Εθισμός των μαθητών στους Η/Υ και στο διαδίκτυο: μια μελέτη περίπτωσης σε μαθητές Λυκείων της επαρχίας

Εθισμός των μαθητών στους Η/Υ και στο διαδίκτυο: μια μελέτη περίπτωσης σε μαθητές Λυκείων της επαρχίας Αδάμος Δημήτριος 1, Σαμαρίνα Αντωνία 2, Λιόβας Δημήτριος 3 dimitrisadamos@yahoo.gr, tonsamarina@hotmail.com, liovasjim@sch.gr 1 Εκπαιδευτικός Πληροφορικής, ΠΕ19, MSc 2 Εκπαιδευτικός Πληροφορικής, ΠΕ20 3 Εκπαιδευτικός Πληροφορικής, ΠΕ19, MSc, Υπ. Διδάκτορας Παν. Θεσσαλίας Περίληψη Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε μαθητές Λυκείων της επαρχίας Τυρνάβου και Φαρσάλων σχετικά με τον εθισμό μαθητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στον Η/Υ και στο Διαδίκτυο. Τα συμπεράσματά της έρευνας συμβαδίζουν με τις διαπιστώσεις της σχετικής βιβλιογραφίας, καθώς καταλήγουν στο ότι οι περισσότεροι έφηβοι κάνουν υπερβολική χρήση του Η/Υ, με αποτέλεσμα ο εθισμός στον Η/Υ να είναι ένα φαινόμενο υπαρκτό στη νεολαία. Πολλά παιδιά εμφανίζουν προβλήματα υγείας λόγω υπερβολικής χρήσης του Η/Υ, ενώ δε λείπουν και εκείνα που εμφανίζουν βίαιη συμπεριφορά και αποξενώνονται εξαιτίας του Η/Υ. Παρόλα αυτά, δυστυχώς, πολύ λίγα παιδιά έχουν επίγνωση της εξάρτησής τους και διαφαίνεται ολοφάνερα η επιβεβλημένη ανάγκη για κινητοποίηση της πολιτείας, μέσω της καλλιέργειας της ψηφιακής παιδείας, με σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου. Λέξεις κλειδιά: Διαδίκτυο, εθισμός, νέοι, ηλεκτρονικός υπολογιστής, εξάρτηση 1. Εισαγωγή Οι Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές, αναμφισβήτητα, έχουν εξελιχθεί σε ένα αναντικατάστατο μέσο για την ψυχαγωγία, την επικοινωνία, την εκπαίδευση, την εργασία και την έρευνα. Παρά το γεγονός ότι τα οφέλη είναι τεράστια, η υπερβολική ενασχόληση με τους Η/Υ και τις Νέες Τεχνολογίες δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στους χρήστες των Η/Υ, όλων των ηλικιών. Η πολύωρη χρήση των Η/Υ, μεταφράζεται κυρίως σε υπερβολική χρήση του Διαδικτύου και των υπηρεσιών του (κοινωνικά δίκτυα, παιχνίδια, αναζήτηση πληροφοριών, πολυμεσική διασκέδαση κ.λπ.) και οι επιπτώσεις της προαναφερόμενης συμπεριφοράς στου χρήστες είναι συχνά σωματικές, κοινωνικές, ψυχικές, επαγγελματικές και οικονομικές. Παρά του ότι ο εθισμός στον Η/Υ και Διαδίκτυο αποτελεί μία σχετικά νέα μορφή εξάρτησης, το φαινόμενο έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις, ενώ αποτελεί μία από τις πιο συχνές διαταραχές σε εφήβους όλων των ηλικιών (Παπαδημητρίου & Σεμεντεριάδης, 2014). Αν και το φαινόμενο είναι υπαρκτό, ο επιστημονικός κόσμος δεν έχει καταλήξει σε έναν κοινά αποδεκτό ορισμό για το τι συνιστά εθισμό στο Διαδίκτυο, με την διχογνωμία των επιστημόνων να εντείνεται από το γεγονός ότι ο εθισμός στο Διαδίκτυο δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί ως μία κλινική διαταραχή (Σοφός κ.α., 2011). Η συμπεριφορά εξάρτησης από το Διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από την απώλεια ελέγχου σχετικά με την χρήση του, ενώ ως μορφή εθισμού προσδιορίζεται όταν η ενασχόληση με τον H/Y και το Διαδίκτυο που γίνεται με σκοπό την άντληση αισθήματος ικανοποίησης συνοδεύεται από ταυτόχρονη αύξηση του χρόνου που καταναλώνεται για την δημιουργία του αισθήματος αυτού. Στους έφηβους το φαινόμενο του εθισμού μπορεί να εμφανιστεί τόσο κατά τα πρώιμα εφηβικά χρόνια (10-14 ετών) ή και σε μικρότερη ακόμα ηλικία, είναι όμως πιο συχνό στην μέση (15-17 ετών) ή την όψιμη εφηβεία (>17 ετών) (Παυλάτου, 2009). Σύμφωνα με σχετική έρευνα (Μονάδα Εφηβικής Υγείας, 2010), ο εθισμός ενός εφήβου στον Η/Υ και το Διαδίκτυο μπορεί να εκδηλωθεί μέσω ενός πλήθους συμπτωμάτων. Πιο συγκεκριμένα, ο έφηβος καταναλώνει υπερβολικό χρόνο ή και χρήμα σε δραστηριότητες σχετικές με τον Η/Υ, καθώς η παραμονή του στο Διαδίκτυο αυξάνεται καθημερινά. Συχνά εμφανίζει συμπτώματα συνδρόμου απόσυρσης (θλιμμένη συμπεριφορά, μειωμένη ανταπόκριση στα εξωτερικά ερεθίσματα, απώλεια ενδιαφέροντος για κοινωνική συναναστροφή), ενώ σχεδόν πάντα έχει μειωμένη επίδοση στο σχολείο. Σε προχωρημένες περιπτώσεις ο έφηβος δεν κοιμάται, παραμελεί την προσωπική του υγιεινή, τη Πρακτικά Εργασιών 9 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Καστοριά, 24-26 Απριλίου 2015

