Νατάσα Μιχαηλίδου, αρχαιολόγος- μουσειολόγος- ξεναγός, ΜΑ Δομτζίδης Απόστολος, καραγκιοζοπαίχτης- εκπαιδευτικός www.guideinthrace.com,www.talesofkaragiozis.gr, facebook: mikroi.arxaiologoi.thrakis, paramythiakaragiozi 6976 478073, 25410 91973, 6976491598, nat.michailidou@yahoo.gr, apdomtz@gmail.com «Ξενάγηση στο εργαστήρι του Καραγκιόζη» σελίδα 0 από 30
Περιεχόμενα Εισαγωγικά... 2 Α. Χρονολόγιο για την ιστορία του θεάτρου σκιών... 3 Β. Το ελληνικό θέατρο σκιών: ήρωες, φιγούρες και σκηνικά.... 5 Γ. Γλωσσάρι βασικών όρων του θεάτρου σκιών... 25 Δ. Ενδιαφέρουσες ιστοσελίδες για το ελληνικό θέατρο σκιών... 29 σελίδα 1 από 30
Εισαγωγικά Τα Παραρτήματα περιέχουν βοηθητικό υλικό για την ενασχόληση με το θέατρο σκιών. Με αυτό το σκεπτικό ακολουθούν τα εξής: Α. Χρονολόγιο για την ιστορία του θεάτρου σκιών, Β. Το ελληνικό θέατρο σκιών: φιγούρες, ήρωες και σκηνικά, Γ. Γλωσσάρι βασικών όρων του θεάτρου σκιών και Δ. Ενδιαφέρουσες ιστοσελίδες για το ελληνικό θέατρο σκιών. σελίδα 2 από 30
Α. Χρονολόγιο για την ιστορία του θεάτρου σκιών Προφορική μαρτυρία Εικασία Εποχή σπηλαίων Επίσημη γραπτή μαρτυρία Χώρα 2000 π.χ. Ινδία 8 ος π.χ. Ελλάδα 6 ος π.χ. Μεγάλη Ελλάδα, Τάραντας Περιγραφή Οι άνθρωποι μαζεύονται γύρω από φωτιά και αφηγούνται ιστορίες, κάνουν σκιές με τα χέρια τους. Μια επιγραφή στο σπήλαιο Σιταμπένγκα οδηγεί στην εικασία ότι γίνονταν εκεί παραστάσεις θεάτρου σκιών. Χρήση τεχνικών του θεάτρου σκιών στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι αμύητοι μαθητές του Πυθαγόρα παρακολουθούσαν τη διδασκαλία του βλέποντας τη σκιά του πίσω από ένα πανί. 4 ος π.χ. Ελλάδα Η αλληγορία του σπηλαίου στην Πολιτεία του Πλάτωνα. 1 ος π.χ. Κίνα Αρχές 19 ου αιώνα 1821+ 10 ος μ.χ. Κίνα 11 ος μ.χ. Ινδονησία 12 ος μ.χ. Αίγυπτος 1530 1809 1841 Οθωμανική Αυτοκρατορία, Κωνσταντινούπολη Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ιωάννινα Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ιωάννινα Επαναστατημένη Ελλάδα Ελλάδα, Αθήνα Ο θάνατος της αγαπημένης του Κινέζου αυτοκράτορα Wu- ti του προκάλεσε μεγάλη θλίψη. Ο μάγος Li Sho Wong δημιούργησε τη φιγούρα της κοπέλας και πρόβαλε τη σκιά της σε φωτισμένο πανί. Γραπτές αναφορές για παραστάσεις του θεάτρου σκιών σε πανηγύρια. Το θέατρο σκιών της Ινδονησίας ονομάζεται Wayang Kulit. Αναφέρεται σε ποίημα άντρες να κλαίνε κατά τη διάρκεια παράστασης του ονομάζεται Wayang Kulit. Η θεματολογία του είναι εμπνευσμένη από τα μεγάλα ινδικά έπη Ραμαγιάνα και Μαχαμπαράτα. Γραπτή αναφορά πως το θέατρο σκιών στην Αίγυπτο είναι δημοφιλής ψυχαγωγία. Δόθηκαν παραστάσεις θεάτρου σκιών στις γιορτές περιτομής του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (Von