ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΦΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΣΟΜΕΑ ΙΣΟΡΙΑ, ΥΙΛΟΟΥΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ

ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΦΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΣΟΜΕΑ ΙΣΟΡΙΑ, ΥΙΛΟΟΥΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ 1

Μάθημα : ΙΣΟΡΙΑ ΣΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤ ΚΑΙ ΡΨΜΑΪΚΟΤ ΔΙΚΑΙΟΤ Διπλωματική εργασία ΔΙΔΑΚΩΝ Ο ΟΜΟΣΙΜΟ ΚΑΘΗΓΗΣΗ ΓΕΩΡΓΙΟ Π. ΝΑΚΟ Επιβλέπουσα η επίκουρη καθηγήτρια Δάφνη Παπαδάτου «Η ΑΣΣΙΚΗ ΔΙΚΗ Ε ΚΙΝΗΗ» της ΗΛΙΑΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΤ 2

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ Ενότητα ελίδα 1. Εισαγωγή.6 2. Η αγωγή : διακρίσεις 8 α. Σακτικές αγωγές 8 β. Σιμητοί και ατίμητοι αγώνες 10 γ. Ειδικές ( έκτακτες )αγωγές 10 i. Ειδικές ιδιωτικές αγωγές. 11 ii. Ειδικές δημόσιες αγωγές 11 3. Δικαιοδοτικά όργανα α. Άρχοντες με δικαστικές αρμοδιότητες... 16 β. Δικαστήρια.... 23 i. Σα φονικά δικαστήρια. 23 ii. Σο δικαστήριο της Ηλιαίας 25 γ. Η Βουλή των Πεντακοσίων ως δικαιοδοτικό όργανο 26 δ. Οι δικαστικές αρμοδιότητες της Εκκλησίας του Δήμου.. 28 4. Ικανότητα διαδίκου και δικαστικής παράστασης.. 29 5. Προδικασία α. Δικαστικά έξοδα....31 β. Πρόσκλησις 33 γ. Ἀνάκρισις. 34 δ. Παραγραφή, Διαμαρτυρία και Αντιγραφή.. 35 3

ε. Εισαγωγή της υπόθεσης στο δικαστήριο. 39 στ. Προφυλάκιση.. 40 6. Διαιτησία α. δημόσια διαιτησία... 41 β. ιδιωτική διαιτησία.... 46 7. Κύρια διαδικασία α. Η συγκρότηση των ηλιαστικών δικαστηρίων... 47 β. Αγορεύσεις των διαδίκων....49 γ. Λογογράφοι... 51 δ. υνήγοροι.. 52 ε. Αποδεικτικά μέσα 52 i. Νόμοι.. 53 ii. Μάρτυρες....54 iii. υνθήκαι... 58 iv. Βάσανος. 59 v. Ὄρκος.. 62 8. Απόφαση α. ψηφοφορία των δικαστών.. 62 β. προσβολή των αποφάσεων.....64 i. δίκη ψευδομαρτυρίων..66 ii. δίκη έρημος.68 iii. δίκη ψευδοκλητείας 68 iv. αμνηστία. 69 4

γ. εκτέλεση των αποφάσεων i. δημόσιες δίκες 69 ii. ιδιωτικές δίκες 77 9. Επίλογος. 77 5

1. ΕΙΑΓΩΓΗ Ο όρος «δίκη» διαπλάστηκε σ ένα χώρο όπου κατ εξοχήν κυριαρχούν αντιπαραθέσεις, αντιθέσεις και διενέξεις, στη «βουληφόρον ἀγοράν 1». Η κοινωνικοπολιτική προέλευση του όρου μάλιστα αντανακλάται χαρακτηριστικά στη διασύνδεση της «δίκης» με την «ἔριδα» από τον Ηράκλειτο 2. Παρόλο που δεν υπάρχει ομοφωνία για την ετυμολογική καταγωγή και το αρχικό περιεχόμενο της δίκης 3, πειστικότερη είναι η άποψη ότι η αρχική σημασία του όρου ήταν «ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρεται συνήθως κάποια κοινωνική τάξη ή η φυσική πορεία των πραγμάτων 4». ταδιακά, η δίκη προσέλαβε ηθικές διαστάσεις και προσδιορίστηκε συνακόλουθα ως δικαιοσύνη. ε προσδιορισμό της ουσίας της έφτασε, στην καίρια καμπή του ελληνικού στοχασμού, ο Πλάτων. τον πλατωνικό ορισμό της «δικαιοσύνης» επιτυγχάνεται πλήρης αφαιρετική σύλληψη της έννοιας του δικαίου, διατηρούνται όμως στοιχεία από το αρχικό περιεχόμενο της «δίκης5». Πριν τον εκδημοκρατισμό του αθηναϊκού πολιτεύματος, κάθε εξουσία ανήκει αποκλειστικά στους αριστοκράτες. Η Βουλή των Αρεοπαγιτών και οι λοιποί άρχοντες ως φορείς της αυθεντίας της εξουσίας είναι οι μόνοι που έχουν και ασκούν όλες τις ( αστικές και ποινικές ) δικονομικές αρμοδιότητες : κινούν αυτεπαγγέλτως τις διώξεις, συγκεντρώνουν τις αποδείξεις που οι ίδιοι θεωρούν αναγκαίες για το σχηματισμό της δικανικής τους πεποιθήσεως, ενεργούν προσωπικά τις ανακρίσεις και τελικά αποφαίνονται οι ίδιοι τελεσίδικα για κάθε υπόθεση. Σο ανωτέρω συγκεντρωτικό μοναρχικό δικονομικό σκηνικό, που μόνο προβλήματα 1 E.Tsouyopoulos, Strafe im Frühgriechischen Denken, Freiburg-München 1966, σ.20, Δεσποτόπουλος Κ.Ι., Μελετήματα Υιλοσοφίας τοῦ δικαῖου, άκκουλας, Αθήνα 1980, σ. 145-152 ) σ.20επ. 2 Ηροδότου Ιστορία Β.80. 3 ότι η δίκη είναι από την ίδια ρίζα με το ρήμα «δικνύναι» αποτελεί την ορθή άποψη.βλ. J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν λεξικόν τς ἀρχαίας ἐλληνικς, εξελληνισθέν υπό Α.Δ.Παπανικολάου, Αθήνα 1989, λ. δείκνυμι, δίκη. Έχουν όμως διατυπωθεί και άλλες προτάσεις ετυμολόγησής της λ.χ. ο R.Hirzel, Themis, Dike und Verwandtes.Ein Beitrag zur Geschichte der Rechtsidee bei den Griechen, George Olms Verlag, 1966, σ.94, ετυμολογεί τη δίκη από το ρήμα δικεῖν. 4.Guthrie W.K.C., The Greek Philosophers from Thales to Aristotle, Menthuen, London 1967 σ.15. 5 Πλατωνος Πολιτεία Δ.433 α : ἔνα δέκατον ἕν δέοι ἐπιτηδεύειν τῶν περί την πόλιν, εἰς ὅ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη (5-6). το τά πράττειν και μη πολυπραγμονεῖν. δικαιοσύνη ἐστί (8-9). 6

και υπόνοιες για την αμεροληψία της απονομής της δικαιοσύνης δημιουργεί, αλλάζει δραστικά με τον εκδημοκρατισμό της αθηναϊκής κοινωνίας που επιφέρει η κομβική ιστορικά και νομικά πολιτειακή μεταρρύθμιση του όλωνα και τις ουσιαστικές προς το δημοκρατικότερο τροποποιήσεις που επέφεραν σε αυτήν οι δημοκρατικοί ηγέτες Εφιάλτης και Περικλής 6. Προ κάθε άλλης ειδικής αναφοράς στη δημοκρατική αττική δικονομική νομοθεσία, πρέπει να επισημανθούν εξαρχής τρία βασικά στοιχεία της : α) η ύπαρξη δύο σταδίων 7 σε κάθε αττική δίκη, ένα στάδιο προδικασίας στο οποίο εξακολουθούν να πρωταγωνιστούν οι άρχοντες και ένα στάδιο εκδικάσεως της υποθέσεως ενώπιον του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας 8, στάδια τα οποία ναι μεν διακρίνονται χρονικά, αλλά είναι αδιαίρετα δικονομικά, συνιστώντας κάθε φορά μία ενιαία και αδιαίρετη δίκη, β) ο αμιγώς κατηγορικός χαρακτήρας τόσο του ( αστικού ) όσο και του ( ποινικού ) αθηναϊκού δικαιοδοτικού συστήματος, αφού καμία απολύτως δίκη δεν μπορεί να μπει σε κίνηση αυτεπαγγέλτως, παρά μόνο μετά από προηγούμενη αναφορά του ενδιαφερόμενου πολίτη και γ) η έντονη επιρροή της καθ ύλην αρμοδιότητας και συνακόλουθα και της δικαστηριακής οργανώσεως στο στάδιο της προδικασίας τόσο από τον πλουραλιστικό χαρακτήρα του ουσιαστικού αττικού δικαίου όσο και από την ταξική διαστρωμάτωση της αθηναϊκής κοινωνίας, αφού διαφορές που θεωρούνται ίδιας φύσεως με βάση τα σημερινά νομικά δεδομένα ( π.χ. 6 Κυριακόπουλος Π., Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, ύγχρονη Εκδοτική, Αθήνα 2003, σελ.533-534. 7 Σα οποία στάδια είναι στη βάση τους όμοια με εκείνα που υιοθετήθηκαν αργότερα από τη δικονομία του ρωμαϊκού δικαίου με τον πραίτορα να έχει τις αρμοδιότητες του άρχοντα και τον iudex να έχει τις αρμοδιότητες της Ηλιαίας (εκδίκαση της παραπεμπόμενης υποθέσεως). 8 Σο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας ιδρύθηκε από το όλωνα στις αρχές του 6ου αιώνα π.φ., αποσπώντας, στα πλαίσια του εκδημοκρατισμού του αθηναϊκού πολιτεύματος, δικαιοδοτικές αρμοδιότητες από την Βουλήν, τον Ἄρειον Πάγον και τους Ἐφέτας, οι οποίοι αποκαλούνται έτσι ακριβώς λόγω της ενιαυσίας θητείας τους. Αποτελούνταν συνολικά από έξι χιλιάδες *6.000+ λαϊκούς δικαστές και χωριζόταν σε δέκα εξακοσιομελή τμήματα. τις διάφορες δίκες δεν ελάμβαναν μέρος και οι εξακόσιοι δικαστές κάθε τμήματος, αλλά ήταν από πεντακόσιοι ένας *501+ μέχρι και έξι χιλιάδες *6.000+ (Ολομέλεια) για υποθέσεις δημοσίου χαρακτήρα, τετρακόσιοι ένας *401+ για ιδιωτικές διαφορές η αξία των οποίων υπερέβαινε τις χίλιες δραχμές και διακόσιοι ένας *201+ για ιδιωτικές διαφορές η αξία των οποίων δεν υπερέβαινε το ανωτέρω ποσόν, Νάκος Γ.Π., Ιστορία του Ελληνικού Δικαίου, University Studio Press 1986, σ..35, βλ. και Biscardi Α., Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ Δημάκη Π.Δ., Παπαδήμας, 1998, σελ.424-425, π. Σρωιάνος, Ι. Βελισσαροπούλου Καράκωστα, Θεσμοί της αρχαιότητας I. η πόλις, άκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνη 1987, σελ.42. 7

