ΙΕΡΟ ΤΟΥ " ΙΟΣ" ΣΤΗ Ω ΩΝΗ ΜΑΝΤΕΙΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ

ΙΕΡΟ ΤΟΥ " ΙΟΣ" ΣΤΗ Ω ΩΝΗ ΜΑΝΤΕΙΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ

Γενική εποπτεία: ρ Κωνσταντίνος Σουέρεφ, αρχαιολόγος, Προϊστάµενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Επιµέλεια - συντονισµός: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Επιστηµονική επιµέλεια - κείµενα - επιλογή εποπτικού υλικού έκδοσης: ρ Γεωργία Πλιάκου, αρχαιολόγος Σχέδια: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Επιστηµονικής Επιτροπής ωδώνης Φωτογραφίες: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Επιστηµονικής Επιτροπής ωδώνης. Κατασκευή µακέτας αρχαιολογικού χώρου ωδώνης: Νίκος Παντελαίος Εξώφυλλο - Γραφιστική Επιµέλεια Έκδοσης: Ιωάννα Μπίτου, γραφίστρια Εικονογράφηση: Χρήστος ήµος, εικονογράφος - σκιτσογράφος ιαχωρισµοί - Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Θεοδωρίδη Οµάδα Επίβλεψης Συγχρηµατοδοτούµενης Πράξης: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Ελένη Βασιλείου, ΜΑ, αρχαιολόγος ηµήτρης Καλπάκης, αρχαιολόγος Βασιλική Γιαννάκη, αρχαιολόγος ISBN: 978-960-386-178-2 : Υπουργείο Πολιτισµού και Αθλητισµού. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Το έντυπο µε τον τίτλο "Ιερό του ιός στη ωδώνη. Μαντείο και θέατρο" το οποίο επικυρώθηκε µε βάση το οµότιτλό του έντυπο που εκτυπώθηκε στο πλαίσιο του Προγράµµατος ΜΕΛΙΝΑ µε ISBN 960-7689-46-1, σχεδιάστηκε και εκτυπώθηκε στο πλαίσιο της πράξης «Πολιτιστικές Υποδοµές στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων» µε κωδικό MIS 298350 του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Θεσσαλία- Στερεά Ελλάδα- Ήπειρος 2007-2013» της Περιφέρειας Ηπείρου. * Στην εικονογράφηση, ο χώρος και τα οικοδοµήµατα του ιερού της ωδώνης προσεγγίζονται σε ελεύθερη απόδοση.

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ιερό της ωδώνης, ανάµεσα στην επιβλητική οροσειρά του Τοµάρου και τα βουνά της Μανωλιάσσας, βρίσκεται στο µέσον µιας στενόµακρης κοιλάδας που αποτελούσε για πολλούς αιώνες έναν από τους κύριους δρόµους επικοινωνίας του εσωτερικού της Ηπείρου µε τις ακτές του Ιονίου Πελάγους. Αυτή θα ήταν η γη µε τα καλά λιβάδια, τα πολλά πρόβατα και γελάδια, η εσχατιά του ελληνικού κόσµου που την αγάπησε πολύ ο ίας και την όρισε για δικό του µαντείο, όπως περιγράφει ο Ησίοδος την περιοχή του ιερού. Ήταν η διάβαση από όπου έφθαναν στη ωδώνη οι προσκυνητές από τη νότια Ελλάδα.

6 7 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ Πληροφορίες για την ιστορία του ιερού και µαντείου της ωδώνης αντλούµε από τις αρχαίες φιλολογικές πηγές (Όµηρος, Ησίοδος, Ηρόδοτος, Αριστοτέλης, Πλούταρχος), αλλά και από τις ταξιδιωτικές περιγραφές των νεότερων περιηγητών. Οι πολύτιµες αυτές µαρτυρίες επιβεβαιώνονται και συµπληρώνονται από τα ευρήµατα των ανασκαφών που έχουν πραγµατοποιηθεί στη ωδώνη από τα τέλη του 19ου αιώνα έως σήµερα. εν γνωρίζουµε µε βεβαιότητα πότε τοποθετείται η έναρξη της λατρείας του ία στη ωδώνη. Στο τέλος της 2ης χιλιετίας π.χ. χρονολογούνται τα πρωιµότερα ευρήµατα από την περιοχή του ιερού. Λείψανα ορθογώνιων και κυκλικών καλυβών βεβαιώνουν την ύπαρξη εγκατάστασης της Ύστερης Εποχής Χαλκού. Εκτός από χειροποίητα αγγεία εγχώριας παραγωγής, οι ανασκαφές έφεραν στο φως θραύσµατα µυκηναϊκής κεραµικής και όπλα, τα οποία έφθασαν στο αποµακρυσµένο ιερό από τα κέντρα του µυκηναϊκού κόσµου. Σύµφωνα µε τις απόψεις των περισσότερων µελετητών, την εποχή αυτή στη ωδώνη Χάλκινο ειδώλιο πολεµιστή, από τη διακόσµηση της λαβής τριποδικού λέβητα. 8ος αι. π.χ. Προτοµή χάλκινου γρύπα, από τη διακόσµηση του χείλους λέβητα. 7ος αι. π.χ. λατρευόταν η µεγάλη Θεά ή Μητέρα Γη, θεότητα της ευφορίας και της γονιµότητας, µε την οποία ήταν συνδεδεµένη η δεντρολατρεία και η µαντική. Με τη λατρεία της Μητέρας Γης έχουν συνδεθεί οι µικροί χάλκινοι διπλοί πελέκεις της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που βρέθηκαν στο ιερό και θεωρούνται αναθηµατικοί. Κατά την οµηρική εποχή το ιερό ήταν πλέον ευρύτατα γνωστό, όπως βεβαιώνει η αναφορά του στα οµηρικά έπη. Στον ωδωναίο ία απευθύνει έκκληση ο Αχιλλέας για τον φίλο του Πάτροκλο (Ιλιάδα ΙΙ, 232-235), ενώ ο Οδυσσέας κατά τη δεκάχρονη περιπλάνησή του επισκέπτεται το µαντείο της ωδώνης για να συµβουλευτεί την υψίκοµο βαλανιδιά σχετικά µε την επιστροφή του στην Ιθάκη (Οδύσσεια, ξ 327-328). Την εποχή αυτή κατοικούσαν στην Ήπειρο φύλα θεσπρωτικά. Μια οµάδα τους, οι Ελλοί ή Σελλοί, αναφέρονται από

