρκος Μέλφος, Βασίλης Σκαφιδά, Ευαγγελία Καρναβά, Άρτεμις, Διαχρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο Παλαια» Βόλου.. 321-330 Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά....................... 331-336 Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο μουσείο............................................................................. 337-342 Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. Αλεξίου, Νεκταρία Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας... 343-350 ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011).................................................... 351-364 Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου............................................................................ 365-374 Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου.......... 375-381 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011)........ 383-392 Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατάσταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας».................................. 393-402 Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας..... 403-410 Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα...................................... 411-418 Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη........ 419-424 Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροταφείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου.......................................... 425-432 Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων... 433-438 Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου......... 439-446 Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική..................................................... 447-456 Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο.............................................................................. 457-468 Γουλούλης Σταύρος Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός ενός βυζαντινού οικισμού............................................................. 469-480 Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573).......................................... 481-486 Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γεωργούλη) Δομένικου................................................................. 487-496 Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης (1546)............................................................................. 497-508 Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου (Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας.............................................. 509-518 Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπελάκια Θεσσαλίας.................................................................... 519-526 Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης................ 527-532 Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πατριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853)...... 533-538 Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας)......................................................................... 539-550 Τσιλιμίγκας, Χρήστος Βλαχάβα, Δήμητρα Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτικής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου............ 551-558 Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ........ 559-564 Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε (Δεκέμβριος 1805).. 565-572 Λαφαζάνη, Στυλιανή Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τιμίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ................................. 573-578 Μαντζανά, Κρυσταλλία Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων... 579-586 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού............................................................ 587-596 Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως.................................................. 597-604 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 605-608 ΤΟΜΟΣ IΙ. Στερεα ελλαδα ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια........... 621-632 Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κατασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού....................................... 633-640 Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλκάνια κατά την Εποχή του Χαλκού..................................................... 