ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗ MAGNA GRECIA Ελληνόφωνοι και αρχαιολογικοί τόποι (το φωτογραφικό οδοιπορικό εδώ) - 1 -

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗ MAGNA GRECIA Ελληνόφωνοι και αρχαιολογικοί τόποι (το φωτογραφικό οδοιπορικό εδώ) - 1 - Σκέφθηκα να γράψω μερικές αράδες για τις εντυπώσεις που μάζεψα σε δυο ταξίδια που έκανα πρόσφατα σ ένα τόπο που βρίσκεται τόσο κοντά αλλά και τόσο μακριά από την Ελλάδα. Πρόκειται για τα Ελληνόφωνα χωριά της Κ. Ιταλίας δηλαδή τα απομεινάρια της Μεγάλης Ελλάδας που τα περισσότερα βρίσκονται στην Απουλία στην χερσόνησο του Σαλέντο, κοντά στη πόλη του Λέτσε, εκεί που καταλήγει το τακούνι της ιταλικής μπότας και κάποια - λίγα - στη νότια πλευρά της Καλαβρίας κοντά στο Ρήγιο χαμένα στα βουνά του Ασπρομόντε. Ένα ταξίδι στην Μεγάλη Ελλάδα, που κατοικήθηκε από τους Έλληνες την περίοδο του δευτέρου αποικισμού τον 8 ο αιώνα π. Χ.. Είναι μια περιήγηση στα χνάρια της περιπλάνησης του Οδυσσέα, στα ίχνη των μεγάλων ελλήνων φιλοσόφων και μαθηματικών του Πυθαγόρα του Σάμιου που έζησε και δίδαξε στο Μεταπόντιο και στον Κρότωνα, του Ζήνωνα του Ελεάτη και του Παρμενίδη, του μαθηματικού Αρχύτα από τον Τάραντα, του πολυνίκη Ολυμπιονίκη Μίλωνα του Κροτωνιάτη, του Εμπεδοκλή από την Σικελία, τον Αρχιμήδη από τις Συρρακούσες, του ποιητή και επικούρειου φιλοσόφου Φιλόδημου από το Ηράκλειον (Ercolano) κ.α. Η Μεγάλη Ελλάδα είναι η περιοχή της Κάτω Ιταλίας που εκτείνεται από την Κύμη (Cuma) την πρώτη ελληνική αποικία, που ιδρύθηκε από τους Ευβοείς, που βρίσκεται πολύ κοντά στην Νάπολη την Παρθενωπη- νότια προς το Ρήγιο και από εκεί βόρια έως το Μπάρι και Οτραντο (αρχαία Υδρούς), καθώς και το νησί της Σικελίας. Οι κάτοικοι της λέγονταν στα αρχαία χρόνια Ιταλιώτες Αφορμή για το την περιπλάνηση αυτή αποτέλεσε το ταξιδιωτικό βιβλίο του Roberto Aprile «Κάτω Ιταλία Μεγάλη Ελλάδα». Ο Roberto Aprile είναι ένας Ιταλός υπήκοος, γκρεκάνος, από το χωριό Καλημέρα, που εργάζεται τώρα στην Αθήνα. Ο πατέρας του ο Rocco Aprile είναι καθηγητής Ιστορίας και ένας σπουδαίος παράγοντας των ελληνοφώνων της περιοχής της Απουλίας. Ο - 2 -

πατέρας του Rocco υπήρξε δήμαρχος στο ελληνόφωνο χωριό Καλημέρα τις δεκαετίες του 50 και 60. GRECIA SALENTINA Φτάνοντας στο Πριντιζι ακολουθούμε το δρόμο για το Λέτσε, επονομαζόμενη Φλωρεντία του Νότου. 15 χιλιόμετρα νοτίως του Λέτσε σε έναν απέραντο κάμπο, με στάρια, λιοστάσια, πεύκα, φραγκοσυκιές, στο Σαλεντο, απλώνονται τα χωριά της GRECIA SALENTINA, όπως συνηθίζεται να λέγεται η περιοχή. Εννέα αρχικά χωριά, αλλά τώρα γίνανε έντεκα με προοπτική να γίνουν δεκατρία. Οι κάτοικοι τους δεν ξεπερνούν τις 50.000. Όλα τα ελληνόφωνα έχουν σχηματίσει μία Ένωση των Ελληνοφώνων Δήμων. Το Καλημέρα, η Στερνατία, το Κοριλιάνο ντ Οτραντο, το Μαρτάνο, το Καστρινιανο ντει Γκρέτσι είναι τα πιο ελληνόψυχα. Σ αυτά διατηρείται περισσότερο από κάθε άλλο χωριό η γκρεκάνικη γλώσσα η «griko». Στα υπόλοιπα χωριά όπως το Μελπινιάνο, το Σολέτο,το Τζολλίνο, το Μαρτινιάνο, παρόλο που η ελληνική διάλεκτος δεν μιλιέται ευρύτερα εδώ και μερικά χρόνια, η συμμετοχή αυτών των Κοινοτήτων στην Ένωση δείχνει την επιθυμία να διατηρήσουν τα στοιχεία από το ελληνικό παρελθόν τους και να διασώσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά. Για τον ίδιο λόγο η Ένωση δέχθηκε στους κόλπους της και άλλα γειτονικά χωριά τα οποία χαρακτηρίζονται ελληνόφωνα όπως το Κουτρουφιάνο, το Καρπινιάνο και το Κούρσι.

- 3- Σε όλο το χώρο της Κ. Ιταλίας νοιώθει κανείς την ίδια μεσογειακή θαλπωρή, τον ίδιο αέρα, την ίδια ατμόσφαιρα, βλέπει το ίδιο φως, τον ίδιο ήλιο, το ίδιο τοπίο και ανθρώπους, το ίδιο αγκάλιασμα τους Νοικοκυρεμένα χαμηλά σπιτάκια, το ένα κοντά στο άλλο, πλατεις δρόμοι, μαζί με στενά σοκάκια του centro storico (Ιστορικού Κέντρου, που διαθέτει κάθε πόλη και χωριό της Ιταλίας, γιατί σέβονται και εκτιμούν την παράδοσή τους και την ιστορία τους), χαρακτηριστικές αυλές, ηρεμία του τοπίου, οι πολλές και ωραίες εκκλησίες με πολλές ελληνικές επιγραφές στο εσωτερικό τους, άνθρωποι χωρίς άγχος. Στα μαγαζιά βλέπεις ονόματα ελληνικά όπως Gianni Giannaki, Pantaleo, Piskopo, Protonotario, Papasintero και τόσα άλλα. Τον τελευταίο καιρό υπάρχει μια έντονη επιθυμία για την αναβίωση της ιδιαίτερης γλωσσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς η οποία κάθε μέρα γίνεται και πιο ισχυρή. Εντύπωση κάνει σε κάθε επισκέπτη που στην είσοδο κάθε χωριού υπάρχει μια μεγάλη πινακίδα με το όνομα του χωριού, το λογότυπο της Ένωσης των Δήμων της GRECIA SALENTINA και το καλωσόρισμα: «KALOS IRTAΤE» σε τρεις γλώσσες στα ελληνικά, ιταλικά και αγγλικά. Ένας χαιρετισμός που δεν μπορεί παρά να αγγίζει τη ψυχή του κάθε Έλληνα. Στα αξιοθέατα και στα μαγαζιά, στα ονόματα των δρόμων, στην οδική σηματοδότηση η ελληνική γλώσσα κάνει πολύ αισθητή τη παρουσία της. Στη Sternatia βλέπουμε ένα μανάβικο «Η Όαση των Φρούτων», «Το καφενείο των φίλων», Via Platea, στο Martano «Το Αρτοποιείο», στο Coriliagno Trattoria «Olo kalo», Bed and Breakfast «Kalinifta», «Το Βιβλιοχαρτοπωλείο» κ.α στο Castrignano dei Greci, Pizzeria «To Καlο Fai», στο Calimera Via Athena, Via Constantinoupoli κλπ. Χαρακτηριστικό του χωριού Calimera (θρυλείται ότι το όνομα του χωριού προήλθε κατά πάσα πιθανότητα από τις λέξεις «καλή μεριά»), που είναι η πύλη της Grecia Salentina για όσους έρχονται από το Πρίντιζι, είναι η επιτύμβια στήλη του 4 ου π. Χ αιώνα που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού στον δημοτικό κήπο. Τοποθετήθηκε το 1960, δώρο του Δημάρχου Αθηναίων. Στη μετώπη της γράφει «ZENI SU EN ISE ETTU STI KALIMERA» δηλ. «Εσύ δεν είσαι ξένος στο Καλημέρα».