2 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής διατροφή και τη σωματική άσκηση, ενώ δεν έχουν λείψει και οι περιπτώσεις όπου μαθητές διέκοψαν ακόμα και το σχολείο. Σύμφωνα με τον Griffiths (2000) ο εθισμός στο Διαδίκτυο μπορεί να προσδιοριστεί μέσω της εκδήλωσης 6 βασικών χαρακτηριστικών στην συμπεριφορά ενός εφήβου: η συνεχής ενασχόληση με τον Η/Υ, η αλλαγή της διάθεσης, η ανοχή, η απόσυρση, η σύγκρουση και η υποτροπή. Διάφορα θεωρητικά μοντέλα από το χώρο της Ψυχολογίας έχουν προταθεί προκειμένου να ερμηνευτούν τα αίτια που οδηγούν στον εθισμό στο Διαδίκτυο, χωρίς όμως κανένα να συμβαδίζει απόλυτα με την πραγματικότητα. Ο εθισμός στο Διαδίκτυο αποτελεί πολυπαραγοντικό φαινόμενο, καθώς εξαρτάται τόσο από τον ψυχισμό του ίδιου του αντικειμένου όσο και από τα χαρακτηριστικά του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσεται (Σφακιανάκης κ.α., 2012). Πιο επιρρεπείς στον εθισμό είναι οι έφηβοι που έχουν αδύναμη προσωπικότητα, κυρίως αγόρια με χαμηλή αυτοεκτίμηση και εσωστρεφή συμπεριφορά, τα οποία δυσκολεύονται να συνάψουν σχέσεις και να συναναστραφούν με τους συνομήλικούς τους. Το Διαδίκτυο για αυτούς αποτελεί την εύκολη διέξοδο, καθώς τους παρέχει μία άμεση διαφυγή από την πραγματικότητα και τους προσφέρει ένα νέο τρόπο κοινωνικοποίησης με άλλους ανήλικους, ενώ μέσω της συμμετοχής τους σε διαδικτυακές κοινότητες οι νέοι μπορούν να οικειοποιηθούν ρόλους που θα ήταν αδύνατο να αποκτήσουν στην πραγματική τους ζωή. Ευνοϊκές συνθήκες για την πολύωρη χρήση των Η/Υ δημιουργούν τα σύγχρονα οικογενειακά περιβάλλοντα, όπου η πολύωρη εργασία των γονέων δεν τους επιτρέπει να συμμετάσχουν στην καθημερινότητα των παιδιών τους. Ταυτόχρονα, καθώς κατά κανόνα οι γονείς εκλαμβάνουν την ενασχόληση με τον Η/Υ ως μια ασφαλή και ελεγχόμενη δραστηριότητα, συχνά επιτρέπουν την κατάχρησή του (Παπαδοπούλου & Γεωργιοπούλου-Μίχα, 2008). 2. Προηγούμενες έρευνες Στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια έχει υλοποιηθεί σημαντικός αριθμός ερευνών που μελετούν την έκταση εθισμού των εφήβων στην χρήση του Η/Υ και του Διαδικτύου. Μία τις πρώτες έρευνες που επεσήμαναν την υψηλή συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου στη χώρα μας (Siomos et al., 2008), είχε ως δείγμα μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου στην περιοχή της Θεσσαλίας και διαπίστωσε ότι σε ποσοστό 8,2% οι νέοι ήταν εξαρτημένοι στον Η/Υ και το Διαδίκτυο, με την εξάρτηση να αφορά κυρίως αγόρια που έπαιζαν διαδικτυακά παιχνίδια και σύχναζαν σε internet cafe. Η έρευνά κατέδειξε ανοδικές τάσεις του φαινομένου, καθώς το 26,3% των νέων πραγματοποιούσε επισφαλή χρήση του Η/Υ, εμφανίζοντας εθισμό ή προβληματικές συμπεριφορές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αυτόν. Παρόμοια έρευνα που διεξήχθη από την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής στο Διαδίκτυο (Tsitsika et al, 2009), έδειξε ότι το πρόβλημα στα μεγάλα αστικά κέντρα δεν είναι το ίδιο έντονο, καθώς σε τυχαίο δείγμα εφήβων από την περιοχή της Αθήνας, αν και το 12,8% εμφανίζει οριακά υγιή χρήση του Διαδικτύου, μόλις στο 1% των εφήβων διαπιστώθηκε εθισμός. Βασικοί παράγοντες που καθορίζουν το επίπεδο χρήσης του Η/Υ είναι τα σημεία πρόσβασης σε αυτόν, με τις ώρες που ξοδεύουν οι έφηβοι στο Διαδίκτυο να είναι αυξημένες όταν η χρήση γίνεται από το σπίτι ή τα internet cafe και ο σκοπός χρήσης του, καθώς οι χρήστες που ασχολούνται κυρίως με την κοινωνική δικτύωση και το παιχνίδι παρουσίασαν υψηλότερη τάση στον εθισμό. Υψηλότερα ποσοστά εθισμού στον Η/Υ και το Διαδίκτυο διαπίστωσε η έρευνα που πραγματοποίησε το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Κοκκέβη κ.α., 2010). Έχοντας ως δείγμα μαθητές 11, 13 και 15 ετών, η έρευνα κατέγραψε χαρακτηριστικά εξάρτησης από το Διαδίκτυο στο 15,5% των εφήβων και εξάρτηση στα ηλεκτρονικά παιχνίδια σε ποσοστό 5,5%. Χαρακτηριστικό για τα ευρήματα της έρευνας είναι ότι το 25,4% των εφήβων θεωρεί ότι πρέπει να βρίσκεται στο Ίντερνετ ολοένα και περισσότερο. Η έρευνα έδειξε ότι η πολύωρη ενασχόληση με τον Η/Υ αποτελεί βασική δραστηριότητα των νέων, αφού το 24,3% ασχολείται με αυτόν περισσότερο από 3 ώρες κάθε μέρα, με το ποσοστό σχεδόν να διπλασιάζεται τα Σαββατοκύριακα. Παρόμοια αποτελέσματα απέδωσε σχετική έρευνα (Σοφός κ.α., 2011), που πραγματοποιήθηκε σε νέους 13 έως 18 χρονών από την Αθήνα και την επαρχία. Συγκεκριμένα, το 12% των εφήβων παρουσίασε εξάρτηση, με τα αγόρια να εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά εθισμού (15%) έναντι των κοριτσιών (9%). Σχεδόν όλοι οι μαθητές διέθεταν στο σπίτι υπολογιστή με σύνδεση στο Διαδίκτυο,