ενοχικού, εμπράγματου, οικογενειακού κ.ά. χαρακτήρα ) τυγχάνουν διαφορετικής προδικαστικής δικονομικής μεταχειρίσεως με κριτήριο τη νομική προσωπικότητα του ενεργητικού υποκειμένου της δίκης, π.χ. οι πολίτες εισάγουν προδικαστικά την αγωγή τους ενώπιον των Σεσσαράκοντα, οι μέτοικοι ενώπιον του Πολέμαρχου και οι έμποροι ενώπιον των Θεσμοθετών ( ανεξαρτήτως του αν ήταν ελεύθεροι ή δούλοι ). Φαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ταξικής θεώρησης των δικονομικών πραγμάτων στην αρχαία Αθήνα είναι και το γεγονός ότι μόνο οι πολίτες μπορούν να προβούν σε αναγκαστική εκτέλεση επί ακινήτων, αφού μόνον αυτοί μπορούν να αποκτήσουν δικαιώματα επ αυτών. 9 2. Η ΑΓΩΓΗ : ΔΙΑΚΡΙΕΙ Σο αθηναϊκό δικονομικό σύστημα είναι αμιγώς κατηγορικό : τα δικαστήρια κινητοποιούνται για να δικάσουν τις όποιες υποθέσεις μόνο αν υπάρχει σχετική πρωτοβουλία από κάποιο διάδικο. Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις η δίωξη ( «ποινική» ή «αστική» ) ήταν αυτεπάγγελτη. ε αυτές τις περιπτώσεις αυτεπάγγελτης δίωξης από όργανα με δικαιοδοτική εξουσία περιλαμβάνεται λ.χ. η δυνατότητα της Βουλής να παραπέμπει στο δικαστήριο της Ηλιαίας τους αξιωματούχους που έκρινε ενόχους για αδικήματα που διαπιστώνονταν από τους «λογιστάς» της Βουλής αναφορικά με οικονομικά ελλείμματα και ατασθαλίες 10. α. τακτικές αγωγές. Οι τακτικές αγωγές του αττικού δικαίου διακρίνονται σε αγωγές δημόσιες ( γραφαί ) για την προάσπιση των δημόσιων συμφερόντων της πόλης και σε ιδιωτικές αγωγές ( δίκαι 11 ) για την προάσπιση ιδιωτικών 9 Biscardi Α., Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ Δημάκη Π.Δ., Παπαδήμας, 1998, σελ.394. 10 Αδάμ-Μαγνήσαλη., Η απονομή της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2008, σ. 116. 11 Ζέπου Ι.Π., Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου, (18), Νομοθεσία όλωνος, σ.95, υποσημ.375 α : και ἰδιωτικά μέν δικῶν ὀνόματα αἰκίας ( Δημ. Εὐεργετ. 7,40, Κόνων 12, Ἀνδροτ. 25 ), κακηγορίας ή κακολογίας (Δημ. Μειδία 92, Λεπτ.104 ), βλάβης (Δημ.Μειδία 43, Υορμίων 20), παρακαταθήκης (Δημ. Υορμίων παραγραφ. 5, Αφόβου Β 15, Πολυδ. Σ. 154), ἀποπομπής ή ἀποπέμψεως (Δημ.Νεαίρ. 51,59, Ονήτορ Α.8, Πλουτ.Αλκιβ.8, Λυσίου Αλκιβ.28), κακώσεως, κλοπς (Δημ.Σιμοκρ. 105,113, Αριστιφ.Νεφέλ. 107, Πλάτων Νομ. ΙΒ.954), χρέως, συμβολαίων ( Θουκ. ε.23,37, 8

δικαιωμάτων 12. Φαρακτηρίζονται δε τακτικές διότι ακολουθούσαν τη συνήθη δικονομική διαδικασία. Η γραφή ήταν έγγραφη καταγγελία που στρεφόταν κατά προσώπου που είχε διαπράξει δημόσιο αδίκημα ( όπως λιποταξία ή δωροδοκία ) ή και ιδιωτικό αλλά που ενδιέφερε τη δημόσια τάξη, είτε λόγω της φύσης του ( λ.χ. μοιχεία ) είτε λόγω των συνθηκών τέλεσης ( λ.χ. ύβρεως ). Γραφή μπορούσε να ασκήσει οποιοσδήποτε πολίτης ( ὁ βουλόμενος ). Τπήρχαν πολλά είδη γραφών ανάλογα με το καταγγελθέν αδίκημα 13. Δίκη μπορούσε να εγείρει μόνο ο παθών ή ο κύριος αυτού ( στην περίπτωση κατά την οποία ο παθών δεν είχε την ικανότητα διαδίκου ) ή η οικογένεια του θύματος σε περίπτωση ανθρωποκτονίας. ύμφωνα με τον Paoli 14, αναφορικά με τα κριτήρια με τα οποία γινόταν η ως άνω διάκριση των αγωγών, είναι αδύνατο να τη βασίσουμε σε ένα καθαρά συστηματικό κριτήριο, ενώ στηρίζεται αυτή στη διαφορετική φύση του προστατευόμενου αγαθού, παρά τον εντοπισμό κάποιων επιφανειακών ανακολουθιών που βρίσκουν όμως τη δικαιολόγησή τους μέσα στα πλαίσια του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του αττικού δικαίου που ήταν ο «πλουραλισμός». Αριστοφ.Αχαρν.661, Πολυδ. Σ.153), συνθηκῶν παραβάσεως, μισθώσεως οἴκου (Διογ.Λαερτ.Πρωταγόρας Θ.8), ἐπιτροπς (Δημ.Αφόβου Α 19,60, Ονήτορ Α.6), ἀχαριστίας (Πολυδ. Ε.141), σίτου (Δημ.Νεαιρ. 52), καρποῦ (Αρποκρατ. λεξ. καρποῦ δίκη), ἐνοικίου, ἀδικίου, φορᾶς, μεθημεριανς, λιπομαρτυρίου, ἐρανιστικῶν ἀμφισβητήσεως (Πολυδ. Η.32), παρακαταβολς (Πολυδ. Η.32), διαμαρτυρία (Πολυδ. Η.32), ἐπίσκηψις (Πολυδ. Η.32), ἀντιγραφς (Πολυδ. Η.33), εἰς ἐμφανῶν κατάστασιν (Πολυδ. Η.33, Ισαίου Υιλοκτ. 31), βεβαιώσεως δίκη (Πολυδ. Η.34), ἀποστασίου δίκη (Πολυδ. Η.35), ἀπροστασίου (Πολυδ. Η.36), κακοτεχνίου δίκη (Πολυδ. Η.37). 12 Ζέπου Ι.Δ., Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου, (18), Νομοθεσία όλωνος, σ.95, Δημοσθένους κατά τεφάνου ψευδομαρτυρίων Β 26, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 99, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 59.5 και 67.1. 13 Δημοσθένους κατά Νεαίρας 17 και 52 και 124 και 126, Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου 51, Δημοσθένους πρός Νικόστρατον 16, Δημοσθένους κατά Μειδίου 110, Δημοσθένους κατά Ἀνδροτίωνος 2, Δημοσθένους κατά Κόνωνος 18, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 33 (όπου ο νόμος): «<ἐάν δέ τις λύσας τινά τῶν νόμων τῶν κειμένων ἕτερον ἀντιθῆ μή ἐπιτήδειον τῷ δήμῳ<τάς γραφάς εἶναι κατ αὐτοῦ κατά τόν νόμον ὅς κεῖται ἐάν τις μή ἐτήδειον θῆ νόμον», Δημοσθένους κατά τεφάνου Β 26 (όπου ο νόμος): «ἐάν τις συνιστται ἤ συνεκδικάζῃ τήν ἡλιαίαν ἤ τῶν δικαστηρίων τι τῶν Ἀθήνησιν ἤ τήν βουλήν ἐπί δωροδοκίᾳ<τούτων εἶναι τάς γραφάς πρός τούς θεσμοθέτας<», Αἰσχίνου κατά Κτησιφῶντος 175, Αἰσχίνου κατά Σιμάρχου 20, Ὑπερείδου κατά Υιλιππίδου 4, Λυσίου κατά Ἐπικράτους 12, Πολυδ. Η 41επ. 14 NDI, λ. αττική δίκη, (13) 1966, σ.1089επ. 9