- 4 - Το Calimera (8000 κάτοικοι περίπου) επισκεφθήκαμε μαζί με τον Rocco Aprile, ιστορικό και βαθύ γνώστη της Grecia Salentina, το Μουσείο Λαϊκής Παράδοσης. Τα εκθέματα του μουσείου αποτελούνταν από εργαλεία της καθημερινής χρήσης των κατοίκων της Grecia Salentina, όπως αργαλειοί, γεωργικά εργαλεία, άλλά και πολλά αποσπάσματα από λογοτεχνικά κείμενα των ελληνοφώνων τραγούδια και ποιήματα που ήταν κρεμασμένα σε τοίχους. Τραγούδια στην γκρεκάνικη γλώσσα που ακόμα τραγουδιόνται. Στην Grecia Salentina άνθισε μία πλούσια παραγωγή τραγουδιών που όπως και η γλώσσα μεταδόθηκαν προφορικά δια μέσου των αιώνων. Τα συγκροτήματα «Ghetonia» με τον Roberto Licci, και «Μala Lingua» από το Calimera, «Argalio» από το Corigliano d Otranto, οι «Encardia» από την Ελλάδα κ.α. φροντίζουν να μη χαθεί η μουσική αυτή καταβολάδα των griko. Το Calimera είναι η πατρίδα του μεγάλου πνευματικού πατέρα της Grecia του Vito Domenico Palumbo (1854-1918), ο οποίος υπήρξε μια μεγάλη πνευματική φυσιογνωμία και πρωτοπόρος στην έρευνα της πλούσιας πολιτιστικής παράδοσης του σαλεντίνικου ελληνισμού. Η προτομή του βρίσκεται στο ίδιο πάρκο που έχει τοποθετηθεί η αθηναϊκή στήλη. Δικαίως λοιπόν το Calimera θεωρείται ως το πολιτιστικό κέντρο της Grecia Salentina. Στη μέση της Grecia περιβαλλόμενο από ελαιώνες, σπαρμένα χωράφια και φραγκοσυκιές το Corigliano d Otranto (6000 κάτοικοι) παρουσιάζει πολύ όμορφα δείγματα αρχιτεκτονικής που μαρτυρούν την πλούσια ιστορία του. To όνομα του, όπως λένε οι ντόπιοι, βγαίνει από την ελληνική λέξη «χωριανό» ή από τη λέξη «χωράφι». Όπου κι αν βρίσκεσαι Corigliano η ελληνική γλώσσα ήταν παρούσα είτε σε πινακίδες στο δρόμο, σε επιγραφές καταστημάτων είτε σε μνημεία και εκκλησίες. Στο ναό του Αγίου Νικολάου, μπαίνοντας δεξιά πάνω υπάρχει η επιγραφή «Νικόλαοςο Ν ικος του λαού». Το κόσμημα του Corigliano είναι το μικρό αλλά πολύ εντυπωσιακό κάστρο dei Monte. Ο έλληνας επισκέπτης στέκεται πολύ περήφανος μπροστά από το καστράκι - 5 -

αυτό. Ο Δήμος έχει φροντίσει στις ενημερωτικές για την ιστορία του οι πληροφορίες, η πρώτα να αναγράφονται στην ελληνική γλώσσα, με δεύτερη την ιταλική και τρίτη την αγγλική. Στο πάνω μέρος του κάστρου λειτουργεί και η καφετέρια με το όνομα «KALOS IRTATE» Εκεί συναντήσαμε τον γκρεκάνο ποιητή, λογοτέχνη και ψυχή του ελληνισμού στο Corigliano, Antonio Anchora, χάρη του οποίου ο Δήμος του βρίσκεται στη πρώτη γραμμή μιας προσπάθειας επικοινωνίας και σύσφιξης των σχέσεων με την Ελλάδα και τις ελληνικές αρχές. Ο Antonio έχει οδηγήσει στην Ελλάδα πλήθος φοιτητών, τουριστών, μουσικών, επιστημόνων, δημάρχων κλπ. και παρ όλες τις αντιξοότητες που πολλές φορές αντιμετώπισε δεν έχασε ούτε στιγμή τη πίστη του για τις αξίες που κουβαλά μαζί της η ελληνόφωνη Grecia Salentina. Για μένα θεωρείται η ψυχή του Corigliano άλλα και ένας από τους πιο σημαντικούς και ακούραστους εργάτες του Σαλεντίνικου Ελληνισμού. Μέσω του Antonio μας δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουμε κι άλλους ελληνόφωνους στο τόπο αυτό. Ένα ζεστό βράδυ του Ιουλίου στην πλατεία του χωριού ο Luigi ο γιατρός, o Salvatore με το ταμπουρελλο (ντεφι) του και πολλοί άλλοι ντόπιοι άρχισαν να τραγουδούν γκρεκάνικα τραγούδια για την παρέα μας. Οι ήχοι τα λόγια ανακατεύτηκαν με τον ελαφρύ αεράκι που ερχόταν πότε από την μεριά της Αδριατικής πότε από την μεριά του Ιουνίου. Νοιώσαμε τόσο άνετα και ωραία στη παρέα αυτή που σιγοψιθυρίζαμε και εμείς τα ρεφρέν των τραγουδιών τους. Τι glicea tusi nifta ti en oria... «Ειμαστε ξαδέλφια» είπε ο Salvatore, «Εγώ θα έλεγα αδέλφια» τον διόρθωσε ο Luigi και ήταν κατηγορηματικός. Ένας κόσμος γεμάτος ποίηση και παράδοση, που σου δείχνει τη συγκίνηση του που είσαι Έλληνας και μιλάει μαζί σου, γιατί σε σένα βλέπει να ξαναζεί ένας προγονός του. Επισκεφθήκαμε επίσης και το σχολείο του Corigliano. Εκεί μας υποδέχθηκε η ελληνίδα δασκάλα σταλμένη από το ελληνικό κράτος για την εκμάθηση της νεοελληνικής. Αυτό πράγματι ήταν μια πολύ ευχάριστη έκπληξη. Ευτυχώς η Ελληνική Πολιτεία βρίσκεται στο πλευρό του ελληνισμού που επέζησε μ - 6 -