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Καινοτόμες Παιδαγωγικές Πρακτικές 3 ενώ το μεγαλύτερο μέρος αυτών που δεν διέθεταν κατέφευγαν σε άλλους χώρους, κυρίως σε internet cafe, προκειμένου να συνδεθούν. Την καταγραφή της μεταβολής στη συμπεριφορά των εφήβων καθώς αυξάνει ο χρόνος που περνούν στο Ίντερνετ επιχείρησε έρευνα σε μαθητές σχολείων της Κω, ηλικίας 14 έως 18 ετών (Fisoun et al., 2012), όπου διαπιστώθηκε η εμφάνιση τυπικών συμπεριφορών εθισμού όταν χρησιμοποιείται το Διαδίκτυο στο 7,2% των αγοριών και το 5,1% των κοριτσιών, ενώ εκδηλώσεις αντικοινωνικής και επιθετικής συμπεριφοράς συσχετίστηκαν άμεσα με την κατάχρηση του μέσου και για τα δύο φύλα. Ο Καραπέτσας (2012) και οι συνεργάτες του μελέτησαν το πλήθος και τα χαρακτηριστικά των εφήβων που είναι εθισμένοι στο Διαδίκτυο, έχοντας ως δείγμα μαθητές 13 έως 15 ετών σχολείων της Μαγνησίας. Η έρευνά του διαπίστωσε υψηλά ποσοστά εθισμού καθώς το 22% των εφήβων βρέθηκαν εξαρτημένοι από το Διαδίκτυο, χωρίς το φύλο να αποτελεί καθοριστικό παράγοντα παρόλο που το πρόβλημα παρουσιάστηκε πιο έντονο στα κορίτσια. Η υπερβολική ενασχόληση των εφήβων με το Διαδίκτυο αποδόθηκε στην οικονομική κρίση που επικρατεί στη χώρα, αφού το Διαδίκτυο αποτελεί μέσο διαφυγής από τα προβλήματα της καθημερινότητας με σχεδόν μηδενικό κόστος. Το φαινόμενο της εξάρτησης των εφήβων στο Διαδίκτυο παραμένει εξίσου έντονο σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Σαμαρά (2014), η οποία επικεντρώθηκε στις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η υπερβολική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στους νέους. Σύμφωνα με τα ευρήματά του, αν και το 91% των εφήβων γνωρίζει ότι τα κοινωνικά δίκτυα είναι ικανά να προκαλέσουν εξάρτηση, το 26% αυτών ξοδεύει περισσότερες από 5 ώρες κάθε ημέρα σε ιστοχώρους κοινωνικής δικτύωσης. Μεγάλο μέρος των εφήβων δηλώνει ότι η υπέρμετρη χρήση του Διαδικτύου έχει ένα ευρύ σύνολο δυσμενών συνεπειών σε αυτούς, που κυμαίνονται από την αίσθηση άγχους όταν δεν μπορούν να διασυνδεθούν σε αυτό μέχρι την παράβλεψη βασικών δραστηριοτήτων της καθημερινότητας, όπως η σχολική προετοιμασία και ο βραδινός ύπνος. Σε διεθνές επίπεδο, τα περισσότερα ερευνητικά δεδομένα (Eastin, 2005; Wu & Tsai, 2006; Lee & Chae, 2007) ταξινομούν τους εφήβους σταθερά ως τις ομάδες με τον υψηλότερο κίνδυνο εθισμού μεταξύ των χρηστών, αν και οι εκτιμήσεις για την ένταση του φαινομένου ποικίλουν. Για παράδειγμα, στη Νορβηγία το ποσοστό των εξαρτημένων από το Διαδίκτυο εφήβων είναι 1,98% (Johansson & Gotestam, 2004), στην Ιταλία 5,4% (Pallanti et al., 2006), στην Αγγλία 18,3% (Niemz et al., 2005), στην Κίνα 6,3% (Li et al., 2014), στην Κορέα 18,4% (Whang et al., 2003) και στην Ινδία 18% (Nalwa & Anand, 2003). Εκτός από τις εθνοτικές διαφοροποιήσεις, οι μεγάλες αποκλίσεις που σημειώνονται στα αποτελέσματα των ερευνών οφείλονται κατά κύριο λόγο στις διαφορετικές ερευνητικές προσεγγίσεις των μελετητών και στη χρήση ανόμοιων κλιμάκων αξιολόγησης για τον εθισμό. 3. Η έρευνα Το δείγμα της συγκεκριμένης έρευνας αποτέλεσαν 188 μαθητές (90 κορίτσια και 98 αγόρια) Λυκείων της επαρχίας Τυρνάβου και Φαρσάλων, οποίοι και επιλέχθηκαν με τυχαίο τρόπο. Το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα ήταν ένα ανώνυμο ερωτηματολόγιο που περιλάμβανε 17 ερωτήσεις κλειστού τύπου. Οι απαντήσεις που συλλέχθηκαν υποβλήθηκαν σε στατιστική επεξεργασία, με τη βοήθεια των εργαλείων στατιστικής ανάλυσης του SPSS. 4. Αποτελέσματα της έρευνας Με βάση την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώθηκε ότι στην ερώτηση εάν υπάρχει Η/Υ στο σπίτι τους, σχεδόν όλοι οι μαθητές (86,2%) απάντησαν θετικά (σχ. 1). Η ερώτηση διερευνούσε εάν οι έφηβοι έχουν πρόσβαση σε Η/Υ στο σπίτι τους, χωρίς να σημαίνει