τη νομοθεσία του όλωνα 15 αναφέρεται ως ένδικο μέσο, πλην της γραφής και της δίκης, η ἀντίδοσις. Με βάση αυτή, κάθε εύπορος πολίτης που καλούνταν σε κάποια λειτουργία ( λ.χ. χορηγία ή τριηραρχία ) με σκοπό να καταβάλει κάποιο ποσό, μπορούσε να υποδείξει άλλο πολίτη περισσότερο εύπορο από τον ίδιο ο οποίος αντ αυτού θα αναλάμβανε την καταβολή του ποσού. ε περίπτωση αμφισβήτησης από τον υποδεικνυόμενο πολίτη, τα δικαστήρια ερευνούσαν τις προτάσεις και των δύο και εκτιμούσαν τις περιουσίες τους 16. Εάν η δίκη απέβαινε σε βάρος του εναγομένου, ο τελευταίος είτε αναλάμβανε τη χορηγία είτε πληρώνοντας αντάλλαζε την περιουσία του με αυτή του ενάγοντος. Η τελευταία ενέργεια καλούνταν ἀντίδοσις. β. τιμητοί και ατίμητοι αγώνες υνήθης διάκριση των δικών ήταν αυτή σε τιμητούς και ατίμητους αγώνες. Κριτήριο για τη διάκριση αυτή ήταν το αν υπήρχε ή όχι τίμημα. Σο «τίμημα» ( ή τίμησις ) ήταν η αποζημίωση που επιδίκαζε η δικαστική απόφαση. Η ποινή ή η αποζημίωση για ορισμένα αδικήματα ήταν καθορισμένη από το νόμο ( ατίμητος αγών ). Όταν όμως δεν ήταν καθορισμένη ( τιμητός αγών ) έπρεπε να την καθορίσει το δικαστήριο. Παρατηρείται ότι όλες οι αγωγές που αφορούν παράβαση συμβατικής υποχρέωσης ήταν τιμητές. Έτσι, το ποσό της αποζημίωσης το πρότειναν οι ίδιοι οι διάδικοι και οι δικαστές αποφαίνονταν με βάση τις προτάσεις των διαδίκων 17. Παραδείγματα τιμητών γραφών είναι οι γραφές ασεβείας και δώρων. Παραδείγματα ατίμητων γραφών είναι αυτές της ιεροσυλίας, δεκασμού, παρανόμων, ύβρεως, βουλεύσεως, μοιχείας και προδοσίας 18. γ. ειδικές ( έκτακτες ) αγωγές Από τις τακτικές αγωγές ( γραφαί και δίκαι ) διακρίνονταν οι έκτακτες οι οποίες ήταν όλες δημόσιες και παρέκκλιναν από τη συνήθη δικονομική 15 Ζέπου Ι.Δ., Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου, (18), Νομοθεσία όλωνος, σ.95. 16 Δημοσθένους κατά Μειδίου 79. 17 Αδάμ-Μαγνήσαλη., Η απονομή της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2008, σ. 128. 18 Αδάμ-Μαγνήσαλη., Η απονομή της δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2008, σ. 129. 10

διαδικασία. Οι έκτακτες αγωγές διακρίνονταν περαιτέρω σε «ιδιωτικές» και «δημόσιες» αγωγές και οι τελευταίες με τη σειρά τους σε συμπληρωματικές και αγωγές ελέγχου. i. ειδικές «ιδιωτικές» αγωγές : η διαδικασία : επρόκειτο για ένα δικαστικό αγώνα στον οποίο δεν υπήρχε ενάγων ή εναγόμενος ούτε είχε εγερθεί κατά συγκεκριμένου προσώπου αγωγή. Τπήρχαν δύο ή περισσότερα μέρη που αναζητούσαν είτε την αναγνώριση ενός δικαιώματος στο πρόσωπό τους είτε τη μη αναγνώριση ύπαρξης μιας συγκεκριμένης έννομης σχέσης 19. Σο δικαστήριο όφειλε να αναζητήσει εκείνον που είχε τον ισχυρότερο τίτλο για το διεκδικούμενο δικαίωμα. Εφαρμοζόταν κυρίως σε θέματα κληρονομικής διαδοχής 20. η έμμηνος δίκη : στα μέσα του 4 ου αι.π.φ., μια κατηγορία αγωγών συζητούνταν κάθε μήνα από λειτουργούς που ονομάζονταν εἰσαγωγεῖς. την κατηγορία αυτή περιλαμβάνονταν οι διαφορές που αφορούσαν την επιστροφή της προίκας, την αποπληρωμή δανείων, δούλους, συνεταιρισμούς, ζώα, τράπεζες, καθώς και τη χρηματοδότηση ενός πλοίου. Πέντε άνδρες ορίζονταν με κλήρο ως εἰσαγωγεῖς, καθένας για δύο φυλές, με καθήκον να εισάγουν τις δίκες που πρέπει να εκδικαστούν μέσα σε ένα μήνα. Οι δίκες αυτές, οι οποίες καλούνταν «ἔμμηναι», αφορούσαν προίκες, περιπτώσεις κατά τις οποίες κάποιος δανείστηκε με τόκο 1% μηνιαίως και καθυστερεί την αποπληρωμή ή όταν κάποιος για εμπορική αιτία δανείζεται χρήματα τα οποία δεν επιστρέφει. Επίσης οι δίκες για αἰκίες και οφειλή που παρασχέθηκε φιλικά, δίκες για κοινωνικά χρέη, δίκες για αγοραπωλησίες δούλων και ζώων, σχετικές με τριηραρχίες και τράπεζες 21. ii. ειδικές «δημόσιες» αγωγές : υμπληρωματικές αγωγές ήταν εκείνες τις οποίες ο πολίτης μπορούσε να ασκήσει υποκαθιστάμενος, ως μέλος της κοινότητας, στον απόντα, αδρανούντα ή αδιαφορούντα για την εκτέλεση των καθηκόντων του άρχοντα. τις συμπληρωματικές αγωγές μπορούν επίσης να 19 Harrison, The Law of Athens, Procedure, Oxford Clarendon Press 1971, σ.214επ. 20 Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 54, Δημοσθένους προς Μακάρτατον 34, Δημοσθένους κατά Λεωχάρους 7. 21 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52.2. 11

συμπεριληφθούν και εκείνες που βοηθούσαν απλώς στην ολοκλήρωση του έργου των αρχόντων 22. Σέτοιες περιπτώσεις ήταν : Η ἀπαγωγή συνίστατο στο δικαίωμα κάθε πολίτη να συλλαμβάνει τους ενόχους και να τους οδηγεί ενώπιον των αρχόντων και συγκεκριμένα ενώπιον των Έντεκα. Εφαρμοζόταν όταν καταλαμβάνονταν επ αυτοφώρω πρόσωπα που ανήκαν στην κατηγορία των «κακούργων», δηλαδή οι κλέπται ( κλέφτες ), οι λωποδύται ( κλέφτες ειδικευμένοι στην αφαίρεση ενδυμάτων ), οι ἀνδραποδισταί ( οι απαγωγείς ), οι τοιχωρύχοι ( διαρρήκες που εισέρχονταν σε σπίτια ανοίγοντας οπές στο ενδιάμεσο τοίχο ) και οι βαλλαντιοτόμοι ( κλέφτες πορτοφολιών ) 23. ύμφωνα με τον Αριστοτέλη, για τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες μπορούσε να εφαρμοστεί η ἀπαγωγή, προβλεπόταν η ποινή του θανάτου. Άλλη περίπτωση κατά την οποία επίσης μπορούσε να ασκηθεί ήταν και εκείνη της εμφάνισης του «φονέα» στην ἀγορά και των ἀτίμων που ασκούσαν δικαιώματα που στην πραγματικότητα είχαν απολέσει 24. H ἔνδειξις ήταν η καταγγελία εναντίον προσώπου για παραβάσεις εκ μέρους του νομίμων απαγορεύσεων που του είχαν επιβληθεί είτε λόγω καταδίκης είτε λόγω προσωπικής κατάστασης. Σέτοιες νόμιμες απαγορεύσεις αφορούσαν είτε τη διενέργεια ορισμένων πράξεων, είτε την ανάληψη αξιωμάτων, είτε την άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων, είτε την είσοδο σε ορισμένους δημόσιους χώρους είτε τη συμμετοχή σε δημόσιες εκδηλώσεις, θρησκευτικές ή πολιτικές 25. Η περίπτωση που φαίνεται πως 22 Biscardi A., Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ Δημάκη Π.Δ., Παπαδήμας, Αθήνα 1998, σ. 406-407. 23 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52,1. 24 Δημοσθένους κατά Ἀνδροτίωνος 26 και 27, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 113, Δημοσθένους κατά Ἀριστογείτονος Β9, Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 28 ( όπου ο νόμος ): «Σους δ ἀνδροφόνους ἑξεῖναι ἀποκτείνειν ἑν τῆ ἡμεδαπῆ καί ἀπάγειν, ὡς ἑν τῷ α ἄξονι ἀγορεύει<» και 80, Δημοσθένους κατά τεφάνου Α 81, Δημοσθένους κατά Κόνωνος 1, Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου 10 και 11, Ὑπερείδου κατά Ἀθηνογένους Α 12, και 29, Λυσίου κατηγορία προς τους συνουσιαστάς κακολογιῶν 68 και 85 και 86, Λυσίου κατά τῶν σιτοπωλῶν 10, Ἀντιφῶντος περί τοῦ Ἡρόδου φόνου 9, Δεινάρχου κατά Ἀριστογείτονος 9 και 14, Harrison, The Law of Athens, Procedure, Clarendon Press 1971, σ.226-228. 25 βλ. το λήμμα ἔνδειξις στον Αρποκρατίωνα και τη ούδα, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 43, Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 51 ( όπου ο νόμος ): «Υόνου δέ δίκας μή εἶναι μηδαμοῦ κατά τῶν τους φεύγοντας ἐνδεικνύντων, ἐάν τις κατίῃ ὅποι μή ἔξεστιν» και 52, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 50 ( όπου ο νόμος ): «Ἐάν δέ τις ἱκετεύῃ ἐν τῆ βουλῆ ἤ ἐν τῷ δήμῳ περί ὧν δικαστήριον ἤ ἡ βουλή ἤ ὁ δμος κατέγνω<ἔνδειξιν εἶναι 12