8 9 Χάλκινο ειδώλιο πύκτη (πυγµάχου). 6ος αι. π.χ. Χάλκινο ειδώλιο οπλίτη. 6ος αι. π.χ. Χάλκινος αετός, πιθανόν επίστεψη σκήπτρου αγάλµατος του ία. 6ος αι. π.χ.. Τµήµα χάλκινη µακεδονικής ασπίδας, αφιέρωµα του βασιλιά Πύρρου στο ιερό της ωδώνης. 3ος αι. π.χ. τον Όµηρο ως γένος ιερατικό και προφητικό στην υπηρεσία του ία της ωδώνης. Έτσι, αυτή περίπου την εποχή, ή λίγο νωρίτερα, θα πρέπει να εγκαταλείφθηκε στη ωδώνη η λατρεία της θεάς Γης για να την διαδεχθεί η λατρεία του ία. Την πανελλήνια ακτινοβολία του ιερού από τον 8ο αι. π.χ. µαρτυρούν και οι µεγάλοι χάλκινοι και σιδερένιοι τριποδικοί λέβητες που βρέθηκαν στις ανασκαφές και ήταν διακοσµηµένοι µε αγαλµάτια πολεµιστών ή προτοµές γρυπών. Οι τριποδικοί λέβητες αποτελούσαν την εποχή αυτή τα συνηθέστερα αφιερώµατα στη ωδώνη, όπως και στα µεγάλα ιερά της Ολυµπίας και των ελφών. Κατά τις επόµενες περιόδους, την Αρχαϊκή (7ος - 6ος αι. π.χ.) και Κλασική Εποχή (5ος -4ος αι.), αυξάνεται η εµβέλεια του ιερού, το οποίο διατηρεί ακόµη τη µορφή υπαίθριου τεµένους χωρίς οικοδοµήµατα λατρείας. Στο τέλος του 5ου ή τις αρχές του 4ου αι. π.χ., το ιερό περιήλθε στην κυριαρχία των Μολοσσών, του σηµαντικότερου Ηπειρωτικού φύλου, που από τον 12ο αι. π.χ. είχε εγκατασταθεί στην πεδιάδα των Ιωαννίνων ή βορειότερα, και σταδικά επέκτεινε την κυριαρχία του. Η εποχή αυτή αποτελεί τοµή για την εξέλιξη του ιερού, το οποίο αποκτά τώρα τα πρώτα του οικοδοµήµατα: στις αρχές του 4ου αι. π.χ. κτίσθηκε ένας µικρός ναός του ία δίπλα στην ιερή βαλανιδιά, ενώ λίγο µετά τα µέσα του ίδιου αιώνα οικοδοµήθηκε ο ναός της ιώνης και η λεγόµενη «οικία των ιερέων», που ίσως λειτουργούσε ως δηµόσιο ενδιαίτηµα. Κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους το ιερό γνώρισε νέα περίοδο ανάπτυξης. Στις αρχές του 3ου αι. π.χ. ο Μολοσσός βασιλιάς Πύρρος έθεσε σε εφαρµογή ένα µεγαλεπήβολο πρό-

10 11 Χάλκινο ειδώλιο παιδιού που κρατά περιστέρι. Αρχές 3ου αι. π.χ. Χάλκινο ειδώλιο παιδιού που κρατά σφαίρα. Αρχές 3ου αι. π.χ. γραµµα ανοικοδόµησης και εξωραϊσµού. Τα ναϊσκόµορφα οικοδοµήµατα που αποδόθηκαν σε λατρεία της Θέµιδας, της Αφροδίτης και του Ηρακλή ή σύµφωνα µε άλλες απόψεις αποτελούσαν «θησαυρούς» για τη στέγαση αναθηµάτων, το θέατρο, το βουλευτήριο και το πρυτανείο, ιδρύονται στο πλαίσιο της πολιτικής του Πύρρου, έτσι ώστε σταδιακά η ωδώνη αποκτά - ως προς την αρχιτεκτονική της σύνθεση - χαρακτήρα πανελλήνιου ιερού. Στο τέλος του 3ου αι. π.χ., µετά από καταστροφική επιδροµή των Αιτωλών (219 π.χ.), τα κτήρια του ιερού ανοικοδοµήθηκαν µε ιδιαίτερη φροντίδα και η ωδώνη απέκτησε την τελευταία της λαµπρή οικοδοµική φάση. και πυρπολεί το ιερό της ωδώνης. Έκτοτε, παρότι επισκευάσθηκε και συνέχισε να λειτουργεί για αρκετούς αιώνες, το ιερό δεν απέκτησε την προηγούµενη ακµή του. Το µαντείο σίγησε για πάντα στο τέλος του 4ου αι. µ.χ., πιθανότατα όταν ο Μέγας Θεοδόσιος απαγόρευσε την τέλεση των αγώνων και στο ιερό της Ολυµπίας. Με την επικράτηση του χριστιανισµού, στο τέλος του 4ου αιώνα, η ωδώνη έγινε έδρα Επισκοπής και µέσα στον ιερό χώρο κτίστηκε χριστιανική εκκλησία. Το 167 π.χ., ο Ρωµαίος στρατηγός Αιµίλιος Παύλος, καταστρέφει 70 ηπειρωτικές πόλεις

