Σύγκριση κατανομών (ΧΩΡΟΤΥΠΟΙ)

Σύγκριση κατανομών (ΧΩΡΟΤΥΠΟΙ)

7. Διάφορες διαφάνειες για τη Βιογεωγραφία του ελληνικού χώρου που μπορεί να φανούν χρήσιμες σε συνδυασμό και με το Β μέρος (Προαιρετικές)

Η παλαιογεωγραφία του Αιγαίου «Αιγηίδα» Η ιστορία του Αιγαίου ξεκινά κάπου στο Ολιγόκαινο Το κλίμα την εποχή εκείνη ήταν πολύ θερμότερο απ ότι σήμερα, με τη μέση ετήσια θερμοκρασία περίπου κατά 5 0 C υψηλότερη.

Η Πικερμική Πανίδα «ισορροπημένη» ή «ηπειρωτική» πανίδα vs. «νησιωτική» πανίδα

Ο χώρος του Αιγαίου στο τέλος του Μειοκαίνου

Από την περιοχή του Κεντρικού και του Βόρειου Αιγαίου, όπου είχαν δημιουργηθεί πολλές λίμνες, έχουμε αρκετά γνωστά απολιθώματα της Μειοκαινικής χλωρίδας των πεδινών περιοχών.

Το Ανώτερο Μειόκαινο μετέβαλε ριζικά τη χλωρίδα και πανίδα της Μεσογείου, λόγω των ραγδαίων γεωλογικών και κλιματικών αλλαγών που επέφερε. Τα μέχρι τότε στενά σύνδεσης της Μεσογείου με τον Ατλαντικό ωκεανό έκλεισαν. Το κλιματικό και υδρογραφικό ισοζύγιο σ ολόκληρη τη Μεσόγειο διαταράχτηκε σημαντικά και προέκυψε το τεράστιας βιογεωγραφικής σημασίας γεγονός, της κρίσης αλατότητας του Μεσσηνίου. Κατά τη διάρκεια των 1,5 εκατομμυρίου ετών που ακολούθησαν, η Μεσόγειος αποκομμένη από τον Ατλαντικό ξεράθηκε επανειλημμένα, ενώ παράλληλα μειώθηκαν οι βροχοπτώσεις.

Η Μεσόγειος στο ξεκίνημα του Πλειόκαινου Το απότομο άνοιγμα της θαλάσσιας οδού από το Γιβραλτάρ άλλαξε ξανά την κατάσταση στην αρχή του Πλειόκαινου (περίπου πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια). Η θάλασσα εισέβαλε στο Αιγαίο και οι Κυκλάδες σχημάτισαν μια μεγαλόνησο αποκομμένη από τις γύρω ηπειρωτικές περιοχές.

Ο χώρος του Αιγαίου στο Πλειόκαινο Σταδιακά εξαφανίζονται οι χερσαίες γέφυρες του κεντρικού Αιγαίου με τα νησιά και τη χέρσο του ανατολικού Αιγαίου, καθώς και με την Πελοποννησιακή γη. Η εισχώρηση της θάλασσας οδήγησε επίσης και στον τελικό αποχωρισμό της περιοχής που σήμερα αποτελεί την Κρήτη.

Στο τέλος του Πλειόκαινου (περίπου πριν από 2,4 εκατομμύρια χρόνια), η θάλασσα είχε κατακλύσει το βόρειο Αιγαίο, η «Κυκλαδική μεγαλόνησος» έχει κατακερματιστεί με θαλάσσιες διαύλους σε περισσότερα νησιά, ορισμένα απ τα οποία, μαζί με την Κρήτη (ενιαίο νησί από τότε μέχρι σήμερα) και το σύμπλεγμα των νησιών της Καρπάθου, παρέμειναν νησιωτικές πλέον περιοχές σ όλη τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου.

Ο χώρος του Αιγαίου στο Πλειστόκαινο Στο Πλειστόκαινο έχουμε πολλές και ενδιαφέρουσες αλλαγές στο τοπίο. Στο Μέσο Πλειστόκαινο ανάγονται τα περισσότερα νησιωτικά στοιχεία του Αιγαίου. Τότε αρχίζουν να μεταμορφώνονται οι μεγάλοι χερσαίοι όγκοι της παλιάς Αιγαιίδας, σε πολλά μικρότερα νησιά.

Η ανθρώπινη επίδραση Το Αιγαίο γεωγραφικά βρίσκεται στο επίκεντρο των περισσοτέρων μετακινήσεων στην ιστορία του ανθρωπίνου γένους! Για να ακολουθήσουμε τη χωρική και χρονική πορεία των οργανισμών στο Αιγαίο, πρέπει πρώτα να αφαιρέσουμε τον «θόρυβο» που προκάλεσε η ανθρώπινη παρουσία στα βιογεωγραφικά ίχνη, κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια τουλάχιστον.

Στο νησιωτικό μεσογειακό χώρο προέκυψαν δεκάδες εξαφανίσεις μεγαλόσωμων (φαγώσιμων κυρίως) θηλαστικών, ενώ στα ηπειρωτικά λιγόστεψαν ή χάθηκαν τελείως (και συνεχίζουν να χάνονται), ζωικά είδη με ιστορικά καταγεγραμμένες πολύ ευρύτερες εξαπλώσεις, όπως τα περισσότερα μεγάλα σαρκοφάγα. Myotragus balearicus

Ειδικά στα Βαλκάνια, μόνο οι ορεινοί όγκοι καταφέρνουν να συγκρατούν ίχνη των τελευταίων πληθυσμών αρκούδας, λύκων, τσακαλιών, κλπ., ενώ έχουμε ανεπάντεχα καλούς πληθυσμούς μεγάλων αρπακτικών πουλιών (γύπα, γυπαετού, αετών, κλπ.) στα απομονωμένα ορεινά της Κρήτης.

Ο περίφημος κρητικός αίγαγρος (Capra aegagrus cretica) ήλθε με τους νεολιθικούς ανθρώπους από τη Μεσοποταμία, ο κρητικός αγριόγατος (Felis silvestris creticus) έφτασε από τη βόρειο Αφρική πιθανότατα από Μινωίτες σε ιστορικούς χρόνους μαζί με κάποια εδώδιμα σαλιγκάρια (Helix aspersa), ενώ δεν υπάρχουν σαφείς απολιθωμένες χρονικές συνέχειες σχεδόν για κανένα από τα σημερινά μεγάλα θηλαστικά σ ολόκληρο το Αιγαίο.

Τα περισσότερα σημερινά θηλαστικά του Αιγαίου, είναι πλέον βέβαιο ότι εισήχθησαν με ανθρώπινη «φροντίδα», είτε ενεργητικά, είτε παθητικά, κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια. Στα ενεργητικά συγκαταλέγονται τα «χρήσιμα» στον άνθρωπο είδη (διάφορα οπληφόρα, λαγόμορφα, ακόμη και τρωκτικά σαν το μυωξό [Glis glis] της Κρήτης), ενώ στα παθητικά ανήκουν τα μικρότερα τρωκτικά, όπως τα ποντίκια και οι αρουραίοι.

Τα θηλαστικά λοιπόν της περιοχής, δεν έχουν προγόνους στα μέρη που ζουν σήμερα και η Πλειστοκαινική πανίδα του Αιγαίου εξαφανίστηκε χωρίς απογόνους!

Η Βιογεωγραφική έρευνα στο Αιγαίο Για να αντλήσουμε λοιπόν ουσιαστικά βιογεωγραφικά και εξελικτικά συμπεράσματα από την χλωρίδα και την πανίδα του σημερινού Αιγαιακού χώρου, πρέπει να καταφύγουμε είτε σε οργανισμούς με χρονική συνέχεια στο χώρο αυτόν, είτε σε οργανισμούς αόρατους στις ανθρώπινες δραστηριότητες και απόλυτα ανεξάρτητους απ αυτές.

Επίσης, οι οργανισμοί-κλειδιά για την έρευνά μας πρέπει να πληρούν και δυο-τρεις προϋποθέσεις ακόμη : να έχουν από τη φύση τους μειωμένη ικανότητα διασποράς (πχ. μικρόσωμα και άπτερα ασπόνδυλα, σαλιγκάρια, ερπετά, κλπ.) και η ευρύτερη ταξινομική βαθμίδα στην οποία ανήκουν να χαρακτηρίζεται από ικανοποιητική βιοποικιλότητα (να διαθέτουν δηλαδή ικανό αριθμό ειδών ανά γένος ή γενών ανά οικογένεια, κοκ.) σαν απόδειξη του εξελικτικού τους δυναμικού και της διαφοροποίησής τους στο χρόνο και την περιοχή μελέτης.

Οι ζωικές ομάδες που τράβηξαν περισσότερο την προσοχή των ζωογεωγράφων του Αιγαίου τα τελευταία χρόνια, ανήκουν προφανώς σε όσες πληρούν τις προϋποθέσεις που θέσαμε προηγουμένως και ξεχωρίζουμε : τα χερσαία Σαλιγκάρια, τα χερσαία Ισόποδα, τα Χηλόποδα, τα Αραχνοειδή (σκορπιοί και αράχνες), διάφορες ομάδες Σκαθαριών και ορισμένα Ερπετά (σαύρες και σαμιαμίθια).

Το φαινόμενο της ορεινής Κρήτης Τα παραδείγματα νεοενδημισμού και παλαιοενδημισμού που είδαμε για την ορεινή Ελλάδα και η εικόνα των ενδημικών ειδών που συνήθως έχουν οι βιογεωγράφοι στο μυαλό τους, αλλάζουν σημαντικά όταν επισκεφθούμε το κρητικό νησί. Πρακτικά ερχόμαστε αντιμέτωποι με δυό παράδοξα: 1. Πολλά ενδημικά ζώα και φυτά της Κρήτης συναντώνται σε τεράστιους πληθυσμούς, ορισμένες φορές κυριαρχούν στις φυτο- ή ζωο-κοινωνίες και ως εκ τούτου είναι από τα πρώτα πράγματα που παρατηρεί ο ξένος επισκέπτης στο νησί. Οι ενδημικές μορφές σε άλλες χερσαίες περιοχές της Ευρώπης ή της Μεσογείου, συνήθως διακρίνονται από πολύ μικρούς πληθυσμούς και είναι σπάνιες, προϊόντα συχνά κάποιων πολύ ιδιότυπων ενδιαιτημάτων μικρής έκτασης. Τα κυρίαρχα ζώα και φυτά σε ένα ευρωπαϊκό οικοσύστημα ανήκουν σε ευρύτερα εξαπλούμενα είδη. Carabus banoni Ebenus cretica Dendarus foraminosus Zabrus sp.

2. Οι κρητικές βουνοκορφές είναι πολύ φτωχές σε είδη και λείπουν παντελώς τα πλειστοκαινικά ή παλιότερα, ψυχρόφιλα υπολειμματικά είδη που συναντούμε στις περισσότερες ελληνικές κορφές μέχρι και τον Ταΰγετο (ασχέτως αν τα υψόμετρα των κρητικών βουνών είναι παρόμοια με της υπόλοιπης Ελλάδας, 2.000-2.500 m.). Αντίθετα, οι κάτοικοι αυτών των υψομέτρων στην Κρήτη, δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τους αντίστοιχους πεδινούς με ορισμένες ίσως μικρές παραλλαγές στο μεταβολισμό, ώστε να αντέχουν τις συνθήκες των 2.000 m. (!)

Η ερμηνεία και των δύο φαινομένων έχει κοινή βάση: η Κρήτη ξεκίνησε τη νησιωτική της ιστορία σαν πολλά, μικρότερα, χαμηλά και απομονωμένα νησιά, με μέγιστα υψόμετρα όχι πάνω από 500-800 m. Λίγο-πολύ τα νησιά αυτά αντιστοιχούσαν στους σημερινούς ορεινούς της όγκους. Αργότερα ενοποιήθηκαν σε αυτό που σήμερα γνωρίζουμε σαν Κρήτη και το ένα πλέον νησί ανυψώθηκε σταδιακά για τουλάχιστον άλλα 1000 m. Έτσι κέρδισε και σε ύψος, αλλά και σε συνολική έκταση. Τα είδη που κατοικούσαν στα παλιότερα νησιά ήσαν τα μόνα υποψήφια για να εποικίσουν τη νέα γη, σε τρεις διαστάσεις πια, με την άνοδο και των υψομέτρων! Στα πεδινά δεν υπήρχαν εξελικτικές πιέσεις για μεγάλη διαφοροποίηση, οπότε τα τοπικά ενδημικά απλώθηκαν σ' όλη την έκταση του νησιού με αποτέλεσμα να αφθονήσουν, ενώ όσα θέλησαν να εποικίσουν τα ολοένα και αυξανόμενα υψόμετρα, τα περίμενε ο μονόδρομος της αλλαγής. Ανταγωνισμό από άλλα, ήδη προσαρμοσμένα στην υποαλπική ζώνη δεν υπήρχαν (όπως έχουμε παντού αλλού στη χέρσο), οπότε δημιουργήθηκαν δεκάδες ποικιλίες κατάλληλες να ζήσουν σε μεγάλο υψόμετρο.

Επίλογος - Συμπεράσματα Α. η κρητική γη αποτελούσε τις νότιες παρυφές της Αιγαιήδας στα μέσα του Μειοκαίνου (εξ ου και τα παλιά απολιθώματα Πικερμικής πανίδας σε διάφορες θέσεις της μεγαλονήσου), Β. «μεταμορφώθηκε» σε πλήθος μικρών και μεγάλων νησιών, εντελώς απομονωμένων από κάθε ξηρά ή νησί τριγύρω για ολόκληρο το Πλειόκαινο, όπου και αρχίζει να διαμορφώνει μέρος από τη σημερινή πανίδα της.

Γ. Πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια, τα νησιά αυτά, με τον τεκτονισμό που διέπει το νότιο Αιγαίο, μετατράπηκαν σε βουνοκορφές μιας ενιαίας μεγαλονήσου. Σήμερα διακρίνουμε μια πληθώρα ενδημικών μορφών σε κάθε έναν από τους ορεινούς όγκους του νησιού, ενώ στα πεδινά οι μορφές αυτές είναι περισσότερο μπλεγμένες και συχνά περιέχουν μίξεις των παραπάνω ειδών.

Σε γενικές γραμμές η ορεινή κρητική πανίδα προϊόν κυρίως βικαριανιστικών συμβάντων στα πεδινά και ειδικά στις παραλίες κυριαρ μετανάστες (ενεργητικής ή παθητικής διασπο απ ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο (χωρ συμπεριλάβουμε τα ανθρωπόφ ανθρωπόχωρα ε Τα μεγάλα ορεινά υψόμετρα (πάνω από 2.000 μέτρα) της Κρήτης, είναι τα μοναδικά σ ολόκληρη την Ελλάδα και τα νότια Βαλκάνια που δεν φιλοξενούν τα γνώριμα (για τους ζωολόγους) ενδημικά υπολείμματα (relicts) του παρελθόντος. Πρόκειται για βορεόφιλα συνήθως είδη που παγιδεύτηκαν εκεί σε περιόδους αλλαγής του κλίματος προς θερμότερες μέσες τιμές και σε όλες της κορφές των νοτίων Βαλκανίων εξαπλώνονται συγκεκριμένες ομάδες.

Η ζωογεωγραφική διαίρεση του Αιγαίου Τα νησιά Θάσος, Σαμοθράκη, Λήμνος και Αγ. Ευστράτιος συνιστούν μια βόρεια επαρχία. Μια δεύτερη (ανατολική) συνιστούν όλα μαζί τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου μέχρι τη Ρόδο, κυρίως με βάση δραστικές αλλαγές που έχουμε στα ερπετά και πολλά από τα καλύτερα μελετημένα ασπόνδυλα.

Podarcis erhardii Ophisops elegans Η Αιγαιόσαυρα Podarcis erhardii κοινή σε όλο τον υπόλοιπο Αιγαιακό χώρο, αντικαθίσταται με το Ophisops elegans στο ανατολικό Αιγαίο, ζώο μικρασιατικής προέλευσης και κατανομής. Η κοινή οχιά της υπόλοιπης Ελλάδας Vipera ammodytes αντικαθίσταται με τη μικρασιατική Vipera xanthina Vipera ammodytes Vipera xanthina

Οι Κυκλάδες συνιστούν μια κεντρο-αιγαιακή επαρχία, όπως είδαμε με παραδείγματα σε άλλες παραγράφους. Τα μεγάλα (Εύβοια) και μικρότερα δυτικά νησιά ομαδοποιούνται σαν δυτικό Αιγαίο. Η Κρήτη και οι δορυφορικές της νησίδες συνιστούν μια νότια, ικανοποιητικά απομονωμένη επαρχία.

Η Φυτογεωγραφική θεώρηση του Αιγαίου παρουσιάζει αρκετές μικροδιαφορές με την αντίστοιχη των ζωογεωγράφων. Τα Κύθηρα για παράδειγμα, τοποθετούνται ως πιο συναφή με την Κρήτη, ενώ για τους ζωογεωγράφους είναι ένα καθαρά Πελοποννησιακό κομμάτι. Η ανατολική Κρήτη για πολλούς φυτογεωγράφους συγγενεύει χλωριδικά περισσότερο με την Κάρπαθο απ ότι με την κεντρική Κρήτη, γεγονός που δεν αναδεικνύεται από τα ζωολογικά δεδομένα.??

Είναι βέβαιο πως αν ο Δαρβίνος αντί της λαμπρής του εργασίας για τα Galapagos, επισκεπτόταν και μελετούσε το Αιγαίο Αρχιπέλαγος, τα συμπεράσματά του για την εξελικτική διαδικασία θα ήταν ταυτόσημα και πιθανότατα θα είχε καταλήξει σ αυτά με λιγότερο κόπο!