Hammer). Περιγραφή παράστασης Καραγκιόζη σε καφενείο (Hobhouse). Ο Εβραίος Ιακώβ παίζει στην αυλή του Αλή Πασά παραστάσεις στην Ελληνική Γλώσσα (Ηπειρωτική Σχολή Καραγκιόζη). Ο στρατηγός Μακρυγιάννης παρακολουθεί παράσταση Καραγκιόζη. Διατάζει τον Καραγκιοζοπαίκτη να παίξει όπως ξέρει και διώχνει τις γυναίκες και τα παιδιά. Εικάζεται πως τα καραγκιοζοθέατρα αποτέλεσαν σημείο συνάντησης των οπλαρχηγών της επανάστασης. Πρώτη γραπτή αναφορά για παράσταση Καραγκιόζη στην εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη». σελίδα 3 από 30
1855 1890 αρχές 20 ου αιώνα 1 η μεταπολεμική δεκαετία 2 η μεταπολεμική δεκαετία τέλη 20 ου αιώνα Τέλη 20 ου 21 ος αιώνας Ελλάδα, Αθήνα Ελλάδα, Πάτρα Ελλάδα Ελλάδα Ελλάδα 2010 Τουρκία 2013 Γρανάδα Ο Γιάννης Μπράχαλης δίνει παραστάσεις θεάτρου σκιών. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι είναι ο πρώτος Έλληνας Καραγκιοζοπαίκτης. Ο Δημήτριος Σαρδούνης (Μίμαρος) πραγματοποιεί τεράστιες αλλαγές στον Καραγκιόζη και στην ουσία δημιουργεί τον Νεοελληνικό Καραγκιόζη. Το θέατρο σκιών αρχίζει να μεταβάλλεται στο δημοφιλέστερο θεατρικό λαϊκό είδος στην Ελλάδα. Συνεχίζεται η προσαρμογή του Καραγκιόζη που σταδιακά μετατρέπεται σε καθαρά ελληνικό λαϊκό θεατρικό είδος και επικρατεί στον ελλαδικό χώρο. Πρόκειται για την πλέον γόνιμη περίοδο, γεγονός που οφείλεται σε μορφές χαρισματικών καραγκιοζοπαικτών (όπως ο Αντώνης Μόλλας), που εισάγουν καινοτομίες, αναπτύσσουν μια πλούσια σάτιρα και εμπλουτίζουν το ρεπερτόριο με θέματα από τους εθνικούς αγώνες, την ελληνική ιστορία, το αρχαίο δράμα, τη μυθολογία, τη νεοελληνική και παγκόσμια λογοτεχνία, το παραμύθι, τους βίους αγίων κ.ά. Ο Καραγκιόζης εισέρχεται σε περίοδο σταδιακής παρακμής με την απώλεια του παραδοσιακού του κοινού και μετατρέπεται σε κατ εξοχήν παιδικό θέαμα. Ως συνέπεια ατονεί η δύναμη των κλασικών του ηρώων και υποχωρεί το ηρωϊκό και δραματικό του ρεπερτόριο. Το θέατρο σκιών αποφεύγει τον κίνδυνο της εξαφάνισής του, γίνεται αποδεκτό από διάφορες μορφές τέχνης, εισάγεται στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες και κατορθώνει να επαναπροσελκύσει μέρος του ενήλικου κοινού. Ταυτόχρονα μετατρέπεται σε αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Μετά από τη μοναδική σχετική υποβληθείσα αίτηση κράτους, την αίτηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, ο Karagöz αναγνωρίστηκε από την UNESCO ως άυλη τουρκική πολιτιστική κληρονομιά. Το Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας ξεκινά το πρόγραμμα «Αρχείο / Βάση δεδομένων του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών» με στόχους: α) τη διευκόλυνση και προώθηση