1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, ΝΟΜΙΚΗΣ, ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» Διπλωματική Εργασία της Αικατερίνης Χρ. Δαλακούρα με τίτλο: «Εμπορία ανθρωπίνων οργάνων για μεταμόσχευση: το κοινωνικό φαινόμενο και η ποινική του αντιμετώπιση». Επιβλέπουσα Καθηγήτρια : Μαρία Καϊάφα- Γκμπάντι ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014
2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Α. Το πρόβλημα της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων για μεταμόσχευση σελ.3 Β. Μεταμοσχεύσεις σελ.4 Β.1. Ιστορία των μεταμοσχεύσεων σελ.4 Β.2.Οι μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα σήμερα: Στατιστικά στοιχεία και βασικά χαρακτηριστικά του ισχύοντος νομικού πλαισίου σελ.6 Β.3. Μεταμοσχευτικός τουρισμός (Transplant Tourism) σελ. 11 Γ. Αίτια εμφάνισης και "άνθισης" του φαινομένου της εμπορίας οργάνων και σύγχρονη πραγματικότητα σελ. 13 Δ. Βασικές έννοιες: μεταμόσχευση, ανθρώπινο όργανο, εμπορία και αντάλλαγμα σελ.15 Ε. Το πρόβλημα της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων και εμπορία ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση οργάνων (human trafficking) σελ20 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Ιατρικά και ηθικοφιλοσοφικά ζητήματα Α. Δημιουργία οργάνων και ιστοσυμβατών μοσχευμάτων στο ιατρικό εργαστήριο. Ουτοπία ή μελλοντική λύση; σελ. 23 Α. 1. Σύγχρονες δυνατότητες, προοπτικές και επιστημονικά επιτεύγματα σελ. 36 Α.2. Ξενομοσχεύματα σελ. 41 Β. Νομιμοποίηση της αγοραπωλησίας οργάνων: επιχειρήματα υπέρ και κατά. σελ. 43 Γ. Η αύξηση των μοσχευμάτων από πτωματικούς δότες μέσω του συστήματος συναίνεσης. σελ. 50 Δ. Η αύξηση των μοσχευμάτων με διεύρυνση του κύκλου των δυνητικών εν ζωή δοτών (συναισθηματικοί δότες). σελ. 54
3 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Α. Διεθνές και ελληνικό νομικό πλαίσιο για την εμπορευματοποίηση των οργάνων του ανθρώπινου σώματος. σελ. 57 Β. Το προστατευόμενο έννομο αγαθό στις ποινικές διατάξεις περί εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων. σελ. 61 Β.1.Το έννομο αγαθό στις διατάξεις του νόμου περί μεταμοσχεύσεων σελ. 61 Β.2.Το έννομο αγαθό στο έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση των οργάνων τους (323 Α ΠΚ) σελ. 66 Γ. Η εμπορία ανθρωπίνων οργάνων στο νόμο 3984/2011 περί μεταμοσχεύσεων. σελ.67 Γ.1. Ο δότης του οργάνου ως υποκείμενο του εγκλήματος της εμπορίας σελ.67 Γ.2. Ο λήπτης (ή ο επίδοξος λήπτης) του οργάνου ως υποκείμενο του εγκλήματος της εμπορίας οργάνων σελ. 75 Γ.3. Τρίτα πρόσωπα- μεσολαβητές ως υποκείμενα του εγκλήματος της εμπορίας οργάνων σελ. 80 Γ.4. Διακεκριμένες-επιβαρυντικές περιπτώσεις (άρθρο 36) σελ. 83 Γ.5. Παρεπόμενες ποινές (άρθρα 38 1 και 39) σελ. 88 Γ.6. Τοπικά όρια ισχύος (άρθρο 37) σελ. 89 Γ.7. Ζητήματα συρροής Γ.7.1. Συρροή μεταξύ των περισσοτέρων εγκλημάτων των παραγράφων 2 έως 5 του άρθρου 35 του ν. 3984/2011. σελ. 90 Γ.7.2. Συρροή της εμπορίας οργάνων όπως τυποποιείται στις ποινικές διατάξεις του άρθρου 35 του ν. 3984/2011- με άλλα εγκλήματα του Ποινικού Κώδικα. σελ. 92 Δ. Η εμπορία ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση οργάνων τους (άρθρο 323 Α ΠΚ, παρ. 1, 2, 4 και 6). σελ. 93 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ. 99 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 102
4 "ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΓΙΑ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ" ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Α. Το πρόβλημα της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων για μεταμόσχευση Η ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης και της βιοτεχνολογίας, κατέστησαν πραγματοποιήσιμο ένα όνειρο : τη μεταμόσχευση οργάνων από άνθρωπο (ζώντα ή θανόντα) σε άνθρωπο. Η δυνατότητα της μεταμόσχευσης οργάνων σε ανθρώπους οι οποίοι τα έχουν ανάγκη αποτέλεσε μια επανάσταση καθώς σε πολλές περιπτώσεις χάρισε τη ζωή σ εκείνους που χωρίς το μόσχευμα θα οδηγούνταν στο θάνατο, ενώ σε άλλες περιπτώσεις (όπως στις πχ στους νεφροπαθείς) η μεταμόσχευση παρέσχε ποιότητα ζωής σε άτομα που επί χρόνια βασανίζονταν. Τα τελευταία χρόνια οπότε και η αλματώδης εξέλιξη στο μεταμοσχευτικό τομέα οδήγησε σε σύγχρονα θαύματα της ιατρικής, όλο και περισσότεροι ασθενείς είναι αυτοί που αναζητούν λύση στις μεταμοσχεύσεις. Ωστόσο, η αυξανόμενη ζήτηση οργάνων σε συνδυασμό με την περιορισμένη προσφορά οδήγησε στην εμφάνιση ενός κοινωνικού φαινομένου, το οποίο λόγω της σοβαρότητάς του έφτασε να τυποποιείται και ποινικά: της εμπορίας οργάνων για μεταμόσχευση. Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει πάρει εξαιρετικές διαστάσεις, οι εμπλεκόμενοι είναι πολλοί και τα χρηματικά ποσά που διακυβεύονται ακόμα περισσότερα. Από τη μια πλευρά, ασθενείς επί χρόνια ταλαιπωρημένοι και διατεθειμένοι να πληρώσουν μεγάλα ποσά για να εξασφαλίσουν ένα μόσχευμα που θα τους λυτρώσει από τα βάσανα. Από την άλλη, εξαθλιωμένοι συνήθως οικονομικά άνθρωποι, οι οποίοι προκειμένου να επιβιώσουν πωλούν όργανα τους για ελάχιστα χρήματα. Και στη μέση οι τρίτοι- μεσάζοντες οι οποίοι εκμεταλλεύονται και τις δύο πλευρές, σ ένα εμπόριο ελπίδας, προκειμένου ν αποκομίσουν τεράστια κέρδη. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με την εμπορία ανθρωπίνων οργάνων για μεταμόσχευση και όχι με την εμπορία ιστών ή κυττάρων. Έναυσμα γι αυτό δίνει η ίδια η διάρθρωση του ν. 3984/2011 περί μεταμοσχεύσεων. Ο νέος νόμος διαχωρίζει ρητά το ρυθμιστικό πλαίσιο των μεταμοσχεύσεων οργάνων από αυτό της αφαίρεσης και μεταμόσχευσης ιστών και κυττάρων, σε αντίθεση με το ν. 2737/1999 στον οποίο οι ρυθμίσεις ήταν κοινές. Εξάλλου, το κοινωνικό φαινόμενο όπως παρατηρείται παγκοσμίως -και επιδιώκεται να εξετασθεί με την παρούσα μελέτη- αφορά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στα ανθρώπινα
5 όργανα και σε πολύ μικρότερο στους ιστούς και στα κύτταρα. Έτσι εξηγείται και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και η πρακτική σημασία του θέματος που αποτελεί αντικείμενο της συγκεκριμένης μελέτης. Β. ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ Β.1. Ιστορία των μεταμοσχεύσεων Οι μεταμοσχεύσεις αποτελούν μια πρωτοποριακή μέθοδο της παρεμβατικής ιατρικής. Πριν από εξήντα χρόνια για κάποιον που είχε ελαττωματικά όργανα, είτε λόγω ασθένειας είτε λόγω πενιχρών γενετικών καταβολών, η μόνη ελπίδα του ήταν η φαρμακευτική θεραπεία. Η ραγδαία ωστόσο εξέλιξη του τομέα των μεταμοσχεύσεων τις τελευταίες δεκαετίες καθώς και το πόσο σημαντικό είναι το επίτευγμα της ανθρώπινης γνώσης και της επιστημονικής εξέλιξης, είχε σαν αποτέλεσμα ο τομέας αυτός της ιατρικής και η συναφής έρευνα (η ανοσοκαταστολή) να βραβευθούν τρεις φορές με το βραβείο Nobel. Η ιδέα της μεταμόσχευσης, της αντικατάστασης δηλαδή νοσούντων οργάνων ή ιστών με άλλα υγιή τα οποία προέρχονται είτε από τον ίδιο τον οργανισμό είτε από κάποιον συγγενή και συμβατό δότη, είτε από κάποιο άλλο συναφές είδος, αλλά ακόμα και από κάποιο μηχανικό όργανο είναι παλαιά και εμφανίζεται με εναλλασσόμενες μορφές κατά περιόδους. Μυθολογικές εκφράσεις αυτής της ιδέας εμφανίζονται σε θρύλους και ιστορίες του παρελθόντος και άλλοτε παίρνουν το χαρακτήρα επιστημονικής φαντασίας. Πρόσφατα ωστόσο έχουν μεταμορφώσει το όνειρο σε καθιερωμένη πλέον κλινική πρακτική. Οι άνθρωποι όλων των εποχών είχαν την προσδοκία να αντικαταστήσουν τα φθαρμένα όργανά τους με νέα υγιή, για την εξασφάλιση όχι μόνο μακροζωίας αλλά κυρίως καλύτερης ποιότητας ζωής. Τα πρώτα στοιχεία που θα μπορούσαν σήμερα να αξιολογηθούν ως μεταμόσχευση, και μάλιστα "αυτομεταμόσχευση", αναφέρονται στην ελληνική μυθολογία με πρωταγωνιστή τον Προμηθέα ο οποίος, παρόλο που ο αετός του κατασπάραζε το ήπαρ, δεν πέθαινε γιατί το ήπαρ αναπλασσόταν στη διάρκεια της νύχτας. Αναφορές στη διαδικασία που σήμερα αξιολογείται ως μεταμόσχευση οργάνων συναντώνται και στην ελληνική μυθολογία. Ο μύθος του Δαίδαλου και του Ίκαρου αποτελεί κλασικό παράδειγμα από την Αρχαία Ελληνική Μυθολογία σχετικά με την εμφύτευση τεχνητών οργάνων, των κέρινων φτερών, που ναι μεν στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν αποσκοπούσε στην επίτευξη των σημερινών στόχων όπως η μακροβιότητα και η ποιότητα ζωής του ασθενούς, αλλά προσέδιδε στον άνθρωπο