εμφανιζόταν συχνότερα ήταν αυτή των οφειλετών του Δημοσίου ( τῶν ὀφειλόντων τῷ δημοσίῳ ). Τποβάλλονταν κατά κανόνα ενώπιον των Ένδεκα αλλά ορισμένες ενδείξεις έπρεπε να υποβληθούν ενώπιον των Θεσμοθετών 26. Η ἐφήγησις συνίστατο στην πρόσκληση προς τον άρχοντα να μεταβεί στον τόπο τέλεσης ενός αδικήματος ώστε να πράξει τα δέοντα κατά του ενόχου. Περιπτώσεις εφαρμογής της ἐφηγήσεως ήταν και αυτή της κλοπής 27, του φόνου και της «κακώσεως γονέων» 28. Πρόκειται για τρεις διαδικασίες, παρόμοιες μεταξύ τους, των οποίων η άσκηση βασιζόταν στην προϋπόθεση ότι το πρόσωπο εναντίον του οποίου ασκούνταν είχε συλληφθεί «επ αυτοφώρω 29». Επίσης εφαρμόζονταν εναντίον όσων είχαν καταδικαστεί για ορισμένο έγκλημα και παραβίαζαν τους περιορισμούς που απέρρεαν από την επιβληθείσα ποινή, λ.χ. εμφανιζόμενοι σε απαγορευμένους χώρους ή ασκώντας δικαιώματα που τους είχαν αφαιρεθεί, καθώς και εναντίον υπόπτων ανθρωποκτονίας που διέπρατταν το ίδιο παράπτωμα, παραβλέποντας την εκ του νόμου απαγόρευση ( εἴργεσθαι τῶν νομίμων ). Η ἀπαγωγή, η ἔνδειξις και η ἐφήγησις εφαρμόζονταν επίσης εναντίον όσων είχαν καταδικαστεί σε θάνατο ερήμην για ανθρωποκτονία εξ αμελείας και είχαν αυτοεξοριστεί και εναντίον όσων είχαν καταδικαστεί σε ισόβια εξορία ή σε εξορία περιορισμένης διάρκειας για ανθρωποκτονία αὐτοῦ<», Δημοσθένους πρός Νικόστρατον 14, Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου 11 και 14 και 48 και 52 και 57, Δημοσθένους κατ Ἀριστογείτονος Α 71, Δημοσθένους κατά Ἀνδροτίωνος 33, Δημοσθένους πρός Λεπτίνην 156, Δημοσθένους κατά Μειδίου 182, Λυσίου VI 15 και 30, Ὑπερείδου κατ Ἀθηνογένους Α 29, Δεινάρχου κατά Ἀριστογείτονος 13, Ἀνδοκίδου περί τς ἑαυτοῦ καθόδου 14, Ἀνδοκίδου περί τῶν μυστηρίων 10 και 29. 26 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 22(όπου ο νόμος): «<ἐάν δ οἱ πρυτάνεις μη ποιήσωσι κατά τά γεγραμμένα τήν ἐκκλησίαν ἤ οἱ πρόεδροι μή χρηματίσωσι<ὀφείλειν<και ἔνδειξις αὐτῶν ἔστω πρός τούς θεσμοθέτας<». 27 Δημοσθένους κατά Ανδροτίωνος 26. 28 Πολυδ. Η.50. 29 Ο όρος «επ αυτοφώρω» περιελάμβανε όχι μόνο εκείνους που συλλαμβάνονταν τη στιγμή τελέσεως της εγκληματικής πράξης, αλλά και τις περιπτώσεις εκείνες που η αδικοπραξία είχε τελεστεί τόσο φανερά και η τελεσή της είχε πάρει τόση δημοσιότητα ώστε να μη συζητείται πια αν είχε διαπραχθεί ή όχι, αλλά εάν η τελεσθείσα πράξη ήταν ή όχι αξιόπινη.βλ. Lipsius, Das Attische Recht und Rechtsverfahren, O.R.Reisland 1905, σ.318,812. Όπως παρατηρεί ο Harrison ο.π. ( σ.222 σημ.1 ), η απόδειξη της σημασίας του όρου βρίσκεται και στον Ανδοκίδη, Περί τῶν μυστηρίων (1)91. 13

εξ αμελείας, σε περίπτωση που συλλαμβάνονταν στο έδαφος της Αττικής 30. Τπήρχε η δυνατότητα επιλογής μεταξύ ἐνδείξεως στους Θεσμοθέτες, ἀπαγωγς και παραδόσεώς τους ή καταδόσεώς τους με ἐφήγησιν ενώπιον των ίδιων αρχόντων οι οποίοι διενεργούσαν τη σύλληψη 31. Η προβολή ήταν καταγγελία σε βάρος προσώπου που διέπραξε αδίκημα ή παραβίασε απαγορευτική διάταξη νόμου κατά την ημέρα εορταστικών εκδηλώσεων και κατά τη διάρκεια αυτών. Η αφιερωμένη σε κάποιο θεό ή ιερό ναό ή τελετουργία ημέρα ονομαζόταν «ἱερομηνία». Κατά τη διάρκεια της «ἱερομηνίας» απαγορευόταν η διενέργεια αναγκαστικής κατάσχεσης σε βάρος οφειλέτη, η σύσταση ενεχύρου και γενικότερα απαγορευόταν οποιαδήποτε άδικη συμπεριφορά κατά τη διάρκεια των εορταστικών εκδηλώσεων και τελετουργιών. Προβολή ονομαζόταν και η καταγγελία του δράστη συκοφαντικής δυσφήμησης λόγω αφενός της ομοιότητας της διαδικασίας και αφετέρου του θρησκευτικού χαρακτήρα που είχε αρχικά η καταγγελία κατά του δράστη ἐξαγωγς σύκων ( ο «φαίνων», δηλαδή αυτός που αποκαλύπτει την παράνομη εξαγωγή ) 32. Τποβάλλονταν ενώπιον των πρυτάνεων δηλαδή ενώπιον του τμήματος της Βουλής που για ορισμένο χρονικό διάστημα ( 35 ημέρες ) είχε την επίβλεψη των εργασιών της Βουλής. Οι πρυτάνεις συγκαλούσαν τη συνέλευση του λαού ( εκκλησία του δήμου ) και παρουσίαζαν τις υποβληθείσες προβολές 33. 30 Δημοσθένους κατ Ἀριστοκράτους 28. 31 Δημοσθένους κατ Ἀριστοκράτους 31. 32 Δημοσθένους κατά Μειδίου 10 ( όπου ο νόμος ): «Εὐήγορος εἶπεν.ὅταν ἡ πομπή τῷ Διονύσῳ ἐν Πειραιεῖ<καί ἡ ἐπί Ληναίῳ πομπῆ<καί τοῖς ἐν ἄστει Διονυσίοις ἡ πομπή<καί Θαργηλίων τῆ πομπῆ καί τῷ ἀγώνι, μή ἐξεῖναι μήτε ἐνεχυράσαι μήτε λαμβάνειν ἕτερον ἐτέρου, μηδέ τῶν ὑπερημέρων, ἐ ταύταις ταῖς ἡμέραις.ἐάν δέ τις τούτων τι παραβαίνῃ, ὑπόδικος ἔστω τῷ παθόντι, καί προβολαί αὐτοῦ ἔστωσαν<» και 8 ( όπου άλλος νόμος ): «τους πρυτάνεις ποιεῖν ἐκκλησίαν ἐν Διονύσου<ἔπειτα τάς προβολάς παραδιδοτώσαν τάς γεγενημένας ἕνεκα τς πομπς ᾔ τῶν ἀγώνων τῶν ἐν τοῖς Διονυσίοις..» και 9: «Ὁ μέν νόμος οὗτός ἐστιν<καθ ὅν αἱ προβολαί γίγνονται<» και 11, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 29, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 43, Αἰσχίνου περί τς παραπρεσβείας 145: «<τῶν δε συκοφαντῶ ὡς κακούργων δημοσία προβολάς ποιούμεθα». 33 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 43.2, 43.3, 43.4 και 43.5, Δημοσθένους κατά Μειδίου 8(όπου ο νόμος): «Σούς πρυτάνεις ποεῖν ἐκκλησίαν ἐν Διονύσου τῆ ὑστεραίᾳ τῶν Πανδίων.ἐν δε ταύτῃ χρηματίζειν πρῶτον μέν περί τῶν ἱερῶν, ἔπειτα τάς προβολάς 14

Η φάσις ήταν η καταγγελία εναντίον οποιουδήποτε παρέβαινε ρητή απαγορευτική διάταξη νόμου, ανεξάρτητα από το αν το τελεσθέν αδίκημα ήταν δημόσιο ή ιδιωτικό 34. Τποβάλλονταν στους άρχοντες «ἐπιμελητάς τοῦ ἐμπορίου» που ήταν 10 και εκλέγονταν με κλήρωση για ένα έτος 35. Η ἀπογραφή ( ἀγραφίου ) πήρε το όνομά της από την καταγραφή σε ειδικό πίνακα των περιουσιακών στοιχείων οφειλέτη του Δημοσίου, που αποσκοπούσε στη διευκόλυνση της αναγκαστικής εκποίησης αυτών στο μέλλον 36. Η εἰσαγγελία ασκούνταν σε περιπτώσεις ιδιαιτέρως σοβαρών αξιόποινων πράξεων που αφορούσαν «δημόσιον καί μέγιστον ἀδίκημα» για το οποίο δεν ήταν καθορισμένη άλλη ειδικότερη αρχή προς την οποία θα υποβαλλόταν. Αφορούσε κυρίως αδικήματα που σχετίζονταν με τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και τη διατήρηση του υφιστάμενου κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος, καθώς και αδικήματα που σχετίζονταν με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας ( λ.χ. επιζήμια και απατηλή συμπεριφορά ρητόρων που, κατόπιν δωροδοκίας, δεν πρότειναν τα συμφέροντα στο λαό ). Εκείνος που την ασκούσε δεν διέτρεχε, αρχικά τουλάχιστον, τον κίνδυνο να κληθεί να καταβάλει πρόστιμο αν δεν συγκέντρωνε το 1/5 τουλάχιστον των ψήφων των δικαστών 37. παραδιδότωσαν τάς γεγενημένας ἔνεκα τς πομπς ἤ τῶν ἀγώνων<» και 226 και 50 και 55-56, Δημοσθένους κατά Νεαίρας 80, Ὑπερείδου κατά Δημοσθένους απόσπασμα 3. 34 Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου ( εισαγωγή ) 1 και 5 και 6 και 8, Δημοσθένους πρός Λάκριτον 51 ( όπου ο νόμος ): «Ἀργύριον δέ μή ἐξεῖναι ἐκδοῦναι Ἀθηναίων καί τῶν μετοίκων<μηδενί<ἐάν δέ τις ἐκδῷ παρά ταῦτα, εἶναι τήν φάσιν<πρός τούς ἐπιμελητάς..», Δημοσθένους κατά Ἀνδροτίωνος 27, Ἰσοκράτους πρός Καλλίμαχον 8. 35 Δημοσθένους προς Λάκριτον 51 (όπου ο νόμος): «Ἀργύριον δε μη ἐξεῖναι ἐκδοῦναι Ἀθηναίων καί τῶν Ἀθηναίων και τῶν μετοίκων<ἐάν δε τις ἐκδῷ παρά ταῦτα, εἶναι την φάσιν και τήν ἀπογραφήν τοῦ ἀργυρίου προς τούς ἐπιμελητάς<», Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου 8 και 9, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 31.4. 36 Πολυδ. Η.54. 37 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 43.4 και 59, Ἀντιφῶντος περί τοῦ Φορευτοῦ 35, Ὑπερείδου ὑπέρ Εὐξενίππου 1-2 και 7 και 8 και 27, Ὑπερείδου ὑπέρ Λυκόφρονος 12, Δεινάρχου κατά Δημοσθένους 94, Λυκούργου κατά Λεωκράτους 1, Δημοσθένους πρός Λεπτίνην 79, Δημοσθένους κατά Ἀριστογείτονος 47, Δημοσθένους πρός Σιμόθεον 67, Πολυδ. Η.51. 15