12 13 ΛΑΤΡΕΙΑ Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, έχει υποστηριχθεί ότι στη ωδώνη λατρευόταν αρχικά η Μητέρα Γη. Όταν, στη οµηρική µάλλον εποχή ή λίγο πριν, επικράτησε η λατρεία του ία, οι άνθρωποι δεν ξέχασαν την πρωταρχική γυναικεία θεότητα, της έδωσαν όµως άλλη µορφή και όνοµα. Έτσι, δίπλα στον ία λατρεύεται ως σύνναος η ιώνη που παίρνει το όνοµά της από την κυρίαρχη θεότητα του ιερού. Το θεϊκό ζεύγος, ο ίας και η ιώνη, απεικονίζεται στο γνωστό αργυρό δίδραχµο του Κοινού των Ηπειρωτών. Αργυρό δίδραχµο του Κοινού των Ηπειρωτών, µε παράσταση προτοµής του ία και της συζύγου του ιώνης. 3ος αι. π.χ. Μέχρι το τέλος του 5ου αι. π.χ. η ωδώνη είχε τη µορφή υπαίθριου ιερού. Στο επίκεντρο της λατρείας βρισκόταν η φηγός, η ιερή βαλανιδιά που περιβαλλόταν από µία σειρά χάλκινων λεβήτων, ευρύχωρων ανοιχτών δοχείων, στηριγµένων σε τρίποδες. Στις ρίζες της ιερής δρυός ο ίας είχε την επίγεια κατοικία του, σύµφωνα µε µαρτυρία του Ησιόδου. Το κύριο αυτό χαρακτηριστικό του ωδωναίου ία µαρτυρεί και η επωνυµία Νάϊος που συνόδευε το όνοµα του θεού, αφού ναίω, σήµαινε στους αρχαίους κατοικώ, ενώ και οι αγώνες που διεξαγόταν στη ωδώνη προς τιµήν του ία ονοµάζονταν Νάϊα. Γύρω από τον περίβολο έµεναν οι ιερείς (ὑποφῆται) του ία, οι Ελλοί ή Σελλοί, που, όπως διαβάζουµε στην Ιλιάδα, δεν έπλεναν τα πόδια τους (ἀνιπτόποδες) και κοιµόνταν καταγής (χαµαιεῦναι). Στην υπηρεσία του ία βρίσκονταν και τρεις ιέρειες, οι Πελειάδες, που συνδέονται µε τον ιδρυτικό µύθο του µαντείου.

14 15 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΙΑ ΙΕΡΑ ΟΙΚΙΑ Στις αρχές του 4ου αι. π.χ. χτίστηκε δίπλα στην ιερή βαλανιδιά µικρός ναός µε δύο χώρους, τον πρόναο και τον σηκό. Μέσα στο οικοδόµηµα φυλάσσονταν τα αφιερώµατα των προσκυνητών. Στα µέσα του 4ου αι. π.χ. ένας λίθινος περίβολος περιέκλεισε το ναό του ία και τη φηγό, αντικαθιστώντας τον περίβολο των λεβήτων. O ναός του ία µε τη δρυ στο β µισό του 4ου αι. π.χ. O ναός του ία στο α µισό του 4ου αι. π.χ. Όταν στην Ελληνιστική Εποχή, ο Μολοσσός βασιλιάς Πύρρος προσέδωσε στο ιερό µνηµειακή µορφή, γύρω από το ναό του ία κτίστηκε ένας πιο ευρύχωρος περίβολος µε στοές στις τρεις πλευρές του, όπου φυλάσσονταν αναθήµατα. Στην ανατολική πλευρά του περιβόλου δεν κατασκευάσθηκε στοά, για να προβάλλεται πιθανόν η φηγός που υψωνόταν

16 17 στο σηµείο αυτό. Αυτή τη µορφή του ιερού θα πρέπει να αποκαλεί ο ιστορικός Πολύβιος ιερά οικία, ίσως γιατί το κτήριο µαζί µε τον περίβολό του θύµιζε αρχαίο ελληνικό σπίτι, αλλά πολύ περισσότερο γιατί εκεί, στις ρίζες της φηγού, κατοικούσε ο ίας. Αναπαράσταση της ιεράς οικίας, τέλος 3ου αι. π.χ. Αναπαράσταση της ιεράς οικίας, αρχές 3ου αι. π.χ. Την τελική µορφή του απέκτησε ο ναός του ωδωναίου ία στο τέλος του 3ου αι. π.χ., µετά από την επιδροµή των Αιτωλών. Ο νέος ναός κατασκευάσθηκε µεγαλόπρεπος, µε µία σειρά κιόνων µπροστά από την είσοδό του (πρόστυλος), ευρύχωρο σηκό και άδυτο. Ένα παρόµοιο πρόπυλο κατασκευάσθηκε έξω από τον περίβολό του που εσωτερικά διαµορφώθηκε και πάλι µε στοές στις τρεις πλευρές. Όπως σε όλα τα µεγάλα αρχαία ελληνικά ιερά, εκτός από το ναό του ία στη ωδώνη υπήρχαν και άλλα οικοδοµήµατα λατρευτικού, αλλά και διοικητικού χαρακτήρα, καθώς από τον 4ο αι. π.χ. το ιερό υπήρξε και διοικητικό κέντρο των Μολοσσών αρχικά και στη συνέχεια των διάδοχων πολιτικών σχηµατισµών Άπειρος ή Συµµαχία των Ηπειρωτών και Κοινόν των Ηπειρωτών. Ο επισκέπτης θα δεί ακόµη τους ναούς της ιώνης, της Θέµιδας, του Ηρακλή και της Αφροδίτης, το θέατρο και το στάδιο για την τέλεση των Ναΐων, το βουλευτήριο και το πρυτανείο, όπου συνεδρίαζαν και διέµεναν οι εκπρόσωποι των Ηπειρωτικών εθνών. Ύστερα από την καταστροφή του ιερού από τους Ρωµαίους, το 167 π.χ., ο ναός θα πρέπει να επισκευάσθηκε καθώς το µαντείο εξακολούθησε να λειτουργεί. Το 2ο αι. µ.χ. ο περιηγητής Παυσανίας χαρακτηρίζει το ιερό "θέας ἄξιον". Στο τέλος του 4ου αι. κάποιος ιερόσυλος Ιλλυριός έκοψε την ιερή φηγό.

