Λίσσυ Κανελλοπούλου ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Ι Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Αθήνα, 2007 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 1.Ορισμός της προσωπικότητα.....7 2.Οι θεωρίες για την προσωπικότητα...14 2.1. Περί θεωρίας γενικά. 14 2.1.1. Τι είναι θεωρία.....14 2.1.2. Σε τι χρησιμεύει η θεωρία..........14 2.1.3. Για τις θεωρίες της προσωπικότητας ειδικότερα...15 2.1.4. Διαφορές ανάμεσα στις θεωρίες της προσωπικότητας...17 2.1.5. Πίσω από κάθε θεωρία: μια φιλοσοφία της προσωπικότητας. 18 2.1.6. Μέθοδοι μελέτης της προσωπικότητας......19 2.1.7. Η συμβολή των θεωριών της προσωπικότητας στην ανάπτυξη της ψυχολογίας...23 3. Περί ψυχαναλυτικής θεωρίας γενικά...25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Εισαγωγή στη θεωρία και το έργο του Sigmund Freud.. 27 1. Εισαγωγή....27 2. Βιογραφία του S. Freud.....30 3. Η ψυχο-βιολογική άποψη στη θεωρία του Freud: η οικονομία του ψυχισμού......35 3.1. Σχήμα της λογικής της φροϋδικής σκέψης....35 3.2. Η έννοια της ενόρμησης στον Freud....46 4. Η δομική ή τοπική άποψη στη θεωρία του Freud....52 5. Ορισμός του φροϋδικού ασυνείδητου.56 6. Η δυναμική του ψυχισμού...63 6.1. Επιλογή αντικειμένου ή κάθεξη αντικειμένου...63 6.2. Οι μηχανισμοί για την άμυνα του εγώ...66 7. Η σεξουαλικότητα ως ψυχαναλυτική έννοια.... 69 7.1. Το σεξουαλικό νόημα των πράξεών μας...45 7.2. Η ψυχαναλυτική έννοια της σεξουαλικότητας...70 7.3. Τα τρία πεπρωμένα των σεξουαλικών ενορμήσεων: απώθηση μετουσίωση και φαντασίωση. Η έννοια του ναρκισσισμού. 71 7.4. Οι φάσεις της παιδικής σεξουαλικότητας και το οιδιπόδειο σύμπλεγμα 71 8. Η κλινική πράξη και η σημασία της μεθοδολογίας του Freud για τη δόμηση της θεωρίας του...81 9. Αξιολόγηση...82 10. Σύγχρονες εξελίξεις...85 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Alfred Adler: Ατομική Ψυχολογία...88 1. Βιογραφία του Alfred Adler...88 2. Η θεωρία του για την προσωπικότητα...89 α) Συναισθήματα μειονεκτικότητας και αναπλήρωση...90 β) Η σκοπιμότητα και η έννοια του πλασματικού σκοπού...91 γ) Ο αγώνας για την υπεροχή...91 δ) Το στυλ της ζωής...92 ε) Το κοινωνικό ενδιαφέρον...93 στ) Τα τρία χρέη της ζωής...93 3. Η αντιμετώπιση του ατόμου στην κλινική πράξη...95 4. Αξιολόγηση...97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Carl Gustav Jung: Αναλυτική Ψυχολογία...101 1. Βιογραφία του C. G. Jung......101 2. Η θεωρία του για την προσωπικότητα...108 α) Η δομή της προσωπικότητας...108 β) Οι μη συνειδητή παράγοντες: προσωπικό και συλλογικό ασυνείδητο...109 γ) Η δυναμική της προσωπικότητας...132 δ) Βασικές αρχές της ψυχοδυναμικής...135 ε) Η ανάπτυξη της προσωπικότητας...142 στ) Διαφορές με τον Freud...........148 3. Αντιμετώπιση του ατόμου στην κλινική πράξη...151 4.Αξιολόγηση...161 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Karen Horney...170 1. Βιογραφία της K. Horney.....170 2. Απόψεις της για την προσωπικότητα...171 α) Διαφορές με τον Freud.........172 β) Κοινά σημεία με τοfreud...176 3. Η αντιμετώπιση του ατόμου στην κλινική πράξη...176 4. Αξιολόγηση...178 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Erich Fromm...180 1. Εισαγωγή...180 2. Βιογραφία του E. Fromm...181 3. Η θεωρία του για την προσωπικότητα...182 3
α) Τύποι χαρακτήρα...186 β) Ο παραγωγικός προσανατολισμός: Γενικά χαρακτηριστικά...191 γ) Ειδικές πλευρές του παραγωγικού προσανατολισμού...193 δ) Συνδυασμοί των διαφόρων προσανατολισμών...198 ε) Βασικές διαφορές με τον Freud...203 4. Η αντιμετώπιση του ατόμου στην κλινική πράξη...213 5. Αξιολόγηση...219 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Melanie Klein: H φαντασιακή διάσταση του ψυχισμού και η προ- οιδιπόδεια περίοδος...225 1. Βιογραφία της M. Klein...225 2. «Καλό αντικείμενο» και «κακό αντικείμενο»...226 3. Καταδιωκτική θέση και «διαχωρισμός»...226 4. Καταθλιπτική θέση και αμφιθυμία...227 5. Αρχικά στάδια του Οιδιπόδειου...227 6. Το ασυνείδητο για την M. Klein...228 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Jacques Lacan: Η συγκρότηση του υποκειμένου κατά τη δομική άποψη...229 1. Εισαγωγή...229 2. Βιογραφία του J. Lacan...229 3. Δομή και δομισμός στην ψυχανάλυση...233 4. Πραγματικό-Συμβολικό-Φαντασιακό...234 5. Η είσοδος στη συμβολική τάξη...235 6. Η δυαδική σχέση και το στάδιο του καθρέφτη...236 7. Το Οιδιπόδειο...239 8. Η Spaltung (διχοτόμηση)...245 9. Η «δεύτερη» ή η «εκ νέου διχοτόμηση» (refente)...247 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...249 4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παρατηρούμε ότι υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί όροι που χρησιμοποιούνται αναφορικά με την προσωπικότητα, όπως «τύποι», «χαρακτηριστικά», «παράγοντες», «έρευνες», «επενδύσεις», κλπ. Με λίγα λόγια, βρισκόμαστε αντιμέτωποι, μ' ένα μεγάλο αριθμό «θεωριών» που μελετούν την προσωπικότητα από μία δίκη τους άποψη. Δεν έχουν όμως όλες τα απαραίτητα στοιχεία για να λέγονται θεωρίες. Μία θεωρία αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια σύνθεσης και ένταξης ορισμένων στοιχείων που καταλήγει σε μία γενίκευση γύρω από την κεντρική έννοια που εδώ είναι η προσωπικότητα και παρέχει ερμηνεία και αντίληψη. Από την ώρα που η ψυχολογία έγινε επιστήμη, λέμε ότι το αντικείμενο της είναι να ερευνήσει και ν' ανακαλύψει τις γενικές αρχές της συμπεριφοράς, δηλαδή τις ομοειδής και ομοιόμορφες σχέσεις που υπάρχουν μέσα σε μία ολόκληρη τάξη φαινομένων και που στην περίπτωση αυτή είναι τα «ψυχολογικά» φαινόμενα. Για να το κάνει αυτό πρέπει από τη μια, να επιλέξει έναν ορισμένο αριθμό συμπεριφορών οι οποίες χωρίζονται σε κατηγορίες π.χ. η αντίληψη, η μνήμη, η συναισθηματικότητα κλπ., και από την άλλη να παρατηρεί και να εξακριβώνει με πειράματα τις μόνιμες σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες όψεις και φύσεις αυτών των φαινομένων στους πολλούς αντιπροσώπους του ανθρώπινου είδους. Με άλλα λόγια η ψυχολογία επιτυγχάνει το σκοπό της μέσα από δύο διαδικασίες, την αφαίρεση και τη γενίκευση, σκοπός της που είναι να διατυπώνει τους νόμους οι οποίοι ρυθμίζουν τα «ψυχολογικά» φαινόμενα, με τον ίδιο τρόπο που οι νόμοι της φυσικής ρυθμίζουν τα φαινόμενα της θερμότητας, της οπτικής κ.λπ. Αν όμως είχαμε μόνο μία τέτοια αντίληψη της ψυχολογίας, η ψυχολογία, με τη δικαιολογία ότι αντιγράφει τη μέθοδο των φυσικών επιστημών, θα κινδύνευε να μην επιτύχει τον κυριότερο σκοπό της, τη γνώση του ατόμου. Πράγματι ποτέ δεν βρισκόμαστε μπροστά σ' έναν άνθρωπο γενικά, αλλά σ' έναν άνθρωπο ειδικά, σ' ένα ιδιαίτερο άτομο. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπου φαίνεται λοιπόν να είναι η 5