6 ιδιότητες πέραν των φυσιολογικών. Κατά την περίοδο της αρχαιότητος στην Ελλάδα οι σημαντικότερες αναφορές στη μεταμόσχευση εμφανίζονται στο έργο του Γαληνού. Παράλληλα στην Ινδία το 700 πχ, στο κείμενο "Suschouta Shamita" περιγράφονται μεταμοσχεύσεις ιστών και αυτομεταμοσχεύσεις δέρματος, ενώ και άλλες αναφορές πιο κοντινές με την ιατρική πραγματικότητα υπάρχουν σε αρχαία Ινδικά και Κινεζικά κείμενα 1. Το πρόβλημα της φθαρτότητας των ανθρωπίνων οργάνων και της αντικατάστασης αυτών δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η πρώτη αναφορά, αν και δεν αποτελεί αντιπροσωπευτικό περιστατικό, χρονολογείται στην εποχή της γέννησης της πίστης όταν ο ίδιος ο Ιησούς παρεμβαίνει και επανακολλά το δεξιό αυτί ενός υπηρέτη. Έπειτα οι Άγιοι Ανάργυροι, Κοσμάς και Δαμιανός, προστάτες της ιατρικής πραγματοποίησαν θεωρητικά την πρώτη μεταμόσχευση από νεκρό δότη. Η παράδοση τους θέλει, αφού πρώτα προσευχήθηκαν με ευλάβεια, να ακρωτηριάζουν το άρρωστο πόδι ενός Χριστιανού, τοποθετώντας στη θέση του το πόδι ενός ήδη νεκρού Μαυριτανού 2. Περνώντας από τους θρύλους στην ιστορία, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η ιατρική επιστήμη συνάντησε δυσκολίες απαγορεύσεων και διώξεων. Η Ιερά Εξέταση και η κοινωνία ευρύτερα διακατεχόταν από μεταφυσικές προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες οπότε και δεν υπήρχαν περιθώρια για ιατρικές πράξεις μεταμοσχεύσεων. Όσον αφορά στον 20ο αιώνα, οι μεταμοσχεύσεις γνώρισαν σημαντική πρόοδο όταν ο Γάλλος ερευνητής Alexis Carrel το 1902 στη Λυών, προσέγγισε το θέμα συστηματικά και έλυσε το πρόβλημα των ανεξέλεγκτων θρομβώσεων και της ανεπαρκούς κυκλοφορίας των μοσχευμάτων με την επινόηση της αγγειακής αναστόμωσης. Μετά από μια περίοδο στασιμότητας, το 1923 ο Carlos Williamson υποστήριξε ότι όλη η επιτυχία των μεταμοσχεύσεων δεν στηρίζεται μόνο στη χειρουργική τεχνική, αλλά και στους ανοσοβιολογικούς παράγοντες που προσδιορίζουν την αποδοχή ή την απόρριψη του οργάνου από το λήπτη. Στα 1933 ο Ρώσος χειρουργός Yuri Voronoy προσπάθησε, χωρίς επιτυχία, να μεταμοσχεύσει ένα πτωματικό νεφρό σε ασθενή με οξεία νεφρική ανεπάρκεια. Η πιο σημαντική χρονολογία στην ιστορία των μεταμοσχεύσεων είναι το έτος 1954, όταν ο J. Murray ο οποίος το 1990 βραβεύτηκε με το βραβείο Nobel έκανε στη 1 Βλ. Magner, The Great medical traditions of India and China, a history of medicine, New York Marcel Dekker INC, 1992, σελ. 43 2 Βλ. Δ. Τακούδα, Μεταμοσχεύσεις οργάνων: Από το μύθο στην πραγματικότητα, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Μεταμοσχεύσεις, εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 3.
7 Βοστόνη την πρώτη επιτυχή νεφρική μεταμόσχευση μεταξύ μονοωογενών διδύμων, παρακάμπτοντας έτσι το πρόβλημα της απόρριψης. Η δεύτερη πιο σημαντική ημερομηνία είναι το 1967 όταν ο Christian Barnard πραγματοποίησε στο Cape Town την πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς. Το ίδιο έτος στο Denver του Κολοράντο ο Th. Starzl έκανε την πρώτη επιτυχή μεταμόσχευση ήπατος. Λίγο νωρίτερα, το 1966 οι Kelly και Lillehei κατάφεραν να μεταμοσχεύσουν πάγκρεας και δεκαπέντε χρόνια αργότερα ο Reitz έκανε την πρώτη επιτυχή μεταμόσχευση καρδιάς και πνευμόνων ταυτόχρονα. Το πρόβλημα της απόρριψης οργάνων ξεπεράστηκε το 1960 με δύο σημαντικές ανακαλύψεις στον τομέα της ανοσοκαταστολής οπότε εισήχθη στην κλινική θεραπευτική η αζαθειοπρίνη και κυρίως το 1980 με τη χρήση της κυκλοσπορίνης-α. Με την τελευταία ανέβηκαν κατακόρυφα τα ποσοστά επιτυχίας των νεφρικών μεταμοσχεύσεων και άνοιξε ο δρόμος και για άλλες μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων όπως ήπατος, καρδιάς, παγκρέατος κλπ. Η πρόοδος της τεχνολογίας οδήγησε επίσης στην έννοια του "εγκεφαλικού θανάτου" που άνοιξε το πεδίο των πτωματικών μεταμοσχεύσεων, εκείνων δηλαδή που αξιοποιούν τα όργανα ήδη νεκρών ατόμων. Για να γίνουν όλα τα ανωτέρω χρειάστηκε να επαναπροσδιοριστεί ιατρικά το γεγονός του βιολογικού θανάτου του ανθρώπου, που μέχρι εκείνη τη στιγμή προσδιοριζόταν από την παύση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας και να καθιερωθούν συγκεκριμένες εξετάσεις για τη διαπίστωση του εγκεφαλικού θανάτου, τέτοιες που να μην επιδέχονται καμία αμφισβήτηση. Αυτό συνέβη το 1968 με την καθιέρωση των κριτηρίων και της διαδικασίας διαγνώσεως του εγκεφαλικού θανάτου από μία επιτροπή του Πανεπιστημίου Harvard. Ωστόσο με την εξέλιξη και την πρόοδο της τεχνολογίας, τα κριτήρια τροποποιούνται και προσαρμόζονται. Έτσι, προέκυψαν τα κριτήρια του Stanford και της Minnesota το 1971. Ωστόσο, από το 1968 που προσδιορίστηκαν τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου και μετά, οι μεταμοσχεύσεις καθιερώθηκαν ως θεραπευτική χειρουργική τεχνική 3. Β.2. Οι μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα σήμερα: Στατιστικά στοιχεία και βασικά χαρακτηριστικά του ισχύοντος νομικού πλαισίου Στην Ελλάδα η πρώτη επιτυχής πτωματική μεταμόσχευση νεφρού έγινε στη Θεσσαλονίκη το 1968 και από ζώντα δότη το 1970. Οι καρδιακές μεταμοσχεύσεις 3 Βλ. Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων Μέλη»- Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας και ζωής. Κέντρο Βιοιατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σελ. 17-22 και www. Pemptousia.gr/2012/02/ιστορία-των-μεταμοσχεύσεων/