ότι ο Η/Υ είναι απαραίτητα δικός τους ή βρίσκεται στον προσωπικό τους χώρο. Το γεγονός ότι μόλις το 13,8% των εφήβων περνούν το σύνολο του χρόνου τους σε ένα περιβάλλον χωρίς Η/Υ φανερώνει την υψηλή διείσδυση των Η/Υ στα ελληνικά σπίτια και τη δημιουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων για την πολύωρη ενασχόληση των παιδιών με τον Η/Υ στον ελεύθερο χρόνο τους. Το ποσοστό είναι υψηλότερο στα κορίτσια συγκρινόμενο με τα αγόρια και, υποθέτοντας ότι οι περισσότεροι μαθητές έχουν προσωπικό Η/Υ, συμπεραίνουμε ότι ο Η/Υ ως μέσο ενασχόλησης στο σπίτι είναι πιο απαραίτητος στα κορίτσια, κάτι το οποίο αναιρεί την κοινή

4 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής Σχήμα 1. Το ποσοστό των εφήβων που διαθέτουν Η/Υ στο σπίτι τους πεποίθηση ότι οι Η/Υ είναι πιο διαδεδομένοι στα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια. Στην ερώτηση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι έφηβοι χρησιμοποιούν τον Η/Υ, με πιθανές επιλογές την επικοινωνία, την ψυχαγωγία, την ενημέρωση, την υποστήριξη για το σχολείο και τις αγορές μέσω Διαδικτύου (σχ. 2), οι μαθητές μπορούσαν να δώσουν περισσότερες από μια απαντήσεις. Σύμφωνα με αυτές, η κύρια χρήση του Η/Υ είναι ως μέσο επικοινωνίας, με το 76,6% των εφήβων να χρησιμοποιούν ιστοχώρους κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook και το Twitter προκειμένου να έρθουν σε επαφή με το περιβάλλον και τους συνομήλικούς τους. Η χρησιμοποίηση του Η/Υ ως βασικό τρόπο επικοινωνίας είναι πιο προσφιλής στα κορίτσια από ότι στα αγόρια (80% και 73,5% αντίστοιχα). Λιγότεροι από τους μισούς μαθητές (45,2%) χρησιμοποιούν τον Η/Υ για ψυχαγωγία, ο τρόπος χρήσης που θα περίμενε κανείς να είναι ο πιο διαδεδομένος για την ηλικία του δείγματος. Παρατηρείται, επομένως, μια μετατόπιση στο κεντρικό ρόλο που έχει ο Η/Υ στην καθημερινότητα των νέων, από απλό μέσο διασκέδασης σε πρωταρχικό και αναπόσπαστο κομμάτι επικοινωνίας. Μόνο το 16,5% των εφήβων χρησιμοποιεί τον Η/Υ ως βοήθημα για το σχολείο, με το ποσοστό στα αγόρια να υποχωρεί μόλις στο 8,2%. Σχήμα 2. Η κύρια χρήση του Η/Υ Στην συνέχεια, για τη διερεύνηση του βαθμού εξάρτησης των εφήβων από τον Η/Υ, χρησιμοποιήθηκε η ερώτηση που καταγράφει το χρονικό διάστημα της καθημερινής ενασχόλησης τους με τον Η/Υ (σχ. 3), με τους μαθητές να μπορούσαν να επιλέξουν μεταξύ 4 πιθανών απαντήσεων: Λιγότερο από 1 ώρα κάθε ημέρα, από 1 έως 3 ώρες, από 3 έως 5 ώρες και πάνω από 5 ώρες. Τα ευρήματα μπορούν να χαρακτηριστούν εντυπωσιακά, καθώς μόλις το 26,1% των μαθητών χρησιμοποιεί τον Η/Υ εντός φυσιολογικών χρονικών ορίων (λιγότερο από 1 ώρα την ημέρα). Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και οι έφηβοι που δεν χρησιμοποιούν καθόλου Η/Υ ή δεν έχουν Η/Υ στο σπίτι τους. Μη προσμετρώντας αυτούς, το ποσοστό των εφήβων που έχουν πρόσβαση σε Η/Υ και καταφέρνουν να περιορίσουν την χρήση του θα μειωνόταν ακόμα περισσότερο. Από τους υπόλοιπους μαθητές της έρευνας, το 26,1% χρησιμοποιεί καθημερινά τον Η/Υ για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο των 3 ωρών, με το 14,4% να είναι ξεκάθαρα εθισμένο στον Η/Υ, υπερβαίνοντας τις 5 ώρες καθημερινής χρήσης. Η κατάσταση στα αγόρια είναι χειρότερη σε σύγκριση

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Καινοτόμες Παιδαγωγικές Πρακτικές 5 με τα κορίτσια. Πράγματι, από 3 έως 5 ώρες καθημερινής χρήσης Η/Υ κάνει το 14,1% των αγοριών (9,8% για τα κορίτσια) ενώ περίπου 1 στα 6 αγόρια (17,2%) χρησιμοποιεί τον Η/Υ παραπάνω από 5 ώρες, σε αντίθεση με τα κορίτσια όπου το αντίστοιχο ποσοστό είναι πολύ μικρότερο (6,5%) αλλά υπαρκτό. Από το σύνολο του δείγματος, τα μισά περίπου παιδιά (47,9%) δηλώνουν έντονη χρήση του Η/Υ από 1 έως 3 ώρες την ημέρα, γεγονός που δηλώνει ότι βασικό πλέον στοιχείο της καθημερινότητας των νέων ανθρώπων είναι ο Η/Υ. Σχήμα 3. Οι ώρες καθημερινής ενασχόλησης με τον Η/Υ Αναλύοντας τις ώρες καθημερινής ενασχόλησης με τον Η/Υ σε σχέση με την ηλικία (σχ. 4α), παρατηρείται ότι το ποσοστό των εφήβων που παρουσιάζει φυσιολογική χρήση μικρότερη της μίας ώρας αυξάνεται καθώς μεγαλώνει η ηλικία. Θα ήταν, επομένως, ενδιαφέρουσα μία έρευνα που θα εξέταζε τη σχέση που έχουν τα παιδιά Γυμνασίου ή