641-656 Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις.................... 657-668 ΕΥΒΟΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου... 669-680 Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια.......................................................... 681-696 Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνοπτική παρουσίαση της έρευνας........................................................ 697-708 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Ντάφη, Ευαγγελία X. Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκαταστάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια.............. 709-718 Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου.................................................................. 719-728 Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρήσεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα.................................................... 729-740 Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας...... 741-750 ΒΟΙΩΤΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Κυριαζή, Όλγα Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού.............................................................. 751-764 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3 η χιλιετία π.χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου...................................... 765-774 Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες........................................................ 775-782 Bitely, Emily Daly, Kevin Jacob, Rob Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011................................................ 783-792 Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari......................................................................... 793-802 ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρίου» (β μισό 9 ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις............................................. 803-810 Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας..... 811-816 ΦΩΚΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Ζάχου, Ελένη Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνιση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο...................................... 817-828 Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο............ 829-839 Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο...................................... 841-848 Δημάκη, Σοφία Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το Καλαπόδι Λοκρίδας.................................................................. 849-858 Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα των Ελληνιστικών χρόνων............................................................ 859-866 Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι ΕΠΚΑ κατά τα έτη 2010-2012.......................................................................... 867-876 Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτεκτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου.............................................. 877-882 ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΚΛΑΣΙΚΑ Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis............................. 883-892 Συρίδης, Γεώργιος Αηδονά, Ελένη Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Μαρία- Φωτεινή Πεχλιβανίδου, Σοφία Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρωπογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 893-899 Papakonstantinou, Maria-Foteini Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims............................. 901-910 Τσόκας, Γρηγόρης Ν. Σταμπολίδης, Αλέξανδρος Βαργεμέζης, Γεώργιος Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας..... 911-918 Αγγελίδης, Πάνος Λουκά, Μαρία-Παρασκευή Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατάσταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας......... 919-927 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Aravantinos, Vassilis Fappas, Ioannis Kyriazi, Olga Luglio, Giampaolo Pisani, Marcella, No greater marvel revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos.... 929-941 Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρόνων................................................................................ 