Αγωγές ελέγχου. Η δοκιμασία στρεφόταν κατά αρχόντων, κληρωτών και αιρετών, και κατά των δημαγωγών σε περιπτώσεις που ήταν ἐταῖροι, ή κατηγορούνταν για προδοσία ή κακομεταχείριση γονέων 38. ε δοκιμασία υποβάλλονταν από τη Βουλή και οι Εννέα Άρχοντες. Σα εὔθυνα ( ή εὔθυναι ) υποδήλωναν την καταμήνυση του άρχοντα που είχε καταστεί ένοχος ατασθαλιών κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του 39. Όλοι οι Αθηναίοι αξιωματούχοι στο τέλος της θητείας τους ήταν υποχρεωμένοι να προβούν σε λογοδοσία. Οι «δέκα λογισταί» προέβαιναν σε έλεγχο της λογοδοσίας που κατέθετε κάθε αξιωματούχος. τη συνέχεια, όλοι, ανεξαιρέτως, οι αξιωματούχοι παραπέμπονταν στο δικαστήριο της Ηλιαίας ακόμη κι αν το πόρισμα των λογιστών ήταν απαλλακτικό. Εάν ο υπεύθυνος δεν λογοδοτούσε εντός 30 ημερών, μπορούσε να εγερθεί εναντίον του η γραφή ἀλογίου 40, η περιουσία του περιέρχονταν στην πόλη, απαγορευόταν σ αυτόν να εξέλθει από την Αττική 41. 3. ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ α. Άρχοντες με δικαστικές αρμοδιότητες «Ἐν ἀρχῆ κύριοί τε ἦσαν οἱ ἐννέα Ἄρχοντες, ὥστε τάς δίκας αὐτοτελεῖς ποεῖσθαι. Ὕστερον δέ όλωνος αὐτοῖς νομοθετήσαντος, οὐδέν ἕτερον αὐτοῖς ἐτελεῖτο, ἤ μόνον ἀνακρίνειν τούς ἀντιδίκους 42». Η δικαστική εξουσία των αρχόντων ήταν απόλυτη μέχρι το τέλος του 7 ου αι. π.φ. Κατά την περιγραφή του Αριστοτέλη, οι άρχοντες ήταν «κύριοι της δικαιοσύνης», έχοντας πλήρη και απόλυτη εξουσία να επιλαμβάνονται των διαφορών και να τις δικάζουν οι ίδιοι 43. Σον 6 ο αι.π.φ., υπήρχε ο θεσμός των Εννέα Ἀρχόντων, εκ των οποίων ένας ονομαζόταν Ἄρχων ( επί κεφαλής της 38 Πολυδ. Η 44, Δεινάρχου κατά Ἀριστογείτονος 17. 39 Πολυδ. Η 45. 40 Πολυδ. Η 54 41 Δημοσθένους κατά Μειδίου 87. 42 Ζέπου Ι.Δ., Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου, (18), Νομοθεσία όλωνος, σημ.320,σ.80. 43 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 3, 5-6. 16

πόλης ), ένας άλλος Βασιλεύς ( με θρησκευτικά κυρίως καθήκοντα ) και ένας τρίτος Πολέμαρχος ( επί κεφαλής του στρατού ). Σα καθήκοντα των λοιπών έξι αρχόντων, των Θεσμοθετών, σχετίζονταν με το νομικό και δικαιοδοτικό σύστημα. Μέχρι το τέλος του 5 ου αι. π.φ. οι Αρχοντες δικαιοδοτούσαν μόνο σε περιπτώσεις που το αιτούμενο ποσό δεν ξεπερνούσε τις 10 δραχμές. τις υπόλοιπες περιπτώσεις οι Άρχοντες διενεργούσαν την ἀνάκρισιν για να διαπιστωθεί εάν η υπόθεση θα εισάγονταν στο δικαστήριο ή όχι 44. Ενώ κατά τη σολώνεια εποχή οι άρχοντες εκλέγονταν μεταξύ της πρώτης εισοδηματικής τάξης των πεντακοσιομεδίμνων, οι άρχοντες των κλασικών χρόνων εκλέγονται από το σύνολο των πολιτών με μικτό σύστημα 45. ύμφωνα με το σύστημα αυτό που εισήχθη το 487/6, ο Δήμος εκλέγει 500 πολίτες από τους οποίους κληρώνονται οι Εννέα Άρχοντες ( κλήρωσις ἐκ προκρίτων ) 46. Ο εκδημοκρατισμός του τρόπου ονομασίας των δικαιοδοτικών αρχών συνοδεύεται από τον περιορισμό των εξουσιών τους, κατά κανόνα, στο στάδιο της ἀνακρίσεως και της προεδρίας του αρμόδιου δικαστηρίου ( ἡγεμονία ). Σις σημαντικότερες δικαστικές εξουσίες μεταξύ των δικαιοδοτικών αρχών ασκούν οι Εννέα Άρχοντες οι οποίοι, κατά την κλασική περίοδο, δεν ενεργούν ως συλλογικό όργανο αλλά ατομικά. Οι αρμοδιότητες των αρχόντων μπορούν να συνοψιστούν σε τέσσερις βασικές κατηγορίες : i. την παραλαβή των αγωγών και των ανταγωγών των αντιδικούντων μερών, ii. την παροχή βοήθειας προς τους αντιδίκους κατά τη διάρκεια των ἀνακρίσεων, iii. την εγγραφή της υπόθεσης στο πινάκιο για τον προσδιορισμό της εκδίκασής της ( εἰσάγειν ) ενώπιον των διαιτητών ή του ηλιαστικού δικαστηρίου και iv. την άσκηση καθηκόντων προέδρου του δικαστηρίου ( ἡγεμονία του δικαστηρίου ) που περιλάμβαναν τόσο τη διεύθυνση της συζήτησης όσο και την τήρηση της τάξης κατά τη διάρκεια της δίκης. Κάθε καταγγελία υποβαλλόταν στον αρμόδιο άρχοντα ή αρχή την οποία καθόριζε ο νόμος. 44 Roebuck D., Ancient Greek Arbitration, Holo Books 2001, σ.34. 45 Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Θεσμοί της αρχαιότητας, I. η πόλις, άκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1987, σ.185. 46 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 7.4. 17

Ο Ἐπώνυμος Ἄρχων ήταν αρμόδιος για τις δημόσιες ή ιδιωτικές αγωγές που προβλέπονταν από το οικογενειακό δίκαιο. Ψς ιδιωτικές χαρακτηρίζονταν εκείνες που αποσκοπούσαν στη λύση των διαφορών που ανέκυπταν μεταξύ συγγενών με αντικείμενο αμφισβητούμενα οικογενειακά συμφέροντα. Ψς δημόσιες χαρακτηρίζονταν οι αγωγές που είχαν σκοπό την τιμωρία αδικημάτων που αποτελούσαν παραβίαση του οικογενειακού χώρου και που προσέβαλαν συμφέροντα ηθικά και θρησκευτικά των προσώπων που ανήκαν στον οίκο (λ.χ. γραφή ἀργίας, γραφή παρανοίας, γραφή κακώσεως ) 47. Είχε περιορισμένες δικαιοδοτικές αρμοδιότητες, με την έννοια ότι εκδίκαζε τα αδικήματα σε βάρος αδύναμων προσώπων ( ανηλίκων, ορφανών, χηρών, επικλήρων, ηλικιωμένων γονέων ) και της περιουσίας αυτών και μπορούσε να επιβάλει σε βάρος του δράστη πρόστιμο εφόσον έκρινε ότι ήταν αρκετή αυτή η ποινή. Διαφορετικά παρέπεμπε την υπόθεση στο ηλιαστικό δικαστήριο 48. ε ορισμένες περιπτώσεις μπορούσε να κινήσει την ποινική δίωξη εναντίον του δράστη αυτεπαγγέλτως μόλις η διάπραξη του αδικήματος και ο δράστης περιήρχοντο σε γνώση του για τα αδικήματα «κακώσεως», ορφανών, επικλήρων, εγκύων κλπ. 49 Ο Βασιλεύς έχει θρησκευτικές αρμοδιότητες και ήταν αρμόδιος για αδικήματα που στρέφονταν κατά της θρησκευτικής τάξης της πόλης, καθώς και για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας 50. Είχε επίσης την επιμέλεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων και των Ληναίων, καθώς και την οργάνωση των λαμπαδηδρομιών, καθώς και την επιμέλεια και διαχείριση των ιερών γαιών και την ευθύνη παραλαβής και απόδοσης στους Σαμίες του ελαιόλαδου που παρέδιδαν οι καλλιεργητές των ιερών ελαιόδεντρων 51. 47 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 56.2 και 56.6 και 57 και 58, 59, Πολυδ. Η.89, Δημοσθένους προς Μακάρτατον 75(όπου ο νόμος): «Ὁ ἄρχων ἐπιμελείσθω τῶν ὀρφανῶν και τῶν ἐπικλήρων και<τῶν γυναικῶν, ὅσαι μένουσιν ἐν τοῖς οἴκοις τῶν ἀνδρῶν τῶν τεθνηκότων φάσκουσαι κυεῖν, τούτων ἐπιμελείσθω και μήἐάτω ὑβρίζειν μηδένα περί τούτους.ἐάν δε τις ὑβρίζῃ ἤ ποιεῖ τι παράνομον, κύριος ἔστω ἐπιβάλλειν κατά το τέλος.ἐάν δε μείζονος ζημίας δοκῆ ἄξιος εἶ, προσκαλεσάμενος πρόπεμπτα καί τίμημα ἐπιγραψάμενος, ὅ,τι ἄν δοκῆ αὐτῷ, εἰσαγέτω εἰς την ἡλιαίαν<», Δημοσθένους προς Λάκριτον 48. 48 Δημοσθένους προς Μακάρτατον 75, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 56.7 49 Δημοσθένους προς Μακάρτατον 75, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 36.7. 50 Ὑπερείδου ὑπέρ Εὐξενίππου 6, Πλάτωνος Εὐθύφρων 1, Λυσίου κατά Ἐρατοσθένους 11. 51 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 57.1-2, 18