όλες τις δυσκολίες και αντιξοότητες εδώ και 2800 χρόνια. Τα παιδιά στο σχολείο μαθαίνουν όλα ελληνικά μας τραγούδησαν μάλιστα και τους Εθνικούς Ύμνους της Ελλάδος και Ιταλίας κρατώντας ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Ένα από τα πρώτα χωριά που συναντάς ερχόμενος από το Λέτσε, είναι η Sternatia. Οι κάτοικοι της Sternatia αποκαλούν το χωριό τους με την παλιά του ονομασία «Χώρα». Τι να πρωτοπούμε για αυτό το μικρό χωριό των 2500 κατοίκων. Εκεί τα griko μιλιούνται όχι μόνο από τις παλαιές αλλά και από νεώτερες γενιές. Στη πλατεία του χωριού ορθώνεται το τεράστιο καμπαναριό της Μητρόπολης που φαίνεται χιλιόμετρα μακριά από τον επαρχιακό αυτοκινητόδρομο. Αλήθεια από πού πήρε ο τόπος αυτός το όνομα του. Από τις πολυάριθμες στέρνες ή όπως λέει η παράδοση από το στέρνο και το ρήμα τύπτω (θρηνώ, κτυπώ) επειδή τον παλιό καιρό οι γυναίκες μοιρολογούσαν τους νεκρούς χτυπώντας το στέρνο τους, δηλαδή τα στήθια τους; Στην μεγάλη κεντρική πλατεία διαβάζουμε σε μανάβικο με μεγάλα γράμματα «Η όαση των φρούτων», παρακάτω συναντάμε το καφενείο «η πλατεία του καφέ», την οδό με το ελληνικότατο όνομα «Via Platea» κ.α. Στα όρια του ιστορικού κέντρου βλέπουμε ένα πέτρινο τόξο, υπόλειμμα της παλιάς οχύρωσης της πόλης, που πάνω είναι γραμμένη η ονομασία «Porta Filia». Λίγο πιο κει ένα μεγάλο υπόσκαφο ελαιοτριβείο το «Ιpogeo», όπως χαρακτηριστικά το ονομάζουν οι ντόπιοι. Εκεί μας περίμενε ο Giovanni Manera, ένας καλοστεκούμενος 75άρης στερνατιώτης, που μόνος του φροντίζει και συντηρεί όλο αυτό τον χώρο. Ο Giovanni μας ξενάγησε στο ελαιοτριβείο, αφού πρώτα μας εξήγησε γιατί «σπίτι χωρίς Γιάννη προκοπή δεν κάνει». Η ξενάγηση έγινε στη ελληνική τοπική διάλεκτο. Μια ωραία ευχάριστη και μελωδική σύνθεση που ανακατεύει τη δωρικά με τα βυζαντινά και τα ιταλικά στοιχεία. Πριν λίγα χρόνια ο Giovanni υποδεχόταν στο ίδιο μέρος τον τ. Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κ. Στεφανόπουλο, τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ καθώς και τους Υπουργούς Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο τέλος μας προμήθευσε με πλούσιο υλικό με ιστορία και τραγούδια στα griko. Το μεγαλύτερο χωριό στην Grecia Salentina είναι το Martano - 7 -

με πληθυσμό 12.000 κατοίκων. Όμορφη πόλη με επιβλητικό κάστρο στο κέντρο της. Έτυχε να πάμε βράδυ και να βρεθούμε σε τοπικές εκδηλώσεις με χορούς ταραντέλα και pizicca, όπως λέγεται ο τοπικός χορός στη γκρεκάνικη γλώσσα. Ο ήχος των ταμπουρελλων με την κιθάρα και το ακορντεόν, τρέλαιναν την ατμόσφαιρα. Το τραγούδι και ο χορός γίνονταν ένα σώμα. Τραγούδια από την Γκρετσια. Τραγουδισμένα στα griko. Oι ελληνόφωνοι στο Martano πως και σε όλη την Grecia Salentina ανακαλύπτουν πάλι τις μελωδίες και τους ρυθμούς των προγόνων τους, χαίρονται να δηλώνουν «imesta griki». Το Martano όπως το Calimera, έδωσε ζωή σε πνευματικούς άνδρες. Από τη πόλη αυτή κατάγεται ο καθηγητής Salvatore Sicuro που δίνει αγώνες για να μη ξεχάσουν οι ελληνόφωνοι τη καταγωγή και τη γλώσσα τους αλλά και ο ελληνιστής Paolo Stomeo που υπήρξε μεγάλη προσωπικότητα και προώθησε τη διδασκαλία της νεοελληνικής στο πανεπιστήμιο του Lecce. Την έδρα που τώρα τη κατέχει η ελληνίδα Isabella Bernandini. Στο Martano συναντάς όχι μόνο πολλά επώνυμα που είναι καθαρά ελληνικά (Calo, Papa, Protopapa, Petrachi ) αλλά και τοπωνυμία (Catoumerea, Persteriona ) Οι Έλληνες του Martano τη λέξη αμαρτάνω, που θα πεί βλαστημάω, κάνω αμαρτίες, τη λένε στη γλώσσα τους μαρτάνω. Σ αυτή τη λέξη αποδίδουν και το όνομα της πόλης τους, επειδή ισχυρίζονται πως είναι θεότρελοι και βλαστημάνε πολύ. Το Castrignano dei Greci με 4000 κατοίκους προδίδει από μόνο του τη καταγωγή του. Το αποκαλούν Το Καστράκι των Ελλήνων, των Γραικάνων, όπως λένε οι ίδιοι. Πρωτεργάτης για την ελληνική γλώσσα υπήρξε ο καθηγητής Angelo Cotardo, που δίδαξε τα ελληνικά στα δημοτικά σχολεία, ανακάλυψε τη κρύπτη του Άγιου Ονουφρίου στο κέντρο του χωριού και φρόντισε για την αναστήλωση της. Η κρύπτη αυτή παραμένει αποδεικτικό στοιχείο του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, με τη χρονολογία γραμμένη στα ελληνικά (ΙΒΓΖ, δηλ. 1237). Σε όλη την περιοχή υπάρχουν πολλά υπόσκαφα καθώς και εκκλησίες με βυζαντινές τοιχογραφίες. Περιδιαβαίνοντας στο χωριό ανακαλύψαμε την Pizzeria-Trattoria «To Kalo Fai».Κατόπιν πήραμε το δρόμο Via Alognia (Αλώνια) που οδηγεί στο κοντινότερο χωριό το Melpignano. - 8 -

Στο Castrignano όμως ζήσαμε συγκινητικές στιγμές όταν επισκεφθήκαμε μία Εκκλησία στο κέντρο του χωριού. Εκεί προσεύχονταν μερικές ηλικιωμένες γυναίκες που μόλις αντελήφθησαν την παρουσία μας και διαπίστωσαν την καταγωγή μας έτρεξαν και μας αγκάλιασαν γεμάτες χαρά που συνάντησαν έλληνες. «Kalos irtate sto chorio mas» Μείναμε εντυπωσιασμένοι και συγκινημένοι για την αγάπη που μας έδειξαν. Δυστυχώς, μας είπαν, δεν μπορούμε να μιλήσουμε καλά τη γλώσσα μας, γιατί οι γονείς μας μιλούσαν ιταλικά ενώ μεταξύ τους μιλούσαν την griko. Στα παλιά τα χρόνια η ελληνική διάλεκτος θεωρείτο υποδεέστερη και δήλωνε μειωμένο κοινωνικό επίπεδο. Ύστερα μάλιστα από την ένωση της Ιταλίας (1860-61) και την δημιουργία εθνικού κράτους, η αυστηρή γραφειοκρατία των Savoia δημιούργησε ακόμα πιο βαθιά ρήξη στο εσωτερικό της Ν, Ιταλίας. Ταυτόχρονα έπεφταν και τα τελευταία κάστρα της Ορθοδοξίας στην περιοχή με αποτέλεσμα τον εκλατινισμό των ελληνοφώνων. Οι ελληνόφωνοι στρατολογήθηκαν στο στρατό της Savoia και έμαθαν γρήγορα τη γλώσσα και τις παραδόσεις των κατοίκων του Piemonte. Με άλλα λόγια ενσωματώθηκαν στην νέα πραγματικότητα και στο νέο κράτος. Το γεγονός αυτό προκάλεσε μία γενεαλογική σύγκρουση στο εσωτερικό της ελληνόφωνης κοινότητας και οπωσδήποτε τέθηκαν σε αμφισβήτηση η γλώσσα και οι παραδόσεις. Η άνοδος του ξενόφοβου και αδιάλλακτού προς κάθε φυλετική, γλωσσική ή θρησκευτική μειονότητα φασισμού στην δεκαετία του 20, φίμωσε κάθε φωνή διαφορετική προς την ιταλική γλώσσα και κουλτούρα. Στα υπόλοιπα τέσσερα χωριά δηλ. το Μαρτινιάνο, το Μελπινιάνο, το Τζολλίνο και το Σολέτο, οι μνήμες έχουν σχεδόν σβήσει. Στο Soleto με πληθυσμό 5500 κατοίκους, σταθήκαμε σε ένα μικρό παρεκκλήσι του 12 ου αιώνα, τον Άγιο Στέφανο, με βυζαντινές τοιχογραφίες και ελληνικά γράμματα CΟΦΙΑ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Εδώ δύσκολα θ ακούσεις να μιλάνε ελληνικά. Η ελληνική διάλεκτος έχει χαθεί εδώ και μερικά χρόνια. Παρ όλα αυτά έντονη είναι η επιθυμία τους να συμμετέχουν στην Ένωση των Ελληνοφώνων Δήμων και να αναβιώσουν τα παλιά ήθη, έθιμα και παραδόσεις. Είμαι σίγουρος ότι σε λίγα χρόνια με τα προγράμματα της ελληνικής γλώσσας που χρηματοδοτεί η ιταλική κυβέρνηση αλλά και με την αρωγή του ελληνικού κράτους, η ελληνική γλώσσα θα ακούγεται συχνότερα στον τόπο αυτό. Στη Μασερία (ένα είδος - 9 -