8 ξεκίνησαν το 1990, ωστόσο οι πρώτες απόπειρες δεν στέφθηκαν με επιτυχία, καθώς οι ασθενείς υπέκυψαν στις συνέπειες των μετεγχειρητικών επιπλοκών. Η χώρα μας διαθέτει σήμερα πλέον αξιόλογο εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό και ιατρούς ικανούς να διενεργήσουν επιτυχώς δύσκολες επεμβάσεις μεταμόσχευσης. Στη χώρα μας τα ποσοστά των μεταμοσχεύσεων είναι εξαιρετικά χαμηλά συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ενδεικτικά, κατά το έτος 2009 ήταν εγγεγραμμένοι στη λίστα αναμονής του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ) για νεφρό, 983 υποψήφιοι ενώ το ίδιο έτος πραγματοποιήθηκαν μόλις 116 μεταμοσχεύσεις νεφρού. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν 33 μεταμοσχεύσεις ήπατος ενώ οι υποψήφιοι λήπτες ήταν 50, 8 μεταμοσχεύσεις καρδιάς ενώ οι υποψήφιοι ανέρχονταν στους 21 και 3 μεταμοσχεύσεις πνεύμονα με λίστα 6 υποψηφίων 4. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται μερικά συγκριτικά στοιχεία χωρών με τον ίδιο πληθυσμό με την Ελλάδα, για το 2009. Πίνακας 1. Μεταμοσχεύσεις σε 4 συγκρίσιμες, πληθυσμιακά, χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2009 Ελλάδα Τσεχία Πορτογαλία Βέλγιο Πληθυσμός 11.2 10.5 10.6 10.8 Αξιοποιήσιμοι Δότες (αεπ) 71 (6.3) 200 (19) 329 (31) 285 (26.4) Μεταμοσχεύσεις Νεφρού 116 346 531 428 Μεταμοσχεύσεις Ηπατος 33 102 254 222 Μεταμοσχεύσεις Καρδιάς 8 80 47 68 Μεταμοσχεύσεις Πνεύμονα 3 22 11 90 Λίστα Αναμονής για Νεφρό 983 590 2111 866 Λίστα Αναμονής για ~40-50* 72 133 191 Ήπαρ Λίστα Αναμονής για 21 79 19 58 Καρδιά Λίστα Αναμονής για Πνεύμονα 6 41 16 95 Πίνακας 1, πηγή www.eom.gr *ο ακριβής αριθμός δεν ήταν διαθέσιμος στον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων Μία απλή ανάγνωση του πιο πάνω πίνακα είναι αρκετή για να καταλάβουμε πόσο πίσω είναι η χώρα μας στα ποσοστά των μεταμοσχεύσεων. Ο Δείκτης Δωρεάς Οργάνων (ΔΔΟ) που υποδηλώνει τον αριθμό των δοτών ανά εκατομμύριο πληθυσμού, ήταν το 2011 στην Ελλάδα 4,4 ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος ανέρχονταν στο 16,1. Το γεγονός 4 Βλ. Διαδικτυακή σελίδα Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων www.eom.gr
9 ότι στη χώρα μας καταγράφονται σήμερα μόλις 4,4 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού, ενώ στην Ισπανία που κατέχει πανευρωπαϊκά την 1 η θέση η αναλογία είναι 35 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού και στην Πορτογαλία που έπεται 31 δότες και το γεγονός ότι η άρνηση των συγγενών να παράσχουν την επιθυμητή συναίνεση καλύπτει διαχρονικά το 50% των αιτίων μη χρησιμοποίησης δυνητικών δοτών οργάνων 5, αποδεικνύει την αποτυχία του συστήματος οργάνωσης των πτωματικών μεταμοσχεύσεων στην Ελλάδα. Είναι πράγματι πολύ θλιβερό, η χώρα μας που κατέχει την επαίσχυντη πρώτη θέση σε αριθμό τροχαίων ατυχημάτων, να κατέχει την τελευταία θέση πανευρωπαϊκά σε αριθμό πραγματοποιούμενων μεταμοσχεύσεων, παρά το γεγονός ότι πρωτοστάτησε τόσο από ιατρικής όσο και από νομικής άποψης στη θεραπευτική αυτής μέθοδο, ενώ χώρες που ξεκίνησαν μεταμοσχευτικά προγράμματα μετά το 2002, όπως η Λετονία, η Λιθουανία και η Πολωνία να μας έχουν ξεπεράσει 6. Το θέμα των μεταμοσχεύσεων επιχειρήθηκε να ρυθμιστεί νομοθετικά για πρώτη φορά με το ν. 821/1978 «περί αφαιρέσεων και μεταμοσχεύσεων βιολογικών ουσιών ανθρώπινης προελεύσεως» 7. Ακολούθησαν οι ν. 1383/1983 και 2737/1999, για να φτάσουμε αισίως στον ισχύοντα πλέον ν. 3984/2011. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, που διαμορφώθηκε με γνώμονα την αύξηση των διαθεσίμων μοσχευμάτων και την αποτροπή οποιασδήποτε εμπορευματοποίησης αυτών, στηρίζεται στις ίδιες αρχές με τον προηγούμενο νόμο και διαπνέεται από ανάλογο, αλτρουιστικό χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στα βασικά χαρακτηριστικά του ισχύοντος για τις μεταμοσχεύσεις ν. 3984/2011: ο ν. 3984/2011 στηρίζεται στις ίδιες γενικές αρχές με τον προισχύσαντα ν. 2737/1999. Η διενέργεια μεταμοσχεύσεων επιτρέπεται αποκλειστικά για θεραπευτικούς σκοπούς (άρθ. 4 παρ. 1), ενώ απαγορεύεται η παροχή οποιουδήποτε οικονομικού ανταλλάγματος που να συνδέεται με τη διαδικασία αυτή (άρθ. 5 παρ. 1). Με το νέο νόμο εισάγονται και κάποιες καινοτομίες οι οποίες είναι προσανατολισμένες προς την αύξηση των διαθέσιμων μοσχευμάτων, και κατ αποτέλεσμα των μεταμοσχεύσεων. Οι σημαντικότερες καινοτομίες αφορούν: α) τη διεύρυνση του κύκλου των δυνητικών δοτών με την προσθήκη τόσο αυτών που συμβιώνουν (τουλάχιστον για τρία χρόνια) με σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο ν. 3719/2008 (άρθρ. 8 παρ. 2 περ. β) την πρόβλεψη του λεγόμενου «συναισθηματικού δότη» (άρθρ. 8 παρ. 1 5 Βλ. Β.Γ. Παπαδημητρίου, «Ιατρική δεοντολογία και κοινωνική ηθική των μεταμοσχεύσεων ιστών και οργάνων», Αθήνα 1998, εκδ. Παρισιάνου, σελ. 15. 6 Βλ. www.eom.gr 7 Βλ. Α. Βάρκα- Αδάμη, Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων, εκδ. Αντ. Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 1993, σελ. 28
10 περ. ε), γ) την καθιέρωση ανιδιοτελών κινήτρων για τη δωρεά οργάνου στις εν ζωή μεταμοσχεύσεις (άρθρ. 8 παρ. 1 περ. στ και ζ) και δ) την καθιέρωση του συστήματος της μη αντίρρησης του ενήλικου δότη στις πτωματικές μεταμοσχεύσεις (άρθρ. 9 παρ. 2 όπως ίσχυε αρχικά και πριν την αλλαγή με το άρθρο 55 παρ. 4 του ν. 4075/2012). Όσον αφορά στη διεύρυνση του κύκλου των δυνητικών δοτών θα πρέπει να πούμε πως πρόκειται για μια νομική εισαγωγή, η οποία υπαγορεύτηκε κατά βάση από τις κοινωνικές συνθήκες, τις επιταγές της σύγχρονης εποχής αλλά και τις τροποποιήσεις που έχει υποστεί η παραδοσιακή μορφή του γάμου και της οικογένειας. Το σύμφωνο συμβίωσης έχει πλέον εξομοιωθεί νομικά με το γάμο, οπότε θα ήταν τουλάχιστον παράλογο να επιτρέπεται η μεταμόσχευση ζώντων μεταξύ συζύγων και να μην επιτρέπεται για τους συμβιούντες του συμφώνου. Επιπλέον, όσον αφορά στους "συναισθηματικούς" δότες, πρόκειται για μια πιο περίπλοκη περίπτωση. Ο νόμος αναφέρει συγκεκριμένα: «Η αφαίρεση οργάνων από ζώντα δότη επιτρέπεται μόνον όταν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση. σε πρόσωπο με το οποίο έχει προσωπική σχέση και συνδέεται συναισθηματικά». Ο νομοθέτης προέβη στη συγκεκριμένη ρύθμιση, γιατί θεώρησε πως εφόσον συντρέχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις της προσωπικής σχέσης και του συναισθηματικού δεσμού, δεν θα είναι δυνατόν να υπάρξουν οικονομικές συναλλαγές ανάμεσα στα εμπλεκόμενα στη διαδικασία άτομα παρά μόνο αισθήματα αγάπης, ενδιαφέροντος και αλληλεγγύης που θα αποτελούν το κίνητρο για την προσφορά. Υπ αυτή την έννοια, μία τέτοια νομοθετική πρόβλεψη μοιάζει καθόλα δικαιολογημένη. Εφόσον η προσφορά οργάνου θα είναι μια προσφορά αγάπης προς το συνάνθρωπο και θα γίνεται με αλτρουιστικά κίνητρα, ποιος ο λόγος να απαγορευθεί; Ωστόσο, ζήτημα αποτέλεσε ο τρόπος με τον οποίο θα διαπιστώνεται νομικά η εν λόγω σχέση και ο δυνατός συναισθηματικός δεσμός δότη- λήπτη προκειμένου να επιτρέπεται η εν λόγω ρύθμιση. Πώς θα διασφαλίζεται το αλτρουιστικό κίνητρο και θα αποκλείονται παράνομες οικονομικές συναλλαγές ή εκβιαστικά διλήμματα (πχ. η κοινωνία θεωρεί πως η σχέση αδερφών είναι σχέση αγάπης και συναισθήματος και ως τέτοια είναι καθόλα φυσιολογικό ο ένας αδερφός να δωρίζει όργανο στον άλλο. Αν ωστόσο κάποιος δεν επιθυμεί να δωρίσει όργανο σε αδερφό, πως είμαστε σίγουροι ότι δεν θα σύρεται στη συγκεκριμένη πράξη κάτω από την πίεση της κοινωνικής κατακραυγής;). Τη λύσηεχέγγυο δίνει ο νομοθέτης στο β εδάφιο της ίδιας περιόδου της παραγράφου όπου προβλέπει ότι: «Στην περίπτωση αυτή απαιτείται άδεια με δικαστική απόφαση, που εκδίδεται με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, ύστερα από έλεγχο όλων των προϋποθέσεων αφαίρεσης οργάνου από ζώντα πρόσωπο και επιπλέον της ψυχικής υγείας