Ο Πολέμαρχος έπαψε να είναι στρατιωτικό αξίωμα στις αρχές του 5 ου αι.π.φ. Εξακολουθούσε να έχει υπό την προστασία του τους ορφανούς πολέμου τους οποίους η πόλη φρόντιζε να ανατρέφει με δημόσια δαπάνη. Η κύρια δικαιοδοτική εξουσία του αφορούσε κυρίως τις διαφορές οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου των μετοίκων και των απελεύθερων 52. Ο νόμος απαιτούσε την υποχρεωτική εκπροσώπηση των μετοίκων από έναν Αθηναίο πολίτη ( προστάτης ). Κατά μετοίκων που δεν είχαν προστάτη ασκούνταν ενώπιον του Πολέμαρχου η γραφή απροστασίου. Αντίστοιχα, ενώπιόν του ενάγονταν με δίκη ἀποστασίου οι απελεύθεροι δούλοι που παρέβαιναν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στους πρώην κυρίους τους 53. Από τις αρχές του 4 ου αι. π.φ. οι μέτοικοι μπορούσαν να εμφανιστούν αυτοπροσώπως, ως διάδικοι ή ως μάρτυρες, σε εμπορικές δίκες αλλά δεν είναι γνωστό αν στις λοιπές υποθέσεις έπρεπε να νομιμοποιηθούν από τον προστάτη τους. Οι Θεσμοθέται κατά το 650 π.φ. συγκέντρωναν, κατέγραφαν και διαφύλασσαν τα «θέσμια», δηλαδή τις αποφάσεις που είχαν ισχύ νόμου 54. Κατά την κλασική περίοδο οι δικαστικές τους αρμοδιότητες περιλάμβαναν 55 : - την προεδρία του δικαστηρίου σε περίπτωση που η Εκκλησία του Δήμου ή η Βουλή ψήφιζε για το αν μια πράξη συνιστά πράγματι προσβολή κατά της πόλεως στην περίπτωση της εἰσαγγελίας, της καταχειροτονίας και της προβολής. - την αρμοδιότητα σε δίκες σχετικές με προτάσεις από πολίτες «αντισυνταγματικών νόμων» ( γραφαί παρανόμων και νόμον μή ἐπιτήδειον θεῖναι ). τα μέσα του 4 ου αι.π.φ. είναι αρμόδιοι να παραλαμβάνουν μια σειρά από γραφές : ξενίας ( κατά ξένου που ασκούσε πολιτικά δικαιώματα σφετεριζόμενος τα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη ), δωροξενίας ( η κατόπιν δωροδοκίας επίτευξη της άσκησης πολιτικών δικαιωμάτων από ξένο ), συκοφαντίας, δώρων ( δωροδοκία ), ψευδεγγραφής ( ψευδής καταχώρηση κάποιου ως οφειλέτη ), 52 Πολυδ. Η.91, Δημοσθένους πρός Λάκριτον 47-48, Δημοσθένους προς Ζηνόθεμιν 29, Δημοσθένους κατά Νεαίρας 40. 53 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 58.1-3. 54 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 3.4. 55 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 59.1-6. 19

ψευδοκλητείας ( ψευδής βεβαίωση κλήτευσης ), βουλεύσεως ( μη διαγραφή κάποιου από τους καταλόγους οφειλετών του δημοσίου ), ἀγραφίου ( παράνομη διαγραφή από τους καταλόγους των οφειλετών του δημοσίου ), μοιχείας, δεκασμού ( δωροδοκία δικαστή ), ἑταιρήσεως, ἀικῶς εἰρχθναι ὡς μοιχόν ( ψευδής καταγγελία για μοιχεία και παράνομη κατακράτηση προσώπου από πρόσωπο χωρίς έννομο συμφέρον από την τιμή της γυναίκας ), κλοπής ( κατάχρηση δημόσιου χρήματος ), αναπογράφου μετάλλου και διαφθείρειν το νόμισμα ( υποτίμηση του νομίσματος ή πλαστό νόμισμα ). - την εισαγωγή των δικών από συμβόλων ( για διαφορές που ανέκυπταν από την εφαρμογή συμφωνιών που υπήρχαν με άλλες πόλεις ), μεταλλικάς ( για διαφορές από εργασιακή σύμβαση στα μεταλλεία ) και εμπορικάς οι οποίες ήταν «δίκαι ἔμμηνοι», δηλαδή έπρεπε αν εκδικαστούν σε προθεσμία 30 ημερών από την κατάθεση της σχετικής αίτησης 56, με εξαίρεση εκείνες που είχαν ανατεθεί στους Σεσσαράκοντα και τους Εἰσαγωγεῖς. Για τα αδικήματα που άπτονταν της αρμοδιότητάς τους είχαν δικαιοδοτικά καθήκοντα μέχρι της επιβολής προστίμου επ αυτών. Αν έκριναν ότι η ποινή του προστίμου δεν ήταν αρκετή, παρέπεμπαν την υπόθεση στο ηλιαστικό δικαστήριο 57. Οι Ἕνδεκα είχαν αρμοδιότητες ποινικού χαρακτήρα για κατηγορούμενους που ανήκαν στην κατηγορία των κακούργων ( κλέπται, λωποδύται, ἀνδραποδισταί, τοιχωρύχοι και βαλλαντιοτόμοι ) 58. Επίσης δέχονταν τους καταλόγους των ἀπογραφῶν και φέρονταν ενώπιόν τους οι ειδικές διαδικασίες της ἀπαγωγς, της ἐνδείξεως και της ἐφηγήσεως 59. Οι Σεσσαράκοντα κατάγονταν από το θεσμό των «δικαστῶν κατά δήμους» που δημιούργησε ο Πεισίστρατος προκειμένου οι πολίτες να μην 56 Ἰσοκράτους κατά Λοχίτου 2, Δημοσθένους κατά Νεαίρας 66, Δημοσθένους κατά Θεοκρίνου 52, Δημοσθένους κατά τεφάνου Α 4, Δημοσθένους πρός Ἀπατούριον 1, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52 και 59. 57 Λυσίου ὑπέρ του Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία 3. 58 Πολυδ. Η.87, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 59, Biscardi Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ Δημάκη Π.Δ., Παπαδήμας, Αθήνα 1998, σ.126, Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Θεσμοί της αρχαιότητας I η πόλις, άκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1987, σ.184. 59 Harrison A.R.W., The Law of Athens, Procedure, Oxford Clarendon Press 1971, σ. 211-217. 20

έρχονται στο άστυ για να λύσουν τις διαφορές τους 60. Κατά τον 5 ο αι.π.φ., ονομάζονταν με κλήρο, τέσσερις από κάθε φυλή και η έδρα τους ήταν στο άστυ. Ενεργούσαν συλλογικά κατά φυλές με την έννοια ότι οι τέσσερις που ανήκουν στην ίδια φυλή ( φυλοδικαστές ) ήταν αρμόδιοι για τις υποθέσεις στις οποίες ο ενάγων ( φεύγων ) ανήκε στη φυλή τους. τη δικαιοδοσία τους υπάγονταν οι διαφορές που αφορούσαν κυρίως θέματα κυριότητας και νομής 61. Οι Εἰσαγωγεῖς ήταν θεσμός που δημιουργήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 4 ου αι.π.φ. μεταξύ 346 και 322 π.φ.. Πρόκειται για μία πενταμελή αρχή και κληρώνονταν ένας ( εἰσαγωγεῦς ) για κάθε δύο φυλές ( δυοῖν φυλαῖν ἕκαστος ) 62. Ήταν αρμόδιοι αποκλειστικά για τις ἔμμηνες δίκες, για τις δίκες προικός, για αγωγές που αναφέρονταν σε αστικά δάνεια με επιτόκιο 12% ετησίως ( ἐπί δραχμ ), για τις αγωγές εναντίον εκείνων που είχαν δανείσει κεφάλαια προς πρόσωπα τα οποία επρόκειτο να εμπορευθούν στην ἀγορά, τις αγωγές για ζημίες που είχαν προκαλέσει ζώα από αυτά που χρησιμεύουν στη φόρτωση ή δούλοι ( δίκαι ἀνδραπόδων και ὑποζυγίων ), για τις υποθέσεις εκκαθάρισης των σχέσεων από δραστηριότητες κεφαλαιουχικών εταιριών ή από άτυπες μεταξύ φίλων συνεστημένες εταιρίες ( ἐρανικαί δίκαι ), για την εκκαθάριση λογαριασμών που ανοίχτηκαν κατά τη διεξαγωγή τραπεζικών εργασιών ( τραπεζιτικαί δίκαι ) ή που είχαν σχέση με υποχρεώσεις που δημιουργούνταν από αναλήψεις τριηραρχιῶν ( τριηραρχικαί δίκαι ) 63. Οι Ναυτοδίκαι 64 και ξενοδίκαι την εποχή που γράφτηκε η Ἀθηναίων Πολιτεία είχαν καταργηθεί ως θεσμός. Οι ναυτοδίκαι είχαν αρμοδιότητα για ορισμένες ναυτικές υποθέσεις. Ο θεσμός των ξενοδικῶν συνδεόταν, πιθανότατα, με το νόμο για την ιθαγένεια του 451/450π.Φ. ο οποίος έδωσε λαβή για μια σειρά από γραφάς ξενίας εναντίον των μητροξένων. Ο αριθμός των γραφῶν αυτών πολλαπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια του λιμού του 445π.Φ., όταν οι Αθηναίοι αποφάσισαν τη δωρεάν διανομή σίτου στους πολίτες, όχι όμως στους μετοίκους. Για το σκοπό αυτό αποφασίστηκε η αναθεώρηση των μητρώων των δήμων, με συνέπεια να 60 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 16.2-5, 26.5. 61 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 56 και 53 και 52, Δημοσθένους προς Παντάναιτον 33. 62 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52.2. 63 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52.3. 64 Velissaropoulos J., Les naucleres grecs, Librerie Droz, Geneve 1980, σ.251επ. 21