943-948 Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας............. 949-958 Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, τους Δελφούς.................................................................. 959-968 Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012....................................... 969-978 Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερμηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας...................... 979-988 Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή Krapf, Tobias Κουτσοκέρα, Νικολέττα Γκοτσίνας, Άγγελος Καραθάνου, Αγγελική Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος Συρίδης Γεώργιος, Αγία Παρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού......................... 989-998 Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας.................... 999-1014 Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.χ... 1015-1024 Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών...................................... 1025-1028 12

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ ΜΕ ΠΕΡΙΣΤΩΟ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ Σταυρούλα Σδρόλια Η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή των Τεμπών άρχισε το 2008, στο πλαίσιο κατασκευής νέου τμήματος στον οδικό άξονα Μαλιακός-Κλειδί και το πρώτο μέρος τους παρουσιάσθηκε στο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδος το 2009 1. Τότε εντοπίσθηκε το δυτικό μέρος παλαιοχριστιανικού οικισμού στη θέση Τσιριγά Χωράφια, στη δυτική έξοδο της κοιλάδας προς Λάρισα και κάτω ακριβώς από τη μεγάλη σήραγγα του έργου. Τμήμα αυτών των αρχαιοτήτων και συγκεκριμένα ένας ληνός και ένας κεραμικός κλίβανος αποσπάσθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας, ενώ τα υπόλοιπα διαλύθηκαν, επειδή συνέπιπταν με την πορεία του οδικού έργου. Στο δυτικό πρανές της κατασκευαζόμενης οδού και δίπλα στην παλιά εθνική οδό βρίσκεται η θέση της Κοκκώνας το Χάνι, γνωστή από ομώνυμο κτίσμα του 19 ου αιώνα 2, όπου αποκαλύφθηκε σημαντικό βυζαντινό κτίριο, διαστάσεων 6.70 27 μ., που ταυτίσθηκε με πανδοχείο (εικ. 1-3). Το κτίριο αυτό έχει τριμερή διαίρεση, με το μεσαίο χώρο ευρύτερο των δύο άλλων. Στην πρόσοψη, που έβλεπε βόρεια, προς το δρόμο, εντοπίσθηκαν δύο ορθογώνιες προεξοχές, που πιθανόν στήριζαν τις κλίμακες ανόδου στον όροφο, καθώς και μία σειρά πεσσών, ένδειξη ύπαρξης κάποιου είδους εξώστη, που προυπήρχε της κατασκευής των κλιμάκων 3. Σώζεται στη στάθμη της θεμελίωσης με εξαίρεση τμήμα του νότιου τοίχου, που είναι κτισμένο με το ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα και μονή σειρά πλίνθων. Το κτίριο χρονολογείται με νομισματικές μαρτυρίες μετά τα τέλη του 9 ου, και πιθανόν στο 10 ο αιώνα. Στο κτίριο αυτό δε σώθηκαν καθόλου ευρήματα που να προσδιορίζουν τη χρήση του και η ταύτιση με πανδοχείο προτάθηκε λόγω του σχήματος και της θέσης του δίπλα στο δρόμο και ακριβώς στην έξοδο του στενού μέρους της κοιλάδας, όπου παρουσιαζόταν επείγουσα ανάγκη στάσης για ανάπαυση, όπως την περιγράφουν οι περιηγητές της οθωμανικής περιόδου, που σταματούσαν στο διπλανό χάνι της Κοκκώνας 4. Στα ανατολικά του πανδοχείου και σε απόσταση 15 μ. από αυτό ανασκάφηκε βυζαντινός ναός, δρομικού τύπου με περίστωο, διαστάσεων 12 11, 60 μ., που περιβάλλεται από εκτεταμένο νεκροταφείο (εικ. 1, 4-6). Ο ναός διατηρείται σε χαμηλά ερείπια, κοντά στη στάθμη του δαπέδου, από το οποίο δεν σώθηκε κανένα ίχνος. Από τον τρόπο με τον οποίο η θεμελίωση της βόρειας στοάς εισχωρεί κάτω από το κεντρικό κλίτος φαίνεται ότι ο ναός πατεί εν μέρει σε παλαιότερο κτίριο. Βρέθηκαν ίχνη από δύο κτιστές τράπεζες Ιερού Βήματος, τόσο στην κεντρική κόγχη όσο και στη νότια, δείγμα ότι υπήρχε στην τελευταία διαμορφωμένο παρεκκλήσιο. Το χαμηλότερο επίπεδο έδρασης της κεντρικής τράπεζας από εκείνο της νότιας, σε συνδυασμό με την καλύτερη διατήρηση της νότιας στοάς και το οικοδομικό υλικό που βρέθηκε σ αυτήν, ενώ οι άλλοι χώροι είχαν λιθολογηθεί, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι η νότια στοά είχε απομονωθεί στην τελευταία φάση λειτουργίας του ναού. Τότε θα ήταν ίσως ο μόνος χώ- 1. Σδρόλια 2009, 585-592. 