Η Αρχαία Βίβλοσ τησ Εκκληςίασ Βήμα τρίτο: ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ϊπὸ τοῦ νβμου (Ματ 5:18) Σο πρωτβτυπο κείμενο τησ Αρχαίασ Βίβλου γράφτηκε ςτην εβραΰκή γλώςςα, εκτβσ απβ οριςμένα τμήματα των βιβλίων Δανιήλ και Έςδρασ που είναι γραμμένα ςτα αραμαΰκά, τη γλώςςα που μετά τον ε π.χ. αιώνα έγινε καθομιλουμένη ςτον χώρο τησ Παλαιςτίνησ. Σην τελική μορφή του το κείμενο αυτβ πήρε προφανώσ ταυτβχρονα με την οριςτική ςυγκρβτηςη του ιουδαΰκογ κανβνα κατά τα τέλη του α μ.χ. αιώνα, οπβτε αρχίζει να παρατηρείται και αγξηςη του ενδιαφέροντοσ για τη διαφγλαξή του απβ αλλοιώςεισ 92. Σο μαςοριτικβ κείμενο Σο ενδιαφέρον αυτβ γίνεται εντονβτερο με το πέραςμα των αιώνων, και ςυνδυάζεται με την προςπάθεια για διβρθωςη ςφαλμάτων που ειςχώρηςαν ςε αυτβ απβ παλιβτερεσ αντιγραφέσ. Σο τεράςτιο αυτβ έργο, που περιλάμβανε λεπτομερειακή καταμέτρηςη των ςτίχων, των λέξεων ή και των γραμμάτων ακβμη, τον υπολογιςμβ τησ μέςησ κάθε βιβλίου, την καταγραφή τησ ςυχνβτητασ με την οποία απαντογν διάφοροι γραμματικοί τγποι, τον καταρτιςμβ πινάκων με τισ διαφορέσ των χειρογράφων, την επιςήμανςη λαθών, κλπ, ανέλαβαν άνθρωποι με αξιβλογη φιλολογική κατάρτιςη, που ονομάζονται μαςορίτεσ 93. Με βάςη τισ μεθβδουσ που εφαρμβζονταν για τη διατήρηςη του κειμένου διακρίνονται διάφορεσ μαςοριτικέσ ςχολέσ, οι οποίεσ αναπτγχθηκαν τβςο ςτην περιοχή τησ Βαβυλώνασ βςο και τησ Παλαιςτίνησ, με πιο γνωςτέσ εκείνεσ των οικογενειών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί ςτην περιοχή τησ Σιβεριάδασ. Η καταγραφή των μαςοριτικών παρατηρήςεων (μαςβρα) γινβταν είτε ςτο περιθώριο του κειμένου (masora marginalis) είτε κατ' αλφαβητική ςειρά ςτο τέλοσ του βιβλίου (masora finalis). Η μαςβρα του περιθωρίου διακρίνεται, με βάςη την έκταςη των παρατηρήςεων, ςε φτωχή μαςβρα (masora parva) 94 και μεγάλη μαςβρα (masora magna) 95. 92 Πρβλ. Δαμιανβσ Δβικοσ, Ειςαγωγή ςτην Παλαιά Διαθήκη, Γενική Ειςαγωγή, Θεςςαλονίκη 1984, ςελ. 107. Παναγιώτησ Μπρατςιώτησ, Εἰςαγωγὴ εἰσ τὴν Παλαιὰν Διαθήκην, Μετὰ δγο παραρτημάτων περὶ Ἀποκργφων καὶ νεωτέρων μεταφράςεων τῆσ Π.Δ. (Εκδ. Νικβλαοσ Μπρατςιώτησ), Αθήνα 1993, ςελ. 533εξ. 93 Ο βροσ προέρχεται είτε απβ το μεταγενέςτερο εβραΰκβ ρήμα מסר (μαςάρ = παραδίνω), απβ το οποίο προκγπτει το ουςιαςτικβ מ ס רה (μαςορά = παράδοςη), είτε απβ το ρήμα אסר (αςάρ = δεςμεγω), απβ το οποίο προκγπτει η λέξη υποχρέωςη). (μαςορέθ = δέςμευςη, מ ס ררת 94 γντομεσ παρατηρήςεισ γραμμένεσ ανάμεςα ςτισ γραμμέσ, κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Βαβυλώνασ, ή ςτο περιθώριο δεξιά και αριςτερά του κειμένου, κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Παλαιςτίνησ.
ק τισ προςπάθειεσ των μαςοριτών για τη διαφγλαξη και τη διαμβρφωςη ομοιβμορφου κειμένου ανήκει και η επινβηςη και εφαρμογή διάφορων ςυμββλων που ςυνέβαλαν ςτην ορθή προφορά των λέξεων και διευκβλυναν την εμμελή ανάγνωςη του κειμένου κατά τισ λατρευτικέσ ςυνάξεισ. υγκεκριμένα, επειδή το εβραΰκβ αλφάβητο δεν διαθέτει φωνήεντα, η γραπτή μορφή των λέξεων περιλαμβάνει μβνο ςγμφωνα. Όςο η αρχαία εβραΰκή γλώςςα ήταν ζωντανή, αυτβ δεν δημιουργογςε πρββλημα, καθώσ οι λέξεισ μπορογςαν εγκολα να αναγνωριςτογν απβ τη ςγνταξη ή τη ςυνάφειά τουσ. Όταν βμωσ οι Ιουδαίοι έπαψαν να μιλογν την εβραΰκή και την αντικατέςτηςαν με την αραμαΰκή ή την ελληνική, η ορθή ανάγνωςη και αναγνώριςη πολλών λέξεων κατέςτη, ακβμη και για τουσ μορφωμένουσ, ιδιαίτερα δγςκολη. Η ςυμβολή των μαςοριτών υπήρξε ςτο ςημείο αυτβ πολγτιμη, καθώσ με τα διάφορα ςυςτήματα ςυμββλων, που κατά καιρογσ επινβηςαν και εφάρμοςαν για την αναπαράςταςη των φωνηέντων, των ςημείων τονιςμογ και των ςημείων ςτίξησ, πέτυχαν τελικά τη διαμβρφωςη ενβσ ομοιβμορφου και γενικά αποδεκτογ κειμένου (textus receptus). Σο ιδιαίτερα πολγπλοκο ςγςτημα ςυμββλων που χρηςιμοποιείται ςήμερα ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου άρχιςε να εφαρμβζεται κατά τον ζ μ.χ. αιώνα και καθιερώθηκε κατά τον ιδ μ.χ. αιώνα. Αναλυτικβτερα, απβ τον ζ μ.χ. αιώνα άρχιςε η επιςήμανςη 96 του κειμένου, η τοποθέτηςη δηλαδή διάφορων ςημαδιών πάνω ή κάτω απβ τα γράμματα ή και ανάμεςα ςε αυτά για τη διευκβλυνςη τησ ανάγνωςησ. Με το πέραςμα του χρβνου αναπτγχθηκαν διάφορα ςυςτήματα επιςήμανςησ ςτην Ανατολή (Βαβυλώνα) και ςτη Δγςη (Παλαιςτίνη). Σο βαβυλωνιακβ ςγςτημα, με επιςήμανςη αρχικά πάνω απβ τα γράμματα, γνώριςε διάφορεσ φάςεισ εξέλιξησ. Μία απβ τισ φάςεισ αυτέσ, κατά τον η - θ μ.χ. αιώνα, ςυνδέεται πιθανβτατα με την εμφάνιςη των Καραΰτών, μια κίνηςη που ιδργθηκε γγρω ςτα 760 μ.χ. απβ τον c Ανάν μπεν Νταβίδ. Επειδή οι Καραατεσ απέρριπταν τισ ταλμουδικέσ ερμηνείεσ, προτιμώντασ την κατά λέξη κατανβηςη τησ Βίβλου, η κίνηςή τουσ προκάλεςε μια ανανέωςη του ενδιαφέροντοσ για το βιβλικβ κείμενο και την κατά το δυνατβν ακριβέςτερη προφορά του. Η βαβυλωνιακή παράδοςη επιςήμανςησ του κειμένου μεταλαμπαδεγτηκε και ςυνεχίςτηκε μέχρι τον ιβ - ιγ μ.χ. αιώνα ςτην Τεμένη, βπου διαμορφώθηκε το λεγβμενο υεμενικβ ςγςτημα επιςήμανςησ. Σο παλαιςτινιακβ ςγςτημα, με επιςήμανςη επίςησ πάνω απβ τα γράμματα, ακολογθηςε ανάλογη προσ το βαβυλωνιακβ πορεία εξέλιξησ. Η παρατηρογμενη μεταξγ 780 και 930 μ.χ. άνθιςη των μαςοριτικών εργαςιών ςτην περιοχή τησ Παλαιςτίνησ ςυνδέεται επίςησ με την εμφάνιςη τησ κίνηςησ των Καραΰτών. Έτςι, με κέντρο την Σιβεριάδα διαμορφώνεται απβ το παλαιςτινιακβ ςγςτημα ένα 95 Εκτενείσ παρατηρήςεισ γραμμένεσ ςτα περιθώρια δίπλα και κάτω, κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Βαβυλώνασ, ή πάνω και κάτω απβ το κείμενο, κατά την παράδοςη τησ ςχολήσ τησ Παλαιςτίνησ. 96 Ο βροσ επιςήμανςη προκγπτει απβ τον εβραΰκβ βρο ננ ד (νικκέδ = βάζω ςημάδια), με τον οποίο δηλώνεται η διαδικαςία τοποθέτηςησ ςημαδιών ςτο κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου. 2
εντελώσ νέο ςγςτημα επιςήμανςησ, το τιβεριαδικβ, το οποίο τελικά επικράτηςε. ημαντικβτατο ρβλο ςτην εξέλιξη αυτήν έπαιξαν οι οικογένειεσ των Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί 97. Σα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου προέρχονται απβ τη μετά τον θ μ.χ. αιώνα περίοδο. Αρχαιβτερα χειρβγραφα, εκτβσ απβ εκείνα που βρέθηκαν ςτην περιοχή δυτικά τησ Νεκράσ Θάλαςςασ και για τα οποία θα γίνει ειδικβσ λβγοσ παρακάτω, ςώζονται μβνον αποςπαςματικά. Σο αρχαιβτερο απβ τα αποςπάςματα αυτά είναι ο Πάπυροσ Nash, που ανακαλγφθηκε το 1902 απβ τον W. L. Nash ςτην Αίγυπτο και δωρίςτηκε ςτην Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ. Δεν πρβκειται για βιβλικβ χειρβγραφο αλλά για λειτουργικβ κείμενο, που χρονολογείται πιθανβτατα απβ τον α μ.χ. αιώνα και περιέχει τισ περικοπέσ Εξο 20:7-12 (Δεκάλογοσ) και Δευ 6:4-9 98. Η απουςία αρχαιβτερων χειρογράφων οφείλεται ςτη ςυνήθεια των Ιουδαίων να αποςγρουν έγκαιρα τα παλιά και φθαρμένα αντίγραφα τησ Βίβλου απβ τη χρήςη ςτη δημβςια λατρεία, να τα ςυγκεντρώνουν ςε ειδική κργπτη (γκενιζά 99 ) τησ ςυναγωγήσ και τελικά να τα θάβουν, ώςτε να διαςφαλίζεται η διατήρηςη του κειμένου τησ ςε καλή κατάςταςη. Απβ τη γενική αυτήν καταςτροφή διαςώθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ αποςπαςματικών χειρογράφων, προερχβμενων κυρίωσ απβ την περίοδο μεταξγ σ και η μ.χ. αιώνα, που φυλάςςονταν ςτη γκενιζά τησ ςυναγωγήσ του Κααρου 100, επειδή η είςοδβσ τησ χτίςτηκε και αργβτερα ξεχάςτηκε. Η γκενιζά τησ ςυναγωγήσ του Κααρου ανακαλγφθηκε κατά το δεγτερο μιςβ του ιθ μ.χ. αιώνα και τα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφά τησ φυλάςςονται ςήμερα ςτην Πανεπιςτημιακή Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ και ςτην Bodleian Βιβλιοθήκη τησ ו קת ה Οξφβρδησ. Η επικράτηςη του τιβεριαδικογ ςυςτήματοσ επιςήμανςησ είχε ωσ αποτέλεςμα να ςώζονται ςήμερα ελάχιςτα χειρβγραφα με βαβυλωνιακή επιςήμανςη και μβνον αποςπαςματικά 101. Σα περιςςβτερα χειρβγραφα τησ τιβεριαδικήσ παράδοςησ προέρχονται απβ την οικογένεια Μπεν Αςέρ, το έργο τησ οποίασ εκτείνεται ςε πέντε 97 Ernst Würthw_in, Der Text des Alten Testaments, Ein_ Einführung in ^i_ Bi\li[ H_\r[i][, D_uts]h_ Bibelgesellschaft / Stuttgart 1952, 5 1988, ςελ. 27-30. 98 Σο κείμενο των παραπάνω περικοπών διαφοροποιείται ελαφρώσ απβ το αντίςτοιχο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου. 99 Η λέξη γκενιζά προέρχεται απβ την αραμαΰκή וג הנז (γκενάζ) που ςημαίνει κργβω. 100 Σο κτήριο ήταν αρχικά χριςτιανική εκκληςία αφιερωμένη ςτον αρχάγγελο Μιχαήλ και το 882 μ.χ. μετατράπηκε ςε ςυναγωγή. 101 Σα ςπουδαιβτερα απβ αυτά είναι τα εξήσ: α) Ο Κώδικασ τησ Γερμανικήσ Κρατικήσ Βιβλιοθήκησ του Βερολίνου or. qu. 680 (Ec 1): Αποτελείται απβ 94 φγλλα περγαμηνήσ και περιέχει εκτεταμένα αποςπάςματα απβ τα Αγιβγραφα. Ο κώδικασ επιςημάνθηκε αρχικά με το βαβυλωνιακβ ςγςτημα, αλλά ςτη ςυνέχεια γνώριςε νέα επεξεργαςία ςτην Τεμένη με το ιςχγον εκεί εξελιγμένο ςγςτημα επιςήμανςησ. β) Codex Babylonicus Petropolitanus B3 (P): Βρέθηκε το 1839 ςε ςυναγωγή τησ Κριμαίασ και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ. Σο κείμενο, η επιςήμανςη και οι μαςοριτικέσ παρατηρήςεισ ακολουθογν την παλαιςτινιακή παράδοςη, διατηρογνται βμωσ τα ςγμβολα που χρηςιμοποιογνταν ςτη ςχολή τησ Βαβυλώνασ. 3