18 19 ΜΑΝΤΕΙΟ Σε πολλά αρχαία ιερά λειτουργούσαν µαντεία. Το αρχαιότερο, όπως µας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, ήταν το µαντείο της ωδώνης. Ο Ηρόδοτος διασώζει και τον ιδρυτικό µύθο του ιερού. ύο µαύρα περιστέρια, "µέλαιναι πελειάδες", πέταξαν από το ιερό των Θηβών στην Αίγυπτο, για τη Λιβύη και τη ωδώνη. Η πρώτη ίδρυσε το ιερό του Άµµωνος ία, η δεύτερη έφθασε στη ωδώνη, κάθισε σε µια βαλανιδιά και µε ανθρώπινη φωνή ανήγγειλε ότι εκεί έπρεπε να ιδρυθεί το µαντείο του ία. Σε µια παραλλαγή του µύθου, στη θέση των περιστεριών αναφέρονται δύο ιέρειες που πουλήθηκαν η µία στη Λιβύη και άλλη στην Ελλάδα. Από αυτές, η δεύτερη ίδρυσε το µαντείο της ωδώνης. ρίζες της. Ένα άλλο σηµάδι µαντείας ήταν οι κρωγµοί και το πέταγµα των πελειάδων (περιστεριών) που φώλιαζαν στο ιερό δέντρο. Το περιστέρι, που πρωταγωνιστεί όπως είδαµε στον µύθο ίδρυσης του µαντείου, σχετίζεται µε τη λατρεία στη ωδώνη, ίσως µάλιστα µε την παλαιότερη λατρεία της θεάς Γης. Η ξεχωριστή σηµασία του περιστεριού µαρτυρείται και σε ένα σπάνιο νόµισµα που βρέθηκε στη ωδώνη και που στη µία όψη του απεικονίζονται τρία περιστέρια γύρω από βαλανιδιά. Ο ήχος των λεβήτων που περιέβαλλαν το ιερό δέντρο είχε επίσης µαντική σηµασία. Επειδή τα χάλκινα αυτά αγγεία ακουµπούσαν µεταξύ τους, εάν κάποιος έκρουε ένα από αυτά, ο µεταλλικός ήχος µεταδιδόταν σε όλους τους λέβητες και δεν σταµατούσε παρά µόνο µε το άγγιγµα του χεριού. Από το τέλος του 4ου αι. π.χ. στους τρόπους µαντείας προστέθηκε, αντικαθιστώντας πιθανόν τη µαντική λειτουργία των λεβήτων, η "Κερκυραίων µάστιξ", ένα επίσης χάλκινο αφιέρωµα των Κερκυραίων. Το σύµπλεγµα αποτελούνταν από δύο µικρούς κίονες. Επάνω στον έναν κίονα στηριζόταν ένα χάλκινο αγαλµατίδιο παιδιού που κρατούσε µατίγιο µε τρεις αλυσίδες. Στον άλλο κίονα στηριζόταν ένας χάλκινος λέβητας. Καθώς οι αλυσίδες κουνιόνταν από τον άνεµο έκρουαν τον λέβητα και από τον παραγόµενο ήχο δίνονταν οι χρησµοί. Χάλκινο νόµισµα της Συµµαχίας των Ηπειρωτών. Εικονίζεται η φηγός, το ιερό δέντρο του ία. Στην κορυφή της και στο έδαφος αποδίδονται οι πελειάδες περιστερές, υπόµνηση του ιδρυτικού µύθου του µαντείου. Γύρω στο 300 π.χ. Οι αρχαίοι συγγραφείς (Όµηρος, Ησίοδος, Ηρόδοτος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Πλίνιος) µας πληροφορούν και για τον τρόπο λειτουργίας του µαντείου της ωδώνης. Η ιερή βαλανιδιά, η φηγός, φέρεται να είχε µαντικές ιδιότητες, χαρακτηρίζεται µάλιστα στις αρχαίες πηγές "προσήγορος" (οµιλιτικότατη) και "πολύγλωσσος". Στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του µαντείου, ο χρησµός, η θεϊκή απάντηση δηλαδή στα ερωτήµατα των πιστών, ερµηνευόµενη από τους ιερείς και τις ιέρειες, δίνονταν από το θρόϊσµα των φύλλων της ιερής βαλανιδιάς, καθώς και από το νερό που ανέβλυζε στις Μολύβδινο ενεπίγραφο πινάκιο. Ο Έρµων ρωτά σε ποιόν θεό πρέπει να προσευχηθεί για να αποκτήσει χρήσιµα τέκνα από τη σύζυγό του. Τέλος 6ου αι. π.χ.