2. Το χάνι αυτό αναφέρεται από τις αρχές του 19 ου αιώνα και έλαβε το όνομά του το 1881 από την ομώνυμη ενοικιάστρια. Βρισκόταν στην απέναντι πλευρά της εθνικής οδού, δίπλα στον Πηνειό. Τα ερείπιά του σήμερα είναι σκεπασμένα με βλάστηση. Γρηγορίου 2013, 114-116. 3. Η ταύτιση αυτή βασίζεται στην πρόταση του αρχιτέκτονα Πασχάλη Ανδρούδη. Βλ. Σδρόλια Ανδρούδης 2012 (υπό έκδοση). Πρβλ. Σδρόλια 2010. Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 2012, 170. 4. Γρηγορίου 2013, 113-116. Στο παραπάνω άρθρο μνημονεύονται 52 χάνια της οθωμανικής περιόδου στην ευρύτερη περιοχή των Τεμπών. 419

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ ΜΕ ΠΕΡΙΣΤΩΟ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ ρος που δεν είχε καταληφθεί από ταφές και ήταν ακόμη αφιερωμένος στη λατρεία, γι αυτό και κλείσθηκαν τα ανοίγματα επικοινωνίας με τον κυρίως ναό. Ίχνη δαπέδου δεν υπάρχουν, αλλά η στάθμη του υποδηλώνεται τόσο από την παρουσία των τραπεζών όσο και από την ελαφρά προεξοχή της θεμελίωσης, που είναι κτισμένη με αμελέστερο τρόπο από ότι το κυρίως σώμα των τοίχων. Η τοιχοδομία είναι από ημιεπεξεργασμένους λίθους και πλίνθους σε ασβεστοκονίαμα (εικ. 5), όπως φαίνεται στον ανατολικό και το νότιο τοίχο του κυρίως ναού, όπου διακρίνεται κατά τόπους σειρά από μονές πλίνθους, καθώς και λίγα κάθετα τμήματα πλίνθων στους αρμούς. Το σύνολο δείχνει αρκετά αμελή διευθέτηση, όπως παρατηρείται σε κτίρια της πρώιμης μεσοβυζαντινής περιόδου 5, στην οποία μας οδηγεί και το ημικυκλικό σχήμα των τριών αψίδων, που σπανίζει από τον 11 ο αι. κ.ε. 6. Ο τύπος του ναού, δρομικός με περίστωο, διαδίδεται κυρίως στην υστεροβυζαντινή περίοδο 7, ενώ υπάρχουν λίγα προγενέστερα παραδείγματα 8. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει σε ναό όμοιου τύπου στην ακρόπολη της Λάρισας, όπου όμως το περίστωο είναι μεταγενέστερο του κεντρικού πυρήνα 9. Αξίζει να σημειωθεί η πρώιμη διάδοση των περίστωων στην ευρύτερη περιοχή Δυτικής Μακεδονίας και Βόρειας Θεσσαλίας, αν και τα γνωστά παραδείγματα έχουν τρουλαίο τον κεντρικό χώρο 10. Στο περίστωο και στον περιβάλλοντα χώρο επισημάνθηκε πλήθος ταφών, στοιχείο συνηθισμένο στο συγκεκριμένο τύπο ναού (εικ. 6) 11. Αρκετοί από αυτούς είναι επιμελημένης κατασκευής, και δέχθηκαν αλλεπάλληλες ταφές, κάτι που δείχνει ότι το κοιμητήριο είχε οργάνωση και διάρκεια. Ερευνήθηκαν 49 τάφοι, οι οποίοι εκτείνονται στη δυτική και βόρεια στοά, καθώς και στον εξωτερικό χώρο, στα δυτικά, νότια και ανατολικά του ναού. Ξεχωρίζουν οι τάφοι της δυτικής στοάς, που έχουν συμμετρική διάταξη και φέρουν σηματοδότηση από ένα είδος δαπέδου κατασκευασμένου από όρθιες πλίνθους, κάτω από το οποίο είχαν τοποθετηθεί οι καλυπτήριες λίθινες πλάκες (εικ. 7, 8). Αυτοί ενδέχεται να σχετίζονταν με νεκρούς που ανήκαν στα ανώτερα στρώματα της κοινωνικής ιεραρχίας, πιθανόν κληρικούς ή μοναχούς, όπως συνηθιζόταν και σε άλλες περιπτώσεις 12. Οι τάφοι του εξωτερικού χώρου έχουν λιγότερο επιμελημένη μορφή και πιο ελεύθερη διάταξη, ενώ παρατηρούνται πολλαπλές ταφές και συχνή παρουσία μικρών παιδιών (σχεδόν στις μισές ταφές), στοιχείο που μπορεί να αποδοθεί σε επιδημία ή άλλη καταστροφή. Αξίζει να σημειωθεί η φροντίδα για την οριοθέτηση και σηματοδότηση των ταφών, στοιχείο ενδεικτικό της ύπαρξης πλησιόχωρης κοινότητας, που περιέβαλλε με τη φροντίδα της το νεκροταφείο. Επίσης, η οριοθέτηση των τάφων του εσωτερικού χώρου, είτε με μικρές όρθιες πλίνθους, είτε με πήλινα πλακίδια δαπέδου, δείχνει ότι οι ταφές είναι μεταγενέστερες της λατρευτικής χρήσης του περίστωου και ίσως σύγχρονες με το νότιο παρεκκλήσι, το μόνο που δεν είχε ταφές. Ως προς τον τύπο, το ένα τρίτο των τάφων είναι κιβωτιόσχημοι και οι άλλοι λακκοειδείς, ενώ υπάρχουν και δύο καλυβίτες που αφορούν σε παιδικές ταφές. Έφεραν κάλυψη από ακατέργαστες λιθόπλακες, ανάμεσα στις οποίες απαντούν και ορισμένες με ελαφριά κατεργασία από παλαιότερες ταφές, στοιχείο που δείχνει την παλαιότητα χρήσης του χώρου ως κοιμητηριακού. Οι τάφοι περιείχαν από έναν έως τρείς σκελετούς αλλά είναι συχνή η παρουσία οστών από ανακομιδές. Ελάχιστοι από αυτούς περιείχαν κτερίσματα, κυρίως δύο παιδικοί τάφοι, στους οποίους βρέθηκαν γυάλινα βραχιόλια και χάλκινα δαχτυλίδια (εικ. 9), τα οποία χρονολογούνται στον 10 ο -12 ο αιώνα 13, καθώς και ένας τάφος ενήλικα, που περιείχε μια χάλκινη πόρπη, συνοδευόμενη από δύο σιδερένιους κρίκους. Παρόμοια έχουν βρεθεί στα μεσοβυζαντινά νεκροταφεία Αζώρου και Μηλέας Ελασσόνας 14. Η έλλειψη κεραμικών και άλλων ευρημάτων στο ναό, όπου βρέθηκαν κυρίως λείψανα ελληνιστικών 5. Νικονάνος 1979, 154-155. Οικονόμου 2003, 69, 84. Γιαλούρη 2006, 495. 