ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΙ ΝΙΓΡΙΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΩΝ

ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΓΚΕΡΕΚΟΣ Συντηρητής Ἔργων Τέχνης καί Ἀρχαιοτήτων Μουσειολόγος Καθηγητής ΤΕΙ Ἀθηνῶν ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΙ ΝΙΓΡΙΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΩΝ

1. Παναγία ἡ Οδηγήτρια Χρονολόγηση: Β µισό τοῦ 14ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,98 0,64 Προέλευση: Ι. Ναός Μεγάλων Ταξιαρχῶν Σερρῶν Η παράσταση τῆς Παναγίας Οδηγήτριας ἀκολουθεῖ τόν καθιερωµένο εἰκονογραφικό τύπο πού θεωρεῖται ὅτι προέρχεται, σύµφωνα µέ περιγραφή τοῦ Πατριάρχη Φωτίου, ἀπό τή λατρευτική ἀχειροποίητη εἰκόνα τῆς Μονῆς Οδηγῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Η Θεοτόκος παριστάνεται σέ προτοµή, µέ πολύ ἐλαφρά στροφή τοῦ σώµατος, ἀτενίζοντας τόν προσκυνητή. Τό δεξί χέρι φέρει µπροστά στό στῆθος σέ στάση δε- ήσεως καί µέ τό ἀριστερό κρατεῖ τόν µικρό Χριστό, πού εἰκονίζεται σέ στάση αὐστηρά µετωπική, εὐλογώντας µέ τό ἁπλωµένο δεξί χέρι καί κρατώντας στό ἀριστερό κλειστό εἰλητάριο. Χαρακτηριστικός τοῦ εἰκονογραφικοῦ αὐτοῦ τύπου εἶναι ὁ µνηµειακός χαρακτήρας µέ τήν αὐστηρά ἐξισορροπηµένη σύνθεση τῶν µορφῶν, τήν κατανοµή τῶν ὄγκων καί τήν ἱερατική ἐπίσηµη στάση, πού ἐναρµονίζεται καί µέ τήν ἤρεµη αὐστηρότητα τῆς ἔκφρασης τοῦ προσώπου τῆς Παναγίας. Ο προσωπογραφικός αὐτός τύπος θά ἀποτελέσει καί τό πρότυπο στή µεταγενέστερη ζωγραφική. Τό κανονικό ὠοειδές σχῆµα τοῦ προσώπου τῆς Παναγίας µέ τήν ἄψογη σχεδίαση, τά ὡραῖα γεµᾶτα θλίψη ἀµυγδαλωτά µάτια πού τά τονίζουν τά καλογραµµένα τοξωτά φρύδια, ἡ µακριά-ἐλαφρά καµπύλη καί λεπτή µύτη, τό µικρό σαρκῶδες στόµα, τό πλαστικά τονισµένο πηγούνι καί τά πολύ µακριά κοντυλογραµµένα δάκτυλα, ἀποδίδουν τόν παραδοσιακό φυσιογνωµικό τύπο τῆς µορφῆς τῆς Θεοτόκου Οδηγήτριας. Ο τύπος αὐτός χαρακτηρίζεται, ἀκόµη, ἀπό τήν ἀσύµµετρη ρυθµική κίνηση τῆς χρυσῆς παρυφῆς τοῦ, σέ βαθύ καφεκόκκινο χρῶµα, µαφορίου πού φορεῖ ἡ Παναγία καί περιβάλλει τό κεφάλι, ὅπως καί ἀπό τόν τρόπο µέ τόν ὁποῖο οἱ δύο ἄκρες του σταυρώνουν κάτω ἀπό τόν ντελικᾶτο λαιµό. Ο προσωπογραφικός τύπος τοῦ καθισµένου στό χέρι τῆς Παναγίας Χριστοῦ µέ τό πορτοκαλί σκοῦρο µέ χρυσοκοντυλιές ἱµάτιο, ἐντάσσεται στήν ἴδια εἰκονογραφική παράδοση µέ τό ὑπερβολικά τονισµένο µέτωπο καί τή χαρακτηριστική καµπυλόγραµµη ρυτίδα. Η Παναγία, ὡς τῶν «θλιβοµένων ἀντίληψις», δέεται µέ τό ὑψωµένο χέρι πρός τόν Χριστό, ἐνῶ στρέφει τό µελαγχολικό φιλάνθρωπο βλέµµα πρός τόν πιστό. Τήν ἔννοια τῆς λατρευτικῆς εἰκόνας τονίζουν οἱ ἐπίσηµες ἱερατικές στάσεις τῆς Παναγίας καί τοῦ Χριστοῦ, µέ τίς ὁποῖες ρυθµίζονται οἱ µεταξύ τους σχέσεις, καθώς καί µέ τόν προσκυνητή. Στόν κάµπο ἀπό ὤχρα τονίζονται οἱ δύο φωτοστέφανοι µέ χρυσό καί οἱ δύο δίσκοι στίς ἐπάνω ἄκρες µέ τά κόκκινα κεφαλαῖα γράµµατα «ΜΡ ΘΥ», καθώς καί ἡ 252

ἐπιγραφή πάνω ἀπό τόν φωτοστέφανο τοῦ Χριστοῦ «ΙΣ ΧΣ». Τή γαλήνη τῶν µορφῶν τονίζει τό πλάσιµο τῶν προσώπων µέ τά ἀσαφῆ, µέσα στό σκιοφωτισµό, περιγράµµατα. Λίγες ἄσπρες γραµµές φωτίζουν τήν ἄκρη τοῦ µατιοῦ καί τῆς µύτης, τό ἀνασηκωµένο πηγούνι καί τό µέτωπο. Ο διάφανος αὐτός φωτισµός προσδίδει ἕναν µεταφυσικό χαρακτῆρα στή λυγερή µορφή τῆς Παναγίας, ὅπως καί στοῦ µικροῦ Χριστοῦ, πού εἶναι πλασµένος µέ τίς ἴδιες αἰσθητικές ἀρχές τῆς παλαιολόγειας τέχνης τοῦ τέλους τοῦ 14ου αἰῶνα. Η πολύ ὑψηλή στάθµη τῆς ζωγραφικῆς καί ἡ χρονολογική της ἔνταξη σχετίζουν τήν εἰκόνα µέ τήν καλλιτεχνική παράδοση τῆς κωνσταντινοπολίτικης ζωγραφικῆς, πού εἰσδύει στό νησί τῆς Κρήτης ἀπό πρόσφυγες ζωγράφους. Η εἰκόνα παρουσιάζει πολλές φθορές καί ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ ἐπικάλυψή της µέ τό δεύτερο ζωγραφικό στρῶµα τοῦ 1854, τό ὁποῖο κατά τή διάρκεια τῆς συντήρησης ἀποσπάσθηκε καί τοποθετήθηκε σέ νέο ξύλινο ὑπόστρωµα. Εἶναι ἡ γνωστή Παναγία ἡ «ΑΡΜΕΝΟΚΡΑΤΟΥΣΑ». Ὁ Γ. Καφταντζῆς ἀναφέρει «Πάνω ἀπό ἐκεῖ πού ἦταν ὁ ναός (Ἄνω Ταξιάρχης, κοινῶς Ταξιαρχούδι), στή µέση τῆς νότιας πλευρᾶς τῆς Ἀκρόπολης (Σερρῶν), ὑπάρχει ἕνας τεράστιος βράχος µισοκρέµαστος σάν ἕτοιµος νά πέσει, πού λέγεται ἀρµενόπετρα... Σύµφωνα µέ παλιά παράδοση, κάποτε ἡ ἀρµενόπετρα πού ἦταν πιό ψηλά ξεκόλλησε καί ἄρχισε νά πέφτει µά τή συγκράτησε σ αὐτήν τή θέση ἡ Παναγία γι αὐτό τήν εἶπαν Ἀρµενοκρατοῦσα» (Γ. Καφταντζῆς, Ἱστορία τῆς πόλεως τῶν Σερρῶν καί τῆς περιφέρειάς της, Σέρρες 1972, σ. 226, σηµ. 89). Η εἰκόνα ἀνῆκε ἄλλοτε στόν Ἱ. Ναό τοῦ Ἄνω Ταξιάρχη (Ταξιαρχούδι) Σερρῶν, ὁ ὁποῖος σήµερα δέν σῴζεται. 254