20 21 Αρχικά οι ερωτήσεις θα γίνονταν προφορικά και προφορικά θα δίνονταν και οι απαντήσεις. Αργότερα, οι ερωτήσεις άρχισαν να υποβάλλονται γραµµένες σε πινάκια, µικρά επιµήκη ορθογώνια φύλλα µολύβδου, υλικού µαλακού που χαράσσεται εύκολα. Τα µολύβδινα πινάκια οι χρηστηριαζόµενοι τα προµηθεύονταν επί τόπου και τα παρέδιδαν διπλωµένα. Οι απαντήσεις ήταν συνήθως προφορικές και σπανιότερα χαράσσονταν στην πίσω πλευρά του ελάσµατος. Στις ανασκαφές που έγιναν στο χώρο της ιεράς οικίας έχουν βρεθεί περίπου 4500 ενεπίγραφα µολύβδινα πινάκια, το περιεχόµενο των οποίων µαρτυρεί για τα θέµατα που απασχολούσαν τους ανθρώπους της εποχής και για τη γεωγραφική εµβέλεια του ιερού. Μαθαίνουµε, λοιπόν, ότι στο µαντείο κατέφευγαν µεµονωµένα άτοµα, που έθεταν ερωτήµατα ιδωτικού χαρακτήρα σχετικά µε το σπίτι, την οικογένεια τις περιουσίες τους, ή την επαγγελµατική τους ενασχόληση, δεν έλειπαν, όµως, και οι δηµόσιου χαρακτήρα ερωτήσεις πόλεων σχετικές µε τη λατρεία, τον τρόπο διοίκησης και τις αποφάσεις που θα έπρεπε να πάρουν σε όφελος των πολιτών. ΘΕΑΤΡΟ Θέατρα κτίζονταν κατά κανόνα στις πόλεις, αλλά και µερικά µεγάλα πανελλήνια ιερά είχαν το δικό τους θέατρο αφού στις εορτές που γίνονταν προς τιµήν του τιµώµενου θεού περιλαµβάνονταν δραµατικοί αγώνες. Τέτοιοι αγώνες τελούνταν και στη ωδώνη κατά τη διάρκεια των εορτών των Ναΐων. Το θέατρο της ωδώνης χτίστηκε στις αρχές του 3ου αι. π.χ., στο πλαίσιο της οικοδοµικής πολιτικής του Πύρρου για το ιερό. Καταστράφηκε και επισκευάσθηκε δύο φορές, έως ότου, στο τέλος του 1ου αι. π.χ., µετατράπηκε από τους Ρωµαίους σε αρένα για τη διεξαγωγή θηριοµαχιών. Για τη θέση του θεάτρου, που είναι ένα από τα µεγαλύτερα της Ελλάδας, επιλέχθηκε µία φυσική κοιλότητα στην πλαγιά του λόφου. Στους πρόποδές του απλώνεται το ιερό της ωδώνης. Από τις θέσεις τους οι θεατές αντικρίζουν τη στενόµακρη κοιλάδα που ανοίγεται Μολύβδινο ενεπίγραφο πινάκιο. Οι Κερκυραίοι ρωτούν τον ία σε ποιους θεούς ή ήρωες να προσφέρουν θυσίες. 4ος αι. π.χ.

22 23 νότια του ιερού, ενώ και οι προσκυνητές που έφθαναν από τον νότο, από µακριά διέκριναν το επιβλητικό θέατρο. Η αρχιτεκτονική του θεάτρου της ωδώνης ακολουθεί τη µορφή όλων των αρχαίων ελληνικών θεάτρων: στο κέντρο του, ένας επίπεδος κυκλικός χώρος, ονοµάζεται ὀρχήστρα. Στο µέσον της βρισκόταν η θυµέλη, βωµός αφιερωµένος στον θεό του θεάτρου ιόνυσο. Στην ορχήστρα κινούνταν και τραγουδούσε κατά τη διάρκεια των παραστάσεων ο χορός, η οµάδα των χορευτών. Οι θεατές κάθονταν στο αµφιθεατρικό κοίλωµα που διαµορφώνεται µε λίθινα καθίσµατα στην πλαγιά του λόφου. Το µέρος αυτό του θεάτρου λέγεται κοῖλον. Λόγω του εξαιρετικά µεγάλου µεγέθους του που ξεπερνούσε το πλάτος της κοιλότητας του λόφου, το κοίλον του θεάτρου της ωδώνης συγκρατείται στα άκρα µε ισχυρούς αναληµµατικούς τοίχους, που στις όψεις ενισχύονται µε ορθογώνιους πύργους. Οι σειρές των λίθινων ἑδωλίων, δηλαδή των καθισµάτων του κοίλου, διακόπτονται από οριζόντιους διαδρόµους, τα διαζώµατα και από κάθετες σκάλες που εξυπηρετούν την κυκλοφορία των θεατών. Τα τρία διαζώµατα του θεάτρου της ωδώνης διαιρούν το κοίλον σε ισάριθµα οριζόντια τµήµατα, ενώ δέκα ακτινωτές κλίµακες το χωρίζουν σε εννέα κάθετα τµήµατα, τις κερκίδες. Η πρώτη σειρά καθισµάτων για τους επισήµους λέγεται προεδρία ή προέδρα. Πίσω από την ορχήστρα βρισκόταν η σκηνή, ορθογώνιο οικοδόµηµα όπου προετοιµάζονταν οι ηθοποιοί ( υποκριτές ). Οι ηθοποιοί έπαιζαν στον χώρο µεταξύ της σκηνής και της ορχήστρας, επάνω σε µια υπερυψωµένη εξέδρα, ξύλινη αρχικά και αργότερα λίθινη, το προσκήνιον. Στα αρχαία χρόνια οι παραστάσεις δεν γίνονταν το βράδυ, όπως συνηθίζεται σήµερα. Ξεκινούσαν πολύ πρωί, µε την ανατολή του ηλίου και τελείωναν το απόγευµα. Οι ηθοποιοί ήταν πάντοτε άντρες. Έτσι, για να ερµηνεύουν πειστικά του διάφορους ρόλους, αντρικούς ή γυναικείους, νέων ή ηλικιωµένων, φορούσαν στο πρόσωπό τους πήλινα προσωπεία. Στις παραστάσεις κωµωδίας τα προσωπεία ήταν αστεία και προκαλούσαν γέλιο. Στα ρωµαϊκά χρόνια στην ορχήστρα γίνονταν πλέον θηριοµαχίες ή µονοµαχίες. Για να προστατεύονται οι θεατές από τα άγρια θηρία κτίστηκε µεταξύ της ορχήστρας και του κοίλου ο ψηλός ηµικυκλικός τοίχος που σώζεται µέχρι σήµερα.