της έρευνας και μελέτης του θεάτρου σκιών, β) τη διάδοση, προβολή και ενημέρωση του ευρύτερου κοινού και γ) την επιστημονική υποστήριξη και τεκμηρίωση για την αναγνώριση του ελληνικού θεάτρου σκιών από την UNESCO ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Πηγές: Βιβλιογραφία και διαδικτυακός τόπος του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας http://www.centrodeestudiosbnch.com/gr/teatro/126 σελίδα 4 από 30
Β. Το ελληνικό θέατρο σκιών: ήρωες, φιγούρες και σκηνικά. Σε αυτό το παράρτημα του Φακέλου παρέχονται πληροφορίες για τους ήρωες του Καργκιόζη καθώς και εικόνες από το Σπαθάρειο Μουσείο με βασικές φιγούρες και σκηνικά του Ελληνικού θεάτρου σκιών (http://www.karagiozismuseum.gr/xartokoptiki/index.htm). Μπορείτε να εκτυπώσετε τις παρακάτω σελίδες σε μεγέθυνση και να τις χρησιμοποιήσετε για το δικό σας θέατρο. Κόβετε προσεκτικά τις φιγούρες γύρω- γύρω με ένα ψαλίδι, πάνω στο λευκό περίγραμμα. Όπου υπάρχει μαύρο κυκλάκι επάνω στις φιγούρες, ανοίγετε μία μικρή τρύπα. Ενώνετε τα διάφορα κομμάτια κάθε φιγούρας, περνώντας διπλόκαρφα μέσα από αυτές τις τρύπες. Στο μπράτσο της κάθε φιγούρας υπάρχει ένα ορθογώνιο, από το οποίο πρέπει να πιαστεί η σούστα, ώστε να περπατάει κανονικά ο ήρωας. Οι φιγούρες και τα σκηνικά που παρατίθενται είναι τα εξής: 1. Καραγκιόζης: ο πρωταγωνιστής του Ελληνικού θεάτρου σκιών. Ο ξυπόλητος, μπαλωμένος και καμπούρης Έλληνας. Δεν τον νοιάζει για την εμφάνιση του και αυτοσαρκάζεται για αυτήν. Τον ενδιαφέρει το πώς θα γεμίσει το άδειο του στομάχι. Για να τα καταφέρει σκαρφίζεται ένα σωρό κατεργαριές. Δηλώνει ότι ξέρει να κάνει όλες τις δουλειές και ξεγελάει τους πάντες. Το αποτέλεσμα είναι να μπλέκει και να τρώει ξύλο αλλά το διασκεδάζει. Ο Καραγκιόζης μας δε φοβάται γιατί δεν έχει τίποτα να χάσει. Είναι λεύτερος. 2. Αγλαΐα: η γυναίκα του Καραγκιόζη. Εμφανίζεται ελάχιστα στο πανί, κυρίως για να κάνει τα παράπονά της στον άντρα της που είναι συνέχεια χωρίς δουλειά και λεφτά. 3. Κολλητήρι: ένα από τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (τα άλλα δύο μικρότερα ονομάζονται Κοπρίτης και Μπιρικόκος). Είναι πάντα ξυπόλητα και μοιάζουν τον πατέρα τους στην πονηριά. 4. Χατζηαβάτης: ο αχώριστος φίλος του Καραγκιόζη. Είναι σχετικά μορφωμένος αλλά και δουλοπρεπής. Η δουλειά του είναι ντελάλης. Έχει καλή σχέση με το σεράι μιας και του αναθέτουν διάφορες δουλειές. Συνεργάζεται με τον Καραγκιόζη προκειμένου να καταφέρουν να τα οικονομήσουν. Το αποτέλεσμα είναι να μοιράζεται με τον Καραγκιόζη το ξύλο. 5. Μπαρμπα- Γιώργος: ο θείος του Καραγκιόζη. Είναι κτηνοτρόφος, ένας λεβέντης βλάχος με χαρακτηριστική προφορά και μένει στο χωριό. Δε φοβάται κανέναν και συχνά σώζει τον Καραγκιόζη από μπελάδες. 