2. Xριστός ὁ Σωτήρ Χρονολόγηση: Β µισό 15ου-ἀρχές 16ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,96 0,65 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Ἀντωνίου Σερρῶν Ο Κύριος παριστάνεται σέ προτοµή, κατά µέτωπο, µέ τό κεφάλι ἀδιόρατα γυρισµένο πρός τά δεξιά του. Κρατεῖ κλειστό λιθοκόσµητο εὐαγγέλιο καί εὐλογεῖ, ἑνώνοντας τόν ἀντίχειρα µέ τό προτελευταῖο δάκτυλο. Τά πλούσια µαλλιά του πέφτουν πίσω ἀπό τόν ἀριστερό του ὦµο. Φορεῖ ροδοκόκκινο χιτῶνα µέ ποταµούς σκουρότερους καί φῶτα πλασµένα µέ λευκό χρῶµα. Τό «σηµεῖον» εἶναι σιταρόχρωµο, ὅπου λαµπυρίζουν χρυσοκονδυλιές, καί τό ἱµάτιο βαθυγάλαζο, µέ ἐµφανῆ ἀπουσία φώτων, πού ἀφήνει ἀκάλυπτο τµῆµα τοῦ στέρνου καί τό δεξί του χέρι. Τήν παρυφή τοῦ χιτῶνα στολίζει χρυσή ταινία µέ εὔκαµπτη πτυχή, πού πλαισιώνει τό λαιµό. ύσκαµπτες πτυχές αὐλακώνουν τόν χιτῶνα. Τά σαρκώµατα πλάθονται µέ φῶτα πάνω σέ ἀνοιχτοπράσινο προπλασµό, ἐναλλάξ χονδρό καί λεπτό, πού ἁπλώνονται σέ καµπύλες στή σάρκα. Η µετάβαση ἀπό τό φῶς στή σκιά γίνεται βαθµιαῖα, µέ τή διασταύρωση τῶν φώτων µέ λεπτές πινελιές στό χρῶµα τοῦ προπλασµοῦ, πού ἀκολουθοῦν τό σχῆµα τοῦ προσώπου. Οἱ σκιές εἶναι µαλακές, τά χαρακτηριστικά εἶναι σχεδιασµένα µέ καστανοπράσινο. Εµφανής εἶναι ἡ ἀπουσία τῶν φώτων, κυρίως ἀπό τό ἀριστερό χέρι, λόγῳ φθορᾶς, καθώς ἐπίσης καί ἀπό τό ἱµάτιο. Στικτός ἔνσταυρος φωτοστέφανος πλαισιώνει τό κεφάλι. Ο χρυσός κάµπος περιβάλλει τή µορφή καί τό κάτω µέρος. Στίς ἐπάνω γωνίες µέσα σέ κόκκινους δίσκους ζωγραφίζονται χρυσά γράµµατα «ΙΣ ΧΣ». Εκατέρωθεν τῶν ὤµων ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή µέ κόκκινα γράµµατα «Ο ΣΩ ΤΗΡ». Η εἰκόνα αὐτή ἐπαναλαµβάνει ἕναν εἰκονογραφικό τύπο, γνωστό ἀπό πολλά παλαιολόγεια καί µεταβυζαντινά παραδείγµατα. Παρουσιάζει ὅµως ἰδιαίτερη σχέση, ἀκόµη καί σέ λεπτοµέρειες τῆς πτυχολογίας καί τῆς σταχώσεως τοῦ βιβλίου, µέ τήν εἰκόνα τοῦ Ἀνδρέα Παβία στό Canto Santo Τeutonico τῆς Ρώµης. Οἱ διαφορές ἐντοπίζονται στήν τραχύτερη ἐκτέλεση τῆς εἰκόνας τοῦ Παβία (ὅπου ἡ µορφή τοῦ Χριστοῦ δέν ἀποπνέει τήν εὐγένεια πού χαρακτηρίζει τόν Χριστό τῆς εἰκόνας µας καί τά φῶτα εἶναι ἔντονα καί δύσκαµπτα), στή σχεδίαση τῶν δακτύλων τοῦ δεξιοῦ χεριοῦ (πού στήν εἰκόνα τῆς Ρώµης εἶναι λιγότερο εὐλύγιστα καί ἔχουν χονδρές κλειδώσεις), στίς παρυφές τῶν ρούχων, στόν διαφορετικό διάκοσµο τῶν στικτῶν τοῦ φωτοστέφανου. Ο Χριστός τοῦ Εκκλησιαστικοῦ Μουσείου Σερρῶν εἶναι λεπτότερος ἀπό τοῦ Παβία, ἀποπνέει εὐγένεια καί καλωσύνη καί ἐντάσσεται στήν παράδοση τοῦ Ἀνδρέα Ρίτζου. Η παραπάνω εἰκόνα, ὅπως καί τῆς Θεοτόκου τῆς Οδηγήτριας πού ἀκολουθεῖ, περιῆλθαν µέν στό Μουσεῖο ἀπό τόν Ι. Ναό τοῦ Ἁγ. Ἀντωνίου Σερρῶν, σύµφωνα ὅµως µέ µαρτυρία τοῦ Γ. Καφταντζῆ ἀνῆκαν στόν Ι. Ναό τῶν Ἁγ. Θεοδώρων (Γ. Καφταντζῆς, Ιστορία τῆς πόλεως Σερρῶν, τ. Α, Ἀθήνα 1967, σ. 156-157). 256