ατομικότητα του, το γεγονός ότι είναι μία μοναδική επιτέλεση στο είδος του, ότι δεν μοιάζει απόλυτα με κανέναν άλλον άνθρωπο και συμπεριφέρεται με τρόπο τελείως δικό του. Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες της προσωπικότητας παίρνουν το ζήτημα της ατομικότητας πολύ σοβαρά. Ένας ψυχαναλυτής π.χ. προσπαθεί να «ακούσει» την ιστορία ενός υποκειμένου, λαμβάνοντας έτσι υπόψη του την ατομικότητα στο σύνολο της. Το βασικό ερώτημα που τίθεται λοιπόν στον ψυχολόγο είναι το εξής: πώς είναι δυνατή αυτή η ατομικότητα; Αν αποδεχθούμε τον όρο προσωπικότητα για να δηλώσουμε αυτή την ψυχολογική ατομικότητα στο σύνολο της, το ερώτημα αυτό υπονοεί πολλά άλλα ερωτήματα από τα οποία ξεκινούν και οι ψυχαναλυτικές θεωρίες: τι είναι «προσωπικότητα»; ποιο είναι το πραγματικό περιεχόμενο της έννοιας της «προσωπικότητας»; πώς να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε μία προσωπικότητα; πως συγκροτείται, δομείται, οργανώνεται και αναπτύσσεται μία προσωπικότητα; Πολλοί λόγοι υπάρχουν για την παρουσίαση και τη μελέτη των ψυχαναλυτικών θεωριών. Θεωρούνται η κοινή βάση όλων των θεωριών της προσωπικότητας, εφαρμόζονται δε σε πολλά πλαίσια και από πολλούς ειδικούς που δεν είναι απαραίτητα ψυχαναλυτές. Ψυχίατροι, κλινικοί ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί καθοδηγούνται στην καθημερινή τους δουλειά από ψυχαναλυτικές αρχές και έχουν θετικές συνέπειες. Θα μπορούσαμε επίσης να δικαιολογήσουμε την επιλογή μας λέγοντας ότι η ψυχαναλυτική θεωρία είναι γενικά η πιο ευρεία, αφού η οικογένεια αυτή έχει πολλούς κλάδους, όπως θα δούμε. Στο μάθημα αυτό γίνεται μία προσπάθεια να παρουσιαστούν συστηματικά και όσο γίνεται σε βάθος, χωρίς βέβαια να μπορούν να αποφευχθούν οι παραλήψεις, οι ψυχαναλυτικές θέσεις σχετικά με τη δόμηση και την ανάπτυξη της προσωπικότητας μέσα από τις ουσιαστικές ψυχαναλυτικές θεωρίες. Τονίζοντας την πολυπλοκότητα του όρου γίνεται καταρχήν μια προσπάθεια ορισμού της έννοιας της προσωπικότητας, η οποία αντιπαρατίθεται με την έννοια της υποκειμενικότητας στην ψυχανάλυση. Μετά από μια σύγκριση των απόψεων γύρω από την έννοια και τη χρησιμότητα της θεωρίας, γενικά, και των θεωριών της προσωπικότητας ειδικότερα, περιγράφονται και αναλύονται σε βάθος ορισμένες ουσιαστικές ψυχαναλυτικές θεωρίες. Η παρουσίαση ξεκινά από τη θεωρία του Sigmund Freud και καταλήγει στην 6
περιγραφή της συγκρότησης του υποκειμένου στα πλαίσια της λακανικής, δομικής άποψης της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Οι ατυχείς οργανώσεις της προσωπικότητας μελετώνται μέσα στις διαφορετικές θεωρίες. 1. Ορισμός της προσωπικότητας Θα προσπαθήσουμε να βρούμε έναν ορισμό της προσωπικότητας, ο οποίος θα χρησιμεύσει ως σημείο αναφοράς στη συνέχεια. Δεν είναι τόσο σίγουρο ότι μπορούμε να προσδιορίσουμε την προσωπικότητα στη μοναδικότητα της. Δεν υπάρχει εξάλλου κανένα άτομο, όσο μοναδικό και να είναι, που να μην πρέπει να γίνει μοναδικό μεταξύ άλλων. Η προσωπικότητα έχει ανάγκη από πρότυπα για να διαμορφωθεί. Ακόμη και στη μοναδικότητα του, λοιπόν, ο άνθρωπος είναι αδυσώπητα πολλαπλός, ο της είναι μέσα της. Για της θεολόγους του Μεσαίωνα το άτομο είναι έργο του πνεύματος, της ψυχής, είναι δηλαδή μια πνοή. Είναι ο αέρας που της φύσηξε ο «Δημιουργός» μέσα από τη μύτη για να της πλάσει κατ εικόνα και ομοίωση του. Έτσι, η έννοια της προσωπικότητας έχει προπαντός θρησκευτική προέλευση. Το παράδοξο της και στον Χριστιανισμό είναι ότι αν είμαστε πλασμένοι κατ εικόνα και ομοίωση του Θεού και αν ο Θεός έχει τρεις προσωπικότητες, τότε είμαστε καταδικασμένοι στην τριπλή προσωπικότητα. Πριν από τον Χριστιανισμό, η Αρχαιότητα είχε μια πιο πεζή, αλλά και πιο λεπτή ιδέα για το άτομο. Η προσωπικότητα ήταν η μάσκα του θεάτρου (persona) σε τραγωδίες, φάρσες, κωμωδίες. Η έννοια της προσωπικότητας δεν είναι πολύ σαφής. Οι λέξεις της οικογένειας της «προσωπικότητας» (πρόσωπο, προσωπικό, προσωποποιημένο κλπ.) είναι τόσο κοινές, που η καθημερινή της χρήση δεν φαίνεται να δημιουργεί πρόβλημα. Παρόλα αυτά οι λέξεις αυτές είναι φανερά διφορούμενες. Επιστημονικά δε η «προσωπικότητα» είναι μια πολυσύνθετη ιδέα. Η λέξη χρησιμοποιείται με διάφορες έννοιες από τα νομικά, τη θεολογία, τη φιλοσοφία, τη φιλολογία, την ψυχολογία που 7
την μελέτησε ως ξεχωριστό τομέα. Συμπεραίνουμε τη δυσκολία και την πολυπλοκότητα του ορισμού. Ετυμολογικά, της γλώσσες που προέρχονται από τα λατινικά, η λέξη «πρόσωπο» (άτομο) προέρχεται από τη λατινική λέξη persona = μάσκα του θεάτρου. Αργότερα έγινε «πρόσωπο θεάτρου», «ρόλος» και τελικά «άτομο». Π.χ. αγγλικά: person, personality, γαλλικά: personne, personnalité, γερμανικά:person, Personlichkeit κ.λπ. Η λέξη personne π.χ. χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη γαλλική γλώσσα το 1180. Η ετυμολογία της λέξης είναι σημαντική: persona = μάσκα του θεάτρου είναι αυτό που φαίνεται αλλά και αυτό που κρύβεται. Αυτή η διαλεκτική παρουσία - απουσία βρίσκεται στο κέντρο της προσωπικότητας και θεμελιώνει την ύπαρξη της. Η ίδια διαλεκτική υπάρχει της εκφράσεις που χρησιμοποιούμε για να υποδείξουμε κάποιον, αλλά και για να σημάνουμε την απουσία του. Παράδειγμα του Οδυσσέα που λέει στον κύκλωπα Πολύφημο: «Το όνομα μου είναι Κανένας», και του διφορούμενου διαλόγου στο «Μέσα από τον καθρέφτη» του Lewis Carroll. Στην καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιούμε τη λέξη προσωπικότητα με δύο έννοιες ή κατηγορίες εννοιών: Α) Η προσωπικότητα δηλώνει την επίδραση που ασκεί ένα άτομο πάνω σ ένα άλλο άτομο και η αξία της υπερτιμάται π.χ. «της ο άνθρωπος έχει προσωπικότητα». Η έννοια αυτή, τουλάχιστον μ αυτή την τόσο απόλυτη μορφή της δεν προσφέρεται καθόλου για μία αντικειμενική προσέγγιση του ζητήματος της προσωπικότητας. Η προσωπικότητα σημαίνει την εξωτερική εμφάνιση που διαλέγουμε να της δώσουμε, π.χ. «υιοθετώ μια προσωπικότητα». Αυτή η εμφάνιση δεν είναι παρά μία μορφή της προσωπικότητας ως σύνολο και δεν θα της απασχολήσει. Η προσωπικότητα σημαίνει το ιδανικό που έχει το άτομο για τον εαυτό του, π.χ. «καλλιεργώ την προσωπικότητα μου». Τέλος η προσωπικότητα είναι η μεταφυσική και υποθετική ουσία του ανθρώπινου όντος, π.χ. «η προσωπικότητα του καθενός είναι απαραβίαστη». Η έννοια αυτή σχετίζεται με την «ηθική» και δεν εξετάζεται από την ψυχολογία. 8