αποκλειστούν από τη διανομή όσοι κακώς είχαν εγγραφεί στα μητρώα. Οι γραφές ξενίας της δεκαετίας 440-450π.Φ. ανατέθηκαν στους ξενοδίκας οι οποίοι μετέπειτα καταργήθηκαν 65. Οι τρατηγοί και οι Ἐπιμεληταί τῶν νεωρίων ήταν αρμόδιοι στις περιπτώσεις διάπραξης στρατιωτικών αδικημάτων 66, οι αστυνόμοι ήταν υπεύθυνοι για την καθαριότητα και την τάξη των δρόμων 67, οι ἀγορανόμοι επέβλεπαν την ποιότητα των προσφερόμενων εμπορευμάτων και καθόριζαν τις τιμές ορισμένων αγαθών 68, οι μετρονόμοι ασκούσαν έλεγχο προκειμένου οι πωλητές να χρησιμοποιούν τα σωστά μέτρα και σταθμά, οι σιτοφύλακες μεριμνούσαν για την εφαρμογή των διατάξεων που είχαν σκοπό να αποτρέψουν την τεχνητή άνοδο της τιμής του σιταριού, οι ἐπιμεληταί τοῦ ἐμπορίου επέβλεπαν την εφαρμογή του νόμου αναφορικά με τις εισαγωγές σιταριού στο λιμάνι του Πειραιά και δέχονταν καταγγελίες ( φάσεις ) για παραβάσεις του νόμου που απαγορεύει να δανείσει κάποιος πολίτης ή μέτοικος της Αθήνας χρήματα σε έμπορο ο οποίος δεν θα εισήγαγε με το πλοίο σιτάρι στην Αθήνα 69. Οι ως άνω άρχοντες, καθώς και άλλοι όπως οι πρόεδροι της βουλής των πεντακοσίων ( για όσους θορυβούσαν ή γενικότερα ατακτούσαν κατά τις συνεδριάσεις ), οι ἐπιστάτες δημοσίων ἔργων, οι ταμίες εισπράξεως δημοσίων εσόδων, ήταν αρμόδιοι για την εκδίκαση των παραβάσεων που άπτονταν των αρμοδιοτήτων τους και την επιβολή χρηματικού προστίμου επί των παραβάσεων αυτών. ε περίπτωση που τα όργανα αυτά έκριναν ότι η ποινή του προστίμου δεν ήταν αρκετή, παρέπεμπαν τη υπόθεση σε ηλιαστικό δικαστήριο 70. 65 Βελισσαροπούλο-Καράκωστα, Θεσμοί της αρχαιότητας, Ι η πόλις, άκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή 1987, σ. 188. 66 Biscardi, Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ Δημάκη Π.Δ., Παπαδήμας, Αθήνα 1998, σ. 414. 67 Βελισσαροπούλου-Καράκωστα Θεσμοί της αρχαιότητας, Ι η πόλις, άκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή 1987, σ.193. 68 Ἀριστοτέλους Ἀθηνίων Πολιτεία 51.1 69 Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Θεσμοί της αρχαιότητας, Ι η πόλις, άκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή 1987, σ. 193-194. 70 Αἰσχίνου κατά Σιμάρχου 35, Αἰσχίνου κατά Κτησιφῶντος 27, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 52.3, Λυσίου ὑπέρ Ἀδυνάτου 6, Λυσίου ὑπέρ τοῦ Ἐρατοσθένους φόνου ἀπολογία 3. 22

β. Δικαστήρια Σα δικαστήρια της Αθήνας ήταν κατά τόπο αρμόδια για την εκδίκαση κάθε αδικήματος που τελούνταν μέσα στα όρια της αθηναϊκής πολιτείας, καθώς και μέσα στα όρια αθηναϊκής αποικίας ή συμμαχικής πόλεως 71. Ήταν επίσης αρμόδια και για την εκδίκαση κάθε αδικήματος που είχε τελεστεί σε άλλη πόλη αλλά ο δράστης ή ο παθών είχαν την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη, καθώς και όταν το αδίκημα τελούνταν πάνω σε πλοίο, είτε «ἐν πλῷ» είτε αγκυροβολημένο στο λιμάνι, εφόσον το πλοίο ανήκε σε Αθηναίο πολίτη ή δράστης ή ο παθών είχαν την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη 72. Η καθ ύλην αρμοδιότητα του δικαστηρίου καθοριζόταν από το νόμο, ανάλογα με τη μορφή και το είδος του αδικήματος, καθώς και με την ιδιότητα του κατηγορουμένου ( ως Αθηναίου πολίτη, μετοίκου ή ξένου, υπεξουσίου ή δούλου ) 73. i. τα φονικά δικαστήρια Για την εκδίκαση των «φονικῶν δικῶν» συγκροτούνταν δικαστήρια με ξεχωριστή ονομασία το καθένα εξ αυτών ανάλογα με την εκδικαζόμενη περίπτωση. Υονικά δικαστήρια ήταν ο Άρειος Πάγος, το Παλλάδιον, το Δελφίνιον, το Πρυτανεῖον και το ἐν Υρεαττοῖ. Ο Άρειος Πάγος δίκαζε κατ αρχήν τις ανθρωποκτονίες από πρόθεση και ορισμένες άλλες αξιόποινες πράξεις στις οποίες το θύμα ήταν Αθηναίος πολίτης 74. Ειδικότερα, στην αρμοδιότητά του υπάγονταν ο φόνος ἐκ προνοίας ( ανθρωποκτονία από πρόθεση ) για τον οποίο προβλεπόταν η ποινή του θανάτου, το τραῦμα ἐκ προνοίας ( βαριά σκοπούμενη ή θανατηφόρα σωματική βλάβη ), η φαρμακεῖα ( πρόκληση θανάτου με δηλητήριο ), ο εμπρησμός με διακινδύνευση ανθρώπινης ζωής, καθώς και το αδίκημα της καταστροφής των ιερών ελαιών 75. 71 Ξενοφῶντος Ἀθηναίων Πολιτεία 16 και 17, και 18. 72 Ἀντιφῶτος περί τοῦ Ἡρώδου φόνου 13 και 20. 73 Λιακόπουλος, Η νομοθεσία της αρχαίας αθηναϊκής πολιτείας, Κυρομάνος 1999, σ248. 74 Δημοσθένους κατ Ἀριστοκράτους 88-89. 75 Λυσίου προς ίμωνα ἀπολογία 1, Λυσίου περί τραύματος ἐκ προνοίας 1, Λυσίου Αρεοπαγιτικός 1. 23

το ἐπί Παλλαδίῳ δίκαζαν 51 ἐφέται υπό την προεδρία του άρχοντα Βασιλέα. Οι εφέτες ήταν αρεοπαγίτες ηλικίας μεγαλύτερης των 50 ετών. Δίκαζε τις περιπτώσεις ακούσιων ανθρωποκτονιών ( φόνος μη ἐκ προνοίας ), απόπειρας ανθρωποκτονίας κατά Αθηναίου πολίτη ( βούλευσις ), καθώς και τις ανθρωποκτονίες δούλου, μετοίκου ή ξένου 76. Σο ἐπί Δελφινίῳ ήταν αρμόδιο για την εκδίκαση ανθρωποκτονιών στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο δράστης είχε νόμιμους λόγους απαλλαγής, όπως στην περίπτωση φόνου του επ αυτοφώρω συλληφθέντος μοιχού, σε νόμιμη άμυνα ( ἄρχων χειρῶν ἀδίκων ), ακούσιου φόνου συμπολεμιστή κατά τη διεξαγωγή πολέμου ή πολεμικών ασκήσεων ( ἐν πολέμῳ ἀγνοήσας ), από αμέλεια κατά τη διεξαγωγή αθλητικών αγώνων ( ἐν ἄθλῳ ἀγνοήσας ), του φόνου του εξόριστου ανδροφόνου που παράνομα είχε επιστρέψει στην Αθήνα, του φόνου εκείνου που θα επιχειρούσε την κατάλυση της δημοκρατίας και την εγκαθίδρυση τυραννίδας 77. Ο Αντιφών προσθέτει στην κατηγορία των δίκαιων φόνων και την περίπτωση θανάτου ασθενούς ενός γιατρού 78. Σο ἐπί Πρυτανείω συγκροτούνταν από τους τέσσερις «φυλοβασιλείς» 79. Οι φυλοβασιλείς ήταν οι τέσσερις αρχηγοί των παλαιών ιωνικών φυλών και αποτελεί τη μόνη επιβίωση ενός αρχαιότερου συστήματος διοικητικής συγκρότησης της Αττικής προγενέστρο των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη. Ήταν αρμόδιο για την εκδίκαση ανθρωποκτονιών στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο δράστης παρέμενε άγνωστος ή ο θάνατος του θύματος προκαλούνταν από πτώση ή φθορά κάποιου αντικειμένου με άγνωστο από πού και ποιον προήλθε αυτό 80. Δίκαζε ερήμην τον άγνωστο δράστη ο οποίος και δεν αμνηστεύονταν ποτέ, ενώ αν επρόκειτο για ζώο ή αντικείμενο, το πρώτο θανατωνόταν και το δεύτερο μεταφερόταν εκτός των συνόρων της Αττικής ή πεταγόταν στη θάλασσα 81. 76 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 57.3, Δημοσθένους κατά Νεαίρας 9, Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 71, Δημοσθένους κατά Εὐέργου και Μνησιβούλου 70, Ἰσοκράτους προς Καλλίμαχον 52, Αἰσχίνου περί τς παραπρεσβείας 87. 77 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 57.3, Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 74. 78 Ἀντιφῶντος Σετραλογία Γ γ.5. 79 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 8.3 80 Δημοσθένους κατ Ἀριστοκράτους 76. 81 Πλουτάρχου όλων 19.4-5, Ἀνδοκίδου περί τῶν μυστηρίων 78. 24