6. Νιόνιος ή σιορ Διονύσιος: ήρωας από την Ζάκυνθο (Τζάντε). Είναι κομψά ντυμένος, ψευτοαριστοκράτης και μιλά με την χαρακτηριστική επτανησιακή τραγουδιστή προφορά. 7. Μορφονιός: χαρακτηριστική φιγούρα με πολύ μεγάλη μύτη. Θεωρεί τον εαυτό του όμορφο, είναι καλομαθημένος και μιλάει ασυνάρτητα. Προκαλεί το γέλιο μόνο με την είσοδο του στη σκηνή. 8. Σταύρακας: είναι ο ψευτόμαγκας του θιάσου. Το παίζει νταής, αλλά το αποτέλεσμα είναι να τις τρώει. Το ντύσιμο και το ύφος του θυμίζει τους κουτσαβάκηδες της αντίστοιχης εποχής. 9. Εβραίος: ο Σολομών από τη Θεσσαλονίκη. Πλούσιος και τσιγκούνης, σύμφωνα με τα στερεότυπα για τους Εβραίους. Μιλά σπαστά ελληνικά με ισπανική προφορά. 10. Πασάς ή Βεζύρης: ο Τούρκος αξιωματούχος, που αντιπροσωπεύει την κάθε λογής εξουσία. Αγαθός και δίκαιος στα κωμικά έργα. Παρουσιάζεται σαν κακός στα ηρωικά. σελίδα 5 από 30
11. Δερβέναγας Βεληγκέκας: το πρωτοπαλίκαρο που βρίσκεται στην υπηρεσία του Πασά. Είναι Τουρκαλβανός και μιλά άσχημα ελληνικά. Είναι αυτός που συνήθως δίνει ξύλο στον Καραγκιόζη και επιβάλλει την εξουσία. 12. Παράγκα: το σπίτι του Καραγκιόζη και 13. Σεράι: το παλάτι του Πασά. σελίδα 6 από 30
σελίδα 7 από 30
σελίδα 8 από 30
σελίδα 9 από 30
σελίδα 10 από 30
σελίδα 11 από 30
σελίδα 12 από 30
σελίδα 13 από 30
σελίδα 14 από 30
σελίδα 15 από 30
σελίδα 16 από 30
σελίδα 17 από 30
σελίδα 18 από 30
σελίδα 19 από 30
σελίδα 20 από 30
σελίδα 21 από 30
σελίδα 22 από 30
σελίδα 23 από 30
σελίδα 24 από 30
Γ. Γλωσσάρι βασικών όρων του θεάτρου σκιών Σε αυτό το παράρτημα του Φακέλου παρέχεται ένα γλωσσάρι βασικών όρων που χρησιμοποιούνται στο θέατρο σκιών και μπορεί να συναντηθούν κατά τη διάρκεια του Εκπαιδευτικού Προγράμματος. Οι όροι επεξηγούνται και, όπου υπάρχει δυνατότητα, παρέχεται και σχετική εικόνα. Η κατάρτιση του λεξιλογίου αυτού βασίστηκε στην εμπειρία του θιάσου, σε σχετικές ιστοσελίδες και εκδόσεις. ακούμπα/κουπαστή: η ξύλινη ή σιδερένια κατασκευή (σαν στενό τραπέζι) που βρίσκεται πίσω από τον μπερντέ και τους καραγκιοζοπαίχτες και πάνω στην οποία ακουμπούν τις φιγούρες κατά τη διάρκεια της παράστασης. δέρμα: δέρμα ζώου (στην Ελλάδα συνήθως μοσχαριού) από το οποίο κατασκευάζονταν παλαιότερα οι φιγούρες. Η επεξεργασία του ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, μιας και έπρεπε να βραχεί, να τεντωθεί και να στεγνώσει στον ήλιο, να τριφτεί με κομμάτια από γυαλί μέχρι να γίνει διάφανο και μετά να ξεκινήσει η διαδικασία χρωματισμού και κοπής. Σήμερα η χρήση του έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί, λόγω της δυσκολίας εύρεσης πρώτων υλών και της υπεροχής των πλαστικών υλικών. Εικόνες 1, 2 και 3 (από αριστερά προς τα δεξιά): (1) Κουπαστή για τις φιγούρες, (2) Δερμάτινη φιγούρα, με αρθρώσεις στη μέση και τα γόνατα, που απεικονίζει λήσταρχο.