Δημοτικού με τον Η/Υ, καθώς τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν ότι οι μικρότερες ηλικίες φαίνονται να είναι πιο επιρρεπής στην πολύωρη χρήση ή ακόμα και στον εθισμό και ότι καθώς οι έφηβοι μεγαλώνουν, καταφέρνουν να περιορίσουν την χρήση του Η/Υ εντός πιο φυσιολογικών ορίων. Τα ποσοστά κατάχρησης του Η/Υ (χρήσης μεγαλύτερης των τριών ωρών) ή του εθισμού στον Η/Υ (χρήση μεγαλύτερη των πέντε ωρών) είναι υψηλότερα στους μαθητές που κατοικούν σε χωρία από ότι στους μαθητές που κατοικούν στις κωμοπόλεις του Τυρνάβου ή των Φαρσάλων (σχ. 4β). Οι περιορισμένες διέξοδοι επομένως που έχουν οι έφηβοι που διαμένουν σε απομακρυσμένους οικισμούς της υπαίθρου και το γεγονός ότι η χρήση Η/Υ αποτελεί συχνά μονόδρομο για την διατήρηση επαφών και την εύκολη επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο, καθιστούν εύκολη την δημιουργία συνθηκών που οδηγούν σε πολύωρη χρήση ή ακόμα και στον εθισμό των εφήβων στον Η/Υ. Το 20,2% των μαθητών του δείγματος δήλωσε ότι συχνάζει σε internet cafe για περισσότερο από 3 ώρες την εβδομάδα (σχ. 5). Τα αγόρια είναι πολύ πιο συχνοί επισκέπτες των internet cafe σε σχέση με τα κορίτσια, καθώς το ποσοστό τους ανέρχεται σε 28,1%, έναντι 12,4% των τελευταίων. Κατά μέσο όρο οι έφηβοι ξοδεύουν 12,08 ανά εβδομάδα στα internet cafe (13,05 για τα αγόρια και 9,86 για τα κορίτσια) ενώ υπήρχαν περιπτώσεις εφήβων που δαπανούσαν έως και 100 εβδομαδιαίως. (α) (β) Σχήμα 4. Οι ώρες καθημερινής ενασχόλησης με τον Η/Υ ανά (α) τάξη, (β) περιοχή κατοικίας

6 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής Σχήμα 5. Οι απαντήσεις που λάβαμε αναφορικά με το εάν οι έφηβοι συχνάζουν σε internet cafe για περισσότερες από 3 ώρες κάθε εβδομάδα Η επόμενη ερώτηση διερευνούσε το κατά πόσο o H/Y ωθεί τους εφήβους σε άλλες επιζήμιες δραστηριότητες η εκδήλωση των οποίων θα ήταν δύσκολη χωρίς τη χρήση του και να προκαλέσει άλλους τύπους εθισμού, καθώς καλούσε τους μαθητές να καταγράψουν εάν ξοδεύουν ή έχουν στο παρελθόν ξοδέψει χρήματα για τυχερά παιχνίδια στο Διαδίκτυο. Τα ευρήματα είναι ανησυχητικά: Το 11,2% των εφήβων δηλώνει ότι ξοδεύει χρήματα σε τυχερά παιχνίδια στα οποία αποκτά πρόσβαση μέσω Η/Υ, με το ποσοστό να ανέρχεται στο 15,3% για τα αγόρια (σχ. 6α). Η έρευνα, μάλιστα, έδειξε πως η χρήση του Η/Υ για αυτούς τους σκοπούς γίνεται όλο και πιο συχνή καθώς η ηλικία των εφήβων μεγαλώνει (σχ. 6β). Η περιστασιακή επομένως χρήση του Η/Υ για στοιχήματα και τυχερά παιχνίδια μπορεί να αποτελέσει τον προθάλαμο για την μετέπειτα καθιέρωση τους ως συνήθεια ή ακόμα και για τον εθισμό σε αυτά ως ενήλικες. Ένα μεγάλο μέρος των εφήβων φαίνεται πως θεωρεί ότι ο Η/Υ προκαλεί αρνητικές επιπτώσεις στις σχέσεις του με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Πράγματι, στην ερώτηση εάν πιστεύουν ότι εξαιτίας του Η/Υ έχουν χαλάσει την επικοινωνία με την οικογένειά τους, το 8% των μαθητών απάντησε θετικά (σχ. 7α), ενώ το 4,9% των μαθητών θεωρεί υπεύθυνο τον Η/Υ για το γεγονός ότι έχουν απομακρυνθεί από την παρέα τους (σχ. 7β). Και στις δύο περιπτώσεις τα κορίτσια εμφανίζονται πιο συνειδητοποιημένα στις αρνητικές συνέπειες που έχει η αλόγιστη χρήση Η/Υ στις σχέσεις των εφήβων. Προκειμένου να διερευνηθεί περαιτέρω ο βαθμός στο οποίο ο Η/Υ μπορεί να βλάψει τον χαρακτήρα των εφήβων και να προκαλέσει αντικοινωνική συμπεριφορά, οι μαθητές ρωτήθηκαν εάν έχουν γίνει ποτέ ή θα μπορούσαν να γίνουν βίαιοι για λόγους που αφορούν την χρήση του Η/Υ ή την στέρηση τους από αυτόν. Το 22,5% των μαθητών (σχ. 8α) απάντησε ότι η στέρηση του Η/Υ τους έχει προκαλέσει στο παρελθόν ή είναι ικανή να τους προκαλέσει βίαιες αντιδράσεις. Τα αγόρια είναι πιο πιθανό να εκδηλώσουν επιθετική συμπεριφορά από τα κορίτσια (32,7% έναντι 22,2%), ενώ αντιστρέφοντας την ερώτηση (σχ. 8β), μεγάλο μέρος των μαθητών (25,5%) απάντησαν ότι έχουν γίνει αποδέκτες βίαιης συμπεριφοράς για λόγους που αφορούσαν την χρήση του Η/Υ, με το μεγαλύτερο ποσοστό των θυμάτων να είναι τα κορίτσια (31,5%). Βλέπουμε επομένως την μεγάλη επιρροή που μπορεί να έχει ο Η/Υ στην συμπεριφορά των εφήβων και πως η στέρηση ενός εφήβου από αυτόν ή προσπάθεια επιβολής περιορισμών στην χρήση του είναι ικανή να προκαλέσει βίαιες και επιθετικές αντιδράσεις. (α) Σχήμα 6. Οι απαντήσεις των μαθητών στο ερώτημα εάν έχουν ποτέ ξοδέψει χρήματα σε διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια ανά (α) φύλο, (β) τάξη (β)