6. Νικονάνος 1979, 24. Γιαλούρη 2006, 495. 7. Χατζητρύφωνος, 2002, 139 κ.ε. Χειμωνοπούλου Σκιαδαρέσης Προκοπίδου 2007, 69. 8. Χατζητρύφωνος 2002, 110-115. 9. Γιαλούρη 2006, 495. 10. Κοίμηση Αιανής, Κουντουριώτισσα Πιερίας, επισκοπικός ναός Πύδνας. Οικονόμου 2003, σχ. 17, 41α, 40 (αντίστοιχα). Χατζητρύφωνος 2002, 125-127. 11. Χατζητρύφωνος 2002, 80-84. Χειμωνοπούλου Σκιαδαρέσης Προκοπίδου 2007, 72. 12. Χατζητρύφωνος 2003, 80 κ.ε. 13. Αντωνάρας 2006, εικ. 8. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2002, αρ. 531 (ταινιωτό βραχιόλι με γραπτό διάκοσμο), αρ. 534 (στρεπτό βραχιόλι), αρ. 595, 597 (δαχτυλίδια με ημισφαιρική σφενδόνη). 14. Δεριζιώτης Κουγιουμτζόγλου 2004, 72, πίν. 27. 420

Σταυρούλα Σδρόλια χρόνων, από την προηγούμενη κατοίκηση του χώρου, δυσκολεύουν την χρονολόγηση του κτιρίου. Ωστόσο, μπορεί να τοποθετηθεί στην μεσοβυζαντινή περίοδο και ιδιαίτερα στον 10 ο -11 ο αι. από την τοιχοδομία, το σχήμα των κογχών και τον συνδυασμό των λοιπών στοιχείων της κάτοψης, τα ευρήματα του λίγο μεταγενέστερου νεκροταφείου, ακόμη και τις κατασκευαστικές ομοιότητες με το πανδοχείο. Ως terminus ante quem μπορεί να θεωρηθεί χρυσό νόμισμα του Λατινικού βασιλείου της Ιερουσαλήμ (από τα μέσα του 12 ου μέχρι τα μέσα του 13 ου αι.: εικ. 10) 15, το οποίο βρέθηκε σε ελεύθερη ταφή πάνω από τις υπόλοιπες, στα βόρεια του ναού. Επομένως, από το συνδυασμό των στοιχείων το σύνολο χρονολογείται πρίν τον 13 ο αιώνα, ενώ η καταστροφή από φωτιά και η εγκατάλειψή του μπορεί να συνδυασθεί με την Φραγκική κατάκτηση του 1204. Επειδή αποτελεί τον πρώτο ναό αυτής της εποχής που εντοπίσθηκε στην περιοχή των Τεμπών, είναι δελεαστική η υπόθεση της σύνδεσής του με την επισκοπή Λυκοστομίου, που αναφέρεται στις βυζαντινές πηγές από τον 10 ο αι., η έδρα της οποίας μεταφέρεται αργότερα στον Πλαταμώνα (πριν τα μέσα του 14 ου αι.) 16. Ο οικισμός αυτός και η επισκοπή τοποθετούνται μέχρι σήμερα στην ευρύτερη περιοχή του Κάστρου της Ωριάς 17, 2 χλμ. βορειότερα της εξεταζόμενης θέσης, ενώ έχει εκφρασθεί και η πρόταση τοποθέτησής τους στην ανατολική έξοδο των Τεμπών, στην περιοχή του Πυργετού 18. Στην περιοχή του Κάστρου της Ωριάς, δίπλα στην εθνική οδό, όπου τοποθετείται το κατώτερο μέρος της οχύρωσης, υπάρχουν λείψανα τειχισμένου χώρου της εποχής στην οποία αναφερόμαστε, όπου θα μπορούσε να τοποθετηθεί η επισκοπή 19. Ο χώρος δεν έχει ακόμη ερευνηθεί ανασκαφικά αλλά κατά καιρούς βρέθηκαν μαρμάρινα μέλη, που θα μπορούσαν να προέρχονται από εκκλησία 20. Οπωσδήποτε, τα λιγοστά ευρήματα της ανασκαφής δεν αρκούν για να επιβεβαιώσουν ή να απορρίψουν τις παραπάνω απόψεις. Παραμένει ωστόσο σημαντικό το γεγονός της ανακάλυψης αυτού του ενδιαφέροντος συγκροτήματος, του ναού και του πανδοχείου, ενώ το νεκροταφείο υποδηλώνει παράλληλα την ύπαρξη οικισμού, τελείως άγνωστου μέχρι σήμερα. Ο χαρακτήρας του συγκροτήματος μπορεί να θεωρηθεί προσκυνηματικός, με διπλή λειτουργία, αφενός ως χώρος ανάπαυσης, λόγω της θέσης του, πάνω στον οδικό σταθμό μιάς πολυσύχναστης οδικής αρτηρίας 21, αφετέρου λατρευτικός-κοιμητηριακός, σύμφωνα με την μακραίωνη χρήση του χώρου στο παρακείμενο ελληνιστικό ιερό και νεκροταφείο, το οποίο ανασκάφηκε από την ΙΕ ΕΠΚΑ. Με την ίδια διπλή λειτουργία (καραβάν-σεράι) αναφέρεται αργότερα και ο γειτονικός τεκές του Χασάν Μπαμπά, που ιδρύθηκε τον 15 ο αιώνα από τους Οθωμανούς, και υπήρξε σημαντικό προσκύνημα και συγχρόνως τόπος φιλοξενίας των ταξιδιωτών 22. Ο μνημειακός χαρακτήρας του βυζαντινού πανδοχείου μας οδηγεί στην υπόθεση ενός σημαντικού κτήτορα, ίσως εκπροσώπου της κρατικής εξουσίας, που αποσκοπούσε στην προσπάθεια αναδιοργάνωσης της χώρας και των συγκοινωνιών μετά τη νίκη επί των Βουλγάρων στα τέλη του 10 ο αι., εποχή κατά την οποία ιδρύεται η επισκοπή Λυκοστομίου, και ανακαινίζονται οι οχυρώσεις της περιοχής 23. 15. Η ταύτιση έγινε από τη Γιόρκα Νικολάου, αρχαιολόγο του Νομισματικού Μουσείου. 16. Νεράτζη-Βαρμάζη 2010, 349-353. 17. Νεράτζη-Βαρμάζη 2010, 350, σημ. 10. 18. Γουλούλης Ξυνογαλά 2012, στον παρόντα τόμο. 19. Θεοδωρόπουλος 2004, 95-103. 20. Θεοδωρόπουλος 2004, 103-104. 21. Για τους οδικούς σταθμούς Τεμπών βλ. Mottas Decourt 2000, 82-83. Κουγιουμτζόγλου 2004, 64. Η ανασκαφείσα θέση τοποθετείται ανάμεσα στους σταθμούς Στενών και Ολύμπου και μπορεί να ταυτισθεί με το mutatio Thuris, που αναφέρεται στα ρωμαϊκά οδοιπορικά. 22. Γουλούλης 2003, 115-117. 23. Θεοδωρόπουλος 2004, 97. 421