η φιγούρα φιλοτεχνήθηκε από τον Ανδρικόπουλο Βασίλειο (Βασίλαρος). Από τη συλλογή του ΛΕΜΜ- Θ και (3) Δερμάτινη φιγούρα ελληνικής σημαίας. Από τη συλλογή του ΛΕΜΜ- Θ. Πηγές: (1) https://theatroskiwn.files.wordpress.com/2014/05/an00830401_001_l1.jpg?w=185&h=102, (2) https://www.lemmth.gr/lemmth- items/image?filename=5576.jpg και (3) https://www.lemmth.gr/lemmth- items/image?filename=5580.jpg ζελατίνα: Πλαστικό υλικό από το οποίο κατασκευάζονται φιγούρες. Με τον όρο ζελατίνα πολλές φορές οι καραγκιοζοπαίκτες αναφέρονται στο pvc. Καραγκιόζης: προέρχεται από την τούρκικη λέξη «Karagöz» που σημαίνει τον μαυρομάτη. καρφίτσωμα: το στερέωμα των σκηνικών στο πανί με καρφίτσες. κοπίδια: μεταλλικά εργαλεία για το κόψιμο του χαρτονιού (όπως το μεταλλικό μέρος του κατσαβιδιού). σελίδα 25 από 30
κουδουνάκι: με το κουδουνάκι σηματοδοτείται η έναρξη της παράσταση του Καραγκιόζη μετά από τρία χτυπήματα. Επίσης σηματοδοτεί και την επανέναρξη της παράστασης μετά από κάποιο διάλειμμα. λαρυγγοφωνή: Ο τρόπος μίμησης της φωνής ενός ήρωα χρησιμοποιώντας το λαρύγγι. Στο νεοελληνικό Καραγκιόζη, και όχι μόνο, αυτού του είδους οι φωνές είχαν επικρατήσει. λυχναροθήκη/λυχναρόταβλα: η τάβλα, το στήριγμα που τοποθετείται στο πίσω μέρος του μπερντέ, κάτω από το πανί, πάνω στην οποία ακουμπούν τα φώτα του μπερντέ. Το όνομά της θυμίζει τα λυχνάρια που δημιουργούσαν παλιότερα τις σκιές στον μπερντέ. Εικόνες 4 και 5: (4) Το κουδουνάκι και (5) Η λυχναροθήκη και τα φώτα πίσω από τον μπερντέ. μπερντές: (στα τουρκικά κουρτίνα) η σκηνή του Καραγκιόζη. Αποτελείται από α) την ποδιά, το κάτω μέρος, το ύφασμα κάτω απ το πανί, β) το αέριο, το πάνω μέρος του μπερντέ στο οποίο συνήθως αναγράφεται και το όνομα του Καραγκιοζοπαίκτη, γ) τα πλαϊνά, τα πλαϊνά μέρη του μπερντέ και δ) το τελάρο της οθόνης, το ορθογώνιο κομμάτι ξύλων πάνω στο οποίο τεντώνεται το πανί του μπερντέ. PVC: υλικό, σκληρό πλαστικό από το οποίο κατασκευάζουν σήμερα τις φιγούρες τους οι περισσότεροι καραγκιοζοπαίχτες. ρεκλάμα: αφίσα, υλικό προβολής παραστάσεων Καραγκιόζη που παλιότερα γινόταν από το χέρι του καραγκιοζοπαίχτη σε χαρτί μέτρου ή άλλο υλικό και σε πολλά αντίτυπα, στην οποία αποτυπωνόταν η τέχνη του. Εικόνες 6: (6) Ρεκλάμα από τις συλλογές του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Πηγές: (6) http://www.melt.gr/media/97486/12302_ big.jpg σελίδα 26 από 30