αγροτοτουριστικού καταλύματος) «Appide» ( από το ελληνικό απιδιά) που είχαμε ως βάση για τις εξορμήσεις μας και βρίσκεται στο Corigliano μιλήσαμε με δυο κοπέλες από το Zollino που εργάζονταν στην υποδοχή. Και οι δύο παρακολουθούν μαθήματα ελληνικής γλώσσας, αφού όπως μας είπαν πως και αυτοί είναι Έλληνες. Η γλώσσα των Griko Γράφτηκαν και συζητήθηκαν πολλά πάνω στις γλωσσικές ρίζες των ελληνόφωνων της Κ. Ιταλίας, που δεν είναι άλλο από ένας συνδυασμός από αρχαία ελληνικά και βυζαντινά με ιταλικά και είναι μια γλώσσα που μεταδόθηκε επί αιώνες από γενιά σε γενιά, προφορικά, διατηρώντας τις αυθεντικές μορφές συντακτικού και γραμματικής, αλλά χάνοντας σιγά, σιγά πολλές λέξεις οι οποίες αντικαταστάθηκαν απ την ιταλική γλώσσα. Ιταλοί γλωσσολόγοι υποστήριξαν ότι τα ελληνικά αυτά προήλθαν από τους βυζαντινούς χρόνους, όταν κληρικοί και λαϊκοί εγκαταστάθηκαν στις περιοχές αυτές κατά τους χρόνους της εικονομαχίας. Υποστηρικτής αυτής της θεωρίας είναι ο ιταλός γλωσσολόγος Guiseppe Morosi. Η θεωρία αυτή, μπορούμε να πούμε ότι έχει κάποια βάση αν αναλογισθούμε ότι σε όλη τη περιοχή και κυρίως στα βορειότερα μέρη όπως στην εκπληκτική πόλη της Mattera καθώς και στην Massafra και Motolla βρίσκουμε υπόσκαφα με βυζαντινές παραστάσεις Αγίων που δημιούργησαν Βασιλειανοί μοναχοί,εικονολάτρες, οι οποίοι προσέφυγαν εκεί κυνηγημένοι από τους εικονομάχους. Τις θεωρία όμως αυτή την ανέτρεψε ο Γερμανός γλωσσολόγος Gerhard Rohlfs. Ο Rohlfs, αφού συνέλεξε επί τόπου γλωσσικό υλικό, ήλεγξε τα στοιχεία που παρέθετε ο Morosi, δημοσίευσε μια αξιόλογη πραγματεία την Scavi Linguistici (Γλωσσικές Ανασκαφές), η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στη γλώσσα των griko διατηρούνται αρχαϊκά και δωρικά στοιχεία τα οποία μαρτυρούν ότι η αρχαία ελληνική παράδοση στα μέρη αυτά ουδέποτε διακόπηκε αλλά διατηρείται μέχρι σήμερα. Τη θεωρία του Rohlfs ενίσχυσαν οι έλληνες γλωσσολόγοι Γ. Χατζιδάκις και Αναστάσης Καραναστάσης. Η γνώμη του Rohlfs έγινε διεθνώς αποδεκτή, όχι βέβαια χωρίς αντιρρήσεις. Γεγονός πάντως είναι ότι το ελληνικό ιδίωμα ενισχύθηκε και κατά τα βυζαντινά χρόνια, όταν πολλοί λόγιοι και άνθρωποι του πνεύματος της βυζαντινής εποχής βρέθηκαν στον ιταλικό νότο. -10-

Για τη διάσωση αυτής της γλώσσας καθώς και των λαογραφικών και πολιτιστικών στοιχείων, καταβλήθηκαν μεγάλες προσπάθειες από τη πλευρά των ελληνοφώνων. Η ιταλική πολιτεία- κεντρική και τοπική εξουσία- αναγνώρισε τελικά συνταγματικά την ελληνική γλωσσική μειονότητα και επέτρεψαν τη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας και στις δύο ελληνόφωνες ζώνες του Σαλέντο και της Καλαβρίας. Ταραντέλα- pizzica-pizzica Η Ταραντέλα-pizzica-pizzica όπως την λένε οι ντόπιοι στο Σαλέντο είναι ο πιο χαρακτηριστικός παραδοσιακός τελετουργικός και εκστατικός χορός της Κ. Ιταλίας. Ο χορός αυτός με τις διονυσιακές καταβολές έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Με τις κινήσεις του η γυναίκα θεραπεύεται από το τσίμπημα της αράχνης. Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται για τη ταραντέλα είναι απλά και πρωτόγονα: ταμπουρέλο (ντεφι) κυρίως, φλάουτο, κιθάρα, ακορντεόν. Ο ρυθμός είναι γρήγορος και η χορεύτρια κινείται ακατάπαυστα και ξέφρενα. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα βήματα. Η pizzica-pizzica συνδέεται με το φαινόμενο που ονομαζόταν ταραντισμός. Ο ταραντισμός ήταν μια μορφή κρίσης, μανίας που θεωρούσαν ότι οφειλόταν στο τσίμπημα της αράχνης (tarantula), γι αυτό ονομάζεται και pizzica που προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα pizzicare=τσιμπάω. Για να θεραπευτεί κάποιος από το τσίμπημα της αράχνης γινόταν ένας μουσικός εξορκισμός. Οι οργανοπαίχτες πήγαιναν στο σπίτι του αρρώστου και άρχιζαν να παίζουν. Ο άρρωστος μετά από ώρες ξέφρενου χορού, κατά τις οποίες ξερίζωνε τα μαλλιά του, κουλουριαζόταν και κυλιόταν στη γη, έσχιζε τα ρούχα του, ούρλιαζε από έκσταση και τέλος εξουθενωμένος έπεφτε στη γη και κοιμόταν για πολλές ώρες θεραπευόταν από το τσίμπημα της αράχνης Το φαινόμενο του ταραντισμού παρουσίασε μεγάλη έξαρση στη Κ. Ιταλία και κυρίως στα ελληνόφωνα χωριά του Σαλέντο. Αρκετές κινήσεις θυμίζουν εικόνες από αρχαία αγγεία σε χορό όπου οι γυναίκες είναι αυτές που παίζουν το ταμπουρελο, το οποίο στην αρχαία Ελλάδα το έπαιζαν οι βακχίδες, οι ακόλουθες του Διονύσου. Στην σύγχρονη εποχή η pizzica-pizzica είναι ο χορός που προτιμούν στις γιορτές και στα πανηγύρια, στα οποία οι νέοι κυρίως επιδεικνύουν την ευελιξία τους και τη φυσική τους αντοχή.