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ ΜΕ ΠΕΡΙΣΤΩΟ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ SUMMARY EXCAVATION OF A BYZANTINE CHURCH AND OF A CEMETERY IN THE VALLEY OF TEMPI Stavroula Sdrolia During the construction of the new national road in the valley of Tempi a new archaeological site has come to light. In the proximity of the south Thessalian opening of the valley and in the low terraces of Kissavos mountain, a byzantine complex of a church, a cemetery and a hostel were revealed, in the vicinity of an ancient installation. The building of the hostel is an oblong structure, divided through transverse walls into three parts. This is a strong building facing west, towards the road and flanked in this part by six piers, forming a portico. Its state and dimensions indicate a hostel, which could be related to a Roman station of the national road. Its main period of construction belongs to the 10 th century. Fifteen meters to the north the remains of a byzantine church have been excavated, which belongs to the single-isled type with a peristoon. It is surrounded by a cemetery, with the most eminent tombs situated in the western corridor and marked with bricks in decorative floor patterns. The scarcity of finds render the chronology of the church obscure, but the tombs could be dated to the end of the middle byzantine period. The correlation with a Hellenistic shrine in the nearby area leads to interesting conclusions. One can also consider the tempting hypothesis of the identification of this site with byzantine Lykostomion, known from the 10 th -13 th c., which has been generally situated in the Tempi area. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Μ. (επιμ.), 2012. 2000-2010. Από το Ανασκαφικό Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων, Αθήνα. Αντωνάρας Α., 2006. Γυάλινα μεσοβυζαντινά βραχιόλια, ΔΧΑΕ Δ, τ. ΚΖ, 423-434. Γουλούλης Σ. (επιμ.), 2003. Τα αφιερωτήρια των Τουραχανήδων, Λάρισα. Γρηγορίου Α., 2013. Από τη Λάρισα στο Παπαπούλι: Χάνια και πανδοχεία μέσω της κοιλάδας των Τεμπών (16 ος -20 ος αιώνας), ΘεσΗμ 63, 97-128. Δεριζιώτης Λ. Κουγιουμτζόγλου Σ., 2004. Ανακαλύπτοντας την άγνωστον χριστιανικήν Περραιβικήν Τρίπολιν, στο Θωράκιον. Αφιέρωμα στη μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη, Αθήνα, 63-74. Θεοδωρόπουλος Κ., 2004. Κάστρο της Ωριάς. Το χρονικό των οχυρώσεων της Κοιλάδας των Τεμπών, στο Β. Πανάγου (επιμ.), Αμπελάκια Τέμπη. Ιστορική Αναδρομή-Προοπτικές. Πρακτικά ημερίδας, 22 Νοεμβρίου 2003, Λάρισα, 90-105. Κουγιουμτζόγλου Σ., 2004. Αποκάλυψη αγροικίας υστερορωμαϊκών χρόνων στον Ευαγγελισμό της Λάρισας, ΘεσΗμ 46, 51-64. Mottas F. Decourt J.C., 2000. Δρόμοι και οδικοί οδοδείκτες στη Θεσσαλία, ΘεσΗμ 38, 74-88. Νεράτζη-Βαρμάζη Β., 2010. Το βυζαντινό Λυκοστόμιον και η περιοχή του, στο Αγιος Δημήτριος Στομίου. Ιστορία-τέχνη Ιστορική Γεωγραφία του μοναστηριού και της περιοχής των εκβολών του Πηνειού, Λάρισα, 349-353. Νικονάνος Ν., 1979. Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας, Αθήνα. Οικονόμου Κ., 2003. Η αρχιτεκτονική της Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Αιανή Κοζάνης, Θεσσαλονίκη. Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. (επιμ.), 2002. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο. Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα. Σδρόλια Σ., 2009. Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου, ΑΕΘΣΕ 3, 585-592. Σδρόλια Σ., 2010. H Κοιλάδα των Τεμπών (Μέρος Δ ). Βυζαντινές αρχαιότητες στα Τέμπη, Archaeology and Arts (http://www.archaiologia.gr/blog/2012/08/13/η-κοιλάδα-των-τεμπών-μέρος-δ ). Σδρόλια Σ. Ανδρούδης Π. (υπο έκδοση). Αρχαιολογικές έρευνες στο βυζαντινό συγκρότημα ναού και πανδοχείου στη θέση «Χάνι Κοκκώνας» Τεμπών, ΑΕΜΘ 26, 2012. Χατζητρύφωνος Ε., 2004. Το περίστωο στην υστεροβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, Σχεδιασμός- Λειτουργία, Θεσσαλονίκη. Χειμωνοπούλου Μ. Σκιαδαρέσης Γ. Προκοπίδου Α., 2007. Ανασκαφή στην Ψηλή Βρύση της Έδεσσας, ΑΕΜΘ 21, 69-76. 422