24 25 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ Από τις αρχές του 19ου αιώνα ξεκίνησε το ενδιαφέρον πολλών Ευρωπαίων µελετητών και περιηγητών για την ανεύρεση του ιερού της ωδώνης. Ξένοι περιηγητές και λόγιοι Ηπειρώτες αναζητούσαν επίµονα στα ερείπια των αρχαίων ακροπόλεων της Ηπείρου το πανάρχαιο µαντείο. Από αυτούς, πρώτος πρότεινε ορθά την ταύτιση των ερειπίων µε το ιερό του ωδωναίου ία ο άγγλος λόγιος C. Wordsworth, ο οποίος επισκέφθηκε την περιοχή το έτος 1832. Οι πρώτες ανασκαφές, χάρη στις οποίες επιβεβαιώθηκε η θέση του ιερού, έγιναν από τον Ηπειρώτη πολιτικό Κωνσταντίνο Καραπάνο το 1875, µε άδεια των Οθωµανικών Αρχών. Μετά από την απελευθέρωση της Ηπείρου, την έρευνα στο ιερό της ωδώνης ανέλαβε να συνεχίσει η «Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία» µε τον καθηγητή Γεώργιο Σωτηριάδη (1920) και αργότερα µε τον καθηγητή ηµήτριο Ευαγγελίδη (1929-1932 και 1952-1959), µε συνεργάτη του, τα τελευταία χρόνια, τον Σωτήρη άκαρη. Για πολλά χρόνια τη διεύθυνση των ανασκαφών είχε ο καθηγητής Σωτήρης άκαρης, ενώ µετά το θάνατό του (1996), η έρευνα συνεχίστηκε από τις συνεργάτριές του καθηγήτριες στο Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων, Χρυσηίδα Τζουβάρα-Σούλη, Αµαλία Βλαχοπούλου -Οικονόµου και Κωνσταντίνα Γραβάνη.

26 27 ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ Η εικόνα που παρουσίαζε το θέατρο της ωδώνης ως το τέλος της δεκαετίας του 1950, «έδινε την εντύπωση φοβερής καταστροφής από σεισµό ή από ανθρώπινα χέρια». Τα εδώλια είχαν κατολισθήσει από την αρχική τους θέση και οι µεγάλοι αναληµµατικοί τοίχοι είχαν καταρρεύσει. Η πρώτη αναστηλωτική επέµβαση στο µνηµείο πραγµατοποιήθηκε το έτος 1960 µε την εποπτεία του Σωτήρη άκαρη και περιελάµβανε την προσωρινή τακτοποίηση και επανατοποθέτηση των εδωλίων στα δύο κατώτερα διαζώµατα και την αναστήλωση, ως ένα σηµείο, των ερειπωµένων αναληµµάτων που συγκρατούν το ελεύθερο µέρος του κοίλου. Μικρότερης κλίµακας εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης έγιναν κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Με την πάροδο των χρόνων, η αποσάθρωση και φθορά των λίθινων µερών του θεάτρου σταδιακά αυξήθηκε και έφθασε σε οριακό σηµείο. Το φαινόµενο οφείλεται στην ποιότητα του πετρώµατος που είχε χρησιµοποιηθεί για την κατασκευή του σε συνδυασµό µε τις ακραίες κλιµατολογικές συνθήκες της περιοχής, κυρίως τη δράση του παγετού, και στην εντατική χρήση του µνηµείου για παραστάσεις. Προκειµένου να διασωθεί το µνηµείο, µε απόφαση του Υπουργείου Πολιτισµού ξεκίνησε από το έτος 2000 ένα διεπιστηµονικό πρόγραµµα για τη συντήρηση, στερέωση και αναστήλωση του αρχαίου θεάτρου και των υπόλοιπων µνηµείων του ιερού της ωδώνης, υπό την ευθύνη και επίβλεψη ειδικής Επιστηµονικής Επιτροπής. Πριν από την έναρξη των εργασιών, εκπονήθηκαν ειδικές µελέτες για την καταγραφή των κλιµατικών µεταβολών, για την καταγραφή της παθολογίας και της φθοράς των λίθων, για τη µεθοδολογία στερέωσης και αποκατάστασης του µνηµείου, όπως και για την επιλογή των υλικών συντήρησης και συµπλήρωσης του αρχαίου πετρώµατος. Έως σήµερα έχει αποκατασταθεί ένα µεγάλο µέρος του κατώτερου τµήµατος του κοίλου (κάτω διάζωµα), µε τη µετακίνηση των εδωλίων στο εργαστήριο, τη συµπλήρωσή τους και την επανατοποθέτηση στην αρχική τους θέση, ενώ το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη.

28 29 // ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιµ.), Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2008, 137-141. Κ. Γραβάνη, «Η ανασκαφική έρευνα στο ιερό της ωδώνης», Ηπειρωτικά Γράµµατα, έτος ΣΤ - τεύχος 11ο, Ιωάννινα, 2007, 175-224. Σ. άκαρης, Το Ιερόν της ωδώνης, Αρχαιολογικόν ελτίον 1960, Μελέται, 4-40. Σ. Ι. άκαρης, Οι γενεαλογικοί µύθοι των Μολοσσών, Αθήνα 1964. Σ. Ι. άκαρης, ωδώνη. Αρχαιολογικός οδηγός, Ιωάννινα 1971. Σ. Ι. άκαρης, ωδώνη. Αρχαιολογικός οδηγός (εκδ.ταπα), Αθήνα 1996. Σ. άκαρη, Ι. Βοκοτοπούλου, Α.Φ. Χρηστίδη, Τα χρηστήρια ελάσµατα της ωδώνης των ανασκαφών. Ευαγγελίδη, τ.ι, ΙΙ, (επιµέλεια Σ. Τσελίκα, ευρετήριο Γ. Παπαδόπουλου), Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 285, 286, Αθήνα 2013.. Ευαγγελίδης Σ. άκαρης, Η Ιερά Οικία, Αρχαιολογική Εφηµερίς 1959. P. Lévêque, Η πολιτιστική άνθηση της Ηπείρου. Τα µεγάλα ιερά, στο: Μ. Σακελλαρίου (επιµ.), ΗΠΕΙΡΟΣ. 4000 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, Εκδοτική Αθηνών 1997, 107-111. Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2008, 160-170. Ι. Κατσαδήµα, Η ωδώνη στους αιώνες, στο Κ. Σουέρεφ (επιµ.), Αρχαία Ν. Θ. Κατσικούδη, ωδώνη. Οι τιµητικοί ανδριάντες, Ιωάννινα 2005. Γ. Πλιάκου, «Η λατρεία και η µνηµειακή διαµόρφωση του ιερού», στο Κ. Γ. Πλιάκου - Γ. Σµύρης, Το θέατρο, το βουλευτήριο και το στάδιο της ωδώνης, στο Κ. Σουέρεφ (επιµ.), Αρχαία θέατρα της Ηπείρου, εκδ. Κ. Σουέρεφ (επιµ.), ωδώνη ιαχρονική. Παρελθόν, παρόν και µέλλον του αρχαιολογικού χώρου, Ιωάννινα 2014. Χ. Τζουβάρα - Σούλη, Η λατρεία του ία στην αρχαία Ήπειρο, Ιωάννινα 2008. M. Dieterle, Dodona. Religionsgeschichtliche und historische Untersuchungen zu Entstehung und Entwicklung des Zeus-Heiligtums (Spoudasmata 116). Zürich-New York 2007. Ε. Lhôte, Les lamelles oraculaires de Dodone. Genève 2006. H.W. Parke, Ελληνικά µαντεία, Αθήνα 1979 (εκδόσεις Καρδαµίτσα).