- 11 - O Δρόμος για την Καλαβρία Αφήνοντας πίσω την Grecia Salentina και αφού πρώτα επισκεφθήκαμε δυο πόλεις ελληνικού παρελθόντος το Otranto ( Υδρους) και την Καλλίπολη (Gallipoli) κατηφορίσαμε προς τον Νότο κατά μήκος των ακτών της Costa Ionica με κατεύθυνση τα ελληνόφωνα της Καλαβρίας και το Ρήγιο (Reggio di Calabria). Μία δαντελένια ακτή με πολλές εναλλαγές, πότε στρωτή και απέραντη πότε βραχώδης και άγρια με μικρούς ορμίσκους εναλλασσόταν κατά τη διάρκεια της διαδρομής. O ταξιδιώτης μετράει δεκάδες μέρη και περιοχές με ελληνικά ονόματα με πανάρχαια και μεγάλη ιστορία. Καθ οδoν μεγάλες πινακίδες μας υπενθυμίζουν ότι βρισκόμαστε στην Magna Grecia. Πρώτη μεγάλη πόλη που συναντάμε είναι η θρυλική λακωνική αποικία τον Τάραντα ( ιταλ. Taranto), την Πρωτεύουσα της Μεγάλης Ελλάδας. Ο μύθος θέλει να την έχει ιδρύσει ο είλωτας από τη Σπάρτη Φάλανθος. Στον Τάραντα δυστυχώς το μόνο που σώζεται από το ένδοξο παρελθόν του είναι δυο δωρικοί κίονες του Ναού του Ποσειδώνα. Φυσικά το αρχαιολογικό Μουσείο με τα πολλά ελληνικά ευρήματα, έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Καθίσαμε τυχαία κοντά στο γραφικό λιμάνι και ήπιαμε το καφεδάκι μας στο Café Mythos μια καφετέρια που μας παραπέμπει στο αρχαίο και ένδοξο παρελθόν της πόλης. Λίγα χιλιόμετρα μετά συναντάμε το Μεταπόντιο ( ιταλ. Metaponto). Εκεί σώζονται τα ερείπια δεκαπέντε δωρικών κιόνων του Ναού της Ήρας. Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται το Μουσείο με σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα. Πιο κάτω οι Θούριοι (ιταλ.thuriο), η μοναδικά αποικία των Αθηναίων στην Μεγάλη Ελλάδα. Πριν φτάσουμε στη περίφημη Σύβαρη περνάμε από την αρχαία Σιριδα (ιταλ. Σίρις), και το βυζαντινό Πολυχωριον (ιταλ. Policoro). Στην περίφημη Συβαρη (Sibari) σήμερα, οι κάτοικοι της δεν ξεπερνούν τις 10.000. Η Σύβαρις, αποικία των Αχαιών, είχε τρομερή ακμή. Η ευφορία της γης και η μεγάλη εμπορική κίνηση λιμανιού της οδήγησαν στο γρήγορο πλουτισμό των κατοίκων της οι οποίοι επιδίδονταν σε πολυτελή διαβίωση και υπέρμετρες απολαύσεις. Ο τρόπος ζωής τους είναι παροιμιώδης και χαρακτηρίστηκε συβαριτισμός.

- 12 - Μια μεγάλη ανασκαφική επιχείρηση έχει αρχίσει στην ιστορική αυτή πόλη, που πολιορκήθηκε και καταστράφηκε από τους Κροτωνιάτες. Ολόκληρη η πόλη της Σιβάρεως είναι θαμμένη κάτω από ένα στρώμα λάσπης αφού οι Κροτωνιάτες έτρεφαν τέτοιο μίσος εναντίον των Συβαριτών που μετά από ένα μακροχρόνιο πόλεμο και χωρίς να καταφέρουν να την κατακτήσουν εξέτρεψαν τα νερά του ποταμού Κράθιδος και εξαφάνισαν την πόλη. Λέγεται ότι όταν τελειώσουν οι ανασκαφές στην Σύβαρη θα πρόκειται για τη μεγαλύτερη αρχαιολογική ανακάλυψη όλων των αιώνων. Αρκετά χιλιόμετρα πιο κάτω από ένα ύψωμα του δρόμου απλώνεται μεγαλοπρεπής ο Κρότωνας (ιταλ. Crotone). Ο Κρότωνας φημίζονταν για τους αθλητές τους. Λένε μάλιστα ότι σε μια Ολυμπιάδα οι πρώτοι επτά αθλητές, στον αγώνα του σταδίου, ήταν όλοι Κροτωνιάτες. Στον Κρότωνα, μην αντέχοντας την τυραννία του Πολυκράτη στη Σάμο, έζησε και δίδαξε για πολλά χρόνια ο Πυθαγόρας, ο οποίος τελικά παρότι απέκτησε πολλούς ένθερμους υποστηρικτές, έπεσε σε δυσμένεια και αναγκάσθηκε να διαφύγει στο Μετάποντιο όπου και πέθανε. Εμείς λίγο πριν φτάσουμε στη πόλη επισκεφθήκαμε τον αρχαιολογικό χώρο του Λακινιου Άκρου όπου υψωνόταν το Ιερό της Ήρας Λακινίας. Οι ντόπιοι το ονομάζουν Cappo Colonna. Στον παραθαλάσσιο αυτόν ναό, κτισμένο πάνω σ ένα ακρωτήρι, που συγκεντρώνονταν οι Έλληνες των αποικιών της Κ. Ιταλίας κατά τις ετήσιες γιορτές, ορθώνεται σήμερα ένας και μοναδικός κίονας, από τους 48 δωρικούς κίονες. Αυτή η κολώνα αντιστάθηκε στους καιρούς, στις καταστροφές των ανθρώπων, στο χρόνο. Αφημένη τώρα στην αιώνια ελληνική μοναξιά του, αγναντεύει την απεραντοσύνη του Ιονίου Πελάγους και αναπολεί την λαμπρή και ένδοξη εποχή της Magna Grecia. Εμείς δεν μπορούσαμε παρά να σταθούμε ευλαβικά μπροστά σ αυτήν την μοναδικότητα, που επέζησε σε πείσμα των καιρών και να αναλογισθούμε μήπως

- 13 - αυτή η κολώνα είναι η Ελλάδα που αντιστέκεται - η Ελλάδα που αναπνέει Στο σημείο αυτό αξίζει πιστεύω να κάνουμε μία παρένθεση και να τονίσουμε, ότι όλοι οι αρχαιολογικοί χώροι που επισκεφθήκαμε ανεξάρτητα αν ήταν φυλαγμένοι η αφύλακτοι, όπως στο Cappo Colonna, διακρίνονται από την αυστηρή καθαριότητα τους και τη τάξη τους. Δείγμα σεβασμού, ευλάβειας, θαυμασμού και αγάπης ενός μεγάλου λαού με σωστή παιδεία και λαμπρό πολιτισμό, για τις ιστορικές και πολιτιστικές του αξίες και καταβολές. Κανείς δεν διανοείται να αλλοιώσει τα ιστορικά ονόματα των πόλεων ή να διαστρεβλώσει τα ιστορικά δεδομένα και τις ιστορικές αλήθειες. Το αντίθετο μάλιστα. Εδώ οι άνθρωποι είναι περήφανοι που ζουν και δημιουργούν στο χώρο της Magna Grecia. Είναι περήφανοι και προβάλλουν συνειδητά την Magna Grecia, είναι περήφανοι που η πατρίδα τους, η γη που ζουν και αναπνέουν, θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες κοιτίδες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Και εμείς αισθανθήκαμε κάπως άβολα αναλογιζόμενοι την περιφρόνηση που δείχνουν στη χώρα μας τόσο το κράτος αλλά και πολλοί από εμάς για τους αρχαιολογικούς μας χώρους. Εδώ εν τέλει ανακαλύπτει κανείς μία άλλη Ελλάδα πέρα από σημερινά της σύνορα. Κατεβαίνοντας τις καλαβρέζικες ακτές συναντάμε τον χώρο της Καυλωνίας (ιταλ. Caulonia). Στην περιοχή αυτή βρίσκονται και τα χωριά Μοnasterace, Trebisace (ελληνικά Τραπεζάκι) και Riace (Ρυάκι), όπου πρόσφατα, βρέθηκαν σε αρχαίο ναυάγιο τα δύο περίφημα αρχαιοελληνικά ορειχάλκινα αγάλματα, που είναι γνωστά ως πολεμιστές του Riace. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τους δυο αυτούς πολεμιστές στο Μουσείο του Ρηγίου. Στα σημαντικά αξιοθέατα της περιοχής ανήκει η ορθόδοξη Ιερά Μονή του Οσίου Ιωάννη του Θεριστή, κτίσμα του 11 ου αιώνα, κοντά στο χωριό Stilo. Η μονή, την οποία επισκέφθηκε και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος, επαναλειτούργησε το 1994 με αγιορείτες μοναχούς. Στα βυζαντινά χρόνια η Ορθοδοξία στην Καλαβρία γνώρισε μεγάλη ακμή. Όμως με την κατάκτηση της Κ. Ιταλίας από τους Νορμανδούς, καθολικούς στο θρήσκευμα,