3. Θεοτόκος ἡ Οδηγήτρια Χρονολόγηση: Β µισό 15ου-ἀρχές 16ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,97 0,72 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Ἀντωνίου Σερρῶν Η Θεοτόκος εἰκονίζεται σέ προτοµή, ἀριστεροκρατοῦσα. Γέρνει ἐλαφρά τό κεφάλι της πρός τό παιδί καί βλέπει πρός τόν προσκυνητή. Ο Χριστός γυρίζει πρός τή Mητέρα του, εὐλογεῖ καί κρατάει κλειστό εἰλητάριο. Τό µαφόριο τῆς Παναγίας ζωγραφίζεται σέ ἔντονα σκοῦρο χρῶµα πρός τό βυσσινί, µέ λίγες ἀλλά δύσκαµπτες πτυχώσεις. Τοῦ Χριστοῦ ὁ χιτώνας ἀποδίδεται σέ µαῦρο, ἐνῶ τό ἱµάτιο σέ ἀνοιχτό κεραµιδί, καί τά δύο µέ ἀνταύγειες τοῦ χρυσοῦ. Σέ ἁπαλό καφέ πλάθονται τά γυµνά µέρη τῶν σωµάτων καί τά πρόσωπα µέ πυκνά χρω- µατικά σύνολα σέ τόνους πιό ἀνοιχτούς. Στίς ἐπάνω γωνίες τῆς εἰκόνας σχηµατίζονται χρωµατικά καί ἀνάγλυφα στικτά κυκλικά διάχωρα µέ τήν ἐπιγραφή «ΜΡ ΘΥ». Τό νέο στοιχεῖο πού χαρακτηρίζει ὅλες τίς παραλλαγές τῆς αὐστηρῆς καί θριαµβικῆς βυζαντινῆς Οδηγήτριας, εἶναι ἡ προσπάθεια νά δηλωθεῖ τό βαθύτερο νόηµα τῆς Ενσάρκωσης καί τοῦ Πάθους. Ο συµβολισµός αὐτός, πού δίδεται καί µέ ἐξωτερικά στοιχεῖα σέ µιά µεγάλη σειρά κρητικῶν εἰκόνων τῆς Παναγίας τοῦ Πάθους πού δη- µιουργοῦν οἱ Κρητικοί ζωγράφοι τοῦ 15ου αἰῶνα, περνάει σέ ὅλα τά σχήµατα τοῦ τρυφεροῦ συµπλέγµατος Παναγίας-µάνας καί Χριστοῦ-παιδιοῦ. Ἀπό τήν τάση δέν ἐξαιρεῖται καί ἡ Παναγία ἡ Οδηγήτρια, πού ἀποκτᾶ αὐτή τήν ἐποχή στήν Κρήτη τό χαρακτηριστικό καί στήν εἰκόνα µας γεµᾶτο νόηµα θλιµµένο βλέµµα της, πού διαπερνάει τόν προσκυνητή. Στά ἐξωτερικά δηλωτικά τοῦ Πάθους, πού ἐφαρµόζονται ἀπό τούς Κρητικούς στήν Οδηγήτρια, ἀνήκουν τό τριγωνικό ἄνοιγµα τοῦ µαφορίου της µπροστά στό στῆθος, πού χαρακτηρίζει τήν Παναγία τοῦ Πάθους, ὅπως καί ἡ προτίµηση στό γερ - µένο δεξιά κεφάλι της. Στήν κρητική ζωγραφική ὁδηγοῦν καί τά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τῆς εἰ - κόνας, ὅπως τό περίτεχνο στικτό φυτικό κόσµηµα µέ τόν ρόδακα στόν φωτο στέφανο τῆς Παναγίας, πού εἰκονίζεται καί σέ εἰκόνες τοῦ Ἀνδρέα Ρίτζου, τά µεγάλα ἀµυγδαλωτά µάτια µέ τίς µεγάλες ἴριδες, πού κατά κανόνα ἐφαρµόζει ὁ Κρητικός ζωγράφος, καθώς καί ἡ ἐπιµονή στόν παλαιολόγειο τύπο τοῦ µικροῦ Χριστοῦ µέ τό µεγάλο µέτωπο, τήν κοντή µύτη µέ τή σφαιρική ἀπόληξη καί τά παχουλά χέρια, πού εἶναι στοιχεῖα πού ταυτίζονται µέ τά ἐκφραστικά µέσα τοῦ ἐν λόγῳ ζωγράφου. Παραλλαγή Ὁδηγήτριας ἀποτελεῖ καί ἡ «εξιοκρατοῦσα», ὅπως φαίνεται ἀπό µία εἰκόνα τοῦ 6ου αἰῶνα πού φυλάσσεται στή Santa Maria Nova στή Ρώµη. Πρόκειται γιά τόν ἴδιο τύπο, µέ µόνη διαφορά ὅτι φέρει τόν Χριστό µέ τό δεξί της χέρι καί µέ τo ἀριστερό δείχνει πρός τόν Υἱόν της. Ὅµοιες εἰκόνες µέ τήν Παναγία στόν τύπο τῆς δεξιοκρατούσας Ὁδηγήτριας, ἔχουµε καί στή Μονή τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ στή Βοιωτία, στό Σινᾶ καί ἀλλοῦ. Τόν ἴδιο αἰῶνα ἔχουµε ἀκόµη µαρτυρίες γιά τήν Ὁδη- 258

γήτρια σέ ὄρθια στάση, ὅπως προκύπτει ἀπό τόν κώδικα Rabbula τοῦ 586 µ.χ., ἐνῶ ἀργότερα, κατά τόν 10ο καί 11ο αἰῶνα, ἔχουµε γλυπτά ἀπό ἐλεφαντοστό στόν τύπο τῆς ὄρθιας Ὁδηγήτριας, ὅπως γιά παράδειγµα στή Λιέγη, στό Βέλγιο, στό Ναό τοῦ Ἀπ. Παύλου (τέλη 10ου αἰῶνα) ἤ στό Μητροπολιτικό Μουσεῖο τῆς Νέας Ὑόρκης (11ος αἰώνας). Μιά ἄλλη παραλλαγή τοῦ συγκεκριµένου τύπου ἀποτελεῖ ἡ παρουσία τῶν Ἀγγέλων σέ προτοµή ὑπεράνω δεξιά καί ἀριστερά τῆς Θεοτόκου, ὅπως φαίνεται σέ µικρογραφία Ψαλτηρίου τῆς Μονῆς Βατοπεδίου (13ος αἰώνας) ἤ σέ φορητή εἰκόνα τῆς Μονῆς Χιλανδαρίου (13ος αἰώνας) ἐνῶ σέ µερικές εἰκόνες τό Παιδί, τυλιγµένο στόν λῶρο, στρέφεται πρός τή Μητέρα Του καί τό ἀντίστροφο, σταυρώνοντας παράλλη - λα τά πόδια του καί ἔχοντας ἀνάστροφο πέλµα, διασπώντας τήν αὐστηρή στατικότητα. Τόν τύπο τῆς Ὁδηγήτριας ἀντιγράφουν καί φυσικά τροποποιοῦν ἀργότερα καί οἱ ζωγράφοι τῆς ύσης, ὅπως ὁ Giotto, ὁ Dyrer, ὁ Van der Goew, ὁ Rafaello καί πλῆθος ἄλ λων. Ὡστόσο, λίγες εἰκόνες εἶναι πιστά ἀντίγραφα τοῦ πρωτοτύπου, ἐνῶ στό πέρασµα τῶν αἰώνων ἀποδόθηκαν στόν ἐν λόγῳ τύπο ποικίλα ὀνόµατα, πού ἀναφέρονται στόν τόπο καταγωγῆς, στόν χῶρο εὐλάβειας, σέ θαυµατουργικά γεγονότα ἤ καί σέ τίτλους ἀκόµα πού δόθηκαν ἀπό τούς πιστούς πού ἤθελαν νά τιµήσουν τήν Παρθένο, τονίζοντας τήν ἁγνότητα καί τή µεσιτεία της. Ἡ συλλογή τῶν τίτλων ἀποδεικνύει τήν ἐξάπλωση καί τό βάθος τῆς λατρείας καί τῆς εὐλάβειας πού συνδέθηκαν µέ τήν Θεοµήτορα κατά τή διάρκεια τῶν αἰώνων. 260