30 31 // Ο ΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΤΡΑ ΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ Η ιστορία του Νίκανδρου είναι φανταστική. Θα µπορούσε όµως να είναι η ιστορία ενός παιδιού που έζησε δύο περίπου αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού, αφού η πόλη του, το όνοµά του, το ιερό της ωδώνης, υπήρχαν πράγµατι την εποχή εκείνη: Ήταν µια φορά κι έναν καιρό... Ο χρόνος της αφήγησης δεν επιλέχθηκε τυχαία. Θεωρήθηκε σκόπιµο να αναδειχθεί η πληρέστερη και πλέον µνηµειακή αρχιτεκτονική διαµόρφωση που απέκτησε το ιερό, στον ύστερο 3ο αι. π.χ. Μετά την πυρπόληση και λεηλάτησή του από τους Αιτωλούς το 219 π.χ., το θέατρο, η ιερά οικία, οι ναοί της Θέµιδας, της Αφροδίτης και του Ηρακλή, το βουλευτήριο και το πρυτανείο επισκευάστηκαν και εξωραΐστηκαν από το Κοινόν των Ηπειρωτών µε την οικονοµική υποστήριξη του µακεδόνα βασιλέα Φιλίππου Ε. Το στάδιο και ο νέος ναός της ιώνης οικοδοµήθηκαν την εποχή αυτή, ενώ κατά µήκος της εισόδου του ανεγέρθηκαν στοές που πλαισιώθηκαν µε αναθηµατικούς ανδριάντες. Αφήνοντας, λοιπόν, και ένα χρονικό περιθώριο από την ολοκλήρωση του έργου του Πύρρου στη ωδώνη, ώστε αυτό να φθάνει στα αυτιά των µικρού Αµβρακιώτη από τις διηγήσεις των µεγαλύτερων σαν θρύλος ενός ξακουστού βασιλιά, η αφήγηση τοποθετείται στο τελευταίο τέταρτο του 3ου αι. π.χ. Έτσι ο Νίκανδρος (µαζί κι ο µαθητής που παρακολουθεί την πορεία του) έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν µια ολοκληρωµένη εικόνα του ιερού, εικόνα που, τουλάχιστον ως προς τη θέση των µνηµείων, ανταποκρίνεται σε γενικές γραµµές και στη σηµερινή µορφή του αρχαιολογικού χώρου και παράλληλα να ξαναθυµηθούν τον Πύρρο, µια εµβληµατική προσωπικότητα στην ιστορία της αρχαίας Ηπείρου. Η επιτύµβια στήλη του Νικάνδρου, Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας, 2ος αι. π.χ. Τα ονόµατα του Νίκανδρου και του Λυκίνου είναι γραµµένα στην επιφάνεια µιας λίθινης επιτύµβιας στήλης που βρέθηκε στις ανασκαφές του νεκροταφείου της Αµβρακίας και µαρτυρούν το όνοµα του νεκρού µε το πατρώνυµό του (Νίκανδρος Λυκίνου). Είναι δηλαδή τα πραγµατικά ονόµατα δύο Αµβρακιωτών, πατέρα και γιου.

32 33 Καθ οδόν Η αφήγηση του ταξιδιού είναι γενική και ασαφής, όπως ασαφής παραµένει για τους ερευνητές η εικόνα των αρχαίων δρόµων επικοινωνίας στη δύσβατη Ήπειρο. Στην υπαινικτική περιγραφή της κοιλάδας της ωδώνης λαµβάνεται υπόψη και το σχετικό χωρίο του Ησιόδου. Το θέατρο Της περιγραφής του θεάτρου προηγείται µια σύντοµη αναφορά στο στάδιο, προκειµένου να δοθεί πληρέστερη εικόνα της θρησκευτικής εορτής των Ναΐων µε την οποία συνδέονταν τα δύο οικοδοµή- µατα. Στην ιερά οικία Το ανάθηµα του Λυκίνου είναι το χάλκινο ειδώλιο παιδιού µε περιστέρι που εκτίθεται σε περίοπτη θέση στην αίθουσα του αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων (αίθουσα Ε), που είναι αφιερωµένη στο ιερό της ωδώνης. Καίτοι η χρονολόγηση του ειδωλίου (αρχές 3ου αι. π.χ.) δεν ταυτίζεται µε τον χρόνο της αφήγησης, το συγκεκριµένο αντικείµενο επιλέχθηκε γιατί αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα αναθήµατα που βρέθηκαν στο ιερό, επιτρέπει συσχετισµούς µε τον ιδρυτικό µύθο του ιερού και τη λατρεία (Πελειάδες ιέρειες), ενώ επιπλέον µπορούν να το αναζητήσουν οι µαθητές σε µια µελλοντική τους επίσκεψη στο Μουσείο. Ο χρησµός Η ερώτηση που ο Λυκίνος θέτει στο µαντείο βασίζεται στο κείµενο ενεπίγραφου χρηστήριου πινακίου που βρέθηκε στις ανασκαφές της ιεράς οικίας: κάποιος Αµβρακιώτης που το όνοµά του δεν σώζεται, ρωτά για την υγεία του και για τα υπάρχοντά του.