ή έξι γενιέσ 102. Για την οικογένεια Μπεν Ναφταλί δεν υπάρχουν αςφαλείσ μαρτυρίεσ. Σο έργο τησ είναι γνωςτβ κυρίωσ απβ καταλβγουσ που καταγράφουν τισ διαφορέσ ανάμεςα ςτα κείμενα τησ ςχολήσ τησ και εκείνησ των Μπεν Αςέρ 103. Η διαίρεςη του βιβλικογ κειμένου ςε κεφάλαια και ςτίχουσ είναι έργο των εκδοτών του κατά τα νεβτερα χρβνια. Αντίθετα, πολγ αρχαιβτερη είναι η διαίρεςη ςε ר ש תו (παραςβθ = περικοπέσ) 104 και μαρτυρείται ήδη απβ το τέλοσ τησ προχριςτιανικήσ εποχήσ ςε χειρβγραφα που ανακαλγφθηκαν ςτη δυτικά τησ Νεκράσ Θάλαςςασ περιοχή. Η διαίρεςη βμωσ ςε κεφάλαια που ιςχγει ςήμερα εφαρμβςτηκε για πρώτη φορά ςε εβραΰκά χειρβγραφα γγρω ςτο 1330 μ.χ. κατ επίδραςη τησ αντίςτοιχησ πρακτικήσ που είχε ςτο μεταξγ επικρατήςει ςτη λατινική μετάφραςη τησ Βίβλου. Ση διαίρεςη αυτήν είχε ειςηγηθεί ο Stephan Langton, ένασ Άγγλοσ κληρικβσ που υπηρετογςε κατά την περίοδο 1204-1206 μ.χ. ωσ canonicus ςτην εκκληςία τησ Notre Dame του Παριςιογ και ωσ καθηγητήσ ςτο 102 Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά προέρχονται απβ τουσ δγο τελευταίουσ γβνουσ τησ οικογένειασ, τον Μοςέ μπεν Αςέρ και τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ, και είναι τα εξήσ: α) Codex Cairensis (C): Βρέθηκε ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου και περιέχει τα βιβλία των Προγενέςτερων και Μεταγενέςτερων Προφητών ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ. γμφωνα με τον κολοφώνα του (ςημείωμα ςτο τέλοσ των μεςαιωνικών χειρογράφων, ςτο οποίο περιέχονται ςχετικέσ με αυτά πληροφορίεσ), ο κώδικασ γράφτηκε το 895 μ.χ. απβ τον Μοςέ μπεν Αςέρ. ε άλλον κολοφώνα του χειρογράφου αναφέρεται βτι αυτβ δωρίςτηκε ςτην καραΰτική κοινβτητα τησ Ιερουςαλήμ, απβ βπου αφαιρέθηκε το 1099 μ.χ. απβ τουσ ςταυροφβρουσ, για να καταλήξει αργβτερα ςτην καραΰτική ςυναγωγή του Κααρου, βπου φυλάςςεται μέχρι ςήμερα. β) Ο Κώδικασ τησ Πεντατεγχου του Λονδίνου or 4445: Φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο και περιέχει τα βιβλία του Νβμου. Χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ι μ.χ. αιώνα και ςυνιςτά ένα απβ τα πρώτα έργα του Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ. γ) Aleppo Codex (A): Περιέχει ολβκληρη την Σ α Ν ά Χ ςε κείμενο τησ ςχολήσ Μπεν Αςέρ. Ο κώδικασ γράφτηκε ςτισ αρχέσ του ι μ.χ. αιώνα απβ τον ελομβ χα-λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντίςτηκε με ιδιαίτερη επιμέλεια απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ, με ςκοπβ να αποτελέςει πρβτυπο για την παραγωγή άλλων χειρογράφων. Βριςκβταν αρχικά ςτην Ιερουςαλήμ, μεταφέρθηκε αργβτερα ςτο Κάιρο και κατά τα τέλη του ιδ μ.χ. αιώνα ςτο Χαλέπι, βπου κινδγνεψε το 1947 να καταςτραφεί κατά τη διάρκεια αντιιουδαΰκών ταραχών, αλλά τελικά ςώθηκε με απώλεια του ¼ του περιεχομένου του. ήμερα βρίςκεται ςτην Ιερουςαλήμ και αποτελεί τη βάςη για την κριτική έκδοςη τησ Σ α Ν ά Χ απβ το Εβραΰκβ Πανεπιςτήμιο. δ) Codex Leningradensis B 19 a (L): Βρέθηκε ςτο Κάιρο και φυλάςςεται ςτη Ρωςική Δημβςια Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ. Γράφτηκε το 1008 μ.χ. απβ τον Ααρβν μπεν Μοςέ μπεν Αςέρ, χωρίσ βμωσ να ακολουθεί κατά πάντα το πρβτυπο κείμενο του Κώδικα του Χαλεπίου, και περιέχει ολβκληρη την Σ α Ν ά Χ. Σο χειρβγραφο αυτβ αποτελεί τη βάςη για τισ ςγγχρονεσ έντυπεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου. ε) Ο Κώδικασ του Νβμου του 930 μ.χ.: Φυλάςςεται ςτην Αγία Πετρογπολη. Ο κώδικασ αποτελείται απβ 241 φγλλα με κείμενο ςε τρεισ ςτήλεσ, γραμμένο απβ τον ελομβ χα-λεβί μπεν Μπουγιαά και φωνηεντιςμένο απβ τον αδελφβ του Εφρααμ μπεν Μπουγιαά. Χρονολογείται απβ το 930 μ.χ. και περιέχει τα βιβλία του Νβμου. 103 Σα ςπουδαιβτερα χειρβγραφα τησ ςχολήσ Μπεν Ναφταλί είναι τα εξήσ: α) Erfurtensis 1 (E1), Erfurtensis 2 (E2), Erfurtensis 3 (E3): Φυλάςςονται ςτη Γερμανική Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου. Χρονολογογνται αντίςτοιχα απβ τον ιδ, ιγ και ια μ.χ. αιώνα και περιέχουν ολβκληρη την Σ α Ν ά Χ ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί, ςυνοδευβμενο απβ παραφράςεισ ςτα αραμαΰκά και μαςοριτικέσ ςημειώςεισ. β) Codex Reuchlinianus (Reuchlin 3): Φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Κρατιδίου τησ Βάδησ ςτην Καρλςρογη τησ Γερμανίασ. Χρονολογείται απβ το 1105 μ.χ. και περιέχει τα βιβλία των Προφητών ςε μικτβ κείμενο των ςχολών Μπεν Αςέρ και Μπεν Ναφταλί. 104 Κάθε περικοπή χαρακτηρίζεται ανάλογα με την έκταςή τησ ωσ μεγάλη ή ו ת ו ה (πεθουχά = ανοιχτή) και ωσ μικρή ή וסת ו מ ה (ςεθουμά = κλειςτή). Οι ανοιχτέσ περικοπέσ επιςημαίνονται ςτο κείμενο με το γράμμα, פ ενώ οι κλειςτέσ με το γράμμα. ס Οι περικοπέσ του Νβμου που διαβάζονται ςτη ςυναγωγή λέγονται וס ד נרים (ςεδαρίμ = τάξεισ), ενώ οι αντίςτοιχεσ περικοπέσ απβ τα βιβλία των Προφητών ופ ר ת (χαφταρβθ = απολγςεισ). 4
νεοΰδρυθέν τβτε πανεπιςτήμιο τησ ίδιασ πβλησ. Σο 1206 μ.χ. ο Stephan Langton τοποθετήθηκε απβ τον παλιβ ςυμμαθητή του, τον πάπα Ιννοκέντιο Γ, αρχιεπίςκοποσ του Canterbury, κάτι το οποίο βοήθηςε ςημαντικά ςτην καθιέρωςη τησ διαίρεςήσ του. Η διαίρεςη αυτή με κάποιεσ ελαφρέσ διαφοροποιήςεισ υιοθετήθηκε τελικά, ωσ ςυμπληρωματική τησ παραδοςιακήσ διαίρεςησ ςε περικοπέσ, απβ τισ δγο εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου που έγιναν ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg ςτην Βενετία (1516/17 και 1524/25 μ.χ.) και για τισ οποίεσ θα γίνει ειδικβσ λβγοσ αμέςωσ παρακάτω. Η επιςήμανςη του τέλουσ των ςτίχων με ειδικβ ςημάδι είναι επίςησ αρκετά παλιά και αποτελεί έργο των μαςοριτών. Με την εφεγρεςη τησ τυπογραφίασ η χειρβγραφη παράδοςη του μαςοριτικογ κειμένου έδωςε τη θέςη τησ ςτισ έντυπεσ εκδβςεισ του. Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιςτορία του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου παρουςιάζει μια ειδική κατηγορία, που κάνει την εμφάνιςή τησ τον ισ μ.χ. מקרא ת גד ל ת ή αιώνα 105 και είναι γνωςτέσ με την ονομαςία Ραβινικέσ Βίβλοι (Μικραβθ Γκεδολβθ = Μεγάλα Αναγνώςματα). Σο κέντρο τησ ςελίδασ των ςυγκεκριμένων εκδβςεων καταλαμβάνουν δγο ςτήλεσ κειμένου, απβ τισ οποίεσ η μία περιέχει το εβραΰκβ βιβλικβ κείμενο με μαςοριτικέσ ςημειώςεισ και η άλλη την παράφραςή του ςτα αραμαΰκά (Σαργκογμ), ενώ περιμετρικά του κειμένου τυπώνονται ερμηνευτικά ςχβλια ςπουδαίων ραβίνων, βπωσ του Ραςί, του Ιμπν Εζρά, του Κιμχί, κ.ά. Η πρώτη Ραβινική Βίβλοσ τυπώθηκε το 1516/17 ςτην Βενετία, ςτο τυπογραφείο του Daniel Bomberg, απβ τον Felix Pratensis 106, ο οποίοσ με βάςη τα χειρβγραφα που είχε ςτη διάθεςή του προςπάθηςε να εκδώςει μια Βίβλο απαλλαγμένη απβ λάθη. Σο κριτικβ έργο του Felix Pratensis αποτέλεςε τη βάςη για τη δεγτερη και ςπουδαιβτερη απβ τισ εκδβςεισ τησ Ραβινικήσ Βίβλου, που έγινε απβ τον Ya c aqov ben Hayyim ibn Adoniyyah 107 το 1524/25 ςτο ίδιο τυπογραφείο απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ, Bombergiana. Σο τετράτομο αυτβ έργο με 925 μεγάλα φγλλα ςτηριζβταν ςε μεταγενέςτερα και βχι πάντοτε αξιβπιςτα μεςαιωνικά χειρβγραφα, αλλά ήταν για την εποχή του το καλγτερο δυνατβ και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ςυγχρβνουσ του βςο και απβ τουσ 105 Απβ τισ αρχαιβτερεσ εκδβςεισ αξιομνημβνευτεσ είναι η έκδοςη των Ψαλμών που έγινε το 1477, πιθανβτατα ςτην Μπολβνια, των Προφητών το 1485/86 ςτο ονκίνο (κοντά ςτο Μιλάνο), των Αγιογράφων το 1486/87 ςτην Νεάπολη και τησ Πεντατεγχου το 1491 ςτην Λιςςαββνα. Η τελευταία αυτή εκδοτική προςπάθεια διακβπηκε το 1492 με την εκδίωξη των Εβραίων απβ την Ιβηρική Χερςβνηςο, αλλά ςυνεχίςτηκε 23 χρβνια αργβτερα απβ τουσ πρβςφυγεσ που εγκαταςτάθηκαν ςτην Θεςςαλονίκη με την έκδοςη το 1515 απβ τον Ιωςήφ μπεν Μακώ Γκολφβν των βιβλίων Ψαλμοί, Παροιμίαι, Ιώβ και Δανιήλ. Η πρώτη έκδοςη ολβκληρησ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου έγινε το 1488 ςτο ονκίνο και ακολογθηςαν οι εκδβςεισ που έγιναν το 1491/93 ςτην Νεάπολη και το 1494 ςτην Μπρέςκια. 106 Ο Felix Pratensis ήταν γιοσ ραβίνου, αλλά γγρω ςτα 1506 μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ και εντάχθηκε ςτο ερημιτικβ Σάγμα του Αγίου Αυγουςτίνου. 107 Ο Ya c aqov ben Hayyim ibn Adoniyyah ήταν εβραΰκήσ καταγωγήσ πρβςφυγασ απβ την Συνηςία, ο οποίοσ, βπωσ και ο εκδβτησ τησ πρώτησ Ραβινικήσ Βίβλου, μεταςτράφηκε ςτον χριςτιανιςμβ. 5