- 14 - άρχισε ένας βίαιος σε πολλές περιπτώσεις εκλατινισμός των Ορθοδόξων. Η ελληνική γλώσσα αλλά και η ορθόδοξη πίστη με την πάροδο των αιώνων υποχώρησαν. Φεύγοντας από το Stilo φτάνουμε στους Επιζεφύριους Λοκρoυς (ιταλ.locri), αποικία Δωριέων από την Λοκρίδα. Δίπλα στα ερείπια των αρχαίων Λοκρών βρίσκεται ο παλιός δρόμος που το ονομάζουν ακόμη Δρόμο (Dromos). Κοντά στους Λοκρούς βρίσκεται ή κωμόπολη Gerace(ελλ. Ιέραξ), που μέχρι πρόσφατα οι γυναίκες ντύνονταν παραδοσιακά και χρησιμοποιούσαν ελληνικές λέξεις στην καθημερινότητά τους. Όπου σταθείς κι όπου βρεθείς στις δαντελένιες ακτές της Καλαβρίας θα βρεις κάτι που θα θυμίζει την Ελλάδα. Πότε το τοπίο με τους απέραντους και περιποιημένους ελαιώνες, τους πυκνούς πευκιάδες, τα τραχιά βουνά με την άγρια φύση, πότε τα τοπωνυμία και οι αρχαιολογικοί χώροι και πότε οι ίδιοι οι κάτοικοι (una facia una racha) κάνουν τον έλληνα ταξιδιώτη να νοιώσει οικείος στο περιβάλλον και να αισθάνεται ότι εκεί είναι το σπίτι του. Λίγο πριν φτάσουμε στο Ρήγιο (Reggio di Calabria), εκεί που καταλήγουν τα Απέννινα στη Μεσόγειο, σ ένα τοπίο άγριας ομορφιάς, σκαρφαλωμένα στο Aspromonte (Ασπρο Βουνό), βρίσκονται τα ελληνικά χωριά της Καλαβρίας. Η οδική σήμανση μας πλαισιωμένη από μία ελληνική και μία ιταλικη σημαία προειδοποιεί: Μagna Grecia- Aria Ellenofona. Η Bova (από το ελληνικό Βους), το Rogudhi, η Amendolea, Roccaforte dei Greci, Gallitsiano, Pendidatilo, Condofuri, είναι τα χωριά της ελληνόφωνης Καλαβρίας. Τα περισσότερα όπως το Pendidatilo (Πενταδάκτυλο), παρ όλο που απέχει λίγα μόνο χιλιόμετρα από τη θάλασσα, έχουν ερημώσει. Η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση, λόγω της απομόνωσης και της φτώχειας, ήταν οι αιτίες της εγκατάλειψης. Η Bova Marina το επίνειο της Bova είναι η φυσική είσοδος των ελληνοφώνων της περιοχής και ο κύριος δεσμός με τον ελληνικό κόσμο. Είναι επίσης έδρα του Ανωτάτου Περιφερειακού Ινστιτούτου Ελληνοφώνων της Καλαβρίας. Η Ελλάδα στηρίζει το

- 15 - ελληνόφωνο στοιχείο της Καλαβρίας έχοντας στείλει δασκάλους στις περιοχές αυτές. Στη Bova Marina χτυπάει η καρδιά του ελληνοφώνου πληθυσμού. Εκεί συναντήσαμε τον δάσκαλο Salvatore Dieni. Έναν άνθρωπο που έχει σκοπό της ζωής του να διατηρηθεί η γλώσσα, η παράδοση και ο πολιτισμός των γκρεκάνων στην Καλαβρία. Άριστος γνώστης της ελληνικής γλώσσας ο Salvatore μας γύρισε στη ορεινή Βοva, που βρίσκεται σκαρφαλωμένη στην κορυφή ενός βουνού του ορεινού όγκου του Ασπρομόντε, αμφιθεατρικά κτισμένη και θεωρείται η ιστορική πρωτεύουσα των Ελλήνων της Καλαβρίας. Φτάνοντας εκεί διαπιστώσαμε τη κυριαρχία των ελληνικών. Στην οδοσήμανση για τις εκκλησίες, τα αξιοθέατα, στις πινακίδες για τα καταλύματα και τα μαγαζιά, η ελληνική γλώσσα (νεοελληνική και γκρεκάνικη) είναι παρούσα : Οδός 4 ης Νοεμβρίου, Dromo 4 Novembriu στα γκρεκάνικα, via 4 Novembre στα ιταλικά, Δήμος του Βούα, Chora tu Vua, Citta di Bova, Εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, Αnglisia tis Ajion Maria Isodia, κλπ. Φαίνεται ότι εδώ ο κόσμος πεισματικά δεν θέλει να ξεχάσει τις καταβολές του και την πανάρχαια ιστορία του. Κατά τη διάρκεια της βόλτας μας στα γραφικά σοκάκια της Bova, και αφού έγινε αισθητή η παρουσία ξένων, όπως γίνεται συνήθως σε τέτοια μικρά μέρη, γιαγιάδες είχαν βγει στο παράθυρο και μας χαιρετούσαν στη γλώσσα τους, τα γκρεκάνικα. Η χαρά αυτών των ηλικιωμένων ήταν απερίγραπτη. Νοιώθανε ότι είμαστε οι δικοί τους άνθρωποι. Ήταν σαν να μας λέγανε είμαστε εδώ, είμαστε ζωντανοί, μένουμε μόνοι μας και φυλάμε μέσα μας τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού. Μετά την περιπλάνηση μας στην ορεινή Bοvα, κατεβήκαμε στο επίνειο, την Bova Marina. Εκεί μας περίμεναν οι μαθητές του σχολείου μαζί με τους δασκάλους τους και τον Διευθυντή τους. Η υποδοχή ήταν συγκινητική. Συγκεντρωθήκαμε στην αίθουσα τελετών. Απ έξω η πινακίδα έγραφε «Αίθουσα Τελετών- Aula Magna» Στο σχολείο όλες οι πινακίδες είναι δίγλωσσες στα ελληνικά και στα ιταλικά. Στην αίθουσα τελετών ακούσαμε τα παιδιά να μας τραγουδάν τον εθνικό μας ύμνο, τον ιταλικό ύμνο και γκρεκάνικα παραδοσιακά τραγούδια. Εμείς ξεδιπλώσαμε ένα πανό που έγραφε στα «Μe the su Calabria», «Echome to idio ema ce milame tin idia glossa».

