ΕΛΛΗΝII(Α lli~1~~σiaka
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1984 Ε ΛΛΗΝΙΚΑ 7 ΠΑΡΑΔΟ Σ ΙΑΚ Ά (.) ΜΟΤΙΒΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ MOTIBA ΤΕΥΧΟΣ 3ο ΠΕΡΙΟΔΙ Κ Η ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑ ΤΟ Σ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠ Ο ΤΥΠ Ω ΣΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚ Ω Ν ΠΡΟΤΥΠ Ω Ν ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΧΕΙΡ Ο ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΊΌΥ Ε.Ο. Μ. Μ. Ε. Χ. ΚΑΛΛΙτΕΧΝ Ι ΚΗ ΕΠ Ι ΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔ Ι Α: Ά νδρ έ α ς Δ. Ά 1 αω λί' τ ης. Χ ριστί να Ρ ού σση, Πέ γκ υ Ρά πτου - Γ ύφτ ουλ α Κ ΕΙΜΕΝΑ : Γ ιάνν ης Π. Γκ ίκ ας ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΑΤΛΑΝτΙ Σ- Μ. Ι ΙΕ \. \ 11.3ΑΝΙΔΗΣ Το τρίτο τεύχος των <<Ελληνικών Παραδοσιακών Μοτίβων» είναι αφιερωμένο στην ξ υλό γλυπτη λεσβιακή κασέλα. Στην κυριολεξ ία, πρόκ ειται για έ να δειγματολό γιο από επι λο γή διακοσμητικών σχ εδίων και στοιχείων από παλιές ξυλό γλυπτες κασέλες, που αποδίδονται γραμμικά στις σελίδες που ακο λουθούν. Η χρησιμότητα της έ κδοσης ε ίναι φανερή, αφού και ο σημ ερινός τεχνίτης της << κοσμικής >> ξυλογλυπτικής και ο παραyωγός οποιουδήποτε κλάδου της καλλιτεχνικής βιοτ εχνία ς, μπορ ε ί να έχει στη διάθεσή του αυτούσια και αυθε ντικά παραδοσιακά διακοσμητικά μοτίβα, που, ή θα τα επαναλάβει μ έ σα σε ν έ ου ς δικούς του ε υρηματικούς σχηματισμούς ή και θ' αποτελέ σουν αφορμή για το γέννημα νέων ιδεών. ΕΟΜΜΕΧ ΕΛΛ ΗΝΙΚ ΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΜΙΚΡ ΟΜΕΣΑ ΙΩΝ ΜΕ ΤΑ ΠΟΙΗΠΚΩΝ ΕΠΙΧΕ ΙΡΗΣΕΩ Ν Κ Α Ι ΧΕ!ΡΟΤΕΧΝΙΑΣ
Η ΛΕΣΒΙΑΚΗ ΚΑΣΕΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΞΥΛΟΓΆΥΠΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΗΣ. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές της παραδοσιακής λαiκής τέχνης της Λέσβου είναι και οι ξυλόγλυπτες κασέλες, που τα ποικίλα διακοσμητικά τους σχέδια εκφράζουν μια μεγάλη σειρά συμβόλων από ελληνικές. μεταβυζαντινές και λαϊκές παραδόσεις. Δημιουργοί αυτών των ωραίων σκαλισμένων συνθέσεων, στάθηκαν οι Μυτιληνιοί «ταγιαδόροι», οι ανώνυμοι λαϊκοί τεχνίτες της ξυλογλυπτικής. Οι κασέλες φτιάχνονταν και σκαλίζονταν κυρίως σε χωριά της ενδοχώρας της Λέσβου, εκεί όπου υπήρχε και η πρώτη ύλη, το ξύλο. Και, πραγματικά, στο εσωτερικό