4. Ο Κύριος Εὐλογῶν Χρονολόγηση: Β µισό τοῦ 16ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,96 0,72 Προέλευση: Ι. Μονή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Ο µετωπικός Χριστός εἰκονίζεται σέ προτοµή. Μέ τό δεξί του χέρι εὐλογεῖ, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ ἀνοιχτό ἐνεπίγραφο κώδικα µέ τήν εὐαγγελική ρήση «ΕΥΤΕ ΟΙ ΕΥΛΟΓΗΜΕ ΝΟΙ ΤΟΥ ΠΑ ΤΡΟΣ ΜΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟ ΜΗΣΑΤΕ ΤΗΝ ΗΤΟΙΜΑΣ ΜΕΝΗΝ ΥΜ ΙΝ ΒΑΣΙΛΕΙ ΑΝ ΑΠΟ ΚΑ ΤΑΒΟΛΗΣ ΚΟΣΜΟΥ». Φορεῖ χιτῶνα βαθυκόκκινο µέ «σηµεῖον» (clavus) καί ἱµάτιο µπλέ µέ ἀνταύγειες τοῦ ἄσπρου. Εκατέρωθεν τῆς κεφαλῆς τοῦ Χριστοῦ, µέσα σέ περίτεχνους ζωγραφιστούς κύκλους µέ βάθος µπλέ ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή «ΙΣ ΧΣ», ἐλαφρῶς φθαρµένη. Ο κάµπος τῆς εἰκόνας εἶναι χρυσός. Ἀπό ἀνθρώπινη ἐπέµβαση ὑπάρχει φθορά στά µάτια καί στό σαγόνι τοῦ Χριστοῦ, ὅπως ἀκριβῶς καί στήν Παναγία πού ἡ περιγραφή της ἀκολουθεῖ ἀµέσως µετά. Τό γεγονός παραξενεύει, γιατί ἀποτελοῦν µοναδικά δείγµατα ἀνάµεσα στίς πολυάριθµες εἰκόνες τῆς Ι. Μονῆς Τιµίου Προδρόµου µέ βέβηλες ἐπεµβάσεις στά πρόσωπα. Επίσης, µᾶλλον ἀπό αἰχµηρό ἐργαλεῖο, ὑπάρχουν τρεῖς βαθιές χαρακιές στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ὅπως καί στόν ὦµο τῆς ἀντίστοιχης Παναγίας. Καί οἱ δύο εἰκόνες προέρχονται ἀπό τόν ἴδιο καλλιτέχνη, ὅπως µαρτυροῦν τά τεχνοτροπικά καί τεχνολογικά χαρακτηριστικά. Ὁ καλλιτέχνης ἐδῶ δείχνει τήν προτίµησή του στούς σκοτεινούς καί βαθεῖς χρωµατισµούς ὄχι µόνο στήν ἐνδυµασία, ἀλλά ἀκόµη καί στό πλάσιµο τῶν προσώπων καί τῶν χεριῶν, καθώς ἐπίσης καί στή λεπτόγραµµη πτυχολογία τῶν ἐνδυµάτων. Εἶναι ἀξιοπρόσεκτο ὅτι ἡ σύνθεση συνεχίζεται στό κάτω µέρος καί ἔξω ἀπό τό κοίλωµα τοῦ ξύλου, πάνω στό ἀνάγλυφο πλαίσιο πού περιβάλλει τήν εἰκόνα. Τό ἴδιο συµβαίνει καί µέ τήν εἰκόνα τῆς Παναγίας. Τό πλάσιµο εἶναι τό ἴδιο µέ τῆς Παναγίας Οδηγήτριας πού περιγράφουµε ἀµέσως µετά. Ο προπλασµός εἶναι βαθυκάστανος, ὁ γλυκασµός πρασινωπός καί τά περιγράµµατα σκοῦρα καστανά. Πυκνά καστανά µαλλιά, πού πέφτουν στόν ἀριστερό ὦµο, πλαισιώνουν τό σοβαρό πρόσωπο τοῦ Κυρίου µέ τή λεπτή ἴσια µύτη καί τό µικρό στόµα. Τό µειλίχιο βλέµµα εἶναι καρφωµένο στόν προσκυνητή. Ιδιαίτερη χάρη προσδίδουν στήν εὔρωστη µορφή µέ τόν ψηλό λαιµό καί τούς δυνατούς ὤµους, τό λεπτεπίλεπτο χέρι πού εὐλογεῖ καί ἡ πλούσια πτυχολογία τοῦ ἱµατίου. Εἰκόνες τοῦ Χριστοῦ πού εὐλογεῖ µέ τή δεξιά παλάµη πρός τά ἔξω καί κρατάει ἀνοιχτό εὐαγγέλιο, λιγότερο κοινές ἀπό αὐτές ὅπου τό εὐαγγέλιο εἶναι κλειστό, ἀ - παντοῦν ἀπό τόν 12ο αἰῶνα. ιαφέρουν ὅµως ἀπό τήν εἰκόνα πού περιγράφουµε ὡς πρός τή διευθέτηση τοῦ ἱµατίου, τήν πτυχολογία, τήν κατεύθυνση τοῦ βλέµµατος καί τήν ἔκφραση τοῦ προσώπου, τόν τρόπο µέ τόν ὁποῖο πέφτουν τά µαλλιά στόν ὦµο καί τή θέση τῶν δακτύλων. 262

Τόν ἴδιο τύπο χρησιµοποίησε καί ὁ Μιχαήλ αµασκηνός στή δεσποτική εἰκόνα τῆς συλλογῆς Λοµβέρδου τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν. Οἱ δύο εἰκόνες δια - φέρουν ὡς πρός τήν κλίση καί τό κείµενο τοῦ εὐαγγελίου, τήν πτυχολογία, τή χρω- µατολογία καί τό ἦθος. Σηµειώνεται ὅτι καί στήν εἰκόνα αὐτή, ὅπως καί σέ ἐκείνη τῆς Παναγίας, ὑπῆρχαν ἐπιζωγραφήσεις στό πρόσωπο, οἱ ὁποῖες πραγµατοποιήθηκαν γιά νά καλύψουν τόν βανδαλισµό. Μετά τήν ἀφαίρεσή τους, κατά τή συντήρηση, ἀποκαλύφθηκε τό ἀριστουργηµατικό αὐτό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ Παντοκράτορος. 264