Β) Με τη δεύτερη έννοια ονομάζουμε «προσωπικότητα» το σύνολο των χαρακτηριστικών της ατόμου, που ορίζουν την ατομικότητα του και τον διαφοροποιούν απ όλους της της ανθρώπους. Πρόκειται για έναν ορισμό απλό και περιγραφικό. Κοινοί ορισμοί της «προσωπικότητας» Στο γαλλικό Larousse για αρχάριους διαβάζουμε: «Η προσωπικότητα είναι αυτό που χαρακτηρίζει ένα άτομο. Της είναι ο εγωισμός, το ελάττωμα αυτού που σκέφτεται μόνο τον εαυτό του». Καταλήγουμε σε μία ταυτολογία: η Προσωπικότητα είναι η Προσωπικότητα! Στο Μικρό εικονογραφημένο Larousse: «Η προσωπικότητα είναι η συνειδητή ατομικότητα, ο χαρακτήρας του κάθε ανθρώπου». Εδώ, το ασυνείδητο απωθείται τελείως. Το γαλλικό λεξικό Robert δίνει και έναν ψυχολογικό ορισμό, αλλά αόριστο ασαφή και αμφισβητήσιμο: «Λειτουργία χάρη στην οποία ένα συνειδητό άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, το Εγώ του, ως μοναδικό και μόνιμο υποκείμενο». Συχνά οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι έχουν την τάση να ορίζουν την προσωπικότητα περισσότερο από της διαταραχές της, απ ότι από την ουσία. Στο βιβλίο του «Οι διαστάσεις της Προσωπικότητας» π.χ. ο H. J. Eysenck μελετά την προσωπικότητα ξεκινώντας από ένα σύνολο πιθανών διαταραχών: αστάθεια, δειλία, υπερευαισθησία, επιθετικότητα, εμμονή της ιδέες κ.λπ. Το να αποφεύγουν να την ορίσουν, δεν της εμποδίζει βέβαια να μελετήσουν την προσωπικότητα. Παραδόξως δε πρόκειται για τη σωστή μέθοδο. Μόνο με εμπειρίες μπορούμε να φτιάξουμε θεωρίες και να διορθώσουμε υποθέσεις. Παρ όλα αυτά έχουν γίνει προσπάθειες ορισμών από της ψυχολόγους: Watson (1878-1998): «Η Προσωπικότητα είναι το τελικό προϊόν του συστήματος των συνηθειών της». Allport (1897-1967), ο οποίος πρότεινε παρά πολλούς ορισμούς: «H προσωπικότητα είναι η δυναμική οργάνωση, που κάνει το άτομο, των ψυχοφυσικών συστημάτων που προκαθορίζουν την προσαρμογή του στο περιβάλλον». Ο J. C. Filloux δίνει στο βιβλίο του Η Προσωπικότητα (1957) έναν από της 9
καλύτερους ίσως ορισμούς: προσωπικότητα είναι «η μοναδική διαμόρφωση που γίνεται κατά τη διάρκεια της ιστορίας της ατόμου του συνόλου των συστημάτων υπευθύνων για τη συμπεριφορά του». 1. Μοναδική γιατί κάθε άτομο είναι ξεχωριστό, ακόμη κι αν υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά με άλλα άτομα. 2. Δεν είναι μόνο ένα σύνολο λειτουργιών αλλά μία διαμόρφωση, μία οργάνωση, μία δομή. 3. Είναι χρονική γιατί ανήκει πάντα σε κάποιον που ζει μέσα στην ιστορία, τον χρόνο. 4. Δεν είναι ούτε ερέθισμα, ούτε απάντηση, είναι μία ενδιάμεση μεταβλητή. Πιο σύγχρονος και πιο πλήρης είναι ίσως ο ορισμός του ψυχολόγου και καθηγητή Α. Vexliard: «Η προσωπικότητα είναι μια δομή δυναμική, ολοκληρωποιητική και ολοκληρωτική, που εγγυάται μια σχετική ενότητα, καθώς και τη χρονική συνέχεια του συνόλου των συστημάτων που εκθέτουν της ιδιαίτερες ιδιότητες της ατόμου, τον τρόπο του να αισθάνεται, να σκέφτεται, να δρα και να αντιδρά σε συγκεκριμένες καταστάσεις». Πάντως οι ψυχολόγοι συμφωνούν σε ορισμένα σημεία: Η λέξη προσωπικότητα 1. αναφέρεται της γνωστικές λειτουργίες του ατόμου και την συναισθηματικότητα (επιθυμία). 2. Αφορά τη συμπεριφορά, δηλαδή αυτό που κάνει ένα άτομο να συμπεριφέρεται με τον τάδε ή τάδε τρόπο. 3. Δεν αναφέρεται της σχετικά μεταβλητές διατάξεις (συμπεριφορών χαρακτηριστικών). Περιλαμβάνει της γενικές διατάξεις: που είναι σχετικά μόνιμες και που χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου για μακρύ χρονικό διάστημα. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι: Η προσωπικότητα είναι το σταθερό στοιχείο στη συμπεριφορά του ατόμου, αυτό που χαρακτηρίζει το άτομο και το διαφοροποιεί από τα άλλα άτομα. Κάθε άνθρωπος είναι και της με της της ανθρώπους της κοινωνικοπολιτικής 10
του ομάδας και διαφορετικός απ της, χάρη της μοναδικές εμπειρίες που έχει ζήσει. Η μοναδικότητα του, που είναι και το πιο πρωτότυπο μέρος του εαυτού του, αποτελεί το ουσιώδες της προσωπικότητας του. Στην προσωπικότητα παίρνουν μέρος οι συναισθηματικές γνωστικές και ψυχοσωματικές λειτουργίες του ατόμου (η διαμόρφωση της), ο τρόπος που εκφράζονται, το αποτέλεσμα της έκφρασης στο περιβάλλον (αίσθηση) και το αντίκτυπο της αίσθησης της στο συγκεκριμένο άτομο. Η προσωπικότητα λοιπόν είναι μια ιδιαίτερη ολότητα που προσδιορίζει την μοναδική προσαρμογή του ατόμου στο περιβάλλον του, που κάνει τον άνθρωπο ένα μοναδικό άτομο που δεν μοιάζει με κανέναν. Η προσωπικότητα είναι το δομημένο σύνολο των έμφυτων και επίκτητων στοιχείων (εκπαίδευση, εμπειρίες, σχέδια, αλληλεπίδραση ατόμουπεριβάλλοντος) που διαθέτει το άτομο. Όλα αυτά τα στοιχεία οργανώνονται σύμφωνα με μια δομή, που ονομάζουμε «εγώ» ή «εαυτός» και που της δίνει κάποια σταθερότητα, ακόμη κι αν η ίδια αυτή δομή δεν είναι σταθερή και αμετάβλητη. Η προσωπικότητα συγκροτείται και μεταβάλλεται συνέχεια κάτω από την επίδραση ορισμένων παραγόντων (βιολογική ωρίμανση, ηλικία, συναισθηματικές εμπειρίες κ.λπ.) Η προσωπικότητα είναι λοιπόν προϊόν της ανάπτυξης. Στο ιδανικό της είναι μια κατάληξη, μια αποπεράτωση, μια ολοκληροποίηση, μια σύνθεση. Αυτό το προϊόν της σύνθεσης αποτελεί μια νέα δομή, η οποία έχει ως αποτέλεσμα μια δυναμική εξέλιξη του ατόμου. Μέσα απ αυτή τη δομή το άτομο αποκτά το μέσον για να εφαρμόσει, να πραγματοποιήσει αυτά που θέλει. Επομένως τρεις είναι οι κεντρικές ιδέες στην έννοια της προσωπικότητας: 1. Η ιδέα του «ολικού». Η προσωπικότητα της ατόμου συγκροτείται από το σύνολο των χαρακτηριστικών με τα οποία μπορούμε να περιγράψουμε αυτό το άτομο, να του δώσουμε μια ταυτότητα ανάμεσα της της ανθρώπους 11
(σωματικά χαρακτηριστικά, στάσεις, τρόπος που κινείται, τρόπος σκέψης, «ηθικά» χαρακτηριστικά). 2. Η ιδέα της συνοχής. Περιμένουμε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά μιας προσωπικότητας, να αλληλοχρειάζονται, να αλληλοσυμπληρώνονται, να αποτελούν ένα οργανωμένο σύνολο. Φανερές «παραφωνίες» της ενοχλούν. Προσπαθούμε να της κατανοήσουμε, δηλαδή να της μειώσουμε. Αυτό αποδεικνύει την αρχή της συνοχής. Αυτή η αρχή θεμελίωσε της της τυπολογικές χαρακτηριολογίες από τον Ιπποκράτη, τη φρενολογία του Gall (1758-1828), μέχρι την μορφοψυχολογία σήμερα που παίρνει μορφή επιστημονική. Αυτού του είδους οι προσεγγίσεις αποδείχτηκαν χωρίς πραγματικό ενδιαφέρον. Το ότι η αρχή της συνοχής είναι απαραίτητη για τη μελέτη των δομών της προσωπικότητας και της ανάπτυξής της είναι γεγονός. Συνοχή δεν σημαίνει ότι τα στοιχεία είναι παρατεταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο, αλλά ότι αλληλοεξαρτώνται γιατί η προσωπικότητα είναι λειτουργικό σύστημα. 3. Η ιδέα της μονιμότητας μέσα στο χρόνο. Αν η προσωπικότητα είναι λειτουργικό σύστημα, η συνοχή της (σε οποιαδήποτε στιγμή) προκύπτει από της νόμους που οργανώνουν το σύστημα και οι οποίοι λειτουργούν μόνιμα. Η μονιμότητα θεμελιώνει το αίσθημα της ταυτότητας του ατόμου και εξασφαλίζει της διαπροσωπικές του σχέσεις. Τα τρία χαρακτηριστικά: ολικό, συνοχή και μονιμότητα είναι ακριβώς εκείνα που ορίζουν τη δομή. Ο ορισμός του Piaget για τη δομή (Le structuralisme, PUF,1970): «Η δομή είναι ένα σύστημα μετασχηματισμών που ως σύστημα περιλαμβάνει νόμους (εκτός από της ιδιότητες των στοιχείων που την αποτελούν) και που συντηρείται και εμπλουτίζεται από της της της μετασχηματισμούς, [...] μία δομή συμπεριλαμβάνει λοιπόν της τρεις ιδιότητες: ολότητα, μετασχηματισμό και αυτορρύθμιση». Ο ορισμός του Piaget της δίνει τα κυριότερα στοιχεία για να κατανοήσουμε την προσωπικότητα ως δομή: α) Για να κατανοήσουμε τη λειτουργία της (σύστημα μετασχηματισμών που αυτορυθμίζεται με νόμους). Β) Για να κατανοήσουμε την ανάπτυξη της (συντηρείται και εμπλουτίζεται...) 12