34 35 // // ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ Ανάγνωση κειµένων από αρχαίες κωµωδίες Προκειµένου να προετοιµασθούν για την επίσκεψή τους στο θέατρο και να κατανοήσουν τη λειτουργία του, τα παιδιά διαβάζουν κείµενα από αρχαίες κωµωδίες. Προσιτές και ευχάριστες στα παιδιά θα είναι οι κωµωδίες του Αριστοφάνη σε κόµικς. Προβολή ταινίας µε αποσπάσµατα σύγχρονων παραστάσεων Θα προβληθεί σε βίντεο ταινία µε αποσπάσµατα από σύγχρονες παραστάσεις στο αρχαίο θέατρο. Έτσι τα παιδιά θα αποκτήσουν κατ αναλογία πάντοτε µια εικόνα για τη διδασκαλία µιας τραγωδίας ή κωµωδίας: θα γνωρίσουν πώς κινούνται οι ηθοποιοί και ο χορός, τις εναλλαγές µεταξύ τους, θα ακούσουν σε ελεύθερη µετάφραση αποσπάσµατα από κάποια έργα και τέλος θα αποκτήσουν ερεθίσµατα για τη σύγχρονη χρήση των αρχαίων χώρων ακρόασης και θέασης. Η τελευταία παράµετρος µπορεί να αποτελέσει θέµα για συζήτηση κατά την επίσκεψη στον χώρο. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ Θεατρικά παιχνίδια 1. Στο µαντείο: Κατά την επίσκεψη στην ιερά οικία τα παιδιά θα χωρισθούν σε δύο οµάδες. Τα παιδιά της µίας οµάδας θα υποδύονται τους προσκυνητές, ενώ οι µαθητές της άλλης οµάδας θα αποτελούν τους ιερείς και τις ιέρειες. Θα µοιρασθούν στα παιδιά ορθογώνια επιµήκη κοµµάτια από µαλακό µέταλλο, όµοιου σχήµατος µε των ενεπίγραφων πινακίων της ωδώνης, και ξύλινα καλαµάκια. Οι µαθητέςχρηστηριαζόµενοι θα χαράξουν στα πλακίδια την ερώτησή τους προς το µαντείο. Οι µαθητές-ιερείς θα χαράξουν την απάντηση του θεού στο πίσω µέρος των πλακιδίων. Τέλος, µπορούν να ζωγραφίσουν επί τόπου, όπως φαντάζονται, τη διαδικασία της χρησµοδότησης. 2. Στο θέατρο: Ακούγεται η µουσική που συνέθεσε ο Μάνος Χατζηδάκης για την παράσταση των Ορνίθων του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν. Τα παιδιά σκορπίζονται ελεύθερα στο χώρο της ορχήστρας, κινούνται αυτοσχεδιάζοντας η χορεύουν, αποδίδοντας και την εµπειρία τους από την προβολή βίντεο // στην τάξη. Στο τέλος τα παιδιά θα καθοδηγηθούν να συζητήσουν για τη χρήση των µνηµείων και τους περιορισµούς που απορρέουν από την ανάγκη προστασίας και διάσωσής τους. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ Τα παιδιά θα παρατηρήσουν το πρόπλασµα (µακέτα) του ιερού της ωδώνης και θα επιχειρήσουν να εντοπίσουν την πορεία του Νίκανδρου από την είσοδό του στο ιερό µέχρι την ιερά οικία. Σταδιακά θα τοποθετούν στο πρόπλασµα τα οικοδοµήµατα που συνάντησε ο µικρός Αµβρακιώτης: το στάδιο, το θέατρο, τους ναούς της Αφροδίτης, της Θέµιδας, της ιώνης και του Ηρακλή, την ιερά οικία. Στην συνέχεια, στο Μουσείο ή στη σχολική τάξη µε τη βοήθεια του δασκάλου, θα συµπληρώσουν τις ερωτήσεις στο τετράδιο του µαθητή. Μπορούν επίσης να κατασκευάσουν από πλαστελίνη τα δικά τους αναθήµατα. Τέλος, οι ζωγραφιές µαζί µε τις φωτογραφίες από την επίσκεψη στον χώρο θα κολληθούν σε ένα ταµπλό που θα αναρτηθεί στην τάξη ή θα δεθούν σε ένα αναµνηστικό τεύχος. Λύσεις κρυπτόλεξου (τετράδιο µαθητή): Α Π Θ Ρ Σ Π Γ Ε Ο Ν Ο Ξ Ε Λ Υ Β Ζ Ν Η Φ Ρ Χ Θ Β Ο Μ Ψ Τ Α Ρ Β Χ Σ Ρ Υ Κ Β Ε Ρ Σ Σ Κ Η Ν Η Ν Η Ψ Λ Β Μ Χ Ρ Η Σ Μ Ο Σ Θ Σ Η Ε Φ Τ Ι Τ Ε Μ Ν Τ Σ Φ Γ Η Τ Ξ Ρ Β Ο Ψ Υ Γ Ε Λ Π Ι Ν Α Κ Ι Ο Χ Κ Λ Ψ Ε Α Μ Ε Τ Ω Ν Α Ψ Ω Μ Α Β Ι Τ Υ Φ Κ Ο Ι Λ Ο Ν Χ Α Η Σ Α Ε Ν Ρ Ι Α Β Μ Ν Υ Γ Α Ν Ρ Ζ Ω Α Ν Α Θ Η Μ Α Γ