5. Παναγία ἡ Οδηγήτρια Χρονολόγηση: Β µισό τοῦ 16ου αἰῶνα ιαστάσεις: 1,08 0,81 Προέλευση: Ι. Μονή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Η Θεοτόκος σέ προτοµή, ἐλαφρά στραµµένη δεξιά ὡς πρός τόν θεατή, κρατεῖ µέ τό ἀριστερό χέρι τόν Χριστό, ἐνῶ συγχρόνως ὑψώνει τό δεξί πρός τό στῆθος. Ο Ιησοῦς προτείνει τό δεξί χέρι σέ εὐλογία καί µέ τό ἀριστερό κρατεῖ εἰλητάριο. Τό ἀριστερό πόδι τοῦ Χριστοῦ βρίσκεται ψηλότερα ἀπό τό δεξί, πού κάµπτεται σέ γωνία. Μητέρα καί τέκνο παριστάνονται εὐθυτενεῖς, προσβλέποντας πρός τόν θεατή. Στίς ἄνω γωνίες τῆς εἰκόνας εἰκονίζονται σέ πολύ µικρότερη κλίµακα, στραµ - µένοι πρός τήν Θεοτόκο, µέ τά κεφάλια σκυφτά καί τά χέρια καλυµµένα σέ ἔνδειξη σεβασµοῦ, οἱ Ἀρχάγγελοι Μιχαήλ καί Γαβριήλ. Η Παναγία φορεῖ κεκρύφαλο πρασινογάλαζο καί µαφόριο πορφυρό. Τά ροῦχα ἔχουν πορτοκαλίζουσες παρυφές, ἐνῶ χρυσά ἀστέρια εἶναι ζωγραφισµένα πάνω ἀπό τό µέτωπο καί στούς ὤµους. Κάτω ἀπό τόν δεξιό της ὦµο ὑπάρχει διπλή χρυσή παρυφή µέ περίτεχνα κρόσσια. Μεταξύ τῶν δύο παρυφῶν διαβάζουµε τή χρυσή ἐπιγραφή, ἡ ὁποία εἶναι µισοκατεστραµµένη «Η ΕΝ ΚΡΟΣΟΤΗΣ... ΠΕΡΙΒΕ ΒΛΗ- ΜΕΝ(Η)». Ο χιτώνας τοῦ Χριστοῦ εἶναι σιτόχρωµος µέ πορτοκαλίζουσες παρυφές καί χρυ - σές ἀνταύγειες. Τό ἱµάτιο εἶναι χρώµατος πορτοκαλί µέ χρυσές πτυχώσεις καί φῶτα γαλάζια. Τά ροῦχα τῶν Ἀγγέλων εἶναι ζωγραφισµένα µέ κιννάβαρι καί µπλέ, σέ ἀντίθετη τοποθέτηση χιτῶνα-ἱµατίου. Τά φτερά τοῦ ἀριστεροῦ Ἀγγέλου εἶναι µπλέ, ἐνῶ τοῦ δεξιοῦ στό ἴδιο χρῶµα µέ τόν χιτῶνα τοῦ Χριστοῦ. Τά πρόσωπα καί τά χέρια πλάθονται πολύ µαλακά µέ φωτεινές ἐπιφάνειες. Λίγα λευκά φῶτα καί καστανά περάσµατα διακρίνονται πάνω στόν καστανό προπλασµό. Τά περιγράµµατα εἶναι σκοῦρα καστανά καί τά µαλλιά τοῦ Χριστοῦ καστανά µέ σκοῦρες πινελιές. Ο κάµπος εἶναι χρυσός µέ κόκκινη παρυφή στίς δύο πλευρές, ἐνῶ οἱ ἄλλες εἶναι φθαρµένες. Μεγάλη φθορά ὑπάρχει στό δεξί µέρος τῆς εἰκόνας, καθώς ἐπίσης καί φθορές στά µάτια καί τῶν τεσσάρων ἱερῶν προσώπων ἀπό αἰχµηρό ὄργανο. Η εἰκόνα, πρίν συντηρηθεῖ, εἶχε ἄτεχνες ἐπιζωγραφήσεις καί στά τέσσερα πρόσωπα. Οἱ ἐπιζωγραφήσεις αὐτές ἔγιναν σέ κάποια ἐποχή, µέ σκοπό νά καλυφθοῦν οἱ φθορές τῶν προσώπων πού ἔγιναν ἀπό κάποιο βέβηλο χέρι. Ἡ ὀνοµασία τοῦ τύπου εἶναι κοινά ἀποδεκτό ὅτι προέρχεται, σύµφωνα µέ περιγραφή τοῦ Πατριάρχη Φωτίου, ἀπό τή λατρευτική ἀχειροποίητη εἰκόνα πού ὑπῆρχε στή Μονή τῶν Ὁδηγῶν στήν Κωνσταντινούπολη. Σύµφωνα µέ τήν παράδοση, τήν Παναγία τοῦ συγκεκριµένου εἰκονογραφικοῦ τύπου ζωγράφισε ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς καί τήν εἰκόνα αὐτή βρῆκε ἡ αὐτοκράτειρα Ἀθηναΐδα-Εὐδοκία στά Ἱερο- 266

σόλυµα γύρω στά 440 µ.χ. καί τήν ἔστειλε δῶρο στήν ἀδελφή τοῦ αὐτοκράτορα Θεοδοσίου Β τοῦ Μικροῦ (408-450 µ.χ.), τήν Πουλχερία, πού τήν κατέθεσε γιά προσκύνηση. Ἡ Παναγία εἶναι αὐτή πού δείχνει τόν δρόµο πρός τή σωτηρία. Ἡ εἰκόνα τοποθετήθηκε στή Μονή Ὁδηγῶν στήν Κωνσταντινούπολη. Ὁ συγκεκριµένος εἰκονογραφικός τύπος πῆρε τό ὄνοµά του ἀπό τή Μονή αὐτή, πού θεωρεῖται καί δηλωτικός τῆς ἰδιότητας τῆς Θεοτόκου, ὡς καθοδηγήτριας τῶν πιστῶν. Στόν τύπο αὐτό ἐπικρατεῖ ἀπόσταση, σεβασµός καί συγκρατηµένη αὐστηρότητα. Τό Βρέφος κυριαρχεῖται ἀπό σοβαρότητα καί ἔντονη βασιλική διάθεση, ἐνῶ ἡ στατικότητα καί ἡ ἱερότητα τῆς σύνθεσης εἶναι κυρίαρχα στοιχεῖα. Ἡ ἀρχοντική παράσταση καί τό µεγαλειῶδες ὕφος, τά ὁποῖα χαρακτηρίζουν αὐτό τόν τύπο τῆς Ὁδηγήτριας, εἶναι ἔκδηλα στήν εἰκόνα µας. Τά τεχνοτροπικά στοιχεῖα τῆς εἰκόνας αὐτῆς ἀπηχοῦν µέν τήν τέχνη τῆς ἐποχῆς πρό τοῦ 14ου αἰῶνα, δέν τήν ἀνάγουν ὅµως στήν ἐποχή ἐκείνη, ἀλλά στήν ἐποχή τοῦ 16ου αἰῶνα. 268