11 του δυνητικού δότη, της προσωπικής σχέσης και του συναισθηματικού δεσμού του με τον υποψήφιο λήπτη, όπως και της ανιδιοτέλειας της προσφοράς». Απ όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι πρόκειται για μία ρύθμιση η οποία είναι μεν στο πνεύμα του αλτρουισμού που διέπει τη διαδικασία των μεταμοσχεύσεων, απαιτεί ωστόσο προσοχή και επαγρύπνηση του νομοθέτη καθώς δημιουργεί πεδίο που διευκολύνει πιθανή εμπορία οργάνων αλλά και ψυχικό εκβιασμό υποψηφίων δοτών. Όσον αφορά στην καθιέρωση ανιδιοτελών κινήτρων για τη δωρεά οργάνου στις εν ζωή μεταμοσχεύσεις (άρθρ. 8 παρ. 1 περ. στ και ζ), ο νόμος προβλέπει συγκεκριμένα ότι : Η αφαίρεση οργάνων από ζώντα δότη επιτρέπεται μόνον όταν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση:. αν ο σύζυγος ή συγγενής με τον ανωτέρω βαθμό συγγένειας, ασθενούς, που χρήζει μεταμόσχευσης, επιθυμούν να κάνουν δωρεά του αναγκαίου οργάνου, αλλά δεν υπάρχει ιστοσυμβατότητα, πραγματοποιείται η αφαίρεση του οργάνου και ταυτόχρονα ο ασθενής προτάσσεται στην κατάταξη στο Εθνικό Μητρώο (και).εάν δεν υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ δύο υποψήφιων ληπτών μοσχεύματος και του ζώντα συζύγου τους ή συγγενή τους με βαθμό συγγένειας ως άνω, αλλά υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ του ενός υποψήφιου λήπτη και του ζώντα συζύγου ή συγγενή του άλλου, επιτρέπεται η δωρεά οργάνων αμοιβαία, με απόφαση του Εθνικού Οργανισμού μεταμοσχεύσεων». Πρόκειται για δύο περιπτώσεις με τις οποίες προσπερνάται ο «σκόπελος» της ιστοσυμβατότητας. Όπως είναι γνωστό, προκειμένου να προχωρήσει μια μεταμόσχευση θα πρέπει να υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ του λήπτη και του δότη. Η συγκεκριμένη ιδιότητα δεν εξασφαλίζεται πάντα ελέω συγγένειας, καθώς δεν είναι απόλυτο πως -ακόμα και οι πρώτου βαθμού- συγγενείς θα είναι ιστοσυμβατοί μεταξύ τους 8. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μέχρι πρόσφατα, συγγενείς που επιθυμούσαν να δωρίσουν όργανο τους προκειμένου να σώσουν τον άνθρωπο τους, να αποτρέπονται λόγω γενετικής αδυναμίας. Έτσι, προβλέπεται πλέον η «χιαστή» δωρεά, δηλαδή η ανταλλαγή οργάνων μεταξύ ιστοσυμβατών δοτών και ληπτών αλλά και η δωρεά η οποία δεν οδηγεί μεν σε άμεση μεταμόσχευση του επιθυμητού λήπτη αλλά σε πρόκριση του στη λίστα του ΕΟΜ και άρα σε αύξηση των πιθανοτήτων λήψης μοσχεύματος από άλλον ιστοσυμβατό δότη. Και οι δύο πρακτικές θα μπορούσε να πει κανείς πως χαιρετίζονται θετικά καθώς αφενός κινούνται στο πνεύμα του αλτρουισμού και αφετέρου αυξάνουν τα μοσχεύματα με τρόπο καθόλα θεμιτό. 8 Βλ. Δ. Τακούδα, ό.π. σελ. 5 επ.
12 Τέλος, η πλέον σημαντική αλλαγή που προσπάθησε να εισαγάγει ο νέος νόμος ήταν η καθιέρωση του συστήματος της (μη) αντίρρησης του ενηλίκου δότη στις μεταθανάτιες μεταμοσχεύσεις (ή αλλιώς, μεταμοσχεύσεις από πτωματικό δότη). Στο άρθρο 9 παρ. 2, όπως αρχικά διατυπώθηκε, ο νομοθέτης προέβλεπε ότι: «Η αφαίρεση ενός ή περισσότερων οργάνων από ενήλικο, θανόν πρόσωπο πραγματοποιείται εφόσον, όσο ζούσε, δεν είχε εκφράσει την αντίθεση του σύμφωνα με την παράγραφο 3». Η μη έκφραση εν ζωή της αντίθεσης στη μεταμόσχευση θα εκλαμβάνονταν ως τεκμαιρόμενη συναίνεση οπότε και στην περίπτωση θανάτου και εφόσον τα όργανα ήταν σε κατάσταση να αποτελέσουν μοσχεύματα- θα διενεργούνταν μεταμόσχευση χωρίς οποιαδήποτε άλλη προϋπόθεση. Αυτή ήταν η αρχική πρόθεση και το πνεύμα του νομοθέτη το οποίο διαφοροποιούνταν εντελώς από αυτό του ν. 2737/1999, ο οποίος για τη διενέργεια μεταμόσχευσης από πτωματικό δότη απαιτούσε τη ρητή συναίνεση αυτού πριν από το θάνατο του. Όμως με το άρθρο 55 παρ. 4 του ν. 4075/2012 ο νομοθέτης ανέτρεψε και πάλι το όλο πνεύμα της διάταξης και μάλιστα έκανε και ένα "πισωγύρισμα" σε σχέση με τον προϊσχύσαντα νόμο καθώς έθεσε ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη μεταμόσχευση -σε περίπτωση (μη) ρητής συναίνεσης- τη ρητή συναίνεση της οικογένειας του θανόντος. Ενώ, δηλαδή ο ν. 2737/1999 εμμέσως πλην σαφώς βασιζόταν στην έλλειψη αντίθεσης των συγγενών, ο ισχύον πλέον νόμος απαιτεί ρητή συναίνεση. Και όλα αυτά τη στιγμή που πρώτη επιδίωξη ήταν η «παράκαμψη» του συγγενικού περιβάλλοντος! Ο νομοθέτης, φοβούμενος αντιδράσεις από μέρος της κοινωνίας και της Εκκλησίας, φαίνεται να οπισθοχώρησε ατάκτως και κλόνισε με αυτές τις παλινωδίες, ακόμα περισσότερο την εμπιστοσύνη των πολιτών στο θεσμό των μεταμοσχεύσεων 9. Β.3.Μεταμοσχευτικός τουρισμός (Transplant Tourism) Ως "μεταμοσχευτικός τουρισμός" σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Κωνσταντινούπολης, η οποία έλαβε χώρα την άνοιξη του 2008 στην ομώνυμη πόλη 10 (οπότε και σ αυτή ορίστηκαν επακριβώς οι έννοιες της «εμπορίας οργάνων», της «μεταμοσχευτικής διαφήμισης» και του «μεταμοσχευτικού τουρισμού») ορίζεται η μετακίνηση οργάνων, δοτών, ληπτών ή επαγγελματιών των μεταμοσχεύσεων διαμέσου των συνόρων για μεταμοσχευτικούς σκοπούς, με την προϋπόθεση ότι τελείται εμπόριο οργάνων ή ότι τα όργανα, οι επαγγελματίες και τα μεταμοσχευτικά κέντρα που έχουν ως 9 Βλ. Α. Δαλακούρα- Ι. Ζησιού, Η μεταμόσχευση από πτωματικό δότη και ο ρόλος του συγγενικού περιβάλλοντος, Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου, Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σελ. 100-101. 10 Βλ. Steering Committee of Instanbul Summit, Organ Trafficking and transplant tourism and commercialism:the Declaration of Istanbul, The Lancet 2008, Vol. 372, σελ. 5.
13 προορισμό να προμηθεύουν τους ασθενείς με μοσχεύματα τα οποία προέρχονται από το εξωτερικό, υποβιβάζουν την ικανότητα της χώρας να παρέχει μεταμοσχευτικές υπηρεσίες στον πληθυσμό της. Η παγκόσμια έλλειψη οργάνων προς μεταμόσχευση, τα ελαστικά κατά τόπους εθνικά δίκαια αλλά και η ευκολία στην επικοινωνία και τη συνεννόηση μέσω του παγκόσμιου ιστού (ίντερνετ) οδήγησαν τα τελευταία χρόνια στη γιγάντωση του φαινομένου του μεταμοσχευτικού τουρισμού. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν εξαθλιωμένοι σε χώρες του τρίτου κόσμου είναι έτοιμοι να πουλήσουν όργανα τους (κατά βάση το νεφρό τους) προκειμένου να επιβιώσουν, κατέστησαν τον μεταμοσχευτικό τουρισμό ένα παγκόσμιο, δυσεπίλυτο πρόβλημα. Αν και η αγοραπωλησία ανθρωπίνων οργάνων είναι κάτι που απαγορεύεται σε παγκόσμιο επίπεδο (με εξαίρεση το Ιράν όπου έχει νομιμοποιηθεί) εντούτοις υπάρχουν χώρες του τρίτου κόσμου που έχουν εξαιρετικά ελαστικό νομικό πλαίσιο όσον αφορά στο συγκεκριμένο θέμα και αποτελούν «παραδείσους» τόσο για κάθε υποψήφιο αγοραστή που χρειάζεται μόσχευμα για να σωθεί όσο και γι αυτούς που θέλουν να εμπλακούν στην αγοραπωλησία για να αποκομίσουν χρηματικό όφελος (βλ. τρίτους μεσάζοντες, γιατρούς κλπ). Χώρες όπως η Ινδία, η Κίνα, το Μπαγκλαντές και το Πακιστάν αποτελούν τέτοιους μεταμοσχευτικούς προορισμούς 11. Πρόκειται για χώρες με εξαιρετικά χαμηλό βιοτικό επίπεδο των οποίων οι κάτοικοι "φυτοζωούν" και έτσι συνιστούν κοινωνικά αποκλεισμένες ευπαθείς ομάδες πληθυσμού, εύκολους στόχους εμπορευματοποίησης ανθρωπίνων οργάνων 12. Εφόσον λοιπόν στις εν λόγω χώρες υπάρχει μεγάλη προσφορά υποψηφίων δοτών (και άρα μοσχευμάτων) αλλά και ένα ανεκτικό νομικό σύστημα το οποίο εμμέσως στηρίζει την κατάσταση, δημιουργείται ανάλογα και ένα «κύμα» υποψηφίων ληπτών οι οποίοι διαθέτουν τα χρήματα και είναι διατεθειμένοι να ταξιδέψουν χιλιάδες χιλιόμετρα προκειμένου να αποκτήσουν το μόσχευμα που θα τους σώσει. Στην περίπτωση του μεταμοσχευτικού τουρισμού απαραίτητο «συστατικό» είναι οι τρίτοι- μεσάζοντες. Η διεθνής μετακίνηση των δυνητικών ληπτών οργανώνεται και διευκολύνεται κατά βάση από ενδιάμεσους και παρόχους υγειονομικών υπηρεσιών οι οποίοι αφενός κανονίζουν τα ταξίδια και αφετέρου 11 Βλ. I. Glenn Cohen, Transplant Tourism: The Ethics and Regulation of International Markets for Organs, Global health and the Law, Spring 2013, σελ. 269 επ. 12 Βλ. Κ. Κοσμάτου, Οι «ευπαθείς» ή «κοινωνικά αποκλεισμένες» ομάδες του πληθυσμού ως θύματα της εμπορευματοποίησης ανθρωπίνων οργάνων, ΠοινΔικ 2005, σελ. 348 επ.