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Καινοτόμες Παιδαγωγικές Πρακτικές 7 (α) Σχήμα 7. Οι απαντήσεις που λάβαμε στο ερώτημα αν λόγω του Η/Υ οι έφηβοι έχουν (α) χαλάσει την επικοινωνία με την οικογένειά τους, (β) απομακρυνθεί από την παρέα τους (β) (α) Σχήμα 8. Οι απαντήσεις που λάβαμε στο ερώτημα αν οι έφηβοι για λόγους που αφορούν την χρήση του Η/Υ (α) έχουν εμφανίσει βίαιη συμπεριφορά, (β) έχουν γίνει αποδέκτες βίαιης συμπεριφοράς Το 41,5% των μαθητών του ερωτηματολογίου δηλώνει ότι έχει εμφανίσει προβλήματα υγείας λόγω πολύωρης χρήσης Η/Υ (σχ. 9α). Καθώς η ηλικία του δείγματος μεγαλώνει, το πλήθος των μαθητών που αποκτούν προβλήματα στην υγεία τους εξαιτίας των Η/Υ αυξάνεται ραγδαία: από το 35,6% των μαθητών της Α Λυκείου που απάτησαν θετικά στην ερώτηση εάν η έντονη χρήση του Η/Υ έχει βλάψει την υγεία τους, το ποσοστό ανέρχεται σε 43,8% για μαθητές της Β Λυκείου φθάνοντας στο 47,1% ένα χρόνο αργότερα στους μαθητές της Γ Λυκείου (σχ. 9β). Η επόμενη ερώτηση καλούσε τους μαθητές να καταγράψουν το είδος των προβλημάτων υγείας που τους προκάλεσε ο Η/Υ, με πιθανές επιλογές τα προβλήματα στην όραση, ζαλάδες, διαταραχές στον ύπνο, ανορεξία, παχυσαρκία και τη δημιουργία μυοσκελετικών προβλημάτων. Τα ευρήματα είναι ενδεικτικά για τις φθορές που μπορεί να προκαλέσει η πολύωρη χρήση του Η/Υ στον ανθρώπινο οργανισμό, ακόμα και όταν αυτός είναι νεαρής ηλικίας, καθώς σχεδόν οι μισοί μαθητές (44,9%) δηλώνουν ότι εξαιτίας του Η/Υ αντιμετωπίζουν προβλήματα στην όρασή τους, πολλοί από αυτούς εμφάνισαν ζαλάδες (35,9%) και παρουσίασαν διαταραχές στον ύπνο (19,2%) ενώ αρκετοί μαθητές έχουν προβλήματα ανορεξίας, παχυσαρκίας και μυοσκελετικής φύσεως, σε χαμηλότερα αλλά υπολογίσιμα ποσοστά (σχ. 10). Οι επόμενες ερωτήσεις του ερωτηματολογίου αποσκοπούσαν στη διερεύνηση του βαθμού στον οποίο οι έφηβοι έχουν επίγνωση της κατάχρησης που κάνουν στον Η/Υ ή του εθισμού τους σε αυτόν καθώς και του τι κάνουν προκειμένου να αντισταθούν σε αυτό. Ερωτώμενοι εάν έχουν μετανιώσει για τον χρόνο που έχουν αφιερώσει και τα χρήματα που έχουν ξοδέψει για τον Η/Υ, λιγότεροι από τους μισούς μαθητές (48,4%) δηλώνουν ότι δεν νιώθουν καθόλου ενοχές για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν τον Η/Υ. Οι υπόλοιποι μαθητές γνωρίζουν ότι κάνουν κατάχρηση του Η/Υ και αυτό τους απασχολεί ως γεγονός, ενώ το 10,1% είναι απόλυτα μετανιωμένο για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τον Η/Υ. Τα ποσοστά των μαθητών που προβληματίζονται για τον χρόνο που αφιερώνουν στον Η/Υ είναι υψηλότερα για τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια, γεγονός που οφείλεται στο ότι τα αγόρια είναι πιο επιρρεπή στην πολύωρη χρήση, όπως η έρευνά μας κατέγραψε. (β)

8 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής (α) Σχήμα 9. Οι απαντήσεις που λάβαμε στο ερώτημα αν οι έφηβοι αντιμετώπισαν ποτέ προβλήματα υγείας που οφείλονταν στον Η/Υ ανά (α) φύλο, (β) τάξη (β) Σχήμα 10. Τα προβλήματα υγείας στους εφήβους λόγω της χρήσης Η/Υ, όπως καταγράφηκαν στην έρευνά μας Ρωτώντας τους μαθητές ευθέως εάν θεωρούν τον εαυτό τους εθισμένο στον Η/Υ διαπιστώνεται πως, παρά την πολύωρη χρήση του Η/Υ που κάνει το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών του δείγματος, μόλις το 13,8% αναγνωρίζει την εξάρτησή του. Ακόμα χειρότερα, από τους 27 μαθητές που απάντησαν ότι χρησιμοποιούν καθημερινά τον Η/Υ για περισσότερες από 5 ώρες στο αντίστοιχο ερώτημα του ερωτηματολογίου, μόλις οι 8 έχουν επίγνωση του εθισμού τους. Ομοίως, στους 22 μαθητές που δηλώνουν ότι ασχολούνται με τον υπολογιστή από 3 έως 5 ώρες κάθε ημέρα, μόνο οι 4 παραδέχονται την εξάρτησή τους σε αυτόν. Το σύνολο των εφήβων επομένως, δυστυχώς, θεωρεί φυσιολογική την πολύωρη ενασχόληση με τον Η/Υ, ενώ ακόμα και στις περιπτώσεις ακραίας χρήσης του Η/Υ σπάνια υπάρχει παραδοχή της πραγματικότητας από τον εθισμένο έφηβο. Στην επόμενη ερώτηση, οι μαθητές που θεωρούν τον εαυτό τους εθισμένο στον Η/Υ ρωτήθηκαν εάν έκαναν ποτέ κάτι για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση αυτή. Από τους μαθητές που αναγνωρίζουν την εξάρτησή τους, το 41,9% δηλώνει ότι έχει καταβάλει προσπάθειες για την αντιμετωπίσει, με το ποσοστό των εφήβων που προσπαθούν να αντιδράσουν να είναι μεγαλύτερο στα αγόρια συγκρινόμενο με τα κορίτσια. Αναλύοντας ηλικιακά τους εφήβους που προσπαθούν να ξεπεράσουν τον εθισμό στον Η/Υ, παρατηρούμε την ραγδαία αύξηση των εφήβων που επιχειρούν να απεξαρτητοποιηθούν, καθώς η ηλικία μεγαλώνει. Πράγματι, μόλις το 34,8% των μαθητών της Α Λυκείου που έχουν συνειδητοποιήσει τον εθισμό τους έχει προσπαθήσει να τον αντιμετωπίσει, ενώ στη Β Λυκείου το ποσοστό ανέρχεται στο 40,4% καταλήγοντας στο 54,8% για τους μαθητές της Γ Λυκείου. Ένα μεγάλο, επομένως, κομμάτι των νέων που πάσχουν από εθισμό στον Η/Υ, έχει εκδηλώσει τη θέληση να αντιδράσει και έχει καταβάλει προσπάθειες προκειμένου να ξεπεράσει αυτή την εξάρτηση. Η ύπαρξη και λειτουργία, συνεπώς, οργανωμένων υποστηρικτικών δομών και η έγκαιρη απομυθοποίηση του Η/Υ μέσα από τα σχολικά μαθήματα και τη διδασκαλία της επιστήμης της Πληροφορικής θα προσέφερε πολύτιμη βοήθεια στους νέους που αγωνίζονται να αντισταθούν στον εθισμό τους και θα συνέβαλλε ώστε πολλοί από αυτούς να καταφέρουν να τον νικήσουν.

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Καινοτόμες Παιδαγωγικές Πρακτικές 9 5. Συμπεράσματα Από την επεξεργασία και την ερμηνεία των ευρημάτων της συγκεκριμένης έρευνας διαφαίνεται πως τα περισσότερα παιδιά κάνουν υπερβολική χρήση του Η/Υ, με αποτέλεσμα ο εθισμός στον Η/Υ και στο Διαδίκτυο να είναι ένα φαινόμενο υπαρκτό στη νεολαία, με τα αγόρια να είναι πιο επιρρεπή. Τα στατιστικά στοιχεία φανερώνουν πως πολλά παιδιά εμφανίζουν προβλήματα υγείας λόγω υπερβολικής χρήσης του Η/Υ, ενώ δεν λείπουν και αυτά που εμφανίζουν βίαιη συμπεριφορά και αποξενώνονται λόγω του Η/Υ. Ακόμα πιο αποθαρρυντικά είναι τα στοιχεία που φανερώνουν πως-παρόλα αυτάελάχιστα από τα παιδιά έχουν επίγνωση της εξάρτησής τους. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η κινητοποίηση της πολιτείας, μέσω της καλλιέργειας της ψηφιακής παιδείας, με σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου είναι επιβεβλημένη. Η καθιέρωση περισσοτέρων ωρών διδασκαλίας στα αναλυτικά προγράμματα σπουδών των μαθητών της Α/θμιας & Β/θμιας Εκπ/σης στα πολυποίκιλα αντικείμενα της επιστήμης της Πληροφορικής θα οδηγήσει στην εμβάθυνση της επιστήμης και συνεπώς, στην άμβλυνση των δυσάρεστων φαινομένων που παρατηρούνται στους σημερινούς έφηβους. Όπως εξάλλου ο Σιώμος και οι συνεργάτες του διαπιστώνουν (2009), η εμφάνιση φαινομένων εξάρτησης από τις μικρές ηλικίες έχει τις ρίζες του στο γεγονός ότι ο ψηφιακός αλφαβητισμός αναπτύσσεται σε κάθε έφηβο εμπειρικά μέσω της προσωπικής του ενασχόλησης, ενώ θα έπρεπε να καλλιεργείται θεσμικά και να αποτελεί πρόβλεψη μιας καλά συντονισμένης και οργανωμένης μαθησιακής διαδικασίας. Είναι απαραίτητη επομένως η εισαγωγή των Η/Υ στο μαθησιακό περιβάλλον από τα πρώιμα σχολικά χρόνια των μαθητών, ώστε να διασφαλιστεί η έγκαιρη εξοικείωση τους με τις Νέες Τεχνολογίες, δια μέσου ενός ελεγχόμενου εκπαιδευτικού πλαισίου. Επιπλέον, ταυτιζόμαστε με τις διαπιστώσεις των Διαμαντοπούλου και Δαβράζου (2014) αναφορικά με τον σημαντικό ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν οι εκπαιδευτικοί στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Πράγματι, οι εκπαιδευτικοί από τη θέση τους μπορούν να διαγνώσουν έγκαιρα περιπτώσεις εθισμού στους μαθητές και να συνδράμουν στην αντιμετώπισή τους, αρκεί να έχουν ευαισθητοποιηθεί οι ίδιοι για τους κινδύνους εξάρτησης στον Η/Υ και το Διαδίκτυο. Θεωρούμε επομένως επιβεβλημένη την υλοποίηση εκτεταμένων προγραμμάτων επιμόρφωσης με θέμα την ασφαλή χρήση του Η/Υ και του Διαδικτύου, στους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων. Η πληρέστερη κατάρτισή θα τους επιτρέψει να δράσουν αφενός προληπτικά και όταν χρειαστεί θεραπευτικά, σε συνεργασία με τους γονείς, την προϊστάμενη αρχή και τους ειδικούς υγείας (παιδοψυχολόγους, παιδίατρους κ.