6. Ὁ Ἅγιος Ιωάννης ὁ Πρόδροµος Χρονολόγηση: Β µισό τοῦ 16ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,98 0,60 Προέλευση: Ἱ. Ναός Ἁγ. Γεωργίου Σιτοχωρίου Ὁ εἰκονογραφικός τύπος τοῦ Προδρόµου ἐπαναλαµβάνει πρότυπο τῆς παλαιολόγειας ἐποχῆς, πού συνεχίζουν καί οἱ Κρητικοί ζωγράφοι τοῦ 15ου αἰῶνα. Σύµφωνα µέ τόν εἰκονογραφικό αὐτό τύπο, ὁ Πρόδροµος παριστάνεται µέ ὑψηλή κορµοστασιά, µέ στάσιµο τό ἀριστερό καί ἄνετο τό δεξί πόδι, µετωπικός. Ὁ πτερωτός Ἅγιος ὑψώνει τό δεξί του χέρι σέ σχῆµα λόγου, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ µακρύ ραβδί πού ἀπολήγει σέ φυλλοφόρο σταυρό καί εἰλητάριο πού σχη- µατίζει καµπύλη, ὅπου εἶναι γραµµένη ἡ ἐπιγραφή «ΜΕΤΑΝΟΕΙΤΕ ΗΓΓΙΚΕ ΓΑΡ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ Τ(ΩΝ) ΟΥΡΑΝΩΝ. Η Η Ε καί ἡ ΑΞΙΝΗ ΠΡΟΣ Τ(ΗΝ) ΡΙΖΑΝ Τ(ΩΝ) Ε Ν ΡΩΝ ΚΕΙΤΕ». Φορεῖ µηλωτή γαλάζια µέ λευκά φῶτα καί ἱµάτιο καφεκίτρινο µέ λευκές ἀνταύ - γειες, πού ἀφήνει τόν δεξιό ὦµο ἀκάλυπτο καί σχηµατίζει κάτω ἀριστερά τό λεγό µενο ἀναπετάριν. Τά φτερά ἔχουν χρῶµα ἀνοιχτόχρωµο καφεκίτρινο µέ χρυσές ἀνταύ γειες καί οἱ παρυφές κοσµοῦνται µέ γαλάζιους καί λευκούς τόνους. Ο προπλασµός εἶναι καστανοπράσινος, ἐνῶ τό σάρκωµα καί τούς ὄγκους πλάθουν λεπτές πινελιές, συχνά ἐναλλάξ ἔντονες καί ἀµυδρές. Η ἀσκητική µορφή τοῦ Προδρόµου πλαισιώνεται χαµηλά ἀπό βράχους, ἀλλά δυστυχῶς τό τµῆµα αὐτό τῆς εἰκόνας, λόγῳ ἀπώλειας, δέν µᾶς δίδει τή δυνατότητα νά τό περιγράψουµε. Ο κάµπος εἶναι χρυσός µέ κόκκινα γράµµατα. Ο φωτοστέφανος πού περιβάλλει τό κεφάλι τοῦ ὄρθιου Προδρόµου κοσµεῖται µέ στικτό φυτικό θέµα. έν γνωρίζουµε, ἐάν στό ἤδη κατεστραµµένο τµῆµα τῆς εἰκόνας ὑπῆρχε καί ἡ ἀποτµηθεῖσα κεφαλή. εξιά τοῦ Προδρόµου εἶναι τοποθετηµένος ὁ Χριστός στηθαῖος, πού προβάλλει ἀπό τεταρτοκυκλικό τµῆµα οὐρανοῦ καί τόν εὐλογεῖ. Παραστάσεις τοῦ Προδρόµου ὁλόσωµου, κατ ἐνώπιον, µέ ὑψωµένο τό δεξί του χέρι καί µέ τό χαµηλωµένο ἀριστερό νά κρατᾶ σταυροφόρο ράβδο καί ἀνεπτυγµένο εἰλητάριο, µέ στάσιµο τό ἀριστερό σκέλος καί ἄνετο τό δεξί, ὅπως καί στήν εἰκόνα µας, καί µέ τήν ἴδια ἀµφίεση καί τήν ἴδια γεωµετρική ὀργάνωση τῶν πτυχῶν, ἀπαντ οῦν ἤδη σέ πρώ µες εἰκόνες τῆς κρητικῆς σχολῆς. Εκεῖ ὅµως ὁ Ἅγιος δέν ἔχει φτερά, λείπει τό τοπίο καί τό εἰλητάριο δέν καµπυλώνεται. Ο τύπος τῆς εἰκόνας µας, ὅπου ὁ πτερωτός Ἅγιος Ιωάννης εἴτε κρατᾶ µέ τό ἀριστερό του χέρι τό πινάκιο, µέσα στό ὁποῖο βρίσκεται ἡ κεφαλή του, µέ τήν ἴδια ἐπιγραφή εἴτε ὄχι, εἶχε ἤδη παγιωθεῖ τόν 15ο αἰῶνα. Τόν 16ο αἰῶνα χρησιµοποιεῖ τόν τύπο αὐτό ὁ Φράγκος Κατελάνος στό Καθολικό τῆς Μονῆς Βαρλαάµ τῶν Μετεώρων. Ἀρκετή διάδοση γνωρίζει τή δεύτερη πεντηκονταετία τοῦ 17ου αἰῶνα καί τόν 18ο αἰῶνα ἐπίσης. Ἀπαντᾶ λ.χ. σέ µία εἰκόνα πού προέρχεται ἀπό τή Μονή Ἁγ. Φι- 270