Σταυρούλα Σδρόλια Εικ. 1. Βυζαντινά ευρήματα στη θ.χάνι Κοκκώνας. Γενική άποψη. Εικ. 2. Το βυζαντινό πανδοχείο. Αεροφωτογραφία. Εικ. 3. Το βυζαντινό πανδοχείο από δυτικά. Εικ. 4. Ο βυζαντινός ναός. Αεροφωτογραφία. Εικ. 5. Ο βυζαντινός ναός και το νεκροταφείο από ανατολικά. 423

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΑΟΥ ΜΕ ΠΕΡΙΣΤΩΟ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΣΤΑ ΤΕΜΠΗ Εικ. 6. Ο βυζαντινός ναός. Κάτοψη. Εικ. 7. Άποψη του νάρθηκα με τα τμήματα δαπέδων πάνω από τις ταφές. Εικ. 8. Άποψη των ταφών του νάρθηκα. Εικ. 9. Δαχτυλίδι από το νεκροταφείο. Εικ. 10. Χρυσό νόμισμα Λατινικού βασιλείου της Ιερουσαλήμ. 424

βραχυγραφιεσ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN Aρχαιότερη Νεολιθική AN Aρχαιότερη Νεολιθική Γ Γεωμετρικός -ή, -ό ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό ΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό ΠΕ Πρωτοελλαδική ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΜΕ Μεσοελλαδική ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΜΝ Μέση Νεολιθική ΝΝ Νεότερη Νεολιθική ΤΝ Τελική Νεολιθική ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) ΥΕ Υστεροελλαδική ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού EH Early Helladic EIA Early Iron Age G Geometric LBA Late Bronze Age LH Late Helladic LG Late Geometric MBA Middle Bronze Age MH Middle Helladic SM Submycenaean SPG Sub-protogeometric ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ διάμ. διάμετρος εκ. εκατοστά μ. μέτρα μέγ. μέγιστος, -η, -ο μήκ. μήκος πάχ. πάχος πλ. πλάτος σωζ. σωζόμενος, -η, -ο τ.μ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος χιλ. χιλιοστά χλμ. χιλιόμετρα cm. centimeter km. kilometer m. metre sq m. square metre ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ (αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή αι. αιώνας αρ. αριθμός αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου αρ. κατ. αριθμός καταλόγου Βλ. Βλέπε δηλ. δηλαδή ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικ. εικόνα εκδ. εκδότης επιμ. επιμέλεια ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδιαίτ. ιδιαίτερα κ.ά. και άλλοι, και άλλα κ.ε. και εξής λ. λήμμα λ.χ. λόγου χάριν μτφρ. μετάφραση μ.χ. μετά Χριστόν κεφ. κεφάλαιο ό.π. όπως παραπάνω παραπ. παραπάνω πάχ. πάχος περ. περίπου πίν. πίνακας πρβλ. παράβαλε π.χ. παραδείγματος χάριν π.χ προ Χριστού σελ. σελίδα σημ. σημείωση 605

βραχυγραφιεσ σχ. Σχέδιο ΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων τ. τόμος υποσ. υποσημείωση YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού Αbb. Abbildung a.c. after Christ A.D. anno Domini av. J.-C. avant Jésus-Christ B.C. before Christ c. century ca. circa cf. confer col. column ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s) esp. especially et al. et alii etc. et cetera fig. figure figs. figures ff. following G.I.S. Geographical Information Systems INSTAP Institute for Aegean Prehistory inv. inventory, inventaire n. note no.(s.) number(s), numéro(s) p. page pl. plate, planche Suppl. Supplement Taf. Tafel(n) Tav. Tavola vol. volume 606

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AA: Archäologischer Anzeiger ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AAustr: Archaeologia Austriaca ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Painters, Oxford. ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debreceniensis (Debrecen) ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006. ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009. ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12-15.3.2009, Βόλος, 2012. ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών Aegaeum: Aegaeum. Annales d archéologie égéenne de l Université de Liège AJA: American Journal of Archaeology AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura, urbanistica, delle origine al medioevo AntK: Antike Kunst AR: Archaeological Reports Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, 1992. Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte BABesch: Bulletin antieke beschaving BAR: British Archaeological Reports BAR-IS: British Archaeological Reports International Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d Athènes et de Rome BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies BJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseumsin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande BSA: The Annual of the British School at Athens Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes Byzantines ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift CahArch: Cahiers archéologiques CAJ: Cambridge Archaeological Journal Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts ClAnt: Classical Antiquity CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CPh: Classical Philology CQ: Classical Quarterly CR: Classical Review CRAI: Comptes rendus des séances de l Académie des inscriptions et belles lettres (Paris) CVA: Corpus vasorum antiquorum DOP: Dumbarton Oaks Papers ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EA: Epigraphica Anatolica ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000. 607

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ FD: Fouilles de Delphes, Paris FGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Historiker (Berlin 1923 ) Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte klassische Altertumswissenschaft Hesperia: Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at Athens Historia: Historia. Zeitschrift für alte Geschichte HSCP: Harvard Studies in Classical Philology ΘΕ: Θεσσαλική Εστία Θεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994. ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΙG: Inscriptiones Graecae IK: Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien JArchSc: Journal of Archaeological Science JbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen Instituts JFA: Journal of Field Archaeology JGS: Journal of Glass Studies JHS: Journal of Hellenic Studies JMA: Journal of Mediterranean Archaeology JÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JRS: Journal of Roman Studies JSA: Journal of Social Archaeology JSav: Journal des savants KBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalkotzy S. Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003. LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalkotzy S. Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007. LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009. LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome MeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World MÉFRA: Mélanges de l École française de Rome, Antiquité MetMusJ: Metropolitan Museum Journal Μνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002. NC: Numismatic Chronicle NotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di Atene OCP: Orientalia Christiana Periodica OJA: Oxford Journal of Archaeology OpAth: Opuscula atheniensia ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας PACT: Journal of the European Study Group on Physical, Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology PBF: Prähistorische Bronzefunde PCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at Athens PhW: Philologische Wochenschrift Phoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of Canada PZ: Prähistorische Zeitschrift ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999. ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντίνου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Β Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003. RA: Revue Archéologique RE: Paulys Realencyclopädie REG: Revue des études grecques RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung RPhil: Revue de philologie, de littérature et d histoire anciennes SEG: Supplementum epigraphicum graecum SIMA: Studies in Mediterranean Archaeology SMEA: Studi micenei ed egeo-anatolici SNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum. Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku ZfE: Zeitschrift für Ethnologie ZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 608