μεταγενεςτέρουσ, βπωσ προκγπτει απβ τισ αλλεπάλληλεσ ανατυπώςεισ του μέχρι και τον κ αιώνα 108. Κοινβ χαρακτηριςτικβ των εκδβςεων που ακολογθηςαν απβ τον ιη μ.χ. αιώνα και εξήσ είναι το βτι επιχειρογν, ςτηριζβμενεσ ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και χειρβγραφα, να εκπονήςουν ένα κατά το δυνατβν ορθβ κείμενο τησ Εβραΰκήσ Βίβλου 109. Όμωσ η ανομοιογένεια του πηγαίου υλικογ, η ςυνήθωσ τυχαία επιλογή του και η έλλειψη μεθοδολογικών αρχών ςτην εκτίμηςη των μαςοριτικών ςημειώςεων είχαν ωσ αποτέλεςμα την παραγωγή κειμένων με αμφιςβητογμενη αξιοπιςτία 110. Σο εκδοτικβ έργο ςυνεχίςτηκε κατά τον κ μ.χ. αιώνα με ευθγνη των Βιβλικών Εταιρειών. Μετά τισ δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel, 1906 και 1909, που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ςτην τουτγκάρδη και οι οποίεσ ςτηρίζονταν, βπωσ αναφέρθηκε, ςτο κείμενο του Y[ c [qov \_n H[yyim, κυκλοφβρηςε το 1937 η τρίτη έκδοςή τησ (ςτη διεθνή βιβλιογραφία δηλώνεται με τη ςυντομογραφία ΒΗΚ 3 = Biblia Hebraica Kittel - 3 η έκδοςη), η οποία βαςιζβταν ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και διέθετε κριτικβ υπβμνημα, βπου ςημειώνονταν οι διαφορετικέσ γραφέσ άλλων χειρογράφων. Σο 1958 η Βρετανική και Ξενική Βιβλική Εταιρεία κυκλοφβρηςε την έκδοςη του N. S. Snaith, η οποία βαςιζβταν ςτα χειρβγραφα του Βρετανικογ Μουςείου or. 2626-2628, or. 2375, καθώσ και ςε ιςπανικά χειρβγραφα του 1312 μ.χ. Σο κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ δεν διαφέρει ουςιαςτικά απβ εκείνο τησ ΒΗΚ 3, αλλά δεν διαθέτει κριτικβ υπβμνημα με τισ διαφορέσ των χειρογράφων. Απβ το 1967 οι καθηγητέσ του Πανεπιςτημίου του Tübingen, Karl Elliger και Wilhelm 108 το ίδιο κείμενο ςτηρίχτηκαν και οι δγο πρώτεσ εκδβςεισ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου απβ τον Rudolf Kittel, 1906 και 1909, που έγιναν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ. Η πιο πρβςφατη ανατγπωςη του κειμένου του Y. b. Hayyim έγινε απβ τον M. H. Goshen-Gottstein, Biblia Rabbinica - a Reprint of the 1525 Venice Edition, Jerusalem 1972. 109 Απβ τισ εκδβςεισ αυτέσ οι πιο αξιομνημβνευτεσ είναι: α) Johannes Heinrich Michelis, Biblia Hebraica ex aliquot manuscriptis et compluribus impressio codicibus, item Masora tam edita, quam manuscripta aliisque hebraeorum criticis diligenter recensita etc., Halle 1720. τηρίζεται ςε παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςτα χειρβγραφα Erfurtensis (βλ. υποςημ. 67 Φρβςω). β) B_nj[min K_nni]ott, Vetus Testamentum Hebraicum cum variis lectionibus, 2 Vol. Oxford 1776-1780. τηρίζεται ςε 52 παλιβτερεσ εκδβςεισ και ςε περιςςβτερα απβ 600 εβραΰκά χειρβγραφα, καθώσ και ςε 16 ςαμαρειτικά. γ) J. B. ^_ Rossi, V[ri[_ L_]tion_s V_t_ris Testamenti, ex immensa MSS. Editorumq. Codicum Congerie haustae et ad Samar. Textum, ad vetustiss. Versiones, ad accuratiores sacrae criticae fonts ac leges examinatae opera ac studio Johannis Bern. de Rossi, 4 Vol. Parma 1784/88. Πρβκειται για τη μεγαλγτερη μέχρι τβτε προςπάθεια καταγραφήσ των διαφορετικών γραφών που προκγπτουν απβ τη ςγγκριςη 1475 χειρογράφων και παλιβτερων εκδβςεων. δ) S. B[_r, Textum Masoreticum accuratissime expressit e fontibus Masorae codicumque varie illustravit, 1869εξ. Ο εκδβτησ προςπάθηςε με τη ςυνεργαςία του Franz Delitzsch να εκπονήςει, με βάςη παλιβτερεσ εκδβςεισ και χειρβγραφα, ένα κατά το δυνατβν ςωςτβ κείμενο απαλλαγμένο απβ τα λάθη των προηγουμένων. ε) Chr. D. Gins\urg, Th_ Ol^ T_st[m_nt, ^ilig_ntly r_vist []]or^ing to th_ Massorah and the early editions with th_ v[rious r_[^ings from MSS [n^ th_ [n]i_nt v_rsions, 1908εξ., 2 1926. Πρβκειται για ανατγπωςη του κειμένου του Y. b. Hayyim, ςτην οποία δίνονται ςε υποςημειώςεισ διάφορεσ άλλεσ γραφέσ απβ 70-και-πλέον χειρβγραφα, κυρίωσ του ιγ μ.χ. αιώνα, προερχβμενα ςτην πλειονβτητά τουσ απβ το Βρετανικβ Μουςείο, και απβ 19 προ του 1524 μ.χ. εκδβςεισ. Η έκδοςη έγινε για λογαριαςμβ τησ British and Foreign Bible Society. 110 Ernst Würthwein, Der Text des Alten Testaments, Eine Einführung in die Biblia Hebraica, Deutsche Bibelgesellschaft / Stuttgart 1952, 5 1988, ςελ. 47-50. 6
Rudolph, με τη ςυνεργαςία πολλών άλλων επιςτημβνων ανέλαβαν για λογαριαςμβ τησ Γερμανικήσ Βιβλικήσ Εταιρείασ ένα πρβγραμμα αναθεώρηςησ τησ ΒΗΚ 3, το οποίο ολοκληρώθηκε το 1977, οπβτε κυκλοφβρηςε με την επωνυμία Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS) η τέταρτη και αρτιβτερη μέχρι ςήμερα έκδοςη του κειμένου τησ Εβραΰκήσ Βίβλου με κριτικβ υπβμνημα, και απβ τβτε γνώριςε πολλέσ επανεκδβςεισ. Ήδη ετοιμάζεται νέα αναθεώρηςη που βαςίζεται, βπωσ και η προηγογμενη, ςτον Κώδικα του Λένινγκραντ και άρχιςε να κυκλοφορεί τμηματικά ωσ πέμπτη έκδοςη με την επωνυμία Biblia Hebraica Quinta (BHQ). *** Εκτβσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο τησ Σ α Ν ά Χ που κατέςτη το επίςημο κείμενο τησ ιουδαΰκήσ υναγωγήσ, ςώζονται ςτη χειρβγραφη παράδοςη και άλλεσ μορφέσ του εβραΰκογ κειμένου, που προέρχονται απβ θρηςκευτικέσ ομάδεσ οι οποίεσ αποχωρίςτηκαν κατά καιρογσ απβ τον επίςημο ιουδαΰςμβ και διατήρηςαν ςτην παράδοςή τουσ κείμενο αρχαιβτερο τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ. Πρβκειται για τα βιβλικά χειρβγραφα τησ αμαρειτικήσ Κοινβτητασ και τησ Κοινβτητασ του Κουμράν. Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ αμαρείτεσ ονομάζονται απβ την περςική περίοδο (σ π.χ. αιώνασ) και εξήσ οι απβγονοι των κατοίκων του αρχαίου βαςιλείου του Ιςραήλ τησ ββρειασ Παλαιςτίνησ που είχε πρωτεγουςα τη αμάρεια. Σο βαςίλειο αυτβ είχε ιδρυθεί το 926 π.χ. μετά τη διάςπαςη του ενιαίου βαςιλείου των Δαβίδ και ολομώντα και είχε παίξει ςημαντικβ ρβλο ςτα πολιτικά και θρηςκευτικά πράγματα τησ περιοχήσ μέχρι το 722 π.χ., οπβτε καταλγθηκε απβ τουσ Αςςυρίουσ και μεγάλεσ ομάδεσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκαν ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ. Οι ςχέςεισ του βαςιλείου του Ιςραήλ με το αδελφβ βαςίλειο του Ιογδα τησ νβτιασ Παλαιςτίνησ που είχε πρωτεγουςα την Ιερουςαλήμ υπήρξαν κατά το μεγαλγτερο μέροσ τησ ιςτορίασ τουσ εχθρικέσ. Σο νβτιο αυτβ βαςίλειο καταλγθηκε το 586 π.χ. απβ τουσ Βαβυλώνιουσ και μεγάλο μέροσ του πληθυςμογ του μεταφέρθηκε επίςησ ςτην περιοχή τησ Μεςοποταμίασ. Η εχθρβτητα βμωσ μεταξγ νοτίων και βορείων κατοίκων τησ Παλαιςτίνησ διατηρήθηκε και μετά την καταςτροφή των δγο βαςιλείων. Όταν μετά το 538 π.χ. ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ δβθηκε η δυνατβτητα ςτουσ πρώην εξορίςτουσ να επιςτρέψουν ςτισ κοιτίδεσ τουσ, η παλιά έχθρα αναζωπυρώθηκε. Οι Ιουδαίοι κατηγορογςαν τουσ αμαρείτεσ βτι κατά τη διάρκεια τησ μακραίωνησ παραμονήσ τουσ μακριά απβ την πατρίδα τουσ αναμείχθηκαν με άλλουσ λαογσ με αποτέλεςμα να αλλοιωθογν τβςο φυλετικά βςο και θρηςκευτικά-πολιτιςτικά. υνέπεια αυτών ήταν να προκγψει το ςαμαρειτικβ ςχίςμα και να διαμορφωθογν δγο ανεξάρτητεσ θρηςκευτικέσ κοινβτητεσ των αμαρειτών με κέντρο τον ναβ που χτίςτηκε ςτο βροσ Γαριζίν κοντά ςτη αμάρεια και των Ιουδαίων με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ. 7
Η ιερή Βίβλοσ τησ ςαμαρειτικήσ κοινβτητασ περιέλαβε μβνον τα πέντε βιβλία του Νβμου. Η αμαρειτική Πεντάτευχοσ εμφανίζει 6000 περίπου διαφορέσ απβ το μαςοριτικβ κείμενο, οι περιςςβτερεσ απβ τισ οποίεσ είναι ορθογραφικέσ ή γλωςςικέσ, ενώ διαπιςτώνονται και οριςμένεσ διαφοροποιήςεισ που οφείλονται ςε προςαρμογέσ του δικαίου ή τησ λατρείασ ςτα ιςχγοντα ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα 111. Σο κείμενο τησ αμαρειτικήσ Πεντατεγχου ςώζεται ςε αρκετά χειρβγραφα, τα οποία βμωσ δεν έχουν εκδοθεί ςτο ςγνολβ τουσ. Σα περιςςβτερα απβ τα γνωςτά χειρβγραφα προέρχονται απβ τη μεςαιωνική εποχή (ιβ μ.χ. αιώνασ και εξήσ), αλλά υπάρχουν και αρκετά αρχαιβτερα, μεταξγ των οποίων και το αρχαιβτερο βλων, που φυλάγονται ςτη ςαμαρειτική κοινβτητα τησ Ναμπλογσ. Σα Κείμενα του Κουμράν Απβ τα μέςα του β π.χ. αιώνα, εποχή κατά την οποία η ςκληρή αντιιουδαΰκή πολιτική του βαςιλιά τησ υρίασ Αντιβχου Δ του Επιφανογσ (175-164 π.χ.) προκάλεςε τη γνωςτή ωσ Μακκαβαΰκή Επανάςταςη εξέγερςη ςυντηρητικών ιουδαΰκών κγκλων (166 π.χ.), εγκαταςτάθηκε ςτην περιοχή του Κουμράν, ςτο βορειοδυτικβ άκρο τησ Νεκράσ Θάλαςςασ, μια αυςτηρά οργανωμένη και με έντονεσ εςχατολογικέσ προςδοκίεσ θρηςκευτική κοινβτητα, η οποία θεωρογςε τον εαυτβ τησ ωσ το ιερβ υπβλοιπο του πραγματικογ Ιςραήλ. γμφωνα με τα κείμενα τησ κοινβτητασ, η ίδρυςή τησ ςυνδέεται με τη δράςη μιασ άγνωςτησ αινιγματικήσ προςωπικβτητασ, του Διδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησ, ο οποίοσ κατέφυγε μαζί με τουσ οπαδογσ του ςτην έρημο γςτερα απβ τη ςγγκρουςή του με τον αςεβή ιερέα. Για τα πρβςωπα που χαρακτηρίζονται με τουσ τίτλουσ αυτογσ μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν. Ο αςεβήσ ιερέασ ταυτίζεται, ςγμφωνα με την επικρατέςτερη υπβθεςη, με τον τρίτο κατά ςειράν ηγέτη τησ μακκαβαΰκήσ εξέγερςησ, Ιωνάθαν (161-143 π.χ.), ο οποίοσ ανακηργχτηκε αρχιερέασ του ναογ τησ Ιερουςαλήμ το 153 π.χ., αλλά το βνομα του Διδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησ παραμένει άγνωςτο. Ο τελευταίοσ ήταν, πιθανβτατα γβνοσ ιερατικήσ οικογένειασ, ο οποίοσ διακήρυττε την επικείμενη έλευςη του τέλουσ του κβςμου και τησ τελικήσ κρίςησ, και δημιογργηςε, με κέντρο τον ναβ τησ Ιερουςαλήμ, μια ομάδα οπαδών, η οποία τον θεωρογςε αυθεντικβ ερμηνευτή του Νβμου και των Προφητών. Μετά τη ςγγκρουςή του με το ιερατείο τησ Ιερουςαλήμ 112, οι οπαδοί του ίδρυςαν μια κοινβτητα ςτην περιοχή του 111 Μετά το Εξο 20:17, για παράδειγμα, προςτίθεται μια εντολή για οικοδομή ιερογ ςτο βροσ Γαριζίν, ενώ ςε 19 χωρία του Δευτερονομίου η αναφορά ςτον ιερβ τβπο βπου πρέπει να λατρεγεται ο Θεβσ φαίνεται να ςυνδέεται βχι με την Ιερουςαλήμ αλλά με το ιερβ τησ υχέμ, που ανήκε ςτο βαςίλειο του Ιςραήλ. 112 Αφορμή για τη ςγγκρουςη φαίνεται πωσ αποτέλεςε η προςπάθεια ειςαγωγήσ απβ μέρουσ του Διδαςκάλου τησ Δικαιοςγνησ ενβσ νέου ημερολογίου. γμφωνα με το ημερολβγιο αυτβ, το έτοσ περιλάμβανε 364 μέρεσ, κατανεμημένεσ ανά 30 ςε 12 μήνεσ, με μία εμββλιμη μέρα κάθε τέταρτο έτοσ. Κατ' αυτβν τον τρβπο τβςο η Πρωτοχρονιά βςο και βλεσ οι άλλεσ γιορτέσ του έτουσ έπεφταν πάντοτε την ίδια μέρα τησ εβδομάδασ και ποτέ το άββατο, ώςτε να προβάλλεται εντονβτερα ο εορταςμβσ τησ έβδομησ μέρασ. Σο ημερολβγιο αυτβ εγκαταλείφθηκε αργβτερα και απβ την ίδια την Κοινβτητα του Κουμράν, καθώσ διαπιςτώθηκε βτι με το πέραςμα των χρβνων παρουςίαζε ςυνεχώσ αυξανβμενη απβκλιςη απβ το πραγματικβ ηλιακβ έτοσ. 8
Κουμράν, βπου έχτιςαν ένα κτηριακβ ςυγκρβτημα 113 και ζογςαν κοινοβιακά, τηρώντασ με αυςτηρβτητα τισ διατάξεισ του Νβμου, ιδιαίτερα εκείνεσ που αφορογςαν ςε θέματα τελετουργικήσ καθαρβτητασ. Οι ςυνθήκεσ ζωήσ και οι πεποιθήςεισ των μελών τησ Κοινβτητασ του Κουμράν έγιναν γνωςτέσ ςτον επιςτημονικβ κβςμο, βταν μια τυχαία ανακάλυψη απβ βεδουίνουσ οριςμένων χειρογράφων το 1947 ςε ένα ςπήλαιο τησ περιοχήσ οδήγηςε ςε επιςταμένη αρχαιολογική έρευνα. Απβ την έρευνα διαπιςτώθηκε βτι τα μέλη τησ κοινβτητασ είχαν κργψει μεγάλο αριθμβ χειρογράφων ςε 11 ςυνολικά ςπήλαια τησ περιοχήσ. Σα περιςςβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά ήταν γραμμένα ςε περγαμηνή, αλλά βρέθηκε και ένασ μικρβσ αριθμβσ χειρογράφων ςε πάπυρο, καθώσ και ένα χειρβγραφο γραμμένο ςε φγλλο χαλκογ. Η ςημαςία των χειρογράφων αυτών για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου είναι τεράςτια, καθώσ το ¼ περίπου απβ αυτά περιέχει μεγαλγτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα απβ βιβλικά έργα και προέρχονται απβ μια εποχή (μεταξγ γ π.χ. και α μ.χ. αιώνα) πολγ αρχαιβτερη τησ μαςοριτικήσ επεξεργαςίασ και τησ διαμβρφωςησ του textus receptus. Εκτβσ απβ το κείμενο του βιβλίου Ηςααασ που ςώθηκε ολβκληρο, βρέθηκαν αποςπάςματα απβ βλα τα βιβλία του ιουδαΰκογ κανβνα, με εξαίρεςη το βιβλίο Εςθήρ. Για οριςμένα απβ αυτά, βπωσ Δανιήλ, Ψαλμοί, Ηςααασ και Δωδεκαπρβφητο, υπάρχουν 10 ή και περιςςβτερα αντίγραφα. Βρέθηκαν επίςησ αποςπάςματα απβ βιβλία που δεν έγιναν δεκτά ςτον ιουδαΰκβ κανβνα, εκτβσ απβ τα Ιουδίθ, Μακκαβαίων και οφία ολομώντοσ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ςτην προκειμένη περίπτωςη παρουςιάζει το βτι μεταξγ αυτών περιέχονται και αποςπάςματα απβ τα βιβλία οφία ειράχ και Σωβίτ (τα οποία ςήμερα είναι γνωςτά μβνο ςε ελληνική μετάφραςη) γραμμένα ςτα εβραΰκά. Ακβμη, βρέθηκαν μεταξγ των χειρογράφων και λίγα αποςπάςματα μεταφράςεων βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά (Ιώβ, Λευιτικβν) και ςτα ελληνικά (Λευιτικβν, Αριθμοί), καθώσ και απβκρυφα κείμενα. Έμμεςο, αλλά επίςησ μεγάλο, ενδιαφέρον για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου έχουν, τέλοσ, και τα ερμηνευτικά, ςγμφωνα με τισ αρχέσ τησ κοινβτητασ, υπομνήματα ςε διάφορα βιβλικά έργα 114. Σο γενικβ 113 Σο κτηριακβ ςυγκρβτημα τησ κοινβτητασ αναςκάφτηκε μεταξγ 1951 και 1956 απβ τουσ R. de Vaux και G. L. Harding. Περιλάμβανε ένα κεντρικβ κτήριο με πγργο, εςωτερική αυλή και κοινβχρηςτουσ χώρουσ. Προσ τη νβτια πλευρά υπήρχε ένασ μεγάλοσ χώροσ ςυνάξεων που χρηςίμευε και ωσ τράπεζα με ένα πρβςθετο κτίςμα, ςτο οποίο βρέθηκαν ςκεγη φαγητογ, και ςτη νοτιοανατολική ένα κεραμοποιείο. Τπήρχε επίςησ ένα δεγτερο κτήριο με αποθήκεσ και ανάμεςα ςτα δγο κτήρια ένασ ανοιχτβσ χώροσ με δεξαμενέσ και λουτήρεσ. Σο ςυγκρβτημα καταςτράφηκε το 31 π.χ. απβ ςειςμβ και φωτιά, για να ξαναχτιςτεί απβ την ίδια κοινβτητα μεταξγ 4 και 1 π.χ. πάνω ςτα παλιά ςχέδια. Απβ αυτήν τη δεγτερη περίοδο ςώζονται τα γραφεία και τα δοχεία μελάνησ του εργαςτηρίου αντιγραφήσ χειρογράφων του κυρίωσ κτηρίου. Η ιουδαΰκή επανάςταςη κατά των Ρωμαίων (66 μ.χ.) ςηματοδοτεί και το τέλοσ του κοινοβίου, καθώσ το 68 μ.χ. το κτηριακβ ςυγκρβτημα καταςτρέφεται απβ τα ρωμαΰκά ςτρατεγματα και εγκαταλείπεται απβ τουσ ενοίκουσ του. Ανατολικά του κτηριακογ ςυγκροτήματοσ βρίςκεται ένα νεκροταφείο με περίπου 1100 τάφουσ. υγκρίνοντασ τον μεγάλο αριθμβ τάφων με τουσ ελάχιςτουσ χώρουσ κατοικίασ εντβσ του ςυγκροτήματοσ, προκγπτει βτι τα περιςςβτερα μέλη τησ κοινβτητασ κατοικογςαν εκτβσ του κτηρίου, ςτη γγρω περιοχή. Η κοινβτητα ζογςε απβ τη βοςκή ποιμνίων ςτη μικρή πεδιάδα που βρίςκεται ανάμεςα ςτο Κουμράν και ςτην τοποθεςία Αιν Φεςκά, 3 χιλιβμετρα νβτια του ςυγκροτήματοσ, βπου βρέθηκαν επίςησ κτηριακέσ εγκαταςτάςεισ τησ κοινβτητασ. 114 Βρέθηκε ένα ςχεδβν πλήρεσ υπβμνημα ςτα κεφ. α και β του βιβλίου Αββακογμ και αποςπάςματα υπομνημάτων ςτα βιβλία Ψαλμοί, Ηςααασ, Ωςηέ, Μιχαίασ, Ναογμ και οφονίασ. την ίδια κατηγορία εντάςςονται δγο ακβμη έργα 9
ςυμπέραςμα που προκγπτει απβ τη μελέτη βλων αυτών των χειρογράφων είναι βτι πριν απβ τη μαςοριτική επεξεργαςία των βιβλικών κειμένων κυκλοφορογςαν διάφοροι τγποι χειρογράφων με μεγαλγτερεσ ή μικρβτερεσ αποκλίςεισ απβ το ςήμερα γνωςτβ παραδεδεγμένο βιβλικβ κείμενο. Η μελέτη των αποκλίςεων αυτών εξηγεί ςε μεγάλο βαθμβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο μαςοριτικβ κείμενο και ςτισ αρχαίεσ μεταφράςεισ των βιβλικών έργων. *** Η ανάγκη για μεταφράςεισ των βιβλικών έργων προέκυψε ςχετικά νωρίσ, καθώσ ςτο πλαίςιο τησ Περςικήσ Αυτοκρατορίασ η αραμαΰκή γλώςςα άρχιςε να αντικαθιςτά βαθμιαία την εβραΰκή ςτην καθημερινή ζωή των Ιουδαίων. Λίγο αργβτερα, η ςυνεχώσ εντεινβμενη ελληνική πολιτιςτική επίδραςη ςτην Ανατολή, κυρίωσ μετά την εκςτρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιδιαίτερα μετά την ίδρυςη των βαςιλείων των Επιγβνων, είχε ωσ ςυνέπεια την υιοθέτηςη απβ τουσ τοπικογσ πληθυςμογσ τησ ελληνικήσ γλώςςασ, η οποία ςε οριςμένεσ περιοχέσ αντικατέςτηςε πλήρωσ την ομιλογμενη μέχρι τβτε αραμαΰκή και κατέςτηςε αναγκαία τη μετάφραςη τησ Βίβλου και ςτα ελληνικά. Σα Σαργκουμίμ Η μετάφραςη των βιβλικών αναγνωςμάτων τησ ςυναγωγήσ ςτα αραμαΰκά γινβταν αρχικά προφορικά, καθώσ κάποιοσ αναλάμβανε ςτο πλαίςιο τησ λατρείασ να αποδώςει ελεγθερα και ςε κατανοητή γλώςςα το ανάγνωςμα τησ ημέρασ. Αργβτερα προέκυψαν και γραπτέσ παραφράςεισ των βιβλικών έργων ςτα αραμαΰκά, οι οποίεσ ονομάςτηκαν Σαργκουμίμ (ενικβσ: ταργκογμ = μετάφραςη / ερμηνεία), και βαθμιαία απέκτηςαν οριςμένεσ απβ αυτέσ ανάλογη αυθεντία με το πρωτβτυπο κείμενο. Με το πέραςμα του χρβνου διαμορφώθηκαν δγο τγποι ταργκουμίμ ένασ τγποσ που διαμορφώθηκε ςτο πλαίςιο τησ ιουδαΰκήσ διαςποράσ ςτη Μεςοποταμία και εξέφραζε τη ραβινική αντίληψη περί πιςτήσ απβδοςησ του πρωτοτγπου, και ένασ δεγτεροσ που διαμορφώθηκε ςτην Παλαιςτίνη και προςέφερε μια πιο ελεγθερη ερμηνευτική απβδοςη του κειμένου. τον πρώτο τγπο ανήκουν το Σαργκογμ του Ογκέλου και το Σαργκογμ του Ιωνάθαν. Σο Σαργκογμ του Ογκέλου είναι μια γενικώσ πιςτή μετάφραςη του Νβμου που εκπονήθηκε πιθανώσ ςτην Βαβυλώνα τον β μ.χ. αιώνα, ενώ το Σαργκογμ του Ιωνάθαν μια κάπωσ πιο ελεγθερη απβδοςη του κειμένου των Προφητών που εκπονήθηκε πιθανβτατα τον ε μ.χ. αιώνα με βάςη παλιβτερεσ μεταφράςεισ. Σα δγο αυτά ταργκουμίμ εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα απβ την κυρίαρχη ιουδαΰκή παράδοςη και θεωρήθηκαν βτι αποδίδουν αυθεντικά το πρωτβτυπο κείμενο τησ Βίβλου. το δεγτερο τγπο ανήκουν τα παλαιςτινιακά που ςτη βιβλιογραφία αναφέρονται με τουσ τίτλουσ Testimonia (Μαρτυρίεσ) και Florilegium (Ανθολβγιο), τα οποία περιέχουν ερμηνευτικά ςχβλια ςε ςτίχουσ διάφορων βιβλικών έργων. 10
ταργκουμίμ του Νβμου, το Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Α ή Σαργκογμ του (ψευδο)ιωνάθαν, το ταργκογμ που ςώζεται ςτον Codex Neofiti 1 τησ Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ, καθώσ και τα ςωζβμενα μβνον αποςπαςματικά Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Β και Ιεροςολυμιτικβ Σαργκογμ Γ. Σαργκουμίμ, τέλοσ, υπάρχουν και για βλα ςχεδβν τα βιβλία τησ ομάδασ των Αγιογράφων, εκτβσ των Έςδρασ, Νεεμίασ και Δανιήλ, τα οποία βμωσ ουδέποτε απέκτηςαν το κγροσ αυθεντικών μεταφράςεων. Η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα Αποφαςιςτικβ ρβλο ςτην εκπβνηςη ελληνικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου έπαιξε η ανάδειξη τησ Αλεξάνδρειασ τησ Αιγγπτου ςε παγκβςμιο εμπορικβ και πολιτιςτικβ κέντρο τησ εποχήσ και η εγκατάςταςη ςε αυτήν πολυπληθογσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ η οποία μιλογςε ελληνικά. Φαίνεται, μάλιςτα, πολγ πιθανβ βτι για την εξυπηρέτηςη των θρηςκευτικών αναγκών των ελληνβφωνων Ιουδαίων άρχιςαν να κυκλοφορογν βιβλικά εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ. Οι αρχαιβτερεσ πληροφορίεσ για μετάφραςη βιβλικών έργων ςτα ελληνικά προκγπτουν απβ ένα κείμενο που τιτλοφορείται Επιςτολή Αριςτέα 115, ςγμφωνα με το οποίο κατά τη διάρκεια τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β Φιλαδέλφου (285-246 π.χ.) εκπονήθηκε ςτην Αλεξάνδρεια η μετάφραςη του Νβμου απβ 72 μεταφραςτέσ. Αν και η αξιοπιςτία του κειμένου αυτογ, ςτο περιεχβμενο του οποίου αναφέρονται ςυχνά οι αρχαίοι ιουδαίοι και χριςτιανοί ςυγγραφείσ, αμφιςβητείται απβ πολλογσ ςγγχρονουσ ερευνητέσ 116, είναι βέβαιο βτι τον γ π.χ. αιώνα η 115 Πρβκειται για επιςτολή που απευθγνει κάποιοσ Ιουδαίοσ Αριςτέασ προσ τον αδελφβ του Φιλοκράτη, προκειμένου να τον πληροφορήςει για τη μετάφραςη του Νβμου απβ τα εβραΰκά ςτα ελληνικά. γμφωνα με την επιςτολή, ο βαςιλιάσ Πτολεμαίοσ θέληςε να ςυγκεντρώςει ςτην Αλεξάνδρεια βλα τα βιβλία του κβςμου. Όταν πληροφορήθηκε απβ το βιβλιοθηκάριβ του, Δημήτριο Φαληρέα, βτι ςτη βαςιλική βιβλιοθήκη δεν ςυμπεριλαμβάνονται οι νβμοι των Ιουδαίων, έςτειλε επιςτολή ςτον αρχιερέα τησ Ιερουςαλήμ, Ελεάζαρο, ζητώντασ την αποςτολή 72 μορφωμένων πρεςβυτέρων (6 απβ κάθε ιςραηλιτική φυλή), προκειμένου να μεταφράςουν τον Νβμο ςτα ελληνικά. την επιςτολή περιέχονται και διάφορεσ άλλεσ πληροφορίεσ, βπωσ περιγραφή του ναογ τησ Ιερουςαλήμ και των ενδυμάτων του αρχιερέα, ςχβλια για τουσ μεταφραςτέσ και ςυζητήςεισ του βαςιλιά μαζί τουσ, κ.ά. Όταν έφταςαν οι μεταφραςτέσ ςτην Αλεξάνδρεια, έγιναν δεκτοί με τιμέσ απβ τον βαςιλιά και ο Δημήτριοσ Φαληρέασ τουσ εξαςφάλιςε άνετη εγκατάςταςη ςτη νηςίδα Φάροσ, ςτην είςοδο του κβλπου τησ Αλεξάνδρειασ, βπου εργάςτηκαν επί 72 μέρεσ και ολοκλήρωςαν τη μετάφραςη. Σο έργο τουσ εκτιμήθηκε ιδιαίτερα απβ τουσ Ιουδαίουσ τησ Αλεξάνδρειασ και θεωρήθηκε τβςο τέλειο, ώςτε θεςπίςτηκαν κατάρεσ εναντίον οποιουδήποτε θα τολμογςε να επιφέρει κάποια αλλαγή ς' αυτβ. Ο ίδιοσ ο βαςιλιάσ, εντυπωςιαςμένοσ απβ το περιεχβμενο του Νβμου, αναγνώριςε τη θεία προέλευςή του και προςέφερε ςτουσ μεταφραςτέσ πλογςια δώρα για τουσ ίδιουσ και για τον αρχιερέα. 116 Όπωσ προκγπτει απβ διάφορεσ αςυνέπειεσ τησ Επιςτολήσ Αριςτέα, πρβκειται για ψευδεπίγραφο κείμενο που γράφτηκε πιθανβτατα προσ τα τέλη του β ή τισ αρχέσ του α π.χ. αιώνα. Αν, για παράδειγμα, ο αναφερβμενοσ ςτην επιςτολή βαςιλιάσ είναι ο Πτολεμαίοσ Β Φιλάδελφοσ, τβτε ο Δημήτριοσ Φαληρέασ δεν θα μπορογςε να είναι βιβλιοθηκάριβσ του, αφογ είναι γνωςτβ απβ άλλεσ πηγέσ βτι εξορίςτηκε απβ τον Πτολεμαίο Β αμέςωσ μετά την ανάρρηςή του ςτον θρβνο. Είναι ακβμη γνωςτβ βτι ο Μενέδημοσ Ερετριεγσ, ο οποίοσ κατά την επιςτολή βριςκβταν μεταξγ των ςυνδαιτυμβνων του βαςιλιά κατά την υποδοχή των μεταφραςτών, είχε πεθάνει δυο χρβνια πριν απβ την έναρξη τησ βαςιλείασ του Πτολεμαίου Β. Άλλωςτε και το υποτιθέμενο με βάςη την επιςτολή ενδιαφέρον απβ ελληνικήσ πλευράσ για ακριβή μετάφραςη ενβσ ιουδαΰκογ θρηςκευτικογ κειμένου φαίνεται επίςησ υπερβολικβ. Με βάςη τα παραπάνω υποςτηρίχτηκε βτι η Επιςτολή Αριςτέα είναι ένα απολογητικβ υπέρ τησ μετάφραςησ του Νβμου ςτα ελληνικά κείμενο που υπεραμγνεται των μεταφραςτικών πρωτοβουλιών τησ αλεξανδρινήσ ιουδαΰκήσ κοινβτητασ απέναντι ςτουσ Ιουδαίουσ τησ Παλαιςτίνησ ή ένα προπαγανδιςτικβ κείμενο που απευθγνεται προσ τουσ Έλληνεσ προκειμένου να 11
ιουδαΰκή κοινβτητα τησ Αιγγπτου διέθετε μια πλήρη μετάφραςη του Νβμου ςτα ελληνικά. Απβ τον θρυλογμενο αριθμβ των μεταφραςτών που ςυμμετείχαν ςτην εκπβνηςή του, το έργο ονομάςτηκε Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και δηλώνεται ςτην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τα ςγμβολα Ο και LXX αντίςτοιχα. τουσ αιώνεσ που ακολογθηςαν μεταφράςτηκε ςτα ελληνικά το ςγνολο ςχεδβν τησ αρχαίασ εβραΰκήσ θρηςκευτικήσ γραμματείασ, ενώ νέα έργα έκαναν την εμφάνιςή τουσ γραμμένα πρωτοτγπωσ ςτα ελληνικά. Έτςι, με τον βρο Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και τα αντίςτοιχα ςγμβολα (Ο και LXX) δηλώνεται ςήμερα το ςγνολο των ελληνβγλωςςων κειμένων που η ελληνβφωνη ιουδαΰκή διαςπορά αναγνώριςε πριν απβ τη διαμβρφωςη και παγίωςη του κανβνα τησ Βίβλου ωσ βιβλικά έργα. Σο ζήτημα τησ προέλευςησ των κειμένων που απαρτίζουν τη Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά ένα ιδιαίτερα δυςεπίλυτο για τη ςγγχρονη έρευνα πρββλημα. Σο πρββλημα ςυνίςταται ςτο βτι μεταξγ των αρχαίων χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο παρατηρογνται ςυχνά μεγάλεσ διαφορέσ, η προέλευςη των οποίων δεν είναι πάντοτε γνωςτή. Μεγαλγτερησ ή μικρβτερησ έκταςησ διαφορέσ παρατηρογνται ακβμη ανάμεςα ςτο ελληνικβ και ςτο εβραΰκβ κείμενο, η προέλευςη των οποίων είναι επίςησ ςε αρκετέσ περιπτώςεισ δυςερμήνευτη. Για τη λγςη του προβλήματοσ αυτογ έχουν διατυπωθεί κατά καιρογσ απβ τη ςγγχρονη έρευνα διάφορεσ θεωρίεσ ςχετικά με την προέλευςη του κειμένου των Ο. υγκεκριμένα, ήδη απβ τον ιη μ.χ. υποςτηρίχθηκε η άποψη 117, που επαναδιατυπώθηκε αργβτερα απβ τον F. X. Wutz (1833-1935 μ.χ.), βτι η μετάφραςη δεν ςτηρίχτηκε ςε εβραΰκβ πρωτβτυπο αλλά ςε εβραΰκά κείμενα μεταγραμμένα με ελληνικογσ χαρακτήρεσ. Η θεωρία αυτή εξηγεί κάποιεσ απβ τισ διαφορέσ που διαπιςτώνονται ανάμεςα ςτο εβραΰκβ κείμενο και ςτουσ Ο, καθώσ οριςμένεσ απβ αυτέσ οφείλονται πράγματι ςε λανθαςμένη μεταγραφή εβραΰκών χαρακτήρων ςε ελληνικογσ 118, δεν μπορεί βμωσ να ερμηνεγςει το ςγνολο των διαφορών και δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ απβ τουσ ερευνητέσ. Αντίθετα ευργτερα αποδεκτή έγινε ςτο παρελθβν η θεωρία του Paul A. de Lagarde (1827-1891 μ.χ.) και των μαθητών του, ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο προέκυψε γςτερα απβ αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ μιασ αρχικήσ μετάφραςησ. τβχοσ επομένωσ τησ έρευνασ είναι η αναζήτηςη μέςα απβ τα ςήμερα γνωςτά αναθεωρημένα χειρβγραφα αυτογ του αρχικογ κειμένου (Urtext ή Urseptuaginta) 119. Αν και η γπαρξη ενβσ τέτοιου αρχικογ κειμένου αμφιςβητείται καταδείξει την υπεροχή του ιουδαΰκογ νβμου ή, τέλοσ, ένα κείμενο που ςτρέφεται ενάντια ςε μεταγενέςτερεσ προςπάθειεσ αναθεώρηςησ τησ αρχικήσ μετάφραςησ των βιβλικών έργων. 117 Η θεωρία υποςτηρίχθηκε για πρώτη φορά απβ τον O. G. Tychsen (1734-1815 μ.χ.). 118 Χαρακτηριςτικβ παράδειγμα λανθαςμένησ μεταγραφήσ αποτελεί η παρατηρογμενη ςυχνά ςγγχυςη μεταξγ των εβραΰκών γραμμάτων ד (δ) και ר (ρ), τα οποία, ιδιαίτερα ςτο χειρβγραφο κείμενο, μοιάζουν μορφολογικά. Έτςι, το. ר ωσ ד (Αδάδ) αποδίδεται ςτουσ Ο ωσ Άδερ, λβγω λανθαςμένησ ανάγνωςησ του δεγτερου [ה הדד βνομα 119 Η αναζήτηςη του Urtext των Ο, ςγμφωνα με τη θεωρία του de Lagarde, θα πρέπει να γίνει με επιλογή των διάφορων αναγνώςεων των χειρογράφων που θα ςτηρίζεται ςτισ εξήσ αρχέσ: α) Γνώςη του γφουσ των διάφορων 12
ςήμερα έντονα απβ τουσ ερευνητέσ, η αναζήτηςή του κατέςτη η υπβθεςη εργαςίασ του Ιδργματοσ Septuaginta-Unternehmen του Πανεπιςτημίου του Göttingen, του μοναδικογ επιςτημονικογ οργανιςμογ που αςχολείται με την κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο 120. Ση θεωρία του de Lagarde αμφιςβήτηςε με ιδιαίτερη ένταςη ο Paul Kahle, ο οποίοσ διατγπωςε το 1915 την υπβθεςη βτι το κείμενο των Ο προέκυψε, κατά ανάλογο με τα ταργκουμίμ τρβπο, απβ την αναθεώρηςη προηγογμενων, βχι πολγ αξιβπιςτων, μεταφράςεων. Η θεωρία αυτή εξηγεί ωσ ένα βαθμβ τισ ςημαντικέσ διαφορέσ που διαπιςτώνονται μεταξγ των χειρογράφων που παραθέτουν το κείμενο των Ο (βπωσ, για παράδειγμα, οι δυο παραλλαγέσ του κειμένου του βιβλίου Κριταί που παραδίδονται απβ τα διάφορα χειρβγραφα). Ο παραλληλιςμβσ βμωσ τησ ελληνικήσ μετάφραςησ με τισ αραμαΰκέσ δεν φαίνεται να ευςταθεί, καθώσ οι κοινβτητεσ που μιλογςαν αραμαΰκά κατανοογςαν εν μέρει τα εβραΰκά, οπβτε δεν είχαν ανάγκη ιδιαίτερα αξιβπιςτων μεταφράςεων, ενώ δεν ςυνέβαινε το ίδιο με τισ ελληνβφωνεσ κοινβτητεσ. Ελάχιςτη αποδοχή απβ την επιςτημονική κοινβτητα είχε και η υπβθεςη του H. St. John Thackeray βτι προηγήθηκαν οι μεταφράςεισ των λειτουργικών αναγνωςμάτων για την εξυπηρέτηςη των αναγκών τησ υναγωγήσ και ςτη ςυνέχεια μεταφράςτηκαν και τα υπβλοιπα κείμενα. Μικρή ςχετικά αποδοχή επιφυλάχτηκε, τέλοσ, και ςτην πιο πρβςφατη θεωρία που διατυπώθηκε απβ τον Emmanuel Tov 121, ςγμφωνα με την οποία το ςήμερα γνωςτβ κείμενο των Ο προέκυψε, βπωσ υποςτήριξε και ο de Lagarde, απβ ένα αρχικβ κείμενο, που γνώριςε αλλεπάλληλεσ διορθώςεισ με βάςη το εβραΰκβ, για να καταλήξει ςε έναν ενιαίο τγπο κειμένου κατά τον α και β μ.χ. αιώνα, που βμωσ και αυτβσ γνώριςε με τη ςειρά του αλλεπάλληλεσ αναθεωρήςεισ κατά τη διάρκεια του γ και δ μ.χ. αιώνα, με αποτέλεςμα να προκγψουν διάφοροι τγποι κειμένου. Σο αδγνατο ςημείο αυτήσ τησ υπβθεςησ είναι βτι προδποθέτει την γπαρξη ςε τβςο πρώιμη εποχή ενβσ παγιωμένου εβραΰκογ κειμένου, με βάςη το οποίο έγιναν οι υποτιθέμενεσ διορθώςεισ τησ αρχικήσ μετάφραςησ. Έτςι, το ζήτημα τησ προέλευςησ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα ςυνιςτά μέχρι ςήμερα μια πρβκληςη για την έρευνα. υναφέσ με το παραπάνω πρββλημα είναι και το ζήτημα του ςκοπογ για τον οποίο έγινε η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα. το ερώτημα αυτβ έχουν επίςησ δοθεί απβ τουσ ερευνητέσ διάφορεσ απαντήςεισ, ςγμφωνα με τισ οποίεσ ο ςκοπβσ τησ μετάφραςησ ήταν εκπαιδευτικβσ, απολογητικβσ προςηλυτιςτικβσ, κ.τ.β. Έτςι, υποςτηρίχτηκε, για παράδειγμα, βτι η μετάφραςη έγινε ςτην Παλαιςτίνη προκειμένου να προπαγανδίςει την αρχαιβτητα και υπεροχή τησ ιουδαΰκήσ γραμματείασ έναντι τησ ελληνικήσ (Moses Gaster) και πιο πρβςφατα η άποψη βτι μεταφραςτών, β) Προτίμηςη των ελεγθερων αποδβςεων αντί των δουλικών και γ) Προτίμηςη των αναγνώςεων που προδποθέτουν εβραΰκβ πρωτβτυπο διαφορετικβ απβ το μαςοριτικβ. 120 Σο Göttingen Septuaginta-Unternehmen ιδργθηκε με πρωτοβουλία των Rudolf Smend και Julius Wellhausen τον Μάρτιο του 1908 με ςκοπβ να παράςχει τα απαραίτητα εφβδια για την υλοποίηςη του προγράμματοσ του de Lagarde απβ τον μαθητή του Alfred Rahlfs. Βλ. αναλυτικά παρακάτω. 121 Th_ T_xt Criti][l Us_ of th_ S_ptu[gint in Bi\li][l R_s_[r]h, J_rus[l_m 1981, ςελ. 42. 13
η ελληνική μετάφραςη του Νβμου ενςωματώθηκε ςτο πτολεμαΰκβ νομικβ ςγςτημα προκειμένου να εξυπηρετήςει τη διακυβέρνηςη των Ιουδαίων τησ Αιγγπτου (M. Harl) 122, βλεσ βμωσ οι θεωρίεσ αυτέσ κινογνται ςτο επίπεδο τησ υπβθεςησ, χωρίσ κάποια να γίνει ευργτερα αποδεκτή. Ανεξάρτητα πάντωσ απβ την προέλευςη και το ςκοπβ τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα, η ςημαςία του κειμένου αυτογ για τισ βιβλικέσ ςπουδέσ ςήμερα είναι τεράςτια. Κατ αρχήν αποτελεί έναν πολγτιμο μάρτυρα τησ προχριςτιανικήσ ιουδαΰκήσ ςκέψησ. το βαθμβ που κάθε μετάφραςη ενβσ κειμένου προδποθέτει την ερμηνεία του, το κείμενο των Ο, ωσ η πρώτη μετάφραςη τησ ιουδαΰκήσ Βίβλου, παρέχει ςημαντικβτατεσ πληροφορίεσ για τον τρβπο με τον οποίο οι ιουδαίοι τησ προχριςτιανικήσ εποχήσ κατανοογςαν και ερμήνευαν το περιεχβμενο των ιερών τουσ βιβλίων. Πολγτιμο μάρτυρα αποτελεί ακβμη η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα και για την ιςτορία τησ εξέλιξησ του βιβλικογ κειμένου, καθώσ διαςώζει αναγνώςεισ κατά πολλογσ αιώνεσ αρχαιβτερεσ του αρχαιβτερου πλήρουσ εβραΰκογ χειρογράφου τησ Βίβλου. Αλλά και για την εξέλιξη τησ χριςτιανικήσ θεολογικήσ ςκέψησ η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα αποτελεί έναν επίςησ πολγτιμο μάρτυρα, καθώσ αυτή ςυνιςτογςε τη μοναδική Βίβλο τησ πρώτησ χριςτιανικήσ κοινβτητασ. χεδβν κάθε φορά που οι ςυγγραφείσ τησ Καινήσ Διαθήκησ ςτηρίζουν τη διδαςκαλία τουσ ςτισ θεβπνευςτεσ Γραφέσ με τον βρο αυτβν χαρακτηρίζουν το κείμενο των Ο, και ς αυτβ κυρίωσ παραπέμπουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ, και βχι ςτο εβραΰκβ. Και αργβτερα, κατά τουσ πρώτουσ χριςτιανικογσ αιώνεσ, βταν οι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ αναπτγςςουν τη θεολογία τουσ με βάςη τισ Γραφέσ, ςτο κείμενο των Ο ςτηρίζονται κατά κγριο λβγο. Έτςι, η Μετάφραςη των Εβδομήκοντα ςυνιςτά πολγτιμη πηγή για την κατανβηςη ςειράσ ολβκληρησ θεολογικών βρων και αντιλήψεων τβςο τησ Καινήσ Διαθήκησ βςο και των αρχαίων εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων. Σουσ αρχαιβτερουσ μάρτυρεσ του κειμένου των Ο ςυνιςτογν πάπυροι που χρονολογογνται απβ τον β π.χ. μέχρι τον α μ.χ. αιώνα και περιέχουν μικρά αποςπάςματα απβ διάφορα βιβλικά έργα 123. Απβ την ίδια περίοδο προέρχονται και αποςπάςματα μεταφραςμένων ςτα ελληνικά βιβλικών έργων που βρέθηκαν ςτο 122 M. Harl G. Dorival E. L. Munnich, La Bible Grecque des Septante, P[ris 1988, ςελ. 66-78. 123 Σα ςπουδαιβτερα απβ τα χειρβγραφα αυτά, ςγμφωνα με την αρίθμηςη του καταλβγου που περιέχεται ςτην κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο απβ το Göttingen Septuaginta-Unternehmen είναι: Χειρ. 957 (αρχέσ β π.χ. αι.): Περιέχει περίπου 20 ςτίχουσ απβ το Δευτερονβμιον κγ - λη. Πρβκειται για το αρχαιβτερο ελληνικβ βιβλικβ κείμενο και βρίςκεται ςτη Βιβλιοθήκη John Ryland ςτο Μάντςεςτερ (πάπυροσ 458). Χειρ. 819 (β π.χ. αι.): Περιέχει το ςτίχο Δευτερονβμιον ια 4. Χειρ. 801 (τέλη β π.χ. αρχέσ α μ.χ. αι.): Περιέχει τουσ ςτίχουσ Λευιτικβν κσ 2-16. Χειρ. 805 (περί το 100 π.χ.): Περιέχει τουσ ςτίχουσ Έξοδοσ κη 4-7. Χειρ. 802 (α π.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ το Λευιτικβν β - ε. Χειρ. 803 (α π.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ το Αριθμοί γ 30 δ 14. Χειρ. 941 (τέλη α π.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Γένεςισ ζ και λη. Χειρ. 848 (τέλη α π.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δευτερονβμιον ιζ - λγ. Χειρ. 943 (τέλη α π.χ. αρχέσ α μ.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ το Δωδεκαπρβφητον. Χειρ. 847 (αρχέσ α μ.χ. αι.): Περιέχει αποςπάςματα απβ τα Δευτερονβμιον ια και λα - λγ. 14
Κουμράν 124. Εκτενέςτερα αποςπάςματα περιέχονται ςε μεταγενέςτερουσ παπγρουσ, οι ςπουδαιβτεροι απβ τουσ οποίουσ είναι οι πάπυροι IV και V τησ ςυλλογήσ Chester Beatty 125 (κατά την αρίθμηςη του Göttingen Septuaginta- Unternehmen χειρ. 961 και 962) που χρονολογογνται απβ τον δ και γ μ.χ. αιώνα αντίςτοιχα και περιέχουν εκτενείσ περικοπέσ απβ τα κεφάλαια 8 46 του βιβλίου Γένεςισ. ημαντικβσ επίςησ είναι ο πάπυροσ VI (Göttingen Septuaginta- Unternehmen 963) τησ ίδιασ ςυλλογήσ που χρονολογείται απβ τα τέλη του β ή τισ αρχέσ του γ μ.χ. αιώνα και περιέχει με κάποια κενά το κείμενο των βιβλίων Αριθμοί και Δευτερονβμιον. Ιδιαίτερη βμωσ ςημαςία για την ιςτορία του κειμένου των Ο, αλλά και τησ Βίβλου γενικβτερα, έχουν οι μεγαλογράμματοι κώδικεσ του δ και ε μ.χ. αιώνα που περιέχουν ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη). Ο αρχαιβτεροσ και ςημαντικβτεροσ απβ τουσ κώδικεσ αυτογσ είναι ο Codex Vaticanus (ςυμβολίζεται με το γράμμα Β ) που χρονολογείται απβ τον δ μ.χ. αιώνα (μεταξγ 328 και 360 μ.χ.) 126. Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη) 127 και αργβτερα μεταφέρθηκε ςτην Κωνςταντινογπολη, αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ (Co^. Gr. 1209) 128. Περιέχει με μερικά κενά 129 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη με εξαίρεςη τα βιβλία των Μακκαβαίων. Απβ την ίδια εποχή προέρχεται και ο εξίςου ςημαντικβσ Codex Sinaiticus (S ή που γράφτηκε απβ τρεισ γραφείσ ςτην Αλεξάνδρεια ή ςτην Καιςάρεια τησ (א Παλαιςτίνησ ή ςτην Ρώμη και ανήκε μέχρι τον ιθ μ.χ. αιώνα ςτη Μονή Αγίασ Αικατερίνησ του ινά, αλλά το μεγαλγτερο τμήμα του φυλάςςεται ςήμερα ςτον πρώτο βροφο τησ British Library, ςτο British Museum, ένα μικρβτερο τμήμα του βρίςκεται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου του Leipzig (Λειψίασ), κάποια αποςπάςματα ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ και οριςμένα φγλλα του ςτη βιβλιοθήκη τησ Μονήσ 130. Έχουν βμωσ χαθεί και εκτενείσ περικοπέσ, καθώσ και ολβκληρα βιβλία 131. 124 Βλ. αναλυτικά: F. M. Cross S. Talmon (εκδ.) Qumran and the History of Biblical Text, Cambridge, MA. 1975. 125 Η ςυλλογή πήρε το βνομά τησ απβ τον αμερικανβ ςυλλέκτη Sir Alfred Chester Beatty (1875-1968), ο οποίοσ εγκαταςτάθηκε το 1950 ςτο Δουβλίνο και χάριςε μετά το θάνατβ του τη βιβλιοθήκη που ίδρυςε (Chester Beatty Library and Gallery of Oriental Art) ςτον ιρλανδικβ λαβ. 126 Cavallo, G. Ricerche sulla maiuscola biblica. Florence 1967 ςελ. 56. Η ακριβήσ χρονολβγηςη του χειρογράφου παρουςιάζει αρκετέσ δυςκολίεσ, γιατί κατά τον ι ή ια μ.χ. αιώνα το κείμενο ξαναγράφτηκε γράμμα προσ γράμμα και αργβτερα προςτέθηκαν τβνοι και πνεγματα, με αποτέλεςμα να καταςτραφογν τα παλαιογραφικά χαρακτηριςτικά του. 127 Σο χειρβγραφο αποτελείται απβ 5 φγλλα των 24 ςελίδων τετράγωνου ςχήματοσ (27 Χ 27 εκ.), με 3 ςτήλεσ κειμένου των 40-44 γραμμών ανά ςελίδα. 128 Πιθανβτατα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε απβ την Κωνςταντινογπολη ςτην Ρώμη ωσ δώρο τησ ελληνικήσ αντιπροςωπείασ που μετέςχε ςτη γνοδο τησ Φεράρασ-Φλωρεντίασ το 1438-39 μ.χ. [T. C. Skeat, The Codex Vaticanus in the Fifteenth Century. JTS n.s. 35 / 1984, ςελ. 454 465 (463)]. ε καταλβγουσ τησ Βιβλιοθήκησ του Βατικανογ αναφέρεται απβ το 1475 μ.χ. 129 Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ Γεν 1:1 46:28 Β Βα 2:5-7,10-13 και Ψαλ 105:27 137:6. 130 Επιςτήμονεσ εκτιμογν βτι ο κώδικασ περιλάμβανε 730 φγλλα περίπου, για την καταςκευή των οποίων απαιτήθηκε το δέρμα απβ 360 κατςίκια ή πρββατα. Σο 1844 ο Γερμανβσ ερευνητήσ Konstantin Tischendorf υπεξαίρεςε ένα μεγάλο 15
Λίγο μεταγενέςτεροσ απβ τουσ δγο προηγογμενουσ είναι ο Codex Alexandrinus (A), ο οποίοσ χρονολογείται απβ τισ αρχέσ του ε μ.χ αιώνα 132. Ανήκε ςτη βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείασ ςτο Κάιρο 133, αλλά ςήμερα φυλάςςεται ςτο Βρετανικβ Μουςείο 134. Περιέχει με ελάχιςτα κενά 135 ολβκληρη τη χριςτιανική Παλαιά Διαθήκη μαζί με τα τέςςερα βιβλία των Μακκαβαίων, τον Ψαλμβ 151 και το βιβλίο Ωδαί που απουςιάζουν απβ τα άλλα χειρβγραφα 136. Εκτβσ απβ αυτά τα τρία χειρβγραφα που περιέχουν ολβκληρο ςχεδβν το κείμενο των Ο, υπάρχει ένασ μεγάλοσ αριθμβσ κωδίκων που διαςώζει αποςπάςματα του κειμένου. Ο ςπουδαιβτεροσ απβ αυτογσ είναι ο παλίμψηςτοσ Codex Ephraemi Syrus Rescriptus (C), ο οποίοσ προέρχεται απβ τον ε ή τον σ μ.χ. 137 αιώνα, αλλά οφείλει το βνομά του ςτο γεγονβσ βτι κατά τον ιβ μ.χ. αιώνα το αρχικβ κείμενο που περιείχε ςβήςτηκε και τα φγλλα του κώδικα χρηςιμοποιήθηκαν απβ κάποιον μοναχβ για να αντιγράψει μια ελληνική μετάφραςη των Ομιλιών του Εφραίμ του γρου. Γράφτηκε πιθανβτατα ςτην Αίγυπτο απβ δγο τουλάχιςτον γραφείσ (ένασ για την Παλαιά και ένασ για την Καινή Διαθήκη) 138 και περιείχε ολβκληρη τη χριςτιανική Βίβλο, αλλά ςήμερα ςώζεται μβνον ένα μέροσ του 139 που φυλάςςεται τμήμα του χειρογράφου (347 φγλλα), το οποίο κατέληξε ςτο British Museum. Σο 1859 ο ίδιοσ ερευνητήσ αφαίρεςε απβ τη μονή ένα μικρβτερο τμήμα του χειρογράφου, απβ το οποίο ςήμερα 43 φγλλα βρίςκονται ςτη βιβλιοθήκη του Πανεπιςτημίου τησ Λειψίασ και αποςπάςματα απβ 3 φγλλα φυλάςςονται ςτην Κρατική Βιβλιοθήκη τησ Αγίασ Πετρογπολησ. Σέλοσ, το 1975, κατά τη διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτη Μονή μετά απβ κάποια πυρκαγιά, ανακαλγφθηκε ένασ μεγάλοσ αριθμβσ χειρογράφων, μεταξγ των οποίων και οριςμένα φγλλα του κώδικα που φυλάςςονται ςτη βιβλιοθήκη τησ. 131 Εκτενείσ περικοπέσ λείπουν απβ τα βιβλία Γένεςισ, Αριθμοί, Α Παραλειπομένων, Β Έςδρασ, Εςθήρ, ενώ έχουν χαθεί τα βιβλία Έξοδοσ, Λευιτικβν και Βαςιλειών. 132 Η χρονολβγηςη του χειρογράφου βαςίζεται ςτον τγπο των γραμμάτων, ςτη ςτίξη, ςτη διακβςμηςη και ςτα προερχβμενα απβ τον Ευςέβιο και Μ. Αθανάςιο ςχβλια που προτάςςονται του βιβλίου Ψαλμοί. H. J. M. Milne - T. C. Skeat, Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus, London 1938, ςελ. 31. 133 Η αρχική προέλευςη του χειρογράφου μαρτυρείται απβ μια ςημείωςη του ιγ ή ιδ μ.χ. αιώνα ςτα αραβικά που υπάρχει ςτην πρώτη ςελίδα του. 134 Σο χειρβγραφο μετέφερε πιθανβτατα ο πατριάρχησ Αλεξανδρείασ Κγριλλοσ Λογκαρησ ςτην Κωνςταντινογπολη βταν ανήλθε ςτον οικουμενικβ θρβνο [J. Finegan, Encountering NT Manuscripts, Grand Rapids 1974, ςελ. 151] και αργβτερα το έςτειλε ωσ δώρο ςτο βαςιλιά τησ Μ. Βρετανίασ James I (το βνομα του οποίου είναι ςυνδεδεμένο με την έκδοςη τησ περίφημησ κλαςςικήσ μετάφραςησ τησ Βίβλου ςτα αγγλικά, τησ Authorized King James Version), το παρέλαβε βμωσ ο διάδοχβσ του Charles I το 1627. το Βρετανικβ Μουςείο το χειρβγραφο βρίςκεται απβ το 1757. 135 Απβ το χειρβγραφο λείπουν οι περικοπέσ: Γεν 14:14-17 15:1-5,16-19 Α Βα 12:17 14:9 και Ψαλ 49:20 79:11. γμφωνα με τον πίνακα των περιεχομένων το χειρβγραφο περιείχε και το βιβλίο Ψαλμοί ολομώντοσ, το οποίο βμωσ χάθηκε. 136 Αποτελείται απβ τέςςερεισ τβμουσ, τρεισ για την Παλαιά Διαθήκη (629 ςελίδεσ με δγο ςτήλεσ κειμένου των 49-51 γραμμών ανά ςελίδα) και ένα για την Καινή (144 ςελίδεσ). 137 Για τη χρονολβγηςη βλ. G. Cavallo, Richerche sulla maiuscola biblica, 2 vols. Studi e testi di papirologia 2, Florence 1967. 138 Σο χειρβγραφο προέρχεται απβ την περίοδο τησ παρακμήσ τησ μεγαλογράμματησ γραφήσ και γράφτηκε χωρίσ ιδιαίτερη φροντίδα απβ άποψη καλλιγραφίασ, ίςωσ διβτι προοριζβταν για ιδιωτική χρήςη. Σο κείμενο αναθεωρήθηκε αργβτερα απβ δγο διορθωτέσ που εργάςτηκαν πιθανβτατα ο πρώτοσ ςτην Καιςάρεια τησ Παλαιςτίνησ κατά τον σ μ.χ. και ο δεγτεροσ ςτην Κωνςταντινογπολη κατά τον θ μ.χ. αιώνα. 139 208 φγλλα (63 απβ την Παλαιά Διαθήκη και 145 απβ την Καινή) διαςτάςεων 25,6 26,4 Χ 31,4 32,5 cm, με μία ςτήλη κειμένου των 40-46 γραμμών ανά ςελίδα. Απβ την Παλαιά Διαθήκη ςώζονται αποςπάςματα απβ τα βιβλία Ιώβ, Παροιμίαι, Εκκληςιαςτήσ, Άςμα Αςμάτων, οφία ολομώντοσ και οφία ειράχ. 16
ςτην Bibliothèque Nationale του Παριςιογ (Gr. 9) 140. Άλλοι κώδικεσ που διαςώζουν εκτενέςτερα ή μικρβτερα αποςπάςματα του κειμένου των Ο αναφέρονται ςτουσ καταλβγουσ που παρατίθενται ςτουσ προλβγουσ των διάφορων κριτικών εκδβςεων 141. ε έντυπη μορφή το κείμενο των Ο εκδίδεται για πρώτη φορά μαζί με το πρωτβτυπο μαςοριτικβ και διάφορεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ τον ισ μ.χ. αιώνα ςτο πλαίςιο των λεγβμενων πολγγλωςςων εκδβςεων. Πρβκειται για έναν ιδιβμορφο τγπο εκδβςεων που κάνει την εμφάνιςή του την εποχή αυτή και παραθέτει το βιβλικβ κείμενο ςε διάφορεσ γλώςςεσ (εβραΰκά, αραμαΰκά, ελληνικά, λατινικά, ςυριακά, κ.ά.). Η πρώτη πολγγλωςςη έκδοςη έγινε κατά τα έτη 1514-1517 μ.χ. υπβ την αιγίδα του καρδιναλίου Ximenes de Cisneros ςτην Αλκαλά τησ Ιςπανίασ και ονομάςτηκε Complutensis απβ το ρωμαΰκβ βνομα τησ πβλησ (Complutum) 142. Σο ελληνικβ κείμενο τησ έκδοςησ αυτήσ βαςίςτηκε ςε προςεκτικά επιλεγμένα χειρβγραφα, οριςμένα απβ τα οποία ςτάλθηκαν ςτον καρδινάλιο απβ τη Βιβλιοθήκη του Βατικανογ. Σο κείμενο αυτβ περιλήφθηκε και ςτισ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ που ακολογθηςαν: την Αντβερπαΰκή Πολγγλωςςη (1569-1572 μ.χ.), την Πολγγλωςςη τησ Χαΰδελβέργησ (1586-7 μ.χ.), την Πολγγλωςςη του Αμβογργου (1596 μ.χ.) και την Πολγγλωςςη του Παριςιογ (1645 μ.χ.). Σην ίδια περίοδο που ετοιμαζβταν η έκδοςη τησ Complutensis ο Andreas Asolanus ετοίμαςε μιαν άλλη έκδοςη του κειμένου των Ο που ςτηρίχτηκε βμωσ ςε μικρβτερο αριθμβ χειρογράφων και τυπώθηκε το 1586-7 μ.χ. ςτο τυπογραφείο Aldine τησ Βενετίασ, απβ το οποίο πήρε και το βνομά τησ, Άλδειοσ. Η τρίτη και ςημαντικβτερη απβ τισ παλιέσ εκδβςεισ του κειμένου των Ο κυκλοφβρηςε το 1587 μ.χ. υπβ την αιγίδα του πάπα ίξτου Ε, ςτον οποίο οφείλει και το βνομά τησ, Sixtina Romana. Η έκδοςη αυτή ςτηρίχτηκε ςτον Βατικανβ Κώδικα, τα κενά του οποίου ςυμπληρώθηκαν απβ άλλα χειρβγραφα, και αποτέλεςε έκτοτε τη βάςη για πλήθοσ άλλων εκδβςεων. 140 τισ αρχέσ του ισ μ.χ. αιώνα το χειρβγραφο μεταφέρθηκε ςτην Ιταλία και περιήλθε ςτην κατοχή τησ Αικατερίνησ των Μεδίκων, η οποία το έφερε μαζί τησ ςτο Παρίςι, βπου παραμένει μέχρι ςήμερα. 141 Οριςμένα απβ τα ςημαντικβτερα χειρβγραφα ςτα οποία ςτηρίζονται οι ςγγχρονεσ κριτικέσ εκδβςεισ είναι τα ακβλουθα: Codex Cottonianus (D) του ε ή σ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτο Λονδίνο, Bodleianus Geneseos (E) του θ ή ι μ.χ. αιώνα, Codex Ambrosianus (F) του ε μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτο Μιλάνο, Codex Colberto- Sarravianus (G) του δ ή ε μ.χ. αιώνα, τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτο Leyden, ςτο Παρίςι και ςτην Αγία Πετρογπολη, Codex Lipsiensis (K) του ζ ή η μ.χ. αιώνα, Codex Purpureus Vindobonensis (L) του ε σ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βιέννη, Codex Coislinianus (M) του ζ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτο Παρίςι, Codex Basiliano-Vaticanus (N) του η μ.χ. αιώνα, Codex Marchalianus (Q) του σ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ρώμη (Vat. gr. 2125), Codex Veronensis (R) του σ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Βερβνα, Codex Turicensis (T) του ζ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ζυρίχη, Codex Venetus (V), του η ή θ μ.χ. αιώνα, τμήματα του οποίου φυλάςςονται ςτην Βενετία και ςτην Ρώμη, Codex Codex Atheniensis (W) του ιγ μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών (αρ. 44) και περιέχει τα Ιςτορικά Βιβλία, Codex Rescriptus Cryptoferratensis (Γ) του η μ.χ αιώνα και Codex Freer (Θ) του ε μ.χ. αιώνα που φυλάςςεται ςτην Ουάςινγκτον. 142 Η έκδοςη περιλάμβανε το μαςοριτικβ κείμενο, το Σαργκογμ του Ονκέλου με λατινική μετάφραςη, το κείμενο των Ο επίςησ με λατινική μετάφραςη και το κείμενο τησ Vulgata (βλ. παρακάτω), καθώσ και λεξικβ και γραμματική τησ εβραΰκήσ γλώςςασ. 17
Σέλοσ, η τέταρτη απβ τισ αξιοςημείωτεσ εκδβςεισ των Ο άρχιςε να ετοιμάζεται το 1707 μ.χ. ςτην Οξφβρδη απβ τον John Grabe, ολοκληρώθηκε βμωσ το 1720 μ.χ., μετά τον θάνατβ του. Η έκδοςη ςτηρίχτηκε ςτον Αλεξανδρινβ Κώδικα, ενώ οι διάφορεσ ςυμπληρώςεισ των κενών του τυπώθηκαν με μικρβτερα γράμματα. Χρηςιμοποιήθηκαν επίςησ ειδικά ςγμβολα για την επιςήμανςη των περικοπών εκείνων που διαφέρουν απβ το μαςοριτικβ κείμενο. Η πρώτη προςπάθεια για κριτική έκδοςη του κειμένου των Ο άρχιςε επίςησ ςτην Οξφβρδη το 1788 μ.χ. απβ τον Robert Holmes και ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατβ του απβ τον James Parsons το 1827 μ.χ. 143 Σο κείμενο τησ έκδοςησ ήταν αυτβ τησ Sixtina, αλλά ςτο κριτικβ υπβμνημα παρατέθηκαν οι αναγνώςεισ απβ 300 περίπου χειρβγραφα (μεταξγ των οποίων 20 μεγαλογράμματα), μαρτυρίεσ απβ άλλεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ (λατινική, κοπτική, αραβική, ςλαβονική, αρμενική και γεωργιανή), καθώσ και παραθέματα απβ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ, ενώ προςτέθηκαν και ςχβλια με αναγνώςεισ απβ τισ παλιβτερεσ πολγγλωςςεσ εκδβςεισ. Ανεξάρτητα απβ την επιτυχία τησ προςπάθειασ αυτήσ, η έκδοςη των Holmes και Parsons παραμένει μια πολγτιμη πηγή πληροφοριών για το κείμενο των Ο. Ένα πιο φιλβδοξο πρβγραμμα έκδοςησ του κειμένου των Ο ξεκίνηςε λίγα χρβνια αργβτερα, το 1883 μ.χ., ςτο Cambridge 144. Ωσ πρώτο βήμα ετοιμάςτηκε μεταξγ των ετών 1887 και 1894 μ.χ. απβ τον Henry Barclay Swete μια εγχειρίδια έκδοςη, που παρέθετε κατά βάςη το κείμενο του κώδικα Β με ςυμπληρώςεισ απβ ελάχιςτα άλλα μεγαλογράμματα χειρβγραφα. Οι πρώτοι τβμοι τησ μεγάλησ έκδοςησ, που ςτηριζβταν επίςησ ςτο κείμενο του κώδικα Β, εκδβθηκαν απβ τουσ A. E. Brooke και N. McLean και οι επβμενοι απβ τον H. St John Thackeray 145, αλλά οι αρχικοί φιλβδοξοι ςτβχοι του προγράμματοσ τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν 146 και αυτβ διακβπηκε οριςτικά το 1940 μ.χ. Σο βραμα του Paul A. de Lagarde για την αποκατάςταςη του κειμένου των Ο με βάςη τα ςωζβμενα χειρβγραφα ανέλαβε να υλοποιήςει ςτισ αρχέσ του κ μ.χ. αιώνα ο μαθητήσ του Alfred Rahls, με την υποςτήριξη του Göttingen Septuaginta-Unternehmen. Σο 1922 κυκλοφβρηςε ο πρώτοσ τβμοσ που περιείχε 143 Η πρώτη δεκαετία του προγράμματοσ αφιερώθηκε ςτη ςυλλογή του υλικογ για την έκδοςη με τη ςυνδρομή επιςτημβνων απβ την Αγγλία και την υπβλοιπη Ευρώπη. Ο πρώτοσ τβμοσ, Γένεςισ, κυκλοφβρηςε το 1798 μ.χ., επτά χρβνια πριν απβ το θάνατο του Holmes. 144 Αρχικβσ ςτβχοσ του προγράμματοσ ήταν να πραγματοποιήςει μια έκδοςη του κειμένου των Ο που θα περιείχε ςτο κριτικβ τησ υπβμνημα τισ διαφορέσ βλων μεγαλογράμματων ελληνικών κειμένων και οριςμένων μικρογράμματων, αναγνώςεισ απβ τισ ςπουδαιβτερεσ αρχαίεσ μεταφράςεισ, καθώσ και παραθέματα απβ τον Φίλωνα και τουσ ςημαντικβτερουσ αρχαίουσ εκκληςιαςτικογσ ςυγγραφείσ. 145 A. E. Brooke - N. McLean - H. St. J. Thackeray (eds.) The Old Testament in Greek according to the Text of Codex Vaticanus Supplemented from Other Uncial Manuscripts, Cambridge 1906 1940. υνολικά εκδβθηκαν οι εξήσ τβμοι: G_n_sis (1906), Exo^us, Leviticus (1909), Numbers and Deuteronomy (1911), Joshua, Judges, Ruth (1917), 1 and 2 Samuel (1927), 1 and 2 Kings (1930), 1 and 2 Chronicles (1932), I Esdras, Ezra, Nehemiah (1935) και Esth_r, Ju^ith, To\it (1940). 146 Η έκδοςη του κειμένου έγινε με ξεχωριςτή φροντίδα, αλλά το κριτικβ υπβμνημα, ιδιαίτερα ςε β,τι αφορά ςτισ αναγνώςεισ των αρχαίων μεταφράςεων και ςτα παραθέματα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων δεν χαρακτηρίζεται απβ μεγάλη ακρίβεια. 18
το βιβλίο Ρουθ, και ακολογθηςαν οι τβμοι Γένεςισ το 1926 και Ψαλμοί το 1931 147. Παράλληλα ο Rahlfs ετοίμαςε και μια εγχειρίδια έκδοςη που βαςίζεται ςτουσ τρεισ μεγαλογράμματουσ κώδικεσ και κυκλοφβρηςε το 1935, λίγο πριν απβ το θάνατβ του 148. Η μικρή αυτή έκδοςη γνώριςε απβ τβτε αλλεπάλληλεσ επανεκδβςεισ και ςυνιςτά μέχρι ςήμερα το πιο διαδεδομένο κείμενο των Ο. *** Η υιοθέτηςη τησ Μετάφραςησ των Εβδομήκοντα απβ την Εκκληςία ωσ ιερήσ Βίβλου τησ, την οποία ερμήνευε χριςτολογικά, ανάγκαςε τη υναγωγή να αποςταςιοποιηθεί απβ τη ςυγκεκριμένη μετάφραςη και να την καταγγείλει ωσ αναξιβπιςτη. Έτςι, επικράτηςε ςτουσ κβλπουσ του ιουδαΰςμογ η τάςη για βςο το δυνατβν πιςτβτερη προσ το πρωτβτυπο απβδοςη του κειμένου τησ Βίβλου για τισ ανάγκεσ των ελληνβφωνων ιουδαίων. Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ αυτήσ ήταν να προκγψουν διάφορεσ αναθεωρήςεισ του ελληνικογ βιβλικογ κειμένου, καθώσ και νέεσ μεταφράςεισ, με γνωςτβτερεσ εκείνεσ των Ακγλα, Θεοδοτίωνοσ και υμμάχου. Η Μετάφραςη του Ακγλα Ο Ακγλασ καταγβταν απβ την ινώπη του Πβντου και έζηςε κατά τισ αρχέσ του β μ.χ. αιώνα. γμφωνα με την παράδοςη που διαμορφώθηκε γγρω απβ το πρβςωπβ του, ήταν ειδωλολάτρησ που έγινε χριςτιανβσ και αργβτερα μεταςτράφηκε ςτον ιουδαΰςμβ 149. πογδαςε κοντά ςε διάφορουσ ραβίνουσ τησ εποχήσ, μεταξγ των οποίων ήταν και ο περίφημοσ Ακιβά. Οριςμένοι ερευνητέσ τον ταυτίζουν με τον Όγκελο ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ του Νβμου, αλλά δεν υπάρχουν αςφαλείσ μαρτυρίεσ για την ταγτιςη αυτήν. Σο μεταφραςτικβ έργο του Ακγλα εκφράζει τισ ιουδαΰκέσ αντιλήψεισ τησ εποχήσ για την κατά γράμμα θεοπνευςτία του βιβλικογ κειμένου και υπήρξε το αποκοργφωμα ανάλογων προςπαθειών τησ υναγωγήσ για αναθεώρηςη του ελληνικογ κειμένου τησ Σ α Ν ά Χ, προκειμένου αυτβ να αποδίδει πιςτβτερα το 147 Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum. Auctoritate Academiae Scientiarum Göttingensis editum, Göttingen 1931εξ. Μέχρι πρβςφατα κυκλοφβρηςαν οι εξήσ τβμοι: Genesis ( 2 1974, εκδ. J. W. Wevers), Leviticus (1986, εκδ. J. W. W_v_rs), Numeri (1982, εκδ. J. W. Wevers), Deuteronomium (1977, εκδ. J. W. Wevers), Isdrae liber I (1974, εκδ. R. H[nh[rt), Esther (1966, και 2 1983 εκδ. R. H[nh[rt), Judith (1979, εκδ. R. H[nh[rt), Tobit (1983), Maccabaeorum liber I (1936 και 2 1967, εκδ. K[ppl_r), Maccabaeorum liber II (1959 και 2 1976, εκδ. K[ppl_r και R. H[nh[rt), Maccabaeorum liber III (1960 και 2 1980, εκδ. R. H[nh[rt), Psalmi cum Odis (1931 και 2 1979, εκδ. R[hlfs), Iob (1982, εκδ. J. Zi_gl_r), Sapientia Salomonis (1962 και 2 1980, εκδ. J. Zi_gl_r), Sapientia Jesu Filii Sirach (1965 και 2 1980, εκδ. J. Zi_gl_r), Duodecim Prophetae (1943 και 3 1984, εκδ. J. Zi_gl_r), Isaias (1939 και 3 1983, εκδ. J. Zi_gl_r), Jeremias, Baruch, Threni, Epistula Jeremiae (1957 και 2 1976, εκδ. J. Zi_gl_r), Ezechiel (1952, εκδ. J. Zi_gl_r και 2 1977 ςυμπληρωμένη απβ τον D. Fränk_l), Daniel, Susanna, Bel et Draco (1954, εκδ. J. Ziegler), Exodus (1989) και 2 Esdras (1990). 148 A. Rahlfs, Septuaginta, id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes, Stuttgart 1935. 149 Οὗτοσ ϊπὸ ινώπησ τοῦ Πβντου ὑπάρχων, καὶ Ἕλλην ὤν, ἐβαπτίςθη ἐν Ἱεροςολγμοισ. Καὶ πάλιν τὸν Χριςτιανιςμὸν ϊθετήςασ, καὶ τοῖσ Ἰουδαίοισ προςδραμών, ἡρμήνευςε τὴν θείαν Γραφὴν διεςτραμμένῳ λογιςμῷ ἐπὶ Ἁδριανοῦ βαςιλέωσ τοῦ λεπτωθέντοσ μετὰ τλ ἔτη τῆσ τῶν οβ ἑρμηνείασ. (Ψευδο-)Αθαναςίου, Synopsis scripturae sacrae TLG: 28.433.32-38. 19
εβραΰκβ πρωτβτυπο 150. υγκεκριμένα, ο Ακγλασ προςπάθηςε να αποδώςει βςο το δυνατβν πιο πιςτά το πρωτβτυπο κείμενο, φθάνοντασ μέχρι του ςημείου να αναζητά, βπου μπορογςε, ελληνικέσ λέξεισ που έμοιαζαν μορφολογικά ή ηχητικά με τισ αντίςτοιχεσ εβραΰκέσ. Προκειμένου να το πετγχει αυτβ θυςίαςε ςε τέτοιο βαθμβ το ελληνικβ γλωςςικβ αίςθημα, ώςτε η μετάφραςή του να καταςτεί ςε οριςμένα ςημεία ακατανβητη για κάποιον ο οποίοσ δεν γνωρίζει εβραΰκά. Παρ βλα αυτά, το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα τβςο απβ τουσ ιουδαίουσ, οι οποίοι ςτήριζαν ς αυτβ την πολεμική τουσ κατά των χριςτιανών, βςο και απβ χριςτιανογσ, βπωσ ο Ιερώνυμοσ και ο Ωριγένησ 151, και αποτελεί ςήμερα μια πολγτιμη πηγή για την ιςτορία του βιβλικογ κειμένου. Δυςτυχώσ το έργο αυτβ χάθηκε και ςώζεται ςήμερα μβνον αποςπαςματικά ςε παραθέματα ιουδαίων και χριςτιανών ςυγγραφέων ή ςε ςημειώςεισ οριςμένων βιβλικών χειρογράφων 152. Πιθανολογείται ακβμη βτι το κείμενο του βιβλίου Εκκληςιαςτήσ των Ο προέρχεται απβ τον Ακγλα. Η Μετάφραςη του Θεοδοτίωνα Ο Θεοδοτίων καταγβταν απβ την Έφεςο και έζηςε την ίδια περίπου εποχή με τον Ακγλα. Οι αρχαίοι εκκληςιαςτικοί ςυγγραφείσ τον αναφέρουν ωσ ιουδαίο προςήλυτο (Ειρηναίοσ) ή ωσ μέλοσ τησ ιουδαιο-χριςτιανικήσ αίρεςησ των Εβιωνιτών (Ιερώνυμοσ). Για τη φγςη του μεταφραςτικογ του έργου ελάχιςτα είναι γνωςτά και μβνον υποθέςεισ μπορογν να γίνουν ςχετικά. γμφωνα με την ευργτερα αποδεκτή απβ τισ υποθέςεισ αυτέσ, φαίνεται βτι ο Θεοδοτίων δεν εκπβνηςε εξ αρχήσ νέα μετάφραςη τησ Βίβλου, αλλά επεξεργάςτηκε ςυςτηματικά το έργο αρχαιβτερων ιουδαίων αναθεωρητών του ελληνικογ κειμένου, οι οποίοι εργάςτηκαν, πιθανβτατα ςτην Παλαιςτίνη, ήδη απβ τον α μ.χ. αιώνα, προκειμένου να προςφέρουν ςτουσ ομοδβξουσ τουσ ελληνική μετάφραςη πιςτβτερη προσ το εβραΰκβ πρωτβτυπο. τη ςγγχρονη έρευνα η αρχαιβτερη αυτή αναθεωρητική προςπάθεια, ςτην οποία φαίνεται να ςτηρίζεται και το έργο του Θεοδοτίωνα αναφέρεται με το βνομα Πρωτο-Θεοδοτίων 153 ή Αναθεώρηςη καί γε 154. Η παραπάνω υπβθεςη ςτηρίζεται ςτη διαπίςτωςη βτι βιβλικά παραθέματα που αποδίδονται ςτον Θεοδοτίωνα βρίςκονται ςε έργα αρχαιβτερα τησ εποχήσ του (Κ.Δ., Κλήμησ Ρώμησ, Ιουςτίνοσ ο μάρτυρασ και Ειρηναίοσ) και ενιςχγθηκε με την ανακάλυψη το 1953 150 D. B[rthél_my, L_s D_v[n]i_rs ^ Aquil[, VTSup 10, Leiden 1963. 151 (Ὁ Ἀκγλασ) φιλοτιμβτερον πεπιςτευμένοσ παρὰ Ἰουδαίοισ ἡρμηνευκέναι τὴν Γραφήν ᾧ μάλιςτα εἰώθαςι οἱ ϊγνοοῦντεσ τὴν Ἑβραίων διάλεκτον χρῆςθαι, ὡσ πάντων μᾶλλον ἐπιτετευγμένῳ. Ωριγένουσ, Epistula ad Africanum, TLG: 11.52.21-24 152 Σο εκτενέςτερο απβςπαςμα ςώζεται ςε ένα παλίμψηςτο χειρβγραφο και περιέχει 141 ςτίχουσ απβ το βιβλίο Ψαλμοί. Περιςςβτερεσ λεπτομέρειεσ για τα ςωζβμενα αποςπάςματα του έργου του Ακγλα βλ. S. Jellicoe, The Septuagint and Modern Study. Oxford 1968. 153 Πρβλ. D. B[rthél_my, L_s D_v[n]i_rs ^ Aquil[, VTSup 10, Leiden 1963. Ο Barthélemy προςπάθηςε να ταυτίςει τον Θεοδοτίωνα με τον Ιωνάθαν μπεν Ουζζιέλ ςτον οποίο αποδίδεται το Σαργκογμ των Προφητών, αλλά η υπβθεςή του αυτή δεν έτυχε ευργτερησ αποδοχήσ. 154 Kaige revision ο βροσ προκγπτει απβ το πιο εγκολα αναγνωρίςιμο χαρακτηριςτικβ τησ παραπάνω αναθεωρητικήσ προςπάθειασ, που είναι η ςυνεπήσ απβδοςη τησ εβραΰκήσ λέξησ הגם (γκαμ = επίςησ) με την έκφραςη «καί γε». 20