Σο ἐν Υρεαττοῖ ήταν αρμόδιο για την εκδίκαση ανθρωποκτονιών από πρόθεση ή τραυμάτων όταν ο δράστης βρισκόταν εκτός των ορίων της αθηναϊκής επικράτειας είτε λόγω εξορίας είτε ως αυτόβουλος φυγάς. την περίπτωση αυτή, το δικαστήριο συνεδρίαζε στην παραλιακή τοποθεσία που λεγόταν «ἐν Υρεαττοῖ», ενώ ο κατηγορούμενος πλησίαζε σε πλοιάριο από τη θάλασσα και απολογούνταν. Αν αθωωνόταν, επέστρεφε στην εξορία. Αν καταδικαζόταν, του επιβάλλονταν η θανατική ποινή η οποία εκτελούνταν αμέσως 82. ii. το δικαστήριο της Ηλιαίας Η Ἡλιαία, το λαϊκό δικαστήριο της Αθήνας, πρωτολειτούργησε τους χρόνους του όλωνα 83. Καθίσταται δικαστήριο γενικής καθ ύλην αρμοδιότητας. Δίκαζε ( σε ολομέλεια ή σε τμήματα ) όλες τις υποθέσεις εκτός από εκείνες που, με ειδική διάταξη νόμου, εκδικάζονταν από άλλα δικαστήρια. την αρχή της ετήσιας περιόδου εκλέγονταν 6.000 από το σύνολο των Αθηναίων πολιτών από τους οποίους οι 1.000 αναπληρωματικοί, χωρίς διάκριση περιουσίας ή τάξεως. Η θητεία τους διαρκούσε ένα έτος. Για να εκλεγεί κανείς ἡλιαστής έπρεπε να είναι γνήσιος Αθηναίος πολίτης, να έχει συμπληρωμένο το 30 ο έτος της ηλικίας του και να μην έχει στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα 84. Ο πολίτης που παρουσιάζεται και γίνεται αποδεκτός ως ἡλιαστής λαμβάνει ένα «πινάκιον», το οποίο φυλάει σε όλη του τη ζωή ως απόδειξη του δικαιώματός του να είναι δικαστής. Σις ημέρες που συνεδρίαζαν τα δικαστήρια προσέρχονταν όλοι οι δικαστές και συγκεντρώνονταν κατά φυλές στο χώρο των δικαστηρίων. Κάθε δικαστής όφείλε να έχει μαζί του 82 Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 77 και 78, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 57.3 και 57.4. 83 Ζέππου Ι.Δ., Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου, (18), Νομοθεσία όλωνος, σ.83. 84 Δημοσθένους κατά Μειδίου 47 (όπου ο νόμος): «Ἐάν τις ὑβρίζῃ εἴς τινα<γραφέσθω πρός τούς θεσμοθέτας<οἱ δέ θεσμοθέτας<οἱ δέ θεσμοθέται εἰσαγόντων εἰς τήν ἡλιαίαν <ὅτου δ ἄν καταγνῷ ἡ ἡιαία, τιμάτω περί αὐτοῦ παραχρμα<» και 182, Δημοσθένους κατά Ἀριστοκράτους 28 (όπου ο νόμος): «Σούς δ ἀνδροφόνους ἐξεῖναι ἀποκτείνειν<εἰσφέρειν δ ἐς τούς ἄρχοντας<την δ ἡλιαίαν διαγιγνώσκειν», Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 105 (όπου ο νόμος): «<δεδέσθαι δ ἐν τῆ ποδοκάκκῃ τόν πόδα<ἐάν προστιμήσῃ ἡ ἡλιαία<ἐάν δέ τις ἀπαχθῆ<δησάντων οἱ ἕνδεκα καί εἰσαγόντων εἰς τήν ἡλιαίαν<ἐάν δ ἁλῷ, τιμάτω ἡ ἡλιαία ὅ,τι χρή παθεῖν αὐτόν ἥ ἀποτεῖσαι<» και 50 και 63, Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 63.3, Ἀριστοφάνους φκες στ.661. 25

το πινάκιον. Η επιλογή των δικαστών που θα συνεδρίαζαν τη συγκεκριμένη ημέρα γινόταν με τα κληρωτήρια. Η Ἡλιαία συνεδρίαζε σε ολομέλεια προκειμένου να αποφασίσει για τον εξοστρακισμό πολιτών, ενώ για τις λοιπές υποθέσεις σε τμήματα 85. την αρχή κάθε έτους, όλοι οι ηλιαστές έδιναν όρκο ο οποίος είχε ως εξής : «Χηφιοῦμαι κατά τούς νόμους καί τά ψηφίσματα τοῦδήμου τοῦ Ἀηναίων καιί τς βουλ τῶν πεντακοσίων, καί τύρρανον οὐ ψηφιοῦμαι εἶναι οὐδ ὀλιγαρχίαν. οὐδ ἐάν τις καταλύῃ τόν δμον τόν Ἀθηναίων ἤ λέγῃ ἤ επιψηφίζῃ παρά ταῦτα, οὐ πείσομαι. οὐδέ τῶν χρεῶν τῶν ἰδίων ἀποκοπάς οὐδέ γς ἀναδασμόν τς Ἀθηναίων οὐδ οἰκιῶν. οὐδέ τούς φεύγοντας κατάξω, οὐδέ ὧν θάνατος κατέγνωσται, οὐδέ τούς μένοντας ἐξελῶ παρά τούς νόμους τούς κειμένους καί τά ψηφίσματα τοῦ δήμου τοῦ Ἀθηναίων καί τς βουλς οὔτ αὐτός ἐγώ οὔτ ἄλλον οὐδένα ἐάσω. οὐδ ἀρχήν καταστήσω ὥστ ἄρχειν ὑπεύθυνον ὄντα ἑτέρας ἀρχς, καί τῶν ἐννέα ἀρχόντων καί τοῦ ἱερομνήμονος καί ὅσαι μετά τῶν ἐννέα ἀρχόντων κυαμεύονται ταύτῃ τῆ ἡμέρᾳ καί κήρυκος καί πρεσβείας καί συνέδρων.οὐδέ δις την αὐτήν ἀρχήν τόν αὐτόν ἄνδρα, οὐδέ δύο ἀρχάς ἄρξαι τόν αὐτόν ἐν τῷ αὐτῷ ἐνιαυτῷ. οὐδέ δώρα δέξομαι τς ἡλιάσεως ἕνεκα οὔτ αὐτός ἐγώ οὔτ ἄλλος ἐμοί οὔτ ἄλλη εἰδότος ἐμοῦ, οὔτε τέχνῃ οὔτε μηχανῆ οὐδεμιᾷ. Καί γέγονα οὐκ ἔλαττον ἤ τριάκοντ ἔτη. Καί ἀκροάσομαι τοῦ τε κατηγόρου καί τοῦ ἀπολογουμένου ὁμοίως ἀμφοῖν, καί διαψηφιοῦμαι περί αὐτοῦ οὖ ἄν ἡ δίωξις ἤ. Ἐπομνύναι Δία, Ποσειδῶ, Δήμητρα, καί ἐπαρᾶσθαι.ἐξώλειαν ἑαυτῷ καί οἰκίᾳ τῆ ἑαυτοῦ, εἴ τι τούτων παραβαίνοι, εὐορκοῦνται δέ πολλά κἀγαθά εἶναι 86». Η Ἡλιαία ήταν αρμόδια και για τις περιπτώσεις ανθρωποκτονιών, εκτός από αυτές που υπάγονταν στην αρμοδιότητα του Αρείου Πάγου. γ. Η Βουλή των Πεντακοσίων ως δικαιοδοτικό όργανο Η Βουλή των Πεντακοσίων ιδρύθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη ( 508/7 π.φ. ) και συγκροτούνταν από πεντακόσιους βουλευτές 87. Οι πενήντα βουλευτές κάθε φυλής εναλλάσονταν στην εξουσία με κλήρωση και ασκούσαν καθήκονταν για το χρονικό διάστημα μιας πρυτανείας 85 Ἀνδοκίδου περί τῶν μυστηρίων 17, Ἰσοκράτους προς Καλλίμαχον 54, Δεινάρχου κατά Δημοσθένους 107 και 52, Δημοσθένους κατά Μειδίου 223, Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 9. 86 Δημοσθένους κατά Σιμοκράτους 149-151. 87 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 21.3. 26

( 1/12 του έτους ). Κατά το διάστημα αυτό οι πενήντα βουλευτές ( πρυτάνεις ) αποτελούσαν το προεδρεύον τμήμα της Βουλής και η φυλή στην οποία ανήκαν καλούνταν «πρυτανεύουσα» 88. Πρόεδρος ήταν ο «ἐπιστάτης τῶν πρυτάνεων» που κληρωνόταν από αυτούς, ασκούσε τα καθήκοντά του μόνο για μία ημέρα και ήταν υπεύθυνος για τα θησαυροφυλάκια των ιερών, τα αρχεία της πόλης και τη δημόσια σφραγίδα. Οι πρυτάνεις κάθε πρυτανείας προπαρασκεύαζαν τις συνελεύσεις της Βουλής καταρτίζοντας την ημερήσια διάταξη την οποία εισηγούνταν στην Ολομέλεια της Βουλής, η οποία με τη σειρά της κατάρτιζε την ημερήσια διάταξη των συνελεύσεων της Εκκλησίας του Δήμου. Μπορούσε να επιληφθεί υποθέσεων παρανομιών που διέπρατταν οι εν ενεργεία αξιωματούχοι ή γενικά πρόσωπα που ήταν επιφορτισμένα με δημόσια καθήκοντα 89. Αν κατά το μηνιαίο έλεγχο των οικονομικώς υπόλογων οι «λογισταί της Βουλής» διαπίστωναν ελλείμματα και ατασθαλίες, έπρεπε να υποβάλουν αναφορά ή καταγγελία ενώπιον της Βουλής. Με βάση την καταγγελία των λογιστών, η Βουλή αποφαίνονταν στη συνέχεια περί της ενοχής ή μη του αξιωματούχου. την περίπτωση κατά την οποία ο τελευταίος κρίνονταν ένοχος παραπέμπονταν στο δικαστήριο της Ηλιαίας 90. Επίσης μπορούσε να επιληφθεί και υποθέσεων που καταγγέλλονταν ενώπιόν της από οποιονδήποτε τρίτο, ελεύθερο πολίτη, δούλο ή ξένο. Ενώπιόν της ασκούνταν γραφαί και εισαγγελίαι. Για όσες εισαγγελίες ασκούνταν ενώπιόν της η Βουλή είχε δύο δυνατότητες : είτε να απορρίψει την κατηγορία αν την έκρινε αβάσιμη είτε να την κάνει δεκτή και να ορίσει ημερομηνία δεύτερης συνεδρίασης. τη δεύτερη συνεδίαση μπορούσε είτε να επιβάλει πρόστιμο μέχρι του ποσού των 500 δραχμών είτε να εκδόσει απόφαση ( κατάγνωσις ) παραπεμπτική της υπόθεσης στην Ηλιαία ή στην Εκκλησία του Δήμου 91. 88 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 43.2 89 Δημοσθένους κατ Ἀριστοκράτους 62. 90 Ἀριστοτέλους Ἀθηναίων Πολιτεία 45.2 91 Δημοσθένους κατ Εὐέργου και Μνησιβούλου 42-43. 27