λοθέης στήν Ἀθήνα καί µπορεῖ νά ἀποδοθεῖ στόν Εµµ. Τζάνε καί νά χρονολογηθεῖ στά 1664. Επίσης, σέ εἰκόνα τοῦ τέµπλου τοῦ Ἁγ. ιονυσίου στή Ζάκυνθο, σέ σειρά δεσποτικῶν εἰκόνων στήν Κεφαλληνία, πού ἀντιγράφουν ἡ µία τήν ἄλλη καί ἀπό τίς ὁποῖες ἡ σηµαντικότερη φέρει τήν ὑπογραφή τοῦ Στεφάνου Τζανκαρόλα καί σέ εἰκόνες τοῦ Μιχαήλ Τζέν καί τοῦ Στυλιανοῦ εβάρη στή Λευκάδα. Μικρότερη διάδοση εἶχαν δύο παραλλαγές τοῦ τύπου αὐτοῦ τοῦ µετωπικοῦ πτερωτοῦ Προδρόµου. Στή µία, πού ἀντιπροσωπεύει ἡ εἰκόνα τοῦ Μιχαήλ αµασκηνοῦ, ἄλλοτε στή Μονή Οσίου Λουκᾶ, τό πινάκιο µέ τήν κεφαλή βρίσκεται στά πόδια τοῦ Ἁγίου. Στήν ἄλλη, πού ἀκολουθεῖ ὁ Θεόδωρος Πουλάκης στήν εἰκόνα τοῦ Μουσείου Ιωαννίνων, τό πινάκιο µέ τήν κεφαλή παραλείπεται, ὅπως καί στήν εἰκόνα µας. Ἄς σηµειωθεῖ ὅτι οἱ Κρητικοί ζωγράφοι χρησιµοποιοῦν καί ἕναν τύπο ὅπου ὁ µετωπικός Πρόδροµος, πτερωτός ἤ ὄχι, κρατᾶ τό πινάκιο µέ τό δεξί του χέρι καί εἰκονίζεται µέχρι τή µέση. Οἱ τύποι πάντως τοῦ µετωπικοῦ Προδρόµου δέν γνώρισαν δηµοτικότητα, ὅπως τοῦ γυρισµένου πρός τόν στηθαῖο Χριστό. 272

7. Θεοτόκος ἡ Οδηγήτρια Χρονολόγηση: 16ος αἰώνας ιαστάσεις: 1,03 0,81 Προέλευση: Ἱ. Moνή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Η Παναγία παριστάνεται σέ προτοµή, στό τυπικό εἰκονογραφικό σχῆµα τῆς Οδηγήτριας. Τό σῶµα, καθώς καί τό κεφάλι µέ τήν ἐλαφρά κλίση, στρέφουν πρός τά δεξιά. Κρατεῖ τόν µικρό Χριστό µέ τό ἀριστερό της χέρι καί τό δεξί τό φέρνει µπρο - στά στό στῆθος σέ δέηση πρός Αὐτόν. Φορεῖ χειριδωτό χιτῶνα καί κόκκινο σκοῦρο µαφόριο. Ο Χριστός, πού ὑψώνει τό πρόσωπό του πρός τήν Θεοτόκο καί τήν κοιτάζει, εἶναι ντυµένος µέ λευκό χιτῶνα, µέ γαλάζιους ποταµούς καί ἁπλές πτυχές. Τό ἱµάτιο, πού ἀφήνει ἀκάλυπτους καί τούς δύο ὤµους, εἶναι χρώµατος πορτοκαλίζουσας ὤ - χρας µέ χρυσές ἀνταύγειες τῆς χρυσοκονδυλιᾶς καί ἔχει ὑποστεῖ ἀρκετές φθορές. Τό ἴδιο χρῶµα ἔχουν καί τά «σηµεῖα», ἐνῶ ἡ κόκκινη µέ χρυσοκονδυλιά ζώνη τονίζει ἀρ κετά τή µορφή τοῦ Χριστοῦ. Ο Χριστός εὐλογεῖ µέ τό ὑψωµένο δεξί χέρι, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ κλειστό εἰλητάριο. Ο τύπος τοῦ προσώπου τῆς Παναγίας ἔχει τά καθιερωµένα ἀπό τήν παράδοση χαρακτηριστικά τῆς Οδηγήτριας µακρόστενο πρόσωπο, µεγάλα ἀµυγδαλωτά µάτια, τοξωτά φρύδια, µακριά καµπυλωτή µύτη, σφιχτό στόµα. Τό ὡραῖο πρόσωπο µέ τό µελαγχολικό βλέµµα εἶναι πλασµένο µαλακά, µέ τήν ὠµή σιέννα τοῦ προπλασµοῦ καί τό θερµό χρῶµα τοῦ σαρκώµατος. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ µαλακή µεταβίβαση (ὁ γλυκασµός) ἀπό τόν προπλασµό στό σάρκωµα. Τό ἴδιο πλάσιµο ἔχει καί τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καθώς καί τά χέρια τῆς Θεοτόκου µέ τά κοντυλένια ὡραῖα µακριά δάκτυλα. Χαρακτηριστική ἀκόµα εἶναι καί ἡ ἀπόδοση τῆς πτυχολογίας τοῦ µαφορίου, µέ τίς µαῦρες γωνιακές ἄκαµπτες γραµµές καί τό ἀνοιχτό κόκκινο στά φῶτα. Στόν χιτῶνα τοῦ Χριστοῦ ὑπάρχει µία διαφορετική ἀντιµετώπιση, µέ περισσότερη ἐλευθερία καί εὐκαµψία τῶν πτυχῶν. Τό µειονέκτηµα τῆς εἰκόνας εἶναι ἡ ἀπουσία τοῦ χρυσοῦ κάµπου, πού ἐδῶ γίνεται µέ πλακᾶτο χρῶµα ἀνοιχτῆς ὤχρας, καθώς ἐπίσης καί οἱ φωτοστέφανοι µέ σκουρότερη ὤχρα στόν τόνο τοῦ ἱµατίου τοῦ Χριστοῦ, ἁπλοί, χωρίς κανένα ἄλλο στοιχεῖο. Λόγῳ µεγάλης φθορᾶς τῆς εἰκόνας ἔχει παρασυρθεῖ κατά τό παρελθόν τµῆµα τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ, καθώς καί µεγάλο τµῆµα ἀπό τά γόνατα καί κάτω. Η εἰκόνα πρίν τή συντήρηση εἶχε πολλές ἐπιζωγραφήσεις, κυρίως στό σῶµα τοῦ Χριστοῦ. Ετσι, ἡ κόκκινη ζώνη εἶχε ἐπικαλυφθεῖ µέ µπλέ χρῶµα καί τό ἱµάτιο µέ ἀνοιχτή ὤχρα, στό ὁποῖο σχηµατίζονταν κακότεχνες πτυχές ἀπό σιέννα. Η ἐπιζωγράφηση αὐτή κάλυπτε ὅλα τά κενά τῆς εἰκόνας. Μετά τήν ἀφαίρεση τῶν ἐπιζωγραφήσεων, τόν καθαρισµό καί τή συντήρηση, ἀποκαλύφθηκαν τά πραγµατικά χρώµατα, ἐνῶ παρέµειναν οἱ ἀναπόφευκτες πλέον φθορές ἀπό τόν χρόνο. 274