Να μελετήσουμε την προσωπικότητα σημαίνει λοιπόν: 1. Να μελετήσουμε ένα σύστημα μετασχηματισμών να δούμε δηλαδή ποιοι είναι οι νόμοι αυτού του συστήματος, ποιες συνθήκες ή σύνολο συνθηκών έχουν ως αποτέλεσμα τα τάδε συναισθήματα, συμπεριφορές κλπ. Διαχωρίζουμε της γενικούς νόμους που ισχύουν για κάθε άνθρωπο (π.χ. της παράγεται το άγχος κ.λπ.) και της ειδικούς νόμους που ισχύουν για το κάθε άτομο ξεχωριστά (π.χ. ο τρόπος που αντιδρά στο άγχος το συγκεκριμένο άτομο). 2. Να χαρακτηρίσουμε τα άτομα ως άτομα, δηλαδή με τη μονιμότητα και συνοχή του τρόπου που λειτουργεί κάθε άτομο ειδικά. Πρόκειται για μια «λειτουργική ανάλυση» και όχι για απλούς περιγραφικούς πίνακες της έκαναν παλιά στην χαρακτηρολογία. Η ανάλυση αυτή βοηθάει στην πρόβλεψη. 3. Να κατανοήσουμε πως μπαίνει προοδευτικά στη θέση της η δομή της προσωπικότητας σε κάθε άτομο, ο συγκεκριμένος τρόπος λειτουργίας της της δομής. Αυτό είναι και το βασικό ερώτημα στο θέμα της προσωπικότητας, ερώτημα που προέρχεται απευθείας από τον ορισμό της προσωπικότητας ως δομή. Πράγματι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη λειτουργία της πολύπλοκου συστήματος, αν δεν ξέρουμε πως συγκροτήθηκε, αν δηλαδή δεν αναφερθούμε στην ιστορία. Το να κατανοήσουμε την προσωπικότητα και την ανάπτυξή της είναι να περιγράψουμε την ιστορία των δομών που σε διαδοχικές στιγμές όρισαν τη λειτουργία του ατόμου. 13
2. Οι θεωρίες για την προσωπικότητα 2.1. Περί θεωρίας γενικά 2.1.1. Τι είναι θεωρία Η θεωρία (στην ιδανική της μορφή) πρέπει να αποτελείται από μία σειρά από θέσεις σχετικές με το κύριο αντικείμενο της που να συνδέονται μεταξύ τους έτσι ώστε να δημιουργούν ένα σύστημα, καθώς και μία σειρά από ορισμούς των όρων που χρησιμοποιεί ο θεωρητικός. Οι θέσεις αυτές είναι απαραίτητο, όχι μόνο να είναι οι ίδιες σαφείς, αλλά να συνδέονται και να συσχετίζονται με σαφήνεια και με τα άλλα στοιχεία της θεωρίας. Αλλιώς είναι πολύ δύσκολο ή αδύνατον να καταλήξει κανείς, με βάση τη συγκεκριμένη θεωρία, σε χρήσιμα συμπεράσματα. Συγχρόνως, η σημασία των όρων που χρησιμοποιούνται πρέπει να ορίζεται επίσης με σαφήνεια και ακρίβεια, ώστε να υπάρχει αρκετή επαφή με την πραγματικότητα, να είναι δηλαδή δυνατή η μετάβαση από τη θεωρία, στην εμπειρική παρατήρηση και αντίστροφα, καθώς και η επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων και όσων γενικότερα ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με το θέμα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι ο θεωρητικός αποφασίζει να δεχθεί για τον εαυτό του ορισμένες θέσεις μετά από επισταμένη έρευνα και μελέτη. Αυτό σημαίνει πως η θεωρία δεν προσδιορίζεται μόνο από τη φύση ή τα δεδομένα της εμπειρίας, αλλά ότι είναι κατεξοχήν δημιούργημα του θεωρητικού. Ο θεωρητικός δηλαδή, στην παρουσίαση της πραγματικότητας που αποτελεί το αντικείμενο του ενδιαφέροντος του, κάνει μία ελεύθερη δημιουργική επιλογή. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει ορισμένος «τύπος» για τη διατύπωση μιας «παραγωγικής» θεωρίας, όπως δεν υπάρχει και για τη δημιουργία ενός καλλιτεχνικού έργου. Επίσης μια θεωρία έχει νόημα στο σύστημα μέσα στο οποίο έχει γίνει. 14
2.1.2. Σε τι χρησιμεύει η θεωρία. Η θεωρία είναι ένας τρόπος οργάνωσης και ένταξης όλων των γνώσεων που υπάρχουν σε σχέση με ένα αντικείμενο. Η θεωρία ενσωματώνει δηλαδή τα γνωστά, εμπειρικά ευρήματα σε ένα λογικό, οικονομικό και με εσωτερική συνέπεια πλαίσιο. Μια επαρκής θεωρία π.χ. μάθησης πρέπει: α) Να αγκαλιάζει με τρόπο συνεπή όλα τα αξιόπιστα δεδομένα που αφορούν στις σχετικές διεργασίες. β) Να εντοπίζει τις νέες σχέσεις που έχουν ως τώρα παρατηρηθεί στον ερευνώμενο τομέα, αφού κατά κάποιο τρόπο η ουσία της επιστήμης βρίσκεται στην ανακάλυψη σταθερών εμπειρικών σχέσεων ανάμεσα στα συμβαίνοντα και στις μεταβλητές. γ) Να βοηθά να γίνονται προβλέψεις και οι προβλέψεις αυτές να επαληθεύονται από τα εμπειρικά δεδομένα. Όμως για να είναι χρήσιμη η θεωρία και να γίνει αποδεκτή, πρέπει να έχει δύο ακόμη ιδιότητες: α) Να είναι περιεκτική, να καλύπτει δηλαδή με αρκετή πληρότητα το αντικείμενο της. Γιατί υπάρχουν βέβαια θεωρίες που βοηθούν στη διατύπωση προβλέψεων και στην επαλήθευση τους από τα εμπειρικά δεδομένα, αλλά μόνο αναφορικά με ορισμένες πλευρές του αντικειμένου που ερευνάται. Μία θεωρία περί σωματικών τύπων π.χ. εξετάζει τι ρόλο παίζει η σωματική δομή και η βιολογική υφή στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. β) Να είναι ευρηματική, να αποδεικνύεται δηλαδή παραγωγική για την έρευνα, να βοηθά να γεννώνται ιδέες για περαιτέρω διερεύνηση των πραγμάτων με τη δημιουργία αμφιβολιών, δυσπιστίας, αντιρρήσεων για ότι εκφράζει ή διατυπώνει. Να δίνει, με άλλα λόγια, αφορμή για συζήτηση. 2.1.3. Για τις θεωρίες προσωπικότητας ειδικότερα 15
Σε ότι αφορά την προσωπικότητα και βάση όλων όσων είπαμε για τη θεωρία γενικότερα, μπορούμε να πούμε ότι η θεωρία της προσωπικότητας πρέπει να είναι μία σειρά από θέσεις σχετικές με την ανθρώπινη συμπεριφορά, οργανωμένες σε σύστημα. Αφού δεχθήκαμε ότι μια θεωρία πρέπει να είναι περιεκτική, η θεωρία της προσωπικότητας πρέπει να είναι σε θέση να καλύπτει και να κάνει προβλέψεις για ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο φάσμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ίσως για κάθε φαινόμενο ή πραγματικότητα που αποδεικνύεται ότι έχει σημασία για ένα άτομο. Πρέπει ακόμα και οι θέσεις της να αποτελούν ένα σύστημα οικονομικά και λογικά οργανωμένο και διατυπωμένο με την απαραίτητη σαφήνεια. Βέβαια, όσα αναφέραμε μέχρι τώρα δίνουν μια ιδανική εικόνα της θεωρίας γενικά, και της θεωρίας της προσωπικότητας ειδικότερα, στην οποία πρέπει να τείνουν οι θεωρητικοί. Είμαστε όμως υποχρεωμένοι να διευκρινίσουμε ότι οι υπάρχουσες θεωρίες για την προσωπικότητα έχουν βέβαια όλες διατυπώσει τις θέσεις τους, τις απόψεις τους για την προσωπικότητα - αλλιώς δεν θα είχαν ενταχθεί στην επιστήμη και στη σχετική βιβλιογραφία, δεν μπορούμε όμως να πούμε ότι όλες έχουν σε ικανοποιητικό βαθμό τις υπόλοιπες ιδιότητες που αναφέραμε, ότι π.χ. έχουν διατυπώσει τις θέσεις τους με αρκετή σαφήνεια ή ότι αποτελούν πραγματικά συστήματα. Γι αυτό θα είμαστε ίσως πιο ακριβείς αν ορισμένες απ' αυτές τις θεωρούσαμε τάσεις, ρεύματα περισσότερο και όχι θεωρίες. Παρ' όλα αυτά, αν οι θεωρίες για την προσωπικότητα δεν έχουν πιθανότατα όλες τις ιδιότητες που περιγράψαμε, ή δεν τις έχουν σε ικανοποιητικό βαθμό, αυτό δεν πρέπει να μας απογοητεύσει. Ας έχουμε υπόψη ότι η ύπαρξη μίας θεωρίας είναι προτιμότερη από την τέλεια έλλειψη της και ότι οπωσδήποτε κάθε θεωρητικός έχει την τάση να βελτιώνει συνεχώς τη θεωρία του κάτω από το φως των νέων δεδομένων της εμπειρίας που πηγάζει από τη ζωντανή επαφή με την πραγματικότητα ή την εμπειρική έρευνα. Εξάλλου, το καλό που έχουν οι ψυχολογικές θεωρίες για την προσωπικότητα είναι ότι, παράλληλα με τις ιδιότητες μιας θεωρίας γενικότερα, είναι συγχρόνως και το μέσον (ή τα μέσα) για την αντίληψη και τη διάγνωση, έχοντας έτσι ως πιθανό αποτέλεσμα την θεραπευτική παρέμβαση. Καθώς λοιπόν οι θεωρίες αυτές μπορούν να τοποθετηθούν και «πριν» και «μετά» από την πρακτική (εφαρμογή), βλέπουμε το 16
πόσο αλήθεια είναι ότι στον ανθρώπινο τομέα η θεωρία πρέπει να ξεκινάει από την παρατήρηση του ατόμου και να ξαναγυρίζει στο άτομο. Οι θεωρίες της προσωπικότητας διεύρυναν σε τέτοιο βαθμό το πεδίο των γνώσεων σχετικά με τον άνθρωπο και είδαν τόσο πολυδιάστατα, σύνθετα και σε βάθος το αντικείμενό τους, γέννησαν τόσες αντιρρήσεις και συζητήσεις κι έδωσαν αφορμή να ανθίσει η έρευνα σε τέτοιο βαθμό, ώστε όχι μόνο να δικαιώνονται απόλυτα αλλά να εμπνέουν ενθουσιασμό για τη σπουδή τους. 2.1.4. Διαφορές ανάμεσα στις θεωρίες της προσωπικότητας Οι θεωρίες για την προσωπικότητα διακρίνονται μεταξύ τους ανάλογα με τη θέση που παίρνουν οι θεωρητικοί απέναντι σε μερικά βασικά προβλήματα - ερωτήματα -με τα οποία αναπόφευκτα έρχεται αντιμέτωπος κάθε επιστήμονας που επιχειρεί να δώσει ερμηνεία σε όσα συμβαίνουν στον άνθρωπο. Μερικά τέτοια ερωτήματα (που προσδιορίζουν και τη θέση των θεωρητικών λοιπόν) είναι π.χ. τα εξής : 1. Πρέπει να δούμε τον άνθρωπο σαν ένα όν που θέτει σκοπούς και τους επιδιώκει συνειδητά σχεδιάζοντας την πορεία του και που έχει δυνατότητες να προβλέψει την πιθανή επίτευξη των σκοπών του, ή μήπως είναι ένα όν που οι πράξεις του διέπονται από μηχανιστικούς καθαρά νόμους; 2. Η μελέτη της συνειδητής μόνο πλευράς της ζωής του ανθρώπου είναι ικανή να δώσει ερμηνεία σε ότι του συμβαίνει; ή μήπως είναι απαραίτητο να μελετηθεί και η ασυνείδητη πλευρά ή και οι δύο; 3. Πόση σημασία έχουν οι πρώτες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου ως εφήβου και ενηλίκου; 4. Μπορεί να ερμηνευθούν ικανοποιητικά τα όσα συμβαίνουν σε μια ορισμένη περίοδο της ζωής του ανθρώπου με βάση μόνο τους παράγοντες που δρουν κατά την περίοδο αυτή ή υπάρχει συνέχεια και συνέπεια στη συμπεριφορά του σ' όλη τη διάρκεια της ζωής του με τρόπο ώστε, παρά τις μεταβολές, να αναγνωρίζεται το κάθε άτομο ως άτομο με τη συγκεκριμένη ταυτότητα από 17
όλους όσους έτυχε να τον γνωρίζουν από τα πρώτα χρόνια της ζωής του; 5. Μπορεί η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς να συντελείται αποτελεσματικά με αφαίρεση, έτσι ώστε σε μία δεδομένη στιγμή να εξετάζεται μόνο μια περιορισμένη πλευρά του ατόμου ή μήπως, όπως υποστηρίζει η ολιστική θέση, αληθινά παραγωγικά αποτελέσματα και πραγματική κατανόηση της συμπεριφοράς του ανθρώπου μπορούμε να έχουμε μόνο όταν αντιμετωπίζουμε το άτομο σαν όλο όπως λειτουργεί μέσα στο συγκεκριμένο περιβάλλον του; 6. Πόσο αληθεύει το γεγονός ότι κάθε άτομο και κάθε πράξη του είναι πράγματι τόσο μοναδικά και ιδιόμορφα, ώστε ούτε το άτομο να μπορεί να ταυτιστεί με ένα άλλο, ούτε μία πράξη του με την πράξη ενός άλλου ατόμου, παρόμοια έστω, γιατί υπάρχουν πάντοτε σ' αυτό ιδιόμορφες και σημαντικές ιδιότητες που το διαχωρίζουν από την προσωπικότητα όλων των άλλων ανθρώπων και του δίνουν την ατομικότητα του; 7. Πόσο μεγάλη βαρύτητα πρέπει να δώσει κανείς στο ψυχολογικό περιβάλλον, δηλαδή στο υποκειμενικό πλαίσιο αναφοράς του κάθε ατόμου; Πόσο πρέπει κανείς να υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο φυσικός κόσμος και τα συμβαίνοντα σ' αυτόν επηρεάζουν τα άτομα ανάλογα με το πως τα ίδια τον αντιλαμβάνονται, ανάλογα δηλαδή με το νόημα που τα ίδια δίνουν σ' αυτόν; 8. Πόσο σκόπιμη είναι η χρησιμοποίηση από τους ψυχολόγους των ευρημάτων συγγενών επιστημών στη θεώρηση των πραγμάτων; Και αν είναι σκόπιμη, από πια ομάδα επιστημών πρέπει να αντλεί ο ψυχολόγος : από τις φυσικές επιστήμες (βιολογία-φυσιολογία-νευρολογία, γενετική) ή τις κοινωνικές επιστήμες (κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, ιστορία, οικονομία κ.λπ.);. Οι θεωρίες για την προσωπικότητα απαντούν θετικά ή αρνητικά σ' αυτά τα ερωτήματα προσδιορίζοντας έτσι τις θέσεις τους. 2.1.5. Πίσω από κάθε θεωρία: μια φιλοσοφία της προσωπικότητας 18
Οι ψυχολογικές θεωρίες της προσωπικότητας, πρέπει να μην ξεχνάμε ότι, εξαρτώνται και από αυτό που αντιπροσωπεύει το άτομο σε μια κοινωνία, από το νόημα που έχει το άτομο σε μια κοινωνία. Να γιατί η θεωρητική μελέτη της προσωπικότητας δεν μπορεί να παραβλέψει την ιστορία της έννοιας του «ατόμου». Έχει αποδειχθεί πώς μέσα από τις μεγάλες αλλαγές (μεταδομήσεις) που υφίστανται οι πολιτισμοί, οικοδομείται η έννοια του «ατόμου». Το τι αντιπροσωπεύει το άτομο για κάθε εποχή, για κάθε κοινωνία, είναι ένα από τα στοιχεία που συνιστούν την προσωπικότητα, ένας κανόνας οικοδόμησης της προσωπικότητας. Και στην σημερινή εποχή οι πολλές, διαφορετικές αντιλήψεις για το άτομο και τη λειτουργία του είναι φανερές (εντυπωσιακές) από τρεις τουλάχιστον απόψεις: το περιεχόμενα, τη μορφή και την ίδια την ύπαρξη της έννοιας του ατόμου μέσα στο πλαίσιο της εθνολογικής μας εμπειρίας. Όλη η ψυχολογία της προσωπικότητας υπονοεί λοιπόν μια αντίληψη του ανθρώπου, μια φιλοσοφία του ατόμου. Καθεμία από τις ψυχολογικές θεωρίες για την προσωπικότητα πρέπει να την δούμε με το φιλοσοφικό της φόντο, την ιστορικότητα της, τις σχέσεις της με τις άλλες αντιλήψεις και τη θέση της στο πνευματικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής της. Εν ολίγοις, στην ψυχολογία, η έννοια της προσωπικότητας είναι ένα επιστημονικό κατασκεύασμα φτιαγμένο για να διασαφηνίσει την ψυχική πραγματικότητα, τον ψυχισμό του ατόμου. Οι θεωρίες για την προσωπικότητα έχουν σκοπό να αναλύσουν αυτή την έννοια, να την διευκρινίσουν αποσυνθέτοντας τους μηχανισμούς της, τα στοιχεία της, δείχνοντας την γένεση της. Όμως η έννοια αυτή της προσωπικότητας, που σύμφωνα με τα παραπάνω δεν έχει παντού την ίδια σημασία, είναι στενά συνδεδεμένη με τις σχολές και τις στάσεις των θεωρητικών. Εξάλλου, καθεμία από τις θεωρίες παρουσιάζει ένα θεωρητικό οικοδόμημα, φτιαγμένο με τη βοήθεια διαφορετικών μεθόδων μελέτης και που εφαρμόζεται με διαφορετικούς τρόπους στην πραγματικότητα του ατόμου. 2.1.6. Μέθοδοι μελέτης της προσωπικότητας 19
Δεν θα αναπτύξουμε την ανάλυση των μεθόδων αυτών θα σημειώσουμε μόνο, με το να τις απαριθμήσουμε γρήγορα, την αιτιολογική σχέση και τη σχέση εξάρτησης που συνδέουν από την μία μεριά την θεωρία και από την άλλη τα εργαλεία, τα μέσα και την επιλογή των μεθόδων παρατήρησης. Η κλινική μέθοδος (παρατήρησης) είναι πολύ παλιά και επέτρεπε (ευνοούσε) την επεξεργασία μιας ορισμένης γνώσης της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Η παρατήρηση της προσωπικότητας έχει απαραίτητα δύο πλευρές: την παρατήρηση του άλλου ή την ετερο-παρατήρηση και την παρατήρηση του εαυτού μας. Η αυτοπαρατήρηση είναι η πιο σημαντική μέθοδος της προ-πειραματικής (ή εργαστηριακής) ψυχολογίας. Έγινε αντικείμενο πολεμικής και απόρριψης στο όνομα μιας επιστημονικής ψυχολογίας που αρνιόταν να είναι μια ψυχολογία της συνείδησης. Η ετερο-παρατήρηση θα θεμελιώσει την ψυχολογία της συμπεριφοράς και τις θεωρίες που απορρέουν. Ας σημειώσουμε ότι η κλινική παρατήρηση έδωσε ένα σημαντικό υλικό σε ορισμένες θεωρίες της προσωπικότητας, συμπληρώνεται όμως με την παρατήρηση και την ανάλυση των αυθόρμητων και μη αυθόρμητων προϊόντων του ατόμου. Ανάμεσα στα αυθόρμητα προϊόντα η ζωγραφική και η γραφή κατέχουν ξεχωριστή θέση στην έρευνα για την προσωπικότητα. (Αν και ενώ η ζωγραφική πήρε επίσημη θέση, η γραφολογία έχει σχεδόν απ' όλους απορριφθεί από την ψυχολογία). Η πειραματική, εργαστηριακή μέθοδος. η οποία συνίσταται στην δημιουργία καταστάσεων, στο να προκαλούμε καταστάσεις στις οποίες μπορούμε να αλλάζουμε συστηματικά τα δεδομένα και έτσι το αποτέλεσμα στην παρατήρηση-συμπεράσματα. Όπως καταλαβαίνουμε είναι φανερό ότι αυτή η μέθοδος είναι, αρκετά περιορισμένη στον τομέα της ψυχολογίας της προσωπικότητας όπου ο σκοπός δεν είναι να απομονώσουμε μία μεταβλητή, αλλά να μελετήσαμε το άτομο στο σύνολο του. Είναι η εξερεύνηση της προσωπικότητας με εργαλεία καθαρά ψυχολογικά -όπως π.χ. στην ψυχομετρία, τα προβολικά τεστ κ.λπ.- που αναπτύχθηκε πολύ από την αρχή του αιώνα μας και έδωσε τα απαραίτητα υλικά για την θεωρητική σκέψη. 20
Έχουμε λοιπόν τελικά δύο μεθόδους, που σημαίνει δύο μεγάλες ομάδες θεωρητικών που έχουν να παρατάξουν μεγάλα ονόματα, που το κύρος τους είναι παγκόσμια αναγνωρισμένο και που τελικά η συμβολή τους ήταν αποφασιστική, όχι μόνο για την Ψυχολογία της Προσωπικότητας που μας απασχολεί εδώ, αλλά και στην ανάπτυξη της Ψυχολογίας γενικά ως επιστήμη: Από τη μία η πειραματική-εργαστηριακή έρευνα με τους Helmholtz, Pavlov, Thorndike, Watson, Wundt, που ανέδειξαν την ψυχολογία σε θετική επιστήμη χρησιμοποιώντας τις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Από την άλλη η κλινική μέθοδο με τους Charcot, Breuer, Freud, Janet, Mc Dougall, οι οποίοι στήριξαν την εργασία τους στα δεδομένα της κλινικής εμπειρίας και την αποκαλυπτική γνώση για τον άνθρωπο, που τους πρόσφερε η ζωντανή επαφή μαζί του και οι οποίοι χάραξαν καινούργιους δρόμους δίνοντας βάθος και πραγματικό νόημα στη μελέτη της ψυχολογίας του ανθρώπου. Των πρώτων τα επιτεύγματα φέρουν τη σφραγίδα της «επιστημονικότητας» που προσδίδει στα πορίσματα μιας έρευνας η αυστηρότητα και η ακρίβεια του εργαστηριακού πειράματος των τελευταίων τα ευρήματα χαρακτηρίζει ο πλούτος και η πολύπλευρη θεώρηση που μόνο η καθημερινή συνεργασία με τον άνθρωπο μπορούσε να δώσει. Και για τις δύο ομάδες διατυπώθηκαν αντιρρήσεις από την αντίθετη πλευρά. Ας δούμε τα μειονεκτήματα του εργαστηριακού πειράματος: 1. Μελετά τα θέματα του κάτω από συνθήκες εντελώς τεχνητές 2. Δεν μπορεί να καταπιαστεί παρά μόνο με επί μέρους θέματα, όπως π.χ. μνήμη, αντίληψη, κλπ. και μάλιστα με πλευρές αυτών των θεμάτων, όπως η κούραση στη μάθηση, τρόποι μάθησης κλπ., με αποτέλεσμα να χάνεται η ουσία για τη λεπτομέρεια, να χάνεται ουσιαστικά το πραγματικό αντικείμενο της Ψυχολογίας, ο άνθρωπος. Γι' αυτό και δύο ρεύματα της πειραματικής ψυχολογίας, που επηρέασαν τη θεωρία της προσωπικότητας ήταν της Gestalt και του W.Stern. Οι θεωρητικοί αυτοί είχαν εξαιρετικά εντυπωσιαστεί από την ενότητα της συμπεριφοράς στον άνθρωπο ήταν βέβαιο, ότι η αποσπασματική μελέτη στοιχείων μόνο της 21
συμπεριφοράς δεν θα μπορούσε ποτέ να ρίξει φως στα όσα συμβαίνουν στο άτομο. 3. Τα πειράματα γίνονται συχνά με ζώα αφού ο άνθρωπος δεν προσφέρεται εύκολα για πειραματισμό, πράγμα που κάνει αμφίβολη την αξία και τη σημασία τους για τη διατύπωση γενικών συμπερασμάτων που να ισχύουν και για τον άνθρωπο. Οι αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν από τους εργαστηριακούς ψυχολόγους ήταν οι εξής : Οι θεωρητικοί της προσωπικότητας στήριξαν την ερμηνεία των δεδομένων τους κατ' εξοχήν στην ευαισθησία, στην κρίση, στη διαίσθηση και στη δημιουργική φαντασία τους. Αλλά πως είναι δυνατόν, λένε οι πειραματικοί, να στηριχθεί η επιστήμη σε τόσο υποκειμενικά ερείσματα; Τα πράγματα ωστόσο έδωσαν την απάντηση. Η πειραματική ψυχολογία είχε ελάχιστα να πει για τα προβλήματα που ενδιέφεραν τον κλινικό ψυχολόγο - ή - τον θεωρητικό της προσωπικότητας. Παρά την επιστημονική σοβαρότητα, οι «μεγάλοι» της πειραματικής ψυχολογίας του 19 ου αιώνα Wundt, Helmholtz, Ebinghaus, Kulpe, εργάστηκαν στο χώρο των πανεπιστημίων που τους εξασφάλιζαν άνεση στο επιστημονικό τους έργο, αλλά αποκομμένοι από τον άνθρωπο και τα προβλήματα του. Είχαν την ελευθερία να ακολουθήσουν τις πνευματικές τους κλίσεις χωρίς να αισθάνονται την τάση να ασχοληθούν με ότι οι άλλοι μπορεί να θεωρούσαν σημαντικό ή απαραίτητο. Αντίθετα οι θεωρητικοί της προσωπικότητας ήταν και επιστήμονες θεωρητικοί αλλά και άνθρωποι της πράξης. Αντιμέτωποι με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής που μεγεθύνονταν από τις νευρώσεις, ήταν φυσικό να στρέψουν την προσοχή τους στη διατύπωση απόψεων που θα συνέβαλλαν στην ανίχνευση αυτών των προβλημάτων. Οι εργαστηριακές έρευνες για τα συναισθήματα π.χ. είχαν ελάχιστο ενδιαφέρον για τον θεραπευτή που παρατηρούσε καθημερινά πως οι συναισθηματικές διαταραχές μαράζωναν, έκαναν ανάπηρους ή «σκότωναν» τους συνανθρώπους του. Οι θεωρητικοί της προσωπικότητας έδιναν μεγάλη σημασία στο ρόλο των κινήτρων και των ψυχοκινητικών διεργασιών. Σε μια εποχή που πολλοί από τους ψυχολόγους αγνοούσαν εντελώς τη σημασία τους ή προσπαθούσαν να μειώσουν τη συμβολή 22
τέτοιων παραγόντων στις μελέτες τους, εκείνοι έβλεπαν στους ίδιους αυτούς παράγοντες το κλειδί για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. (Ο Freud και ο Μc Dougall κοινωνικός ψυχολόγος- πρώτοι ασχολήθηκαν σοβαρά με το θέμα). Με λίγα λόγια, θέματα που οι πειραματικοί θεωρούσαν ανάξια λόγου, είχαν γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης από τους θεωρητικούς της προσωπικότητας. Έτσι, παρά τις επικρίσεις των πειραματικών, οι κλινικοί συνέχισαν το έργο τους με την ίδια ουσιαστικά μεθοδολογία που χρησιμοποιούν και σήμερα. ψυχολογίας 2.1.7. Η συμβολή των θεωριών της προσωπικότητας στην ανάπτυξη της Από τα παραπάνω βγαίνουν δύο γενικά συμπεράσματα : 1. Ότι ο ρόλος του κλινικού ψυχολόγου και θεωρητικού της προσωπικότητας στην ανάπτυξη της Ψυχολογίας ήταν ρόλος επαναστατικός. Οι θεωρητικοί της προσωπικότητας ήταν οι επαναστάτες της εποχής τους, επαναστάτες ενάντια στην πειραματική επιστήμη, στις καθιερωμένες ιδέες, στις καθιερωμένες μεθόδους και τεχνικές και πιο πολύ στις θεωρίες που ήταν τότε παραδεκτές. Τελικά, δε, η μη ενσωμάτωση της θεωρίας της προσωπικότητας στο κύριο ρεύμα της Γενικής Ψυχολογίας (πειραματική μέθοδος) είχε ως πλεονέκτημα: α) να την κρατήσει ελεύθερη από το θανατηφόρο αγκάλιασμα των καθιερωμένων τρόπων σκέψης και των a priori αντιλήψεων για την ανθρώπινη συμπεριφορά, β) να δώσει την ευχέρεια στους θεωρητικούς της προσωπικότητας να βλέπουν με κριτικό μάτι ή και να απορρίπτουν με σχετική ευκολία υποθέσεις ευρύτερα παραδεκτές από την Γενική Ψυχολογία. 2. Ότι οι θεωρίες της προσωπικότητας είναι λειτουργικές στον προσανατολισμό τους. Ασχολούνται δηλαδή με θέματα αποφασιστικής σημασίας για την πνευματική επιβίωση του ατόμου. Σε εποχή π.χ. που ο πειραματικός ψυχολόγος είχε στρέψει όλη του την προσοχή σε θέματα όπως η ύπαρξη ανεικονικής σκέψης ή περιοχών του εγκεφάλου που αντιστοιχούσαν στις διάφορες πνευματικές λειτουργίες, τον θεωρητικό της προσωπικότητας απασχολούσαν προβλήματα όπως: οι λόγοι για τους οποίους ορισμένα άτομα ανέπτυσσαν νευρωτικά συμπτώματα που τα εμπόδιζαν να λειτουργήσουν ως «φυσιολογικά» άτομα ενώ δεν υπήρχε οργανική αιτία, ο ρόλος των 23
ψυχικών τραυμάτων της παιδικής ηλικίας στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, πως μπορεί ο άνθρωπος να ανακτήσει την ψυχική του υγεία, ποια είναι τα κίνητρα της συμπεριφοράς κ.λπ., προβλήματα δηλαδή που αποτελούν τον πυρήνα τελικά της ψυχολογίας. Ας μη θεωρηθεί βέβαια ότι όσα είπαμε σημαίνουν πλήρη απόρριψη του πειράματος ή παραγνώριση της συμβολής της πειραματικής ψυχολογίας. Χωρίς την συμβολή των πειραματικών η Ψυχολογία δεν θα είχε ίσως αποσπαστεί από τη φιλοσοφία και δεν θα είχε γίνει επιστήμη, άσχετα αν σήμερα έχει επανασυνδέσει τις σχέσεις της μαζί της και αντλεί απ' αυτήν για τη χάραξη νέων δρόμων (ανθρωπιστική - υπαρξιακή ψυχολογία). Ο κύκλος έπρεπε να γίνει. Άλλωστε χάρη στη συμβολή της πειραματικής ψυχολογίας έγινε εφικτή και η επινόηση αντικειμενικών μεθόδων για την έρευνα των ψυχολογικών προβλημάτων που αφορούσαν την ανθρώπινη φύση. Τέλος, το γεγονός ότι η πειραματική ψυχολογία, κάνοντας έργο της τη διερεύνηση και τη σπουδή μεμονωμένων μόνο θεμάτων που δημιούργησαν τόσες αντιρρήσεις και αμφιβολίες έγινε αφορμή για περαιτέρω έρευνα και διατύπωση νέων θεωριών, συνέβαλε στη θεμελίωση ενός τελειότερου ψυχολογικού οικοδομήματος. Οι θεωρίες για την προσωπικότητα είναι : Οι ψυχοκοινωνικές θεωρίες για την προσωπικότητα Οι θεωρίες της μάθησης και της συμπεριφοράς Οι τυπολογικές θεωρίες Οι θεωρίες των παραγόντων Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες Οι ανθρωπιστικές - υπαρξιακές αντιλήψεις Η συστηματική προσέγγιση της προσωπικότητας Εμείς θα μελετήσουμε τις ψυχαναλυτικές θεωρίες στην ευρεία τους έννοια. 24
2.2. Περί ψυχαναλυτικής θεωρίας γενικά Η ψυχανάλυση αναπτύχθηκε ως θεωρία που βασίζεται στη διερεύνηση του ασυνείδητου, είναι όμως και μια θεωρία της προσωπικότητας που απέκτησε μια σημαντική θέση, ακόμη κι αν δέχθηκε ή δέχεται πολλές κριτικές. Είναι γνωστό ότι η ψυχανάλυση γεννήθηκε από το μυαλό του Freud ή καλύτερα από το στόμα των ασθενών του (Αnna Ο) λίγο πριν από την αρχή του αιώνα. Για τον Freud η ψυχανάλυση «δεν είχε ποτέ την αξίωση να δώσει μια πλήρη θεωρία της ψυχολογικής ζωής του ανθρώπου γενικά». Ο Freud ήλπιζε μόνο οι ανακαλύψεις της να χρησιμοποιηθούν «για να συμπληρώσουμε και να διορθώσουμε τη γνώση που αποκτήθηκε από άλλα μέσα». Κι εδώ που τα λέμε οι μαθητές του και οι θαυμαστές του δεν είχαν πάντα τη σύνεση του δασκάλου. Σε σχέση με τις περιγραφικές και ταξινομικές θεωρίες της προσωπικότητας, η ψυχανάλυση έδωσε μια πρωτότυπη ερμηνεία υπό τη μορφή δυναμικής θεωρίας που επικεντρώνεται σε έννοιες, αν όχι καινούργιες, τουλάχιστον «επεξεργασμένες διαφορετικά», όπως το ένστικτο και το ασυνείδητο. Παρουσιάζεται ως ψυχολογία του βάθους. Με μια ευρεία έννοια, για τον Freud και τους μαθητές του η προσωπικότητα είναι ο εσωτερικός ψυχικός τόπος που συντάσσεται δυναμικά ανάλογα με την ιστορία του υποκειμένου ασκώντας ορισμένες λειτουργίες που της είναι ουσιαστικές. Η ψυχανάλυση διαφοροποιείται από τις άλλες θεωρίες για την προσωπικότητα που μιλούν για χαρακτηριστικά, παράγοντες, τύπους ή μηχανισμούς μάθησης, με το να δίνει μια ερμηνευτική περιγραφή της προσωπικότητας-μιλώντας για επίπεδα ή συστήματα - που θεωρείται εξ αρχής δυναμική. Ξεκινώντας από τον Freud που πρώτος άνοιξε το δρόμο στη μελέτη του βάθους του ανθρώπινου ψυχισμού, θεώρησα σκόπιμο να περιλάβω και μία ομάδα θεωρητικών, που χωρίς να αρνούνται βασικά τη θεωρία του Freud, έκαναν βαθιές τομές στις κύριες θέσεις του και απομακρύνθηκαν από αυτές σε βαθμό που να δημιουργήσουν δικές τους σχολές, δικό τους τρόπο θεώρησης και ερμηνείας της συμπεριφοράς. Οι πρώτοι ετερογνώμονες ήταν οι Adler, Jung και Rank. Πιο πρόσφατα γεννήθηκαν πολλά «νέο-φροϋδικά» κινήματα. 25
Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε τις διαφορές ανάμεσα στους θεωρητικούς που θεωρούνται γενικά «ορθόδοξοι» και τους «νέο-φροϋδικούς». Ακούγεται σήμερα ότι όλοι είναι νέο-φροϋδικοί, κάτι που σημαίνει για την κοινή γνώμη ότι πολλές από τις πρωτότυπες θέσεις του Freud είναι πια ξεπερασμένες. Είναι αλήθεια ότι ο τρόπος μελέτης των κοινωνικών επιρροών π.χ. μεταβλήθηκε σημαντικά από τον Otto Fenichel, έναν από τους ορθόδοξους μαθητές. Όμως οι νέο-φροϋδικοί πάνε ακόμη πιο μακριά, έχουν αντιρρήσεις σχετικές με ζητήματα όπως τη θεωρία της libido, τις μεταφορικές έννοιες του Freud, τη σπουδαιότητα της ψυχο-σεξουαλικής ανάπτυξης. Πέρα όμως από τις γενικά κοινές στάσεις, οι ίδιοι οι νεο-φροϋδικοί σχηματίζουν μία ετερογενή ομάδα. Θα αναφέρουμε τους συγγραφείς που θεωρούνται «νέοφροϋδικοί»: Karen Horney, Harry Stack Sullivan, Abraham Kardiner, Clara Thomson. Στην άκρως αντίθετη πλευρά βρίσκεται η Melanie Klein, επικεφαλής μιας βρετανικής ψυχαναλυτικής σχολής, η οποία μελετά π.χ., πέρα από αυτό που μελέτησε ο Freud, την προ-οιδιπόδεια περίοδο. Με τον Freud και τον Fenichel θα πρέπει να αναφέρουμε, σε αυτό που ονομάζεται «ορθόδοξη» ομάδα, τους συγγραφείς όπως: Anna Freud, Richard Sterke, Phyllis Greenacre και Heinz Hartmann. Πιο δύσκολα τοποθετείται ο Erik Homburger Erikson και ο Franz Alexander. Οι θεωρίες τους είναι γειτονικές με τις ορθόδοξες θεωρίες, αλλά πλησιάζουν παράλληλα τη νέοφροϋδική θέση. Γενικά, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τους ψυχαναλυτές που εργάστηκαν μετά τον Freud με αφετηρία τη φροϋδική θεωρία και πράξη «μεταφροϋδικούς». 26
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ SIGMUND FREUD 1. Εισαγωγή Όταν στα μέσα του 19ου αιώνα η Ψυχολογία αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητη επιστήμη, όρισε ως έργο της την ανάλυση της συνειδητής ζωής και ως μεθοδολογία το εργαστηριακό πείραμα. Αντίθετα η ψυχανάλυση, όπως ήδη αναφέραμε, αναπτύχθηκε ως θεραπεία βασισμένη στη διερεύνηση του ασυνείδητου αλλά και ως θεωρία της προσωπικότητας, η οποία κατέχει μάλιστα μια πολύ σημαντική θέση. Ο Freud συγκεκριμένα, έκανε την προσέγγισή του με τη μελέτη των διαταραχών της προσωπικότητας, όπως του τις αποκάλυπτε η κλινική πράξη. Έβλεπε πως εκτός από τη συνειδητή ζωή, υπήρχε στον άνθρωπο και μία άλλη πλευρά: τα σκοτεινά, συναισθηματικά φορτισμένα, ασυνείδητα κίνητρα των ασθενών του. Παρομοίασε τον ψυχισμό του ανθρώπου με ένα παγόβουνο, του οποίου το μικρότερο μέρος, αυτό που βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια του νερού, αντιπροσωπεύει το συνειδητό, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του, που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια, το ασυνείδητο (παρορμήσεις, πάθη, απωθημένες ιδέες, συναισθήματα). Όλες αυτές οι αόρατες δυνάμεις ασκούν τεράστια επίδραση στη ζωή του ανθρώπου. Σαράντα περίπου χρόνια εργάστηκε ο Freud για τη διερεύνηση του ασυνείδητου αυτού κόσμου και αναδείχτηκε σε μία από τις κυρίαρχες μορφές του καιρού του. Η μελέτη της προσωπικότητας γίνεται με τον Freud μελέτη του ασυνείδητου. Η έννοια του ασυνείδητου δεν είναι καινούργια (Leibnitz, Nietsche, Schopenhauer κ.λ.π.). Το καινούργιο είναι ότι στην ψυχαναλυτική θεωρία, το ασυνείδητο αποτελεί μια απωθημένη πραγματικότητα. 27
Το φροϋδικό μοντέλο για την προσωπικότητα είναι ένα θεωρητικό μοντέλο που ξεκινάει όμως από τη θεραπευτική εμπειρία και την ανάλυση ατομικών περιπτώσεων. Σκοπός του είναι να αποτελεί τη βάση μιας θεραπευτικής και το κλειδί για την ερμηνεία του συνόλου των ψυχικών λειτουργιών. Η σκέψη του Freud που συνεχίστηκε από τους μαθητές του, γνώρισε πολλές εξελίξεις. Ο Freud έδωσε νέα έμφαση στη μελέτη της προσωπικότητας, συγκεντρώνοντάς την στο υποκείμενο και την ιστορία του, δίνοντας αξία στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, προτείνοντας τη χρήση άγνωστων ή παραμελημένων ψυχολογικών διαδικασιών, όπως την ανάλυση των ονείρων, τους ελεύθερους συνειρμούς, τις παραδρομές της γλώσσας, καθώς και υποθέσεις για την ερμηνεία τους: παιδική σεξουαλικότητα, οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ταύτιση με τους γονείς, άγχος του ευνουχισμού, αρχή της πραγματικότητας, αρχή της ηδονής κ.λπ. Η φροϋδική θεωρία φτιάχτηκε με σκοπό την ερμηνεία και τη θεραπεία συμπτωμάτων. Πάνω από ένας αιώνας μας χωρίζει από τον Freud, από την ημέρα που αποφάσισε να ανοίξει το γραφείο του στη Βιέννη και να γράψει το πρώτο του έργο που θεμελίωσε την ψυχανάλυση, την Ερμηνεία των ονείρων. Ένας αιώνας είναι πολύ για την ιστορία, την επιστήμη, την τεχνική, τη ζωή. Κι όμως είναι πολύ λίγο για την ψυχανάλυση. Η ψυχανάλυση, πράγματι, δεν προοδεύει με τον τρόπο που προοδεύει η επιστήμη και η κοινωνία. Η ψυχανάλυση ασχολείται με πράγματα απλά, πολύ απλά, που όμως είναι και εξαιρετικά πολύπλοκα. Ασχολείται με την αγάπη και το μίσος, με την επιθυμία και το νόμο, με τον πόνο και την ευχαρίστηση, με το λόγο, με τα όνειρα και τις φαντασιώσεις μας. Ασχολείται με πράγματα απλά και πολύπλοκα, αλλά πάντα σύγχρονα. Ασχολείται μ αυτά όχι μόνο μέσα από μια αφηρημένη σκέψη, μια θεωρία, την οποία θα μελετήσουμε σ αυτό το κεφάλαιο, αλλά μέσα από την ανθρώπινη εμπειρία μιας συγκεκριμένης σχέσης ανάμεσα σε δύο εταίρους, αναλυτή και αναλυόμενο, οι οποίοι εκτίθενται στην αμοιβαία επίδραση του ενός πάνω στον άλλον, όπως έλεγε ο Freud στο «Psychanalyse et théorie de la libido» in Résultats, idées, problèmes, II (P.U.F., 1985). Κατά τη διάρκεια του αιώνα που έχει μεσολαβήσει τα ζητήματα που έχει μελετήσει η ψυχανάλυση οναμάστηκαν και ορίστηκαν με διαφορετικές μορφές. Πράγματι, η πάντα μοναδική εμπειρία κάθε ανάλυσης υποχρεώνει τον αναλυτή να αναθεωρήσει 28
κάθε φορά τη θεωρία που στηρίζει την πράξη του. Παρόλ αυτά, το νήμα των θεμελιακών αρχών της ψυχανάλυσης διαπερνά τον αιώνα και εγγυάται την ιδιαιτερότητα της αναλυτικής σκέψης και την αυστηρότητα που νομιμοποιεί το έργο του αναλυτή. Ποιό είναι λοιπόν αυτό το νήμα που εξασφαλίζει τη συνέχεια, ποιά είναι τα θεμέλια του φροϋδικού έργου; Αυτά τα θεμέλια τα έχουν αναπτύξει, σχολιάσει, επιβεβαιώσει πολλές φορές. Πώς να τα μεταδώσει λοιπόν κανείς με έναν καινούργιο τρόπο; Πώς να μιλήσει κανείς για τον Freud σήμερα; Επέλεξα να το κάνω μέσα από ένα δικό μου ερώτημα. Τί είναι αυτό που με γοητεύει στον Freud, τί είναι αυτό που από κείνον παραμένει ζωντανό μέσα μου στη δουλειά μου με τους αναλυόμενους, στον θεωρητικό στοχασμό που κατευθύνει το ακούειν μου και στην επιθυμία που με διακατέχει να μεταδώσω και να κάνω την ψυχανάλυση να συνεχίσει να υπάρχει; Αυτό που με γοητεύει στον Freud και που δίνει στο έργο του την επικαιρότητα που συνεχίζει να έχει δεν είναι η θεωρία του, αλλά ούτε η μέθοδός του. Αυτό που με μαγεύει όταν διαβάζω Freud είναι η δύναμή του, η τρέλλα του, η τρελλή και ευφυής δύναμη του να θέλει να κατανοήσει στον άλλον την αιτία των πράξεών του, να θέλει να βρει την πηγή που ζωογονεί την ύπαρξή του. Σίγουρα ο Freud είναι πάνω από όλα η θέληση, η πεισματώδης επιθυμία γνώσης. Η ευφυία του όμως βρίσκεται αλλού. Η ευφυία του Freud βρίσκεται στο ότι κατάλαβε ότι για να κατανοήσει κανείς την αιτία που ζωογονεί αυτόν τον άλλον που υποφέρει και που ακούμε, πρέπει κατ αρχήν και προπαντός να ανακαλύψουμε τις αιτίες αυτές μέσα μας, να ξανακάνουμε μέσα μας την πορεία που πηγαίνει από τις δικές μας πράξεις στις αιτίες τους, διατηρώντας βέβαια πάντα την επαφή με τον άλλον που είναι απέναντί μας. Η ευφυία δεν βρίσκεται λοιπόν στην επιθυμία να αποκαλύψει ένα αίνιγμα, αλλά στο να δανείζει τον εαυτό του σ αυτή την επιθυμία, να μετατρέψει τον εαυτό του σε εργαλείο που είναι ικανό να προσεγγίσει την καλυμμένη πηγή του πόνου αυτού που μιλάει. Βρίσκεται στην τόσο δυνατή θέληση να ανακαλύψει, που συμβαδίζει με την εξαιρετική ταπεινοφροσύνη του να δανείζει τον εαυτό του ώστε να το κατορθώσει. Η ευφυία του Freud είναι το άλμα που κάθε αναλυτής καλείται να συντελέσει μέσα του κάθε φορά που ακούει πραγματικά τον αναλυόμενό του. Αυτός είναι και ο λόγος που η φροϋδική θεωρία δεν εξηγείται και δεν μεταδίδεται ποτέ πλήρως με λέξεις. 29