α.). Αναφορές Eastin, M.S. (2005). Teen Internet use: Relating social perceptions and cognitive models to behavior, Cyberpsychology and Behavior, Volume 8, Nο 1. Fisoun, V., Floros, G., Geroukalis, D., & Ioannidi, N. (2012). Internet addiction in the island of Hippocrates: The associations between internet abuse and adolescent off-line behaviors, Child and Adolescent Mental Health 17 (1), 37-44. Griffiths, M. (2000). Does internet and computer baddiction exist? Some case study evidence. Cyberpsychology and Behavior, 3, 211-218. Johansson, A., Gotestam, K.G. (2004). Internet addiction: Characteristics of a questionnaire and prevalence in Norwegian youth (12-18 Years). Scandinavian Journal of Psychology, 45, 223 229. Lee, S.J., Chae, Y.G. (2007). Children s internet use in a family context: Influence on family relationships and parental mediation, Cyberpsychology and Behavior, Volume 10, Nο 5. Li, Y., Zhang, X., Lu, F., Zhang, Q., Wang, Y. (2014). Internet addiction among elementary and middle school students in China: a nationally representative sample study. Cyberpsychology, Behavior and Social Networking, 7, 111-116. Nalwa, K., Anand, A.P. (2003). Internet addiction in students: a cause of concern. Cyberpsychology and Behavior, 6, 653 656.

10 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής Niemz, K., Griffiths, M., Banyard P. (2005). Prevalence of pathological internet use among university students and correlations with self-esteem, the General Health Questionnaire (GHQ), and disinhibition. Cyberpsychology and Behavior, 8, 562 570. Pallanti, S., Bernards, S., Quercioli, L. (2006). The shorter PROMIS questionnaire and the Internet addiction scale in the assessment of multiple addictions in a high-school population: Prevalence and related disability. CNS Spectr, 11 (12), 966-974. Siomos, K., Dafouli, E., Braimiotis, D., Mouzas, O., Angelopoulos, N. (2008). Internet addiction among Greek adolescent students. Cyberpsychology and Behavior, 11 (6), 653-657. Tsitsika, A., Critselis, E., Kormas, G. (2009). Internet use and misuse: A multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Pediatrics, 128 (6), 655-665. Whang, L.S., Lee, S., Chang, G. (2003). Internet over-users' psychological profiles: a behavior sampling analysis on internet addiction. Cyberpsychol and Behavior, 6, 143 150. Wu, Y. T., Tsai C.C. (2006). University students internet attitudes and internet self-efficacy: A study at three universities in Taiwan, Cyberpsychology and Behavior, Volume 9, Nο 4. Διαμαντοπούλου, Α., Δαβράζος, Γ. (2014). Διαδικτυακός εθισμός. Η συμβολή γονέων, εκπαιδευτικών και ειδικών στην αποτελεσματική αντιμετώπισή του. Πρακτικά συνεδρίου Νέος Παιδαγωγός, Αθήνα, 1862-1868. Καραπέτσας, Α., Φώτης, Α., Ζυγούρης, Ν. (2012). Νέοι και εθισμός στο διαδίκτυο. Ερευνητική προσέγγιση συχνότητας του φαινομένου. Εγκέφαλος, 49, 67-72. Κοκκέβη, Α., Ξανθάκη, Μ., Φωτίου, Α., Καναβού, Ε. (2010). Χρήση Η/Υ και Ίντερνετ από τους εφήβους. ΕΠΙΨΥ Πανελλήνια έρευνα στους μαθητές. Έφηβοι, συμπεριφορές και υγεία. Μονάδα Εφηβικής Υγείας, (2010). Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://youth-health.gr/imonada/tautotita/monada-efibikis-ugeias-m-e-u-/#.vksht9kswso (05/01/2015). Παπαδημητρίου, A. & Σεμεντεριάδης, Θ. (2014). Εθισμός στο διαδίκτυο και νέοι. Εκπαιδευτική Επικαιρότητα, τόμος Α, 4, 26-32. Παπαδοπούλου, Α., Γεωργιοπούλου Μίχα, Π. (2008). Εθισμός στο διαδίκτυο στην εφηβική ηλικία. Παιδιατρική, 71, 434-440. Παυλάτου, Ε. (2009). Η Αλίκη στη χώρα του Διαδικτύου, Παιδικός Σταθμός για Γονείς, τ. 49,σελ. 4. Σαμαράς, Α. (2014). Κοινωνικά δίκτυα και εθισμός. Πρακτικά 3ου Πανελληνίου Εκπαιδευτικού Συνεδρίου Ημαθίας, Νάουσα, 181-194. Σιώμος, Κ., Φλώρος, Γ., Μουζάς, Ο., Αγγελόπουλος, Ν. (2009) Στάθμιση κλίμακας μέτρησης του εθισμού των εφήβων στους Η/Υ. Περιοδικό "Ψυχιατρική", Τόμος 20, Τεύχος 3, 222-232. Σοφός, Α., Αθανασιάδης, Η., Διάκος, Κ., Δούκα, Α. (2011). Εθισμός στο διαδίκτυο Έρευνα στην Ελλάδα, στο: Ένταξη και χρήση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πρακτικά 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου, Πάτρα, 825-836. Σφακιανάκης, Ε., Σιώμος, Κ, Φλώρος, Γ. (2012). Εθισμός στο διαδίκτυο και άλλες διαδικτυακές συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Αθήνα: Λιβάνη.