14 «στρατολογούν» τους υποψήφιους δότες, πάντα βέβαια με το αζημίωτο 13. Ο τουρισμός για εύρεση μοσχευμάτων καταστρατηγεί την αρχή της ισότητας, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δίκαιη πρόσβαση στην αναγκαία ιατρική περίθαλψη. Στρέφεται κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και υποβιβάζει τον άνθρωπο σε πράγμα-ανταλλακτικό. Γιγαντώνει τις οικονομικές και τις κοινωνικές ανισότητες και ουσιαστικά κάνει τους φτωχούς, τους έγχρωμους, τις γυναίκες και κάθε ευπαθή ομάδα, υποχείριο των πλουσίων, των λευκών, των αντρών και των ισχυρών αυτού του κόσμου, κατ αντιστοιχία. Στην Ελλάδα, το προϊσχύσαν νομικό καθεστώς είχε ουσιαστικά στο απυρόβλητο όσους ταξίδευαν σε άλλες χώρες για να εξασφαλίσουν μόσχευμα και να μεταμοσχευθούν εκεί, μιας και όταν επέστρεφαν στην ελληνική επικράτεια για μεταμοσχευτική φροντίδα, παρέμεναν ατιμώρητοι. Με τον νέο νόμο αυτό άλλαξε. Όπως θα αναλυθεί παρακάτω, ο νομοθέτης με το ν. 3984/2011 εισήγαγε την αρχή της παγκόσμιας δικαιοσύνης, βάζοντας φρένο στην εξάπλωση του φαινομένου. Έτσι πλέον, κάθε ημεδαπός ή αλλοδαπός που θα φεύγει στο εξωτερικό «προς άγραν» μοσχεύματος, θα τιμωρείται με βάση το ελληνικό δίκαιο ακόμα και αν το αδίκημα διεπράχθη στο εξωτερικό, καθώς πλέον τα ελληνικά δικαστήρια έχουν διεθνή δικαιοδοσία για το έγκλημα της εμπορίας οργάνων. Γ. Αίτια εμφάνισης και "άνθισης" του φαινομένου της εμπορίας οργάνων και σύγχρονη πραγματικότητα Το φαινόμενο της εμπορίας οργάνων έκανε την εμφάνιση του όταν η ζήτηση οργάνων ξεπέρασε κατά πολύ την υπάρχουσα προσφορά 14. Η έλλειψη μοσχευμάτων αλλά και οι χρονοβόρες διαδικασίες απόκτησης των υπαρχόντων μέσω των Εθνικών Οργανισμών Μεταμοσχεύσεων τα κατέστησαν «αντικείμενα πόθου» για όλους εκείνους τους ασθενείς των οποίων η επιβίωση αλλά και η ποιότητα ζωής, εξαρτώνταν άμεσα από μία μεταμόσχευση. Όπως ήταν φυσικό, δεν άργησε ν αναπτυχθεί μία «μαύρη αγορά» γύρω από τις μεταμοσχεύσεις καθώς υπήρχαν όλα τα απαραίτητα συστατικά: απελπισμένοι και οικονομικά εξαθλιωμένοι άνθρωποι που για την επιβίωση τους ξεπουλάνε τα όργανα τους σε εξευτελιστικές τιμές, εξίσου απελπισμένοι υποψήφιοι λήπτες μοσχευμάτων που διατίθενται να δώσουν τεράστια ποσά για ν αποκτήσουν το 13 Βλ. Yosuke Shimazono, The state of the international organ trade: a provisional picture based on integration of available information, Bulletin of the World Health Organization, December 2007, 85 (12), Public Health reviews, σελ. 955 επ. 14 Βλ. Β. Πλιώτα, Παράνομη διακίνηση οργάνων σώματος, Ποινικό Δίκαιο σήμερα, Μέσο προστασίας ή μέσο ελευθερίας; Σε Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 200 επ.
15 πολυπόθητο μόσχευμα, και στη μέση αυτοί που δεν διστάζουν να οργανώσουν το «αλισβερίσι» προκειμένου να πλουτίσουν, εκμεταλλευόμενοι αμφότερους τους παραπάνω. Αυτή ακριβώς η ιδιαιτερότητα των μεταμοσχεύσεων έναντι όλων των λοιπών χειρουργικών επεμβάσεων, η αναγκαία δηλαδή εμπλοκή δύο προσώπων με ουσιαστική αλληλεξάρτηση του ενός από το άλλο, σε συνδυασμό με τις παγκόσμιες οικονομικές ανισότητες που καθιστούν ολόκληρους λαούς έρμαια οικονομικής εκμετάλλευσης συντείνουν στην έξαρση του φαινομένου. Συγκεκριμένα, το εμπόριο οργάνων ανθεί στις αναπτυσσόμενες χώρες όπως στην Ινδία, στο Πακιστάν, στην Κίνα και τη Βραζιλία αλλά και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης 15. Αγοραστές των οργάνων είναι χώρες του δυτικού ανεπτυγμένου κόσμου όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, ο Καναδάς αλλά και χώρες της Ευρώπης. Πρόκειται για τον λεγόμενο «μεταμοσχευτικό τουρισμό» που εξετάσθηκε πιο πάνω. Χαρακτηριστικό είναι ότι σε ορισμένες από τις χώρες-αγοραστές ο αριθμός μεταμοσχεύσεων που γίνεται σε υπηκόους τους σε τρίτες χώρες ξεπερνά αυτόν των μεταμοσχεύσεων που γίνονται στο εσωτερικό τους. Ένας από τους λόγους που βοήθησαν στην έξαρση του φαινομένου της εμπορίας οργάνων για μεταμόσχευση είναι και η τεράστια εξάπλωση του διαδικτύου. Μέσω του διαδικτύου και της ανωνυμίας που αυτό προσφέρει, κατάφεραν να οργανωθούν οι εμπλεκόμενοι παγκοσμίως και να δημιουργηθούν τεράστια δίκτυα διακίνησης οργάνων αλλά και ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση των οργάνων -σύγχρονα σκλαβοπάζαραστα οποία η πρόσβαση είναι εξαιρετικά εύκολη. Πληκτρολογώντας σε μια μηχανή αναζήτησης του διαδικτύου λέξεις-κλειδιά για την πώληση ανθρωπίνων οργάνων, μπορεί κανείς να βρει ακόμα και εταιρείες από διάφορα μέρη του κόσμου που προσφέρουν χρήματα για την αγορά οργάνων. Παράλληλα, με μια απλούστατη διαδικασία μπορεί ο καθένας να δηλώσει διαδικτυακά την πρόθεση του να πουλήσει κάποιο όργανο του και να βρει υποψηφίους πελάτες σε παγκόσμιο επίπεδο, κυριολεκτικά μέσα από το σπίτι του. Βέβαια, η ύπαρξη μηχανισμών που παρακολουθούν το ηλεκτρονικό έγκλημα, σε συνδυασμό με την επίπλαστη ανωνυμία που χαρακτηρίζει το διαδίκτυο (είναι γνωστό ότι είναι δυνατόν να εντοπιστούν τα ηλεκτρονικά ίχνη ακόμα και ανώνυμων χρηστών) συμβάλλουν στον εντοπισμό και την καταπολέμηση πολλών τέτοιων φαινομένων. Ωστόσο, η ώθηση που προσέφερε στην άνθιση του φαινομένου το διαδίκτυο, είναι αναμφισβήτητη. 15 Βλ. Yosuke Shimazono, ό.π.