- 16 - Μπαίνοντας στο σχολείο στον χώρο που οδηγεί στις αίθουσες και στα γραφεία των καθηγητών, δεξιά και αριστερά υπάρχει φωτογραφικό υλικό από τις εκδρομές και τις δραστηριότητες των μαθητών. Με συγκίνηση διαπιστώσαμε ότι οι περισσότερες δραστηριότητες είχαν να κάνουν με την Ελλάδα και την Magna Grecia. Σε μια βιτρίνα μάλιστα, δίπλα στο γραφείο των καθηγητών εκθέτονται απομιμήσεις αρχαίων ελληνικών αγγείων κλπ που έχουν βρεθεί στην περιοχή. Επίσης εντυπωσιασθήκαμε από την καθαριότητα και τη τάξη αυτού του επαρχιακού δημοσίου σχολείου. Φεύγοντας από εκεί και αφού γευματίσαμε στο Εστιατόριο «Mediteranneo» στη Bova Marina όπου διαβάσαμε την εφημερίδα τους γραμμένη στην τοπική ελληνική διάλεκτο «L oasi greca di Calabria», πήραμε το δρόμο για το Pendadattilo (Πενταδάκτυλο). Όπως καταλαβαίνει κανείς το χωριό οφείλει το όνομα του σε ένα γιγαντιαίο βράχο που ορθώνεται από πάνω του και έχει σχήμα των πέντε δακτύλων. Το Pendadattilo δεν απέχει πολύ από τον παραλιακό δρόμο κι όμως έχει ερημώσει. Είναι προφανές ότι σ αυτή την άγρια φύση της Καλαβρίας, που η ομοιότητα με το ελληνικό ορεινό τοπίο είναι χαρακτηριστική, ο αγώνας για την διάσωση του ελληνικού στοιχείου παίρνει διαστάσεις περισσότερο δραματικές, εφόσον εδώ οι προσπάθειες για την διατήρηση της γλώσσας, συχνά περνούν σε δεύτερη μοίρα, μπροστά στον αγώνα για την επιβίωση. Δυστυχώς όμως οι ημέρες μας δεν έφτασαν για να επισκεφτούμε και τα υπόλοιπα χωριά της ελληνόφωνης Καλαβρίας, πράγμα που το αφήνουμε σίγουρα σε μια μελλοντική μας επίσκεψη. Απ ότι όμως μας πληροφόρησε ο συνοδός μας και ξεναγός Salvatore Dieni το Γκαλιτσιανό θεωρείται το περισσότερο ελληνόφωνο χωριό από τα υπόλοιπα της περιοχής. Εξ άλλου το 60% του ελληνόφωνου πληθυσμού κατοικεί τώρα στα παραλιακά χωριά Bova Marina και Condofuri Marina. Ενθαρρυντικό όμως στοιχείο για την περιοχή είναι ότι το τελευταίο καιρό παρατηρείται μια όλο και αυξανόμενη ροή επισκεπτών από την Ελλάδα. Αλλά και το ίδιο το ελληνικό κράτος έχει φροντίσει να φιλοξενεί κάθε χρόνο το καλοκαίρι παιδιά τόσο από την περιοχή της Καλαβρίας όσο και από την Grecia Salentina στις κατασκηνώσεις της Γενικής

- 17 - Γραμματείας Αποδήμου Ελληνισμού. Το περασμένο χρόνο μάλιστα πραγματοποιήθηκε ένα επιπλέον πρόγραμμα που απευθυνόταν σε νέους της περιοχής της Καλαβρίας με σκοπό την γνωριμία τους με την Ελλάδα, το πολιτισμό της και τη γλώσσα της. Πριν συνεχίσουμε το ταξίδι μας, θα πρέπει να πούμε μερικά λόγια για το Ρήγιο που υπήρξε αποικία των Χαλκιδαίων, κτισμένη τον 8 ο αιώνα π. Χ. Η σύγχρονη πόλη ξανακτίστηκε από την αρχή αφού ένας καταστροφικός την ισοπέδωσε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το Ρήγιο βρίσκεται απέναντι ακριβώς από την πόλη Μεσσήνη ή Ζάγκλη της Σικελίας. Στο βάθος μπορεί κανείς να αγναντέψει το ενεργό ηφαίστειο της Αίτνας. Όμως αυτό που αξίζει να δεις στη πόλη είναι το αρχαιολογικό της μουσείο. Πέρα από μια πληθώρα αξιόλογων αρχαιολογικών ευρημάτων ελληνικής προέλευσης που εκτίθενται, τα δυο ελληνικά ορειχάλκινα αγάλματα, των πολεμιστών του Riace που βρίσκονται σε ξεχωριστή αίθουσα κλέβουν κυριολεκτικά την παράσταση. Είναι τα δίμετρα αγάλματα που ανακάλυψε ένας δύτης το 1972 στην θαλάσσια περιοχή του Riace. Η απόλυτη αρμονία στις γραμμές και η συμμετρία των ανθρωπίνων σωμάτων στα αγάλματα αυτά αποτελεί δίχως αμφιβολία άρτια απόδοση του κλασσικού ελληνικού κάλους. Σημαντικό εύρημα είναι επίσης η χάλκινη προτομή ενός φιλοσόφου του 5 ου π.χ. αιώνα και πρόκειται για την παλαιότερη προτομή που έχει βρεθεί έως τώρα. Στα χνάρια του Οδυσσέα και των Επικούρειων Φύγαμε από τα ελληνόφωνα της Καλαβρίας γεμάτοι συγκινήσεις, με νέες εμπειρίες και παραστάσεις. Νοιώσαμε ότι κάτι έμεινε ανολοκλήρωτο, ότι δεν γέμισε το καλάθι του μυαλού μας, ότι δεν τα είδαμε όλα και δώσαμε την υπόσχεση ότι θα ξαναγυρίσουμε. Το παρήγορο ήταν ότι θα συνεχίζαμε το ταξίδι μας με κατεύθυνση την Νάπολη την ελληνική Παρθενώπη ή Νέα Πόλη. Παίρνοντας το δρόμο προς τον Βορρά φτάσαμε στην περίφημη Σκύλλα (ιταλ. Scila) Ένας επιβλητικός βράχος που εισχωρεί στη θάλασσα. Το μεσαιωνικό κάστρο κτισμένο στην κορυφή του

- 18 - δεσπόζει επιβλητικά στο μικρό αλλά πολύ όμορφο ψαροχώρι. Απέναντι ακριβώς σε πολύ μικρή απόσταση η Σικελία. Βρισκόμαστε τώρα στο δρόμο της περιπλάνησης του Οδυσσέα. Από πάνω μας ορθώνονται τεράστιοι οι ορεινοί όγκοι του Aspromonte. Από κάτω από την Autostrada πότε βράχια και πότε μικρές γραφικές παραλίες. Στο βάθος της Τυρρηνικής Θάλασσας, διακρίνονται αχνά οι Αιόλιδες νήσοι δηλ. τα Νησιά του Αιόλου( ιταλ. Isole Eolie, ή Lipari). Προχωράμε ακόμα βορειότερα προσπερνάμε τα Τρόπαια (ιταλ.tropea), το Ιππώνιον και την ξακουστή Ελέα (ιταλ. Velia) με την περίφημη φιλοσοφική σχολή της. Λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά ο αρχαιολογικός χώρος της Ποσειδωνίας (ιταλ. Paestum). «Εδώ η καρδιά σωπαίνει» Μ αυτές τις λέξεις ο Albert Camus περιγράφει τα αισθήματα που ένοιωσε πατώντας στη Συβαρίτικη αυτή αποικία του 7 ου π.χ. αιώνα με τους τρεις περίφημους δωρικούς ναούς, της Ήρας, της Δήμητρας και του Ποσειδώνα. Απ αυτούς ο πλέον καλοδιατηρημένος, περίλαμπρος και επιβλητικός και πραγματικά θεϊκός σε εμφάνιση είναι ο ναός του Ποσειδώνα. Σε κυριεύει ένα δέος και ένας θαυμασμός όταν αντικρίζεις τον περίλαμπρο για την αρμονία των γραμμών του ναό. Σ όλη την περιοχή υπάρχει ανασκαφικός οργασμός αφού η Ποσειδωνία υπήρξε μια μεγάλη και ανθηρή πόλη, η οποία διέθετε μεγάλα παλάτια, ναούς και περιβλήθηκε από επιβλητικές οχυρώσεις. Έχουν διασωθεί ακόμη το αμφιθέατρο, ο χώρος του Βουλευτηρίου, η Αγορά κλπ. Εκατοντάδες ευρήματα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ποσειδωνίας. Το πιο ξακουστό είναι ο περίφημος τάφος του βουτηχτή. Ανάμεσα σε παραστάσεις από νεκρικά συμπόσια σε νωπογραφίες κλασσικής εποχής απεικονίζεται σε μια σαρκοφάγο ο άνθρωπος που βουτάει υποθέτω- στον άλλο κόσμο δηλ. το πέρασμα του ανθρώπου στο υπερπέραν ενώ κατ άλλους δείχνει πόσο δεινός κολυμβητής ήταν ο νεκρός. Το 273 π.χ. τα ρωμαϊκά στρατεύματα κατέλαβαν την περιοχή και ίδρυσαν στον ίδιο χώρο την αποικία Paestum. Με την πτώση της Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας, την κάθοδο των βαρβάρων, τους σεισμούς, που είχαν σαν αποτέλεσμα την καθίζηση του εδάφους και την μετατροπή της περιοχής σε έλος, η πάλαι ποτέ ανθηρή