σγρόμπιες: εργαλεία, κοπίδια που ανοίγουν τρύπες σε σκληρές επιφάνειες. σκηνικά: απεικόνιση κτιρίου ή τοπίου που αποτελούν τον σκηνικό χώρο της παράστασης του θεάτρου σκιών. Μπορούν να είναι μόνιμα καθόλη τη διάρκειά της παράστασης ή να αλλάζουν σε κάποιο διάλειμμα αλλάζοντας και τον χώρο διεξαγωγής της πλοκής της. σκηνικό βοήθημα: αντικείμενο ή σκηνικό που χρησιμοποιείται έκτακτα σε μια παράσταση και όχι καθόλη τη διάρκειά της. Αποτελεί τμήμα φιγούρας (π.χ. καπέλο) ή μεμονωμένο αντικείμενο (π.χ. ποτιστήρι). Εικόνες 7, 8 και 9: Από τη συλλογή του ΛΕΜΜ- Θ (7) Ζωγραφισμένο, μακρόστενο, βαμβακερό πανί όπου πάνω παριστάται ένα τουρκικό μνημείο ή "ο τάφος του Βεζύρη" ανάλογα με τις ανάγκες της παράστασης. Φιλοτεχνήθηκε από τον Μιχαήλ Πρόσφυγα το 1937, (8) Βαμβακερό πανί μεγάλων διαστάσεων που πάνω του είναι ζωγραφισμένο σεράϊ. Φιλοτεχνήθηκε από τον Χρήστο Δασκαλάκη (Ψαριανός) το 1948 και (9) Σκηνικό βοήθημα από δέρμα που απεικονίζει αντικείμενο, ποτιστήρι. Φιλοτεχνήθηκε από τον Βασίλειο Ανδρικόπουλο (Βασίλαρος) το 1938. Πηγές: (7) https://www.lemmth.gr/lemmth- items/image?filename=5615.jpg, (8) https://www.lemmth.gr/lemmth- items/image?filename=5626.jpg και (9) https://www.lemmth.gr/lemmth- items/image?filename=5644.jpg σούστα: η λαβή που προσαρμόζεται, βιδώνεται στην πλάτη των φιγούρων. Τις λαβές πιάνει ο καραγκιοζοπαίχτης, τις χειρίζεται για να δηλώσει την κίνηση των φιγούρων και με αυτές κάνει το γύρισμά τους. σπετσάτα: τα πάνινα σκηνικά του θεάτρου σκιών. σφαλιάρα: λωρίδες χοντρού χαρτονιού πιασμένες στη μια άκρη, με τις οποίες δημιουργείται το ηχητικό εφέ του ξυλοδαρμού στο θέατρο σκιών χτυπώντας τες στην παλάμη ή στον μηρό. τακίμι: μια σειρά, ομάδα βασικών φιγούρων ενός καραγκιοζοπαίχτη. τάπερ: υλικό (πολυπροπυλένιο) πλαστικό από το οποίο μπορούν να κατασκευαστούν φιγούρες και σκηνικά. τελάρωμα: το τέντωμα του πανιού στον μπερντέ. τενεκές: μέσα στον τενεκέ οι καραγκιοζοπαίχτες βάζουν καρφιά, βίδες, πρόκες, κέρματα, γυαλιά κ.ά. Τον κουνούν κατά τη διάρκεια της παράστασης όταν γίνεται κάποια φασαρία. τράκα/μπάτα/στυλιάρι: δύο λεπτές λωρίδες ξύλου κόντρα- πλακέ, στερεωμένες σε μια λαβή. Δημιουργούν το ηχητικό εφέ του ξυλοδαρμού. σελίδα 27 από 30
τρουκς/κοπίτσες: μικρά μεταλλικά κουμπώματα τα οποία χρησιμοποιούν οι υποδηματοποιοί και με τα οποία συνδέουν οι καραγκιοζοπαίκτες τις αρθρώσεις των φιγούρων τους. τσαγκαροχάρτονο: είδος σκληρού χαρτονιού το οποίο χρησιμοποιούσαν οι τσαγκάρηδες στις σόλες των παπουτσιών. Από αυτό το υλικό οι Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες έφτιαχναν τις χάρτινες φιγούρες τους. Εικόνες 10, 11 και 12: (10) Η εξέλιξη της σούστας (Σωτήρη Σπαθάρη «Απομνημονεύματα»), (11) Τράκα σε άνωψη και πλάγια όψη και (12) Φιγούρα