8. Θεοτόκος ἡ Οδηγήτρια Ἅγιος Ιωάννης ὁ Θεολόγος Χρονολόγηση: 16ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,49 0,50 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου Σέ χρυσό κάµπο καί πράσινο ἔδαφος εἰκονίζεται ἡ Παναγία σέ προτοµή, µετωπική, ἐλαφρά γυρισµένη πρός τά ἀριστερά της ἀτενίζοντας τόν προσκυνητή. Τό δεξί χέρι της ἀκουµπᾶ εὐλαβικά στό στῆθος της, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ τόν Χριστό πού εἰκονίζεται σέ στάση αὐστηρά µετωπική, εὐλογώντας µέ τό ἁπλωµένο δεξί χέρι καί κρατώντας στό ἀριστερό κλειστό εἰλητάριο. Ο χιτώνας του εἶναι σκοῦρος µπλέ, ἐνῶ τό ἱµάτιο ἀποδίδεται στούς τόνους τοῦ καφέ. Ο Χριστός ζωγραφίζεται ὡς τρι - ετές παιδίον, µέ ἔκφραση ἀντίστοιχη, ἀντίθετα µέ τόν εἰκονογραφικό τύπο πού τόν ἀποδίδει µέ ἔκφραση ὡρίµου ἀνδρός. Ο χαρακτήρας τῆς Παναγίας παρουσιάζεται αὐστηρός, δογµατικός καί ἱερατικός, µέ ἐξισορροπηµένη σύνθεση τῶν µορ φῶν, κατανοµή τῶν ὄγκων καί ἐπίσηµη στάση, δηλωτικά τῆς ἔκφρασης τοῦ προσώ που τῆς Παναγίας. Ὁ προσωπογραφικός αὐτός τύπος θά ἀποτελέσει καί τό πρότυπο στή µεταγενέστερη ζωγραφική. Τό κανονικό ᾠοειδές σχῆµα τοῦ προσώπου τῆς Παναγίας µέ τήν ἄψογη σχεδίαση, τά ὡραῖα γεµᾶτα θλίψη ἀµυγδαλωτά µάτια, πού τονίζουν τά καλογραµµένα τοξωτά φρύδια, ἡ µακριά ἐλαφρά καµπύλη καί λεπτή µύτη, τό µικρό σαρκῶδες στόµα, τό πλαστικά τονισµένο πηγούνι καί τά πολύ µακριά κοντυλογραµµένα δάκτυλα, ἀποδίδουν τόν παραδοσιακό φυσιογνωµικό τύπο τῆς µορφῆς τῆς Ὁδηγήτριας. Στόν τύπο αὐτό τῆς Παναγίας χαρακτηριστική εἶναι ἀκόµη καί ἡ ἀσύµµετρη ρυθµική κίνηση τῆς χρυσῆς παρυφῆς τοῦ, σέ βαθύ κόκκινο χρῶµα µαφορίου, πού φορεῖ ἡ Παναγία καί περιβάλλει τό κεφάλι, καθώς ἀκόµη καί ὁ τρόπος µέ τόν ὁποῖο οἱ δύο ἄκρες του σταυρώνουν κάτω ἀπό τόν ντελικᾶτο λαιµό. Μέ διπλό σιρίτι κοσµεῖται καί ὁ µπλέ χιτώνας τῆς Παναγίας πού προβάλει στό δεξί χέρι. Ὁ προσωπογραφικός τύπος τοῦ καθισµένου στό χέρι τῆς Παναγίας Χριστοῦ, µέ τό πορτοκαλί σκοῦρο µέ χρυσογραφίες ἱµάτιο, ἐντάσσεται στήν ἴδια παράδοση, µέ τό τονισµένο µέτωπο, καί τή χαρακτηριστική καµπυλόγραµµη ρυτίδα. Ἡ Παναγία ὡς «τῶν θλιβομένων ἀντίληψις» δέεται µέ τό ὑψωµένο χέρι πρός τόν Χριστό, ἐνῶ στρέφει τό µελαγχολικό φιλάνθρωπο βλέµµα πρός τόν πιστό. Τήν ἔννοια τῆς λατρευτικῆς εἰκόνας τονίζουν οἱ ἐπίσηµες ἱερατικές στάσεις τῆς Παναγίας καί τοῦ Χριστοῦ, µέ τίς ὁποῖες ρυθµίζονται οἱ µεταξύ τους σχέσεις, καθώς καί µέ τόν προσκυνητή. Στά δεξιά τῆς Παναγίας, ὄρθιος, ὁλόσωµος, σέ στάση στό δεξί χέρι µετωπική, εἰκονίζεται ὁ Ιωάννης ὁ Θεολόγος. Κρατεῖ µέ τά δύο του χέρια µπροστά στό στῆθος ἀνοιχτό ἐνεπίγραφο κώδικα, στρέφει καί κλίνει ἐλαφρά τό κεφάλι του πρός τό µέρος τῆς Παναγίας, σέ µιά συγκρατηµένη ἔκφραση εὐσεβείας. Ἡ εἰκονογραφία τοῦ ὄρθιου Εὐαγγελιστῆ µέ τό βιβλίο στό στῆθος εἶναι γνωστή ἀπό µικρογραφίες χειρογράφων καί τοιχογραφίες τοῦ 10ου-12ου αἰῶνα. 276

Ἀργότερα, στήν παλαιολόγεια περίοδο, ὁ τύπος ἐµφανίζεται µέ µικρές παραλλαγές, ὅπως σέ µία κατεστραµµένη εἰκόνα τῆς Ζακύνθου. Νέα εἰκονογραφικά στοιχεῖα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς εἶναι ἡ γραφίδα στά δάκτυλα τοῦ δεξιοῦ χεριοῦ τοῦ Ἁγίου καί τό µελανοδοχεῖο πού µέ τόν ἀριστερό βραχίονα στηρίζει τό στῆθος. Τό παλαιολόγειο αὐτό πρότυπο διαµορφώνεται ἀπό τούς Κρητικούς ζωγράφους σέ µία σειρά εἰκόνων τοῦ 15ου καί 16ου αἰῶνα, ὅπου ὁ Ἅγιος εἰκονίζεται ὄρθιος ἤ στηθαῖος. Ὁ ζωγράφος τῆς εἰκόνας τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσείου Σερρῶν, ἄν καί εἰκονογραφικά µέ τήν ὄρθια στάση τοῦ Εὐαγγελιστῆ βρίσκεται πιό κοντά στή χαµένη εἰκόνα τῆς Ζακύνθου, τεχνοτροπικά παρουσιάζει ἔντονες διαφοροποιήσεις. Ὁ Ἰωάννης, λεπτός, ἀσκητικός, σχεδιασµένος µέ κάποια σκληρότητα, ἔρχεται σέ ἀντίθεση µέ τήν πληθωρική µορφή τοῦ ἔργου τῆς Ζακύνθου. Ἡ τεχνική στό πλάσιµο τοῦ προσώπου, µέ τά φωτίσµατα νά φωτίζουν τά µέρη πού προεξέχουν, θυµίζει τή µορφή του στή σειρά τῶν εἰκόνων τῆς Μεγάλης έησης τοῦ Πρωτάτου ἀπό τό 1542. Τά χαρακτηριστικά αὐτά, καθώς καί οἱ σκοῦροι προπλασµοί καί τῶν δύο προσώπων, τοποθετοῦν τήν εἰκόνα σέ ἐργαστήριο τῆς Κρήτης τοῦ 16ου αἰῶνα. 277