- 19 - αυτή πόλη παρήκμασε. Χαρακτηριστικό είναι στη περίπτωση αυτή το ποίημα του Κ. Καβάφη «Οι Ποσειδωνιάτες» που εκφράζει την αγωνία του για την παρακμή και τον γλωσσικό κυρίως αφανισμό της Ελληνικότητας των Ποσειδωνιατών αλλά και του Ελληνισμού που ζει στη διασπορά. Τραβώντας ακόμη πιο βόρια κατά μήκος της θάλασσας σχηματίζονται οι απόκρημνες ακτές της Καμπανίας. Λίγο μετά τη πόλη του Salerno και έπειτα από την ωραιότερη παραθαλάσσια διαδρομή της Ευρώπης την Costiera Amalfitana, φτάσαμε στο Sorrento, που βρίσκεται στον κόλπο της Νάπολη. Την ονομασία του το Sorrento οφείλει στις Σειρήνες. Είναι το μέρος απ όπου πέρασε ομηρικός ήρωας Οδυσσέας δεμένος στο κατάρτι του καραβιού του από τους συντρόφους του για να μην παρασυρθεί από το θωπευτικό τραγούδι των Σειρηνών και τσακιστεί στα βράχια. Θεόρατα και απόκρημνα βράχια, γραφικά σπιτάκια, όμορφες επαύλεις, καταπληκτικό ηλιοβασίλεμα. Η μαγεία της πόλης, εκτός από την προνομιακή τοποθεσία της, προέρχεται και από τα χρώματα τις μυρωδιές από τους ολάνθιστους κήπους της. Εδώ είμαστε δυο βήματα από την Πομπηία και το Ercolano (ελληνικά Hράκλειον). Αφού επισκεφθήκαμε τον αρχαιολογικό χώρο της Πομπηίας της οποίας τα ευρήματα είναι λίγο πολύ γνωστά, κινήσαμε για το Ερκολάνο. Το Ερκολάνο, ή Ηράκλειον όπως δηλώνει το όνομα ήταν αφιερωμένο στον ημίθεο Ηρακλή και απετέλεσε μία από τις τρεις πόλεις (οι άλλες δυο ήταν η Πομπηία και η Σταβια) που θάφτηκε στις στάχτες του Βεζούβιου το 79 μ. Χ.. Δεν θα επεκταθούμε αναλυτικά στα ευρήματα. Θα σταθούμε όμως σ ένα κτίριο της πόλης, η οποία ειρήσθω εν παρόδω διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με καταπληκτικές τοιχογραφίες εφάμιλλες της Πομπηίας κλπ, στη Βίλα των Παπύρων. Η αρχαιολογική ανασκαφή έφερε στο φως 1110 παπυρικά κείμενα που βρέθηκαν θαμμένα στο εσωτερικό μιας ρωμαϊκής βίλας. Οι πάπυροι περιέχουν στην πλειονότητα τους έργα του Επίκουρου και άλλων μετέπειτα επικούρειων φιλοσόφων, μεταξύ δε άλλων πολλά έργα του Φιλόδημου. Η αξία των κειμένων αυτών έγκειται στο ότι αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για τον πεζό και μάλιστα φιλοσοφικό λόγο της εποχής.

- 20 - Λίγα χιλιόμετρα βόρεια από τη Νάπολη κινήσαμε για τον αρχαιολογικό χώρο της Cuma (Κύμη). Πρόκειται για τη πρώτη ελληνική αποικία της Ιταλίας. Διαβάζουμε στην πινακίδα της ιταλικής αρχαιολογικής υπηρεσίας «Acropoli di Cuma, Colonia Greca, VIII se. A.C.». Η Κύμη ιδρύθηκε από τους κατοίκους της ομώνυμης πόλης της Εύβοιας ή από Χαλκιδείς. Οι τελευταίοι διέδωσαν το αλφάβητο τους στους γηγενείς πληθυσμούς και από κει προήλθε το λατινικό αλφάβητο. Σώζονται επίσης τα θεμέλια των ναών του Διός και του Απόλλωνα. Επιβλητική είναι η τοποθεσία της ακρόπολης με θέα το Τυρρηνικό Πέλαγος. Η Κύμη όμως φημίζεται για το Άντρο της Σίβυλλα. Πρόκειται για μια σπηλιά κατοικία της Κυμαίας Σίβυλλας που οι προφητικές απαντήσεις της είχαν ένα διφορούμενο και μυστηριακό χαρακτήρα. Τελικά η ιστορική πορεία του ελληνικού έθνους και πολιτισμού δεν έχουν παρά ελάχιστες σχέσεις μα τα υπάρχοντα σύνορα της Ελλάδας. Αλλού είναι η Ιστορία της, αλλού ο Πολιτισμός της και αλλού είναι τα παιδιά της. Τα ίχνη της βρίσκονται σκορπισμένα παντού. Θρύλους, μύθους, γιορτές, παραδόσεις κράτησαν στη μνήμη τους οι Ελληνες της Μεγάλης Ελλάδας. Άλλοι χάθηκαν και αφομοιώθηκαν, οι λιγοστοί όμως που απέμειναν αντιστάθηκαν στον χρόνο και στις καταστροφές επιβίωσαν μέσα από τις γιορτές τους, το χορό και το τραγούδι και προφορικά από στόμα σε στόμα μετάδωσαν την ελληνική γλώσσα. Εδώ σ αυτή τη πρώτη ελληνική αποικία τελειώνει η περιοχή της Magna Grecia και μαζί έφτασε στο τέλος του το οδοιπορικό μας. Ήταν μια καταπληκτική εμπειρία, μια εμπειρία ζωής. Ένα οδοιπορικό που θα μας μείνει χαραγμένο στη μνήμη μας και μας οδήγησε αναγκαστικά να διερωτηθούμε ποιοι επιτέλους είμαστε εμείς οι Έλληνες ποια είναι η Ελλάδα, μέχρι που φτάνουν τα ίχνη του αρχαίου πολιτισμού της. Ήταν ταξίδια που αν μη τι άλλο θα μου μείνουν χαραγμένα στη μνήμη μου για πάντα. Ήταν ένα ταξίδια γνώσης, προβληματισμού και περισυλλογής. Εκεί γνώρισα έναν ελληνισμό που δεν φανταζόμουνα ότι υπάρχει που βρίσκεται τόσο κοντά σε μας και ταυτόχρονα πολύ μακριά. Εκεί υπάρχει μια άλλη Ελλάδα δίπλα σ αυτήν εδώ την Ελλάδα. Μια Ελλάδα που γίνεται σεβαστή που οι