από χαρτόνι σκαλιστή έγχρωμη. Πηγές: (12) http://www.karagiozisspiropoulou.gr/index.php/el/agora- figouras/skalistes- xartoni/item/121- skalisti- egxromi- no- 2 φιγούρες/κουτσούνια: οι φιγούρες του θεάτρου σκιών που παριστάνουν τους ήρωες του έργου. φωτισμός: ο φωτισμός στο θέατρο σκιών ήταν ανάλογος με την εποχή. Τα παλιά τα χρόνια χρησιμοποιούνταν λυχνάρια. Αργότερα λάμπες ασετιλίνης, στη συνέχεια λάμπες πυρακτώσεως και σήμερα λάμπες οικονομίας ή φθορίου. σελίδα 28 από 30
Δ. Ενδιαφέρουσες ιστοσελίδες για το ελληνικό θέατρο σκιών Αρχείο / Βάση Δεδομένων του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας Θίασος Σκιών «Τα παραμύθια του Καραγκιόζη» Σπαθάρειο Μουσείο Μουσείο - Θέατρο Σκιών Χαρίδημος Σπυροπούλειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών Συλλογή του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης Συλλογή του Λαογραφικού Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας Θράκης Συλλογή Γιάννη Τσαρούχη Συλλογή του Βρετανικού Μουσείου Μουσειοσκευή «Οι Μουσικές της Ελλάδας μέσα από το Θέατρο Σκιών» Μουσειοσκευή «Καλησπέρα σας πέρα για πέρα! Η παράσταση αρχίζει..» Μουσειοσκευή «Ο Καραγκιόζης» Στου Καραγκιόζη τον μπερντέ (1988) Ανταύγειες από το παρελθόν Η ιστορία των χρόνων μου, Ευγένιος Σπαθάρης 1959 (2003) Greek Shadows http://www.centrodeestudiosbnch.com/gr/teatro http://www.talesofkaragiozis.gr http://www.karagiozismuseum.gr/index.htm http://www.cityofathens.gr/katoikoi/texnes- politismos/xoroi- politismoy/moyseia/moyseio- theatro- skion- xaridimos http://www.karagiozisspiropoulou.gr/index.php/el/spiropo uleio- mouseio- theatrou- skion http://www.melt.gr/gr/sylloges/oi- sylloges/theatro- skion/ https://www.lemmth.gr/sylloges- antikeimenon http://www.tsarouchis.gr/gr/it_collection_ergallon.htm http://www.britishmuseum.org/research/ collection_online/search.aspx?searchtext= shadow+puppet+greek&images=true&view=list&page=1 http://www.instruments- museum.gr/details2.php?lang=1&wh=8&thepid=413&page =3 http://www.melt.gr/gr/ekpaideysi/forito- ekpaideytiko- yliko/ http://www.hcm.gr/displayitm1.asp?itmid=28 http://www.ert- archives.gr/v3/public/main/page- assetview.aspx?tid=61477&autostart=0 http://www.ert- archives.gr/v3/public/main/page- assetview.aspx?tid=8238&autostart=0 http://www.greekshadows.com/gr/index.html σελίδα 29 από 30
Ένας Έλληνας χωρίς παπούτσια Οι σκιές του μπερντέ Σκιές και φωνές http://webtv.lamiastar.gr/index.php?view=videos&list_alias =ellinas%20xoris%20papoutsia https://www.youtube.com/watch?v=glxypwqgxyu https://www.youtube.com/watch?v=pl1n35vhuuc Σημείωση: Η παραπάνω λίστα είναι μόνο ενδεικτική. σελίδα 30 από 30