16 Οι σύγχρονες διαστάσεις που έχει το φαινόμενο της εμπορίας οργάνων σώματος για μεταμόσχευση είναι δύσκολο να οριοθετηθούν. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), το παράνομο εμπόριο ανθρωπίνων οργάνων αντιστοιχεί στο 10% των μεταμοσχεύσεων που γίνονται παγκοσμίως 16. Ωστόσο τα επίσημα στοιχεία ίσως να μην είναι ενδεικτικά και η πραγματικότητα να απέχει πολύ. Η εμπορία οργάνων σώματος για μεταμόσχευση είναι μια διαδικασία που εκτός από τον παράνομο χαρακτήρα της επισείει έντονη ηθική κατακραυγή. Για το λόγο αυτό περιβάλλεται από εξαιρετική μυστικότητα. Δότες και λήπτες οργάνων στα πλαίσια της μαύρης αγοράς αποφεύγουν έστω και ανώνυμα- να καταγραφούν σε οποιαδήποτε στατιστική λίστα λόγω της κοινωνικής απόρριψης και του ψυχικού βάρους που κουβαλούν. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τη δεδομένη γιγάντωση της λαθρομετανάστευσης τις τελευταίες δεκαετίες, στα πλαίσια της οποίας εκατομμύρια εξαθλιωμένοι άνθρωποι είναι έτοιμοι να ξεπουλήσουν τα πάντα για να περάσουν στη «γη της επαγγελίας» που λέγεται Δύση, δίνουν το στίγμα της κατάστασης που επικρατεί σήμερα σε αυτό που αποκαλείται εμπόριο ανθρωπίνων οργάνων για μεταμόσχευση. Δ. Βασικές έννοιες: μεταμόσχευση, ανθρώπινο όργανο, εμπορία και οικονομικό αντάλλαγμα Προκειμένου να προχωρήσουμε στις αναλύσεις του δεύτερου και τρίτου μέρους, σκόπιμο είναι στο σημείο να εξετάσουμε και να ορίσουμε ορισμένες βασικές έννοιες του θεματικού πεδίου που μας απασχολεί. Ο ν. 3984/2011 ο οποίος τιτλοφορείται «Δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων και άλλες διατάξεις», δίνει στο άρθρο 3 υπό (ιζ) τον ορισμό της μεταμόσχευσης. Συγκεκριμένα, ως μεταμόσχευση κατά το νόμο νοείται η διαδικασία μέσω της οποίας επιχειρείται η αποκατάσταση ορισμένων λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος με τη μεταφορά ενός οργάνου από έναν δότη σε έναν λήπτη». Με έναν πιο σύνθετο ορισμό, ως μεταμόσχευση θα μπορούσε να οριστεί η χειρουργική επέμβαση που αποσκοπεί στο να μετεμφυτέψει σε ένα άτομο (λήπτη) ανθρώπινα όργανα που έχουν αφαιρεθεί από κάποιον άλλο (δότη) με συμβατή γενετική ταυτότητα. Ή αλλιώς: μεταμόσχευση είναι η αφαίρεση οργάνων (ή τμήματος αυτών) ενός οργανισμού, ζώντος ή αποθανόντος, από τη φυσική θέση και η εγχειρητική εμφύτευση τους σε άλλη θέση του σώματος του ιδίου ή άλλου ατόμου. Σε 16 Βλ. www.who.int/bulletin/volumes/85/1/07-020107/en
17 κάθε περίπτωση παρατηρούμε ότι πρόκειται για μία διαδικασία που ακολουθεί δύο στάδια: αρχικά αφαίρεση από τον δότη και στη συνέχεια μετεμφύτευση στον λήπτη. Σε αντίθεση με το ν. 2737/1999 για τις μεταμοσχεύσεις αλλά και το άρθρο 323 Α ΠΚ που δεν όριζαν καμία από τις βασικές έννοιες για την ανάλυση της νομοτυπικής μορφής των επιμέρους αδικημάτων, ο ν. 3984/2011 στο 3ο άρθρο του που τιτλοφορείται «Ορισμοί» δίνει υπό στοιχ. (η) και τον ορισμό του οργάνου. Με βάση το εν λόγω άρθρο: "όργανο είναι το διαφοροποιημένο μέρος του ανθρώπινου σώματος, που σχηματίζεται από διάφορους ιστούς και που διατηρεί τη δομή του, την αγγείωσή του και τη δυνατότητα του να αναπτύσσει φυσιολογικές λειτουργίες με σημαντικό επίπεδο αυτονομίας. Τα μέρη οργάνων θεωρείται επίσης ότι εμπίπτουν στον παρόντα ορισμό, εφόσον προορίζονται για τον ίδιο σκοπό όπως το πλήρες όργανο στο ανθρώπινο σώμα και πληρούν τις απαιτήσεις δομής και αγγείωση». Ο εννοιολογικός προσδιορισμός του οργάνου είναι απαραίτητος για την οριοθέτηση των εγκλημάτων της εμπορίας καθώς αποτελεί διαρθρωτικό στοιχείο όλων των σχετικών αντικειμενικών υποστάσεων. Μέχρι πρότινος, δημιουργούνταν πρόβλημα από το γεγονός ότι στα νομοθετικά κείμενα γίνονταν λόγος μόνο για όργανο και όχι για τα τμήματα αυτού πιθανότερα γιατί ο νομοθέτης αγνοούσε την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και τις μεταμοσχευτικές δυνατότητες που θα δημιουργούνταν στο μέλλον. Σήμερα, ωστόσο, με τη ρύθμιση του ν. 3984/2011 και για την ασφάλεια του δικαίου ορίζεται ρητά πως στον παρόντα νόμο εμπίπτουν και τα σχετικά με τα τμήματα των οργάνων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η έννοια του μοσχεύματος δεν ταυτίζεται με εκείνη του οργάνου αλλά είναι στενότερη. Αυτό συμβαίνει γιατί η αφαίρεση ενός οργάνου δεν συνεπάγεται εκ προοιμίου ότι αυτό προορίζεται για μεταμόσχευση. Αντίθετα το μόσχευμα προορίζεται αποκλειστικά για μεταμόσχευση. Η έννοια του μοσχεύματος είναι όμως και ευρύτερη από εκείνη του οργάνου, γιατί το μόσχευμα περιλαμβάνει στο εννοιολογικό του περιεχόμενο και τα ξενομοσχεύματα (μοσχεύματα από ζώα ή τεχνικάιατρικά μοσχεύματα, όπως θα αναλυθούν σε ξεχωριστό κεφάλαιο). Πέρα από τον ορισμό του ανθρωπίνου οργάνου που δίνεται στο νόμο, σκόπιμο είναι να ορίσουμε παράλληλα και τις βασικές έννοιες της «εμπορίας» και του «οικονομικού ανταλλάγματος». Όσον αφορά στην έννοια της «εμπορίας»: Η εμπορία στο εμπορικό δίκαιο ταυτίζεται με την εμπορική δραστηριότητα η οποία υπάρχει όταν ένα άτομο επιδίδεται σε πράξεις με οργάνωση και διάρκεια για να αποκτήσει κάποιο εισόδημα το οποίο δεν είναι
18 ανάγκη να είναι το κύριο εισόδημα του, πρέπει όμως να ασκείται κατά σύνηθες επάγγελμα και όχι ευκαιριακά καθώς απαιτείται κάποιου είδους μονιμότητα 17. Για την έννοια της εμπορίας ανθρώπου υφίστανται διάφοροι ορισμοί σε διεθνή κείμενα που προσδίδουν σ αυτή ένα αρκετά ευρύτερο περιεχόμενο 18. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το ψήφισμα της 05/02/1996 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, εμπορία ανθρώπου είναι κάθε παράνομη πράξη με την οποία υπάρχει άμεση ή έμμεση ενθάρρυνση για την είσοδο ή τη διαμονή ατόμου που προέρχεται από άλλο κράτος με σκοπό την εκμετάλλευση του. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού ο δράστης χρησιμοποιεί δόλο ή οποιαδήποτε άλλη μορφή εξαναγκασμού ή κατάχρηση της ευάλωτης κατάστασης ή του διοικητικού καθεστώτος του θύματος. Στον ορισμό αυτό δεν αναφέρεται εξειδικευμένα ως στόχος η αφαίρεση ανθρωπίνων οργάνων αλλά στον όρο εκμετάλλευση μπορεί να περιληφθεί και η αφαίρεση αυτή. Επίσης δεν αναφέρεται καθόλου η ύπαρξη ανταλλάγματος καθώς εκμετάλλευση κάποιου μπορεί να υπάρχει και χωρίς τον προσπορισμό χρηματικού κέρδους στο δράστη. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Europol, ως εμπορία ανθρώπου ορίζεται η υπαγωγή ατόμου στην πραγματική και παράνομη εξουσία άλλων με την προϋπόθεση ότι έχει γίνει χρήση βίας, απειλής, δόλου, κατάχρησης σχέσης εξάρτησης με σκοπό ιδίως την εκμετάλλευση της πορνείας, άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης και βίας κατά ανηλίκων ή την εμπορία έκθετων παιδιών. Σ αυτό τον ορισμό θα μπορούσε να υπαχθεί και η εμπορία ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση των οργάνων τους καθώς αυτός περιέχει μόνο ενδεικτική απαρίθμηση σκοπών εμπορίας. Επίσης στο 2ο άρθρο της οδηγίας 2011/36/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 5ης Απριλίου 2011 "για την πρόληψη και καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για την προστασία των θυμάτων της καθώς και για την αντικατάσταση της απόφασης -πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ του Συμβουλίου" περιλαμβάνεται ρητά και η αφαίρεση οργάνων ως σκοπός της εκμετάλλευσης. Στο νόμο 3984/2011 περί μεταμοσχεύσεων δε χρησιμοποιείται πουθενά ο όρος εμπορία. Αντίθετα, ο όρος συναντάται στο άρθρο 323Α ΠΚ, το οποίο τον φέρει στον τίτλο του χωρίς ωστόσο να τον περιλαμβάνει στη νομοτυπική του μορφή. Επίσης ο όρος συναντάται και στην Πρωτοβουλία της Ελληνικής Δημοκρατίας για την έκδοση απόφασης-πλαισίου η οποία τον περιέχει τόσο στον τίτλο της όσο και στο 2ο άρθρο. 17 Βλ. Κ. Παμπούκη, Εισηγήσεις Εμπορικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Γ έκδοση, Θεσσαλονίκη 1990, σελ 119 επ. 18 Βλ. Ε. Συμεωνίδου- Καστανίδου, Εμπορία ανθρώπων: Οι διεθνείς κατευθύνσεις, το ισχύον ποινικό δίκαιο και το νομοσχέδιο του Υπουργείου Δημοσίας Τάξης, ΠοινΔικ 2002, σελ 424 επ.
19 Συγκεκριμένα στο 2ο άρθρο της Πρωτοβουλίας για την έκδοση απόφασης πλαισίου, καθορίζονται οι πράξεις που συνιστούν εμπορία. Ειδικότερα, στην 1η παράγραφο του άρθρου τυποποιείται το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση των οργάνων και των ιστών τους, περιέχοντας εκτός από τους όρους του άρθρου 323Α ΠΚ και εκείνους της φύλαξης και της παράδοσης του ελέγχου προσώπου. Στη 2η παράγραφο του ιδίου άρθρου θεσπίζονται ως εγκλήματα οι συμπεριφορές που αποτελούν εμπόριο οργάνων και ιστών στον προϊσχύοντα νόμο 2737/1999 των μεταμοσχεύσεων στις οποίες προστέθηκαν και οι πράξεις της κατοχής, της αποθήκευσης, της μεταφοράς, της εισαγωγής, της μεταβίβασης κλπ 19. Στο άρθρο 323Α ΠΚ ως εμπορία οργάνων νοείται η πρόσληψη, η μεταφορά, η προώθηση εντός και εκτός της επικράτειας, η κατακράτηση, η υπόθαλψη, η παράδοση με αντάλλαγμα ή και χωρίς αυτό ή παραλαβή ατόμου με τη χρήση βίας, απειλής ή άλλου εξαναγκαστικού μέσου ή την επιβολή ή κατάχρηση εξουσίας με σκοπό την αφαίρεση ανθρωπίνων οργάνων ή ιστών ή την εργασιακή εκμετάλλευση άλλου προσώπου ή την εκμετάλλευση της επαιτείας του. Η έννοια αυτή της εμπορίας είναι σημαντικά ευρύτερη από την κλασική του εμπορικού δικαίου καθώς περιλαμβάνει και άλλες πράξεις εκτός από την αγορά με αντάλλαγμα και την περαιτέρω μεταπώληση. Από τα παραπάνω θα μπορούσε κάποιος να συμπεράνει ότι η έννοια της εμπορίας όπως αυτή χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει την αγοραπωλησία ανθρωπίνων οργάνων αλλά και την εκμετάλλευση ανθρώπων με σκοπό τα όργανα τους, έχει απομακρυνθεί σε μεγάλο βαθμό από το περιεχόμενο που έχει στο πλαίσιο του Εμπορικού Δικαίου, καθώς εξελίχθηκε σε μια νέα, πολύ πιο διευρυμένη έννοια. Κάτι τέτοιο είναι θεμιτό καθώς είναι διαφορετικό να γίνεται λόγος για εμπορία πραγμάτων και διαφορετικό για εμπορία ανθρώπων. Στην τελευταία περίπτωση η απόκλιση της έννοιας της εμπορίας από εκείνη του Εμπορικού Δικαίου είναι αναγκαία για τη δραστικότερη προστασία των ίδιων των ανθρώπων. Όσον αφορά στην έννοια του ανταλλάγματος παρατηρούμε τα εξής: Ο προηγούμενος νόμος 2737/1999 περί μεταμοσχεύσεων, στο 2 ο άρθρο του έκανε λόγο για απαγόρευση ύπαρξης «οποιουδήποτε ανταλλάγματος» και συνεπώς περιελάμβανε πέρα από τα χρήματα και τα άλλα υλικά αγαθά (πχ κοσμήματα) ή τα ηθικά οφέλη που ήταν πιθανό να λάβει ο δότης (όπως π.χ. μία τιμητική διάκριση). Με άλλα λόγια περιελάμβανε όπως ακριβώς γίνεται δεκτό και στα εγκλήματα της δωροδοκίας του Ποινικού Κώδικα 19 Βλ. ΠοινΔικ 5/2003, σελ. 484.
20 κάθε παροχή που αντικειμενικά βελτίωνε τις συνθήκες ζωής ενός ατόμου, έστω κι αν δεν συνεπαγόταν άμεσο οικονομικό χρηματικό- όφελος γι αυτό. Ο νέος νόμος Ν.3984/2011, για τη διάπραξη των αδικημάτων των παραγράφων 2 έως 5 του άρθρου 35 απαιτεί αποκλειστικά «οικονομικό αντάλλαγμα». Η συγκεκριμένη διαφοροποίηση του νομικού πλαισίου φαίνεται να εναρμονίζεται με τη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (Οβιέδο), σύμφωνα με την οποία απαγορεύεται το ανθρώπινο σώμα και τα τμήματά του να αποτελούν, ως τέτοια, πηγή οικονομικού οφέλους (άρθρο 21 Σύμβασης Οβιέδο). Ωστόσο εκτιμώ πως η διατύπωση του προηγούμενου νόμου και η αναφορά σε "οποιοδήποτε αντάλλαγμα" (και όχι αποκλειστικά σε οικονομικό) ήταν πιο εύστοχη και δεν άφηνε περιθώρια αμφισβητήσεων. Ο περιορισμός στην έννοια του «οικονομικού ανταλλάγματος» μπορεί να δημιουργήσει παρεξηγήσεις και να αφήσει αρίθμηστα πεδία πραγματικής εμπορίας στα οποία όμως εκ πρώτης όψεως η παροχή δεν συνιστά άμεσο οικονομικό αντάλλαγμα, στην ουσία της όμως είναι (πχ προαγωγή σε ανώτερη θέση μέσω της οποίας καθίσταται κάποιος γνωστός στον επαγγελματικό του κύκλο και έτσι αυξάνεται η πελατεία και οι απολαβές του). Ανεξάρτητα πάντως από το τί αποτελεί οικονομικό αντάλλαγμα, πρέπει να διευκρινιστεί ότι για να τελεστούν τα αδικήματα της εμπορίας οργάνων απαιτείται αντικειμενική εσωτερική σχέση μεταξύ του οικονομικού ανταλλάγματος και της μεταμόσχευσης, να αποδεικνύεται δηλαδή ότι η προσφορά ή η λήψη του μοσχεύματος οφείλεται αποκλειστικά ή έστω μερικά στην υπόσχεση ή χορήγηση του ανταλλάγματος. Έτσι, δεν υπάγονται στην έννοια του οικονομικού ανταλλάγματος τα «δώρα ευχαρίστησης και ευγνωμοσύνης» που μπορεί να κάνουν οι λήπτες οργάνων στους γιατρούς μετά τη μεταμόσχευση. Στην έννοια του οικονομικού ανταλλάγματος δεν υπάγονται οι δαπάνες της μεταμόσχευσης που ειδικά για τον ζώντα δότη αφορούν τις ιατρικές και παραϊατρικές πράξεις πριν και μετά την αφαίρεση οργάνου, τη φαρμακευτική αγωγή, τα υλικά μέσα αποκατάστασης της υγείας και ανακούφισης, τη νοσηλεία πριν και μετά την αφαίρεση οργάνου, την απασχόληση αποκλειστικής νοσοκόμας, τα έξοδα μετακίνησης προς τον Οργανισμό Αφαίρεσης και διαμονής του δότη, κάθε θετική ζημία εξαιτίας της αποχής από την εργασία του, καθώς και αμοιβές για εργασία που στερήθηκε προκειμένου να προετοιμαστεί και να πραγματοποιηθεί η αφαίρεση και να αποκατασταθεί η υγεία του (αρ. 6 3 Ν.3984/2011), ενώ για το θανόντα δότη μόνο τις ιατρικές και παραϊατρικές πράξεις πριν και μετά την αφαίρεση οργάνου και την αναγκαία νοσηλεία και μεταφορά
21 για την αφαίρεση του οργάνου (άρθρο. 6 4 Ν.3984/2011). Επίσης, δεν θεωρείται οικονομικό αντάλλαγμα η οφειλόμενη αποζημίωση συνεπεία επιπλοκών ή σφάλματος κατά τη διαδικασία της αφαίρεσης του οργάνου (άρθρο 6 6 Ν.). Με αυτές τις παροχές εξάλλου δεν βελτιώνεται η οικονομική θέση του δότη, αλλά απλά δεν καθίσταται δυσμενέστερη. Αντίθετα, θεωρείται οικονομικό αντάλλαγμα η τυχόν αποζημίωση που ζητά ο δότης για το σωματικό πόνο και την ψυχική ταλαιπωρία που θα του προκαλέσει η μεταμόσχευση, καθώς ο πόνος και η ταλαιπωρία είναι αναπόφευκτες σε κάθε πράξη αφαίρεσης οργάνου, ωστόσο δεν είναι μεγέθη εύκολα αποτιμητά σε χρήμα. Ολοκληρώνοντας το θέμα του οικονομικού ανταλλάγματος κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στην έννοια της δωρεάς όπως αυτή κατά κόρον χρησιμοποιείται στις μεταμοσχεύσεις και δηλώνει ακριβώς αυτή την έλλειψη της αντιπαροχής. Κατ άρθρο 496 ΑΚ, δωρεά είναι η παροχή ή η υπόσχεση παροχής από το δωρητή προς το δωρεοδόχο ενός περιουσιακού αντικειμένου που γίνεται με τη συμφωνία για έλλειψη ανταλλάγματος. Και ενώ με μια πρώτη "ανάγνωση" φαίνεται πως πληρούνται τα στοιχεία της δωρεάς, εντούτοις πρόβλημα δημιουργείται με την αναφορά σε «περιουσιακό αντικείμενο». Τα ανθρώπινα όργανα όπως θα αναλύσουμε κατωτέρωδεν είναι περιουσιακά αντικείμενα. Δεν είναι αξίες αποτιμητές σε χρήμα. Πρόκειται για αντικείμενα εκτός συναλλαγής ενώ η αφαίρεση τους από το δότη και η τοποθέτηση τους στο λήπτη δεν δημιουργεί καμία μεταβολή της οικονομικής κατάστασης αυτών, οπότε με βάση όλα αυτά κρίνεται πως η χρήση της έννοιας «δωρεά» γίνεται μάλλον καταχρηστικά από το δίκαιο μας 20. Η εν λόγω έννοια χρησιμοποιείται μάλλον για να τονίσει τον αλτρουιστικό χαρακτήρα της προσφοράς οργάνου και δεν ανταποκρίνεται στην έννοια της δωρεάς που προβλέπει το νομικό μας σύστημα. Ε. Το πρόβλημα της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων και εμπορία ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση οργάνων (human trafficking) Κλείνοντας το πρώτο εισαγωγικό μέρος της παρούσας εργασίας, ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στην εμπορία ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση οργάνων. Πέρα από τις ποινικές διατάξεις του νόμου 3984/2011 για τις μεταμοσχεύσεις με τις οποίες αντιμετωπίζεται το φαινόμενο της εμπορευματοποίησης των ανθρωπίνων οργάνων, υπάρχει στον Ποινικό Κώδικα ένα συγκεκριμένο άρθρο, και μάλιστα ενταγμένο στο κεφάλαιο των εγκλημάτων κατά της προσωπικής ελευθερίας, στη 20 Βλ. Τ. Βιδάλη, Βιοδίκαιο, Πρώτος Τόμος: Το πρόσωπο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1993, σελ. 273.
22 νομοτυπική μορφή του οποίου (και πιο συγκεκριμένα, στην υποκειμενική υπόσταση της βασικής του μορφής) γίνεται λόγος για «αφαίρεση κυττάρων, ιστών ή οργάνων του σώματος». Πρόκειται για το άρθρο 323Α ΠΚ το οποίο φέρει τον τίτλο: «Εμπορία ανθρώπων». Με το εν λόγω άρθρο επιδιώκεται, ανάμεσα στα άλλα, η αντιμετώπιση της πιο αποκρουστικής και αποτρόπαιης μορφής του φαινομένου της εμπορευματοποίησης των οργάνων, και συγκεκριμένα η εμπορία των ίδιων των ανθρώπων για την αφαίρεση οργάνων του σώματος τους. Παρά το γεγονός ότι με μια πρώτη ανάγνωση του συνόλου των διατάξεων (323 Α ΠΚ και ποινικές διατάξεις ν. 3984/2011) εντοπίζουμε ομοιότητες εντούτοις κρίνεται σκόπιμο να επιχειρηθεί μια διάκριση των αξιόποινων πράξεων της εμπορίας οργάνων που προέρχονται από το ανθρώπινο σώμα όπως τυποποιούνται στα επιμέρους άρθρα του νόμου των μεταμοσχεύσεων και της εμπορίας ανθρώπων με σκοπό την αφαίρεση οργάνων όπως τυποποιούνται στο άρθρο 323 Α. Με το άρθρο 323Α ΠΚ όπως εισήχθη αρχικά με το άρθρο 1 του ν. 3064/2002 επιδιώκεται η καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων (trafficking in human beings) όπως αυτή συναντάται πλέον σε διεθνές επίπεδο 21. Οι πράξεις διακίνησης που περιγράφονται στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων και τελούνται με τα τυποποιούμενα σε αυτή μέσα, βάλλουν κατά του εννόμου αγαθού της προσωπικής ελευθερίας. Η αξιόποινη πράξη στο συγκεκριμένο άρθρο είναι η εμπορία των ίδιων των ανθρώπων και η αντιμετώπιση αυτών ως πραγμάτων. Κεντρική έννοια του άρθρου και μάλιστα άξια προστασίας από τον ποινικό νομοθέτη είναι η προσωπική ελευθερία του ατόμου η οποία και θίγεται βάναυσα όταν το άτομο ως προσωπικότητα καθίσταται εμπορικό αντικείμενο. Αυτό είναι το έννομο αγαθό που προστατεύεται με το παρόν άρθρο και όχι τα μοσχεύματα που πιθανόν να προκύψουν από την πράξη της εμπορίας. Αντίθετα, όπως θα αναλυθεί διεξοδικά σε άλλο κεφάλαιο της παρούσας, αυτό που επιδιώκει να προστατέψει ο νομοθέτης με τις ποινικές διατάξεις του ν. 3984/2011 είναι τα μοσχεύματα ως αντικείμενα απαγορευμένα συναλλαγής. Στο άρθρο 323 Α ΠΚ, η εμπορία ανθρωπίνων οργάνων εμφανίζεται ως ειδική μορφή της εμπορίας ανθρώπων ή ορθότερα, η εμπορία ανθρώπων με σκοπό την εμπορία των οργάνων τους είναι μία από τις βασικές μορφές του άρθρου 323 Α ΠΚ. Για την πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος του 323 Α ΠΚ αρκεί ο σκοπός αφαίρεσης των οργάνων και είναι αδιάφορο για την κατάφαση του αδικήματος το αν 21 Βλ. Τ. Κυριαζή, Εμπορία ανθρώπων, Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο προστασίας των δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 1-8.
23 όντως αυτά αφαιρέθηκαν. Στην περίπτωση δε που όντως πραγματώθηκε ο σκοπός (και αφαιρέθηκαν τα όργανα) θα έχουμε συρροή με άλλα αδικήματα. Στο άρθρο 323 Α ΠΚ ο σκοπός πρέπει να είναι η αφαίρεση και όχι κατ ανάγκη η εμπορία των οργάνων. Ακόμα δηλαδή και αν η εμπορία ανθρώπων γίνεται με σκοπό να αφαιρεθούν τα όργανα για να χαριστούν για να μεταμοσχευθούν σε ανθρώπους που τα χρειάζονται, το αδίκημα του 323 Α παρ. 1 ΠΚ θεωρείται τετελεσμένο. Επιπλέον, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι στα πλαίσια του 323 Α ΠΚ τιμωρείται ο σκοπός αφαίρεσης, ανεξάρτητα του λόγου για τον οποίο γίνεται αυτή. Η αφαίρεση του άρθρου 323 Α ΠΚ δεν απαιτείται να γίνεται αποκλειστικά για μεταμόσχευση ή για μεταπώληση προκειμένου η πράξη να είναι αξιόποινη. Η αφαίρεση μπορεί να γίνεται για ερευνητικούς, επιστημονικούς ή άλλους λόγους, χωρίς αυτό να επηρεάζει το αξιόποινο του σκοπού αφαίρεσης. Αυτό που επίσης πρέπει να καταστεί σαφές είναι το γεγονός ότι η εμπορία του άρθρου 323 Α ΠΚ λειτουργεί ενίοτε ως προστάδιο για την εμπορία οργάνων, δεν ταυτίζεται με αυτή ενώ οι δύο εμπορίες δεν συμπλέκονται αναγκαστικά. Μπορεί να υπάρξει εμπορία του 323 Α ΠΚ χωρίς αναγκαστικά να έχουμε εμπορία οργάνων (είναι πχ. δυνατό να εμπορεύεται κάποιος ανθρώπους με σκοπό εμπορίας των οργάνων τους αλλά για κάποιο λόγο ο σκοπός αυτός να ματαιώνεται. Η εμπορία ωστόσο των ανθρώπων έχει ήδη συντελεστεί) αλλά και εμπορία οργάνων κατά τις διατάξεις του άρθρου 35 του ν. 3984/2011 χωρίς κατ ανάγκη εμπορία ανθρώπων του 323 Α ΠΚ. Στις ποινικές διατάξεις του ν. 38984/2011 το οικονομικό αντάλλαγμα έχει σαν στόχο να εξασφαλίσει τη συναίνεση του δότη για την αφαίρεση του μοσχεύματος, σε αντίθεση με το 323 Α ΠΚ όπου τα τυχόν ανταλλάγματα που παρέχονται έχουν σαν στόχο τη συναίνεση του θύματος για τις πράξεις εμπορίας αυτού ως ανθρώπου (δηλαδή την πρόσληψη, τη μεταφορά, την κατακράτηση κλπ). Επίσης στα πλαίσια του εγκλήματος του 323 Α ΠΚ υπάρχει πάντα ένας δράστης- δυνάστης και ένα θύμα- έρμαιο. Τα πάντα κατευθύνονται από τον πρώτο ενώ το θύμα της εμπορίας (από το οποίο πιθανόν μελλοντικά να αφαιρεθούν όργανα) δεν έχει κανένα περιθώριο αντίδρασης στις εγκληματικές διαθέσεις του δράστη. Αντίθετα, στην εμπορία οργάνων όπως αυτή τυποποιείται στο άρθρο 35 του ν. 3984/2011, παρά το ότι η θέση του δότη-πωλητή θεωρείται συνήθως πιο ευάλωτη από αυτή του λήπτη, εντούτοις η βούληση του παραμένει δυνατή, έχει δικαίωμα υπαναχώρησης από τη συμφωνία και ενίοτε είναι και αυτός που έχει την πρωτοβουλία για την οργάνωση της παράνομης αγοραπωλησίας. Σε κάθε περίπτωση, τα όρια μοιάζουν θολά και δυσδιάκριτα ωστόσο είναι σημαντικό να διακρίνονται οι δύο περιπτώσεις καθώς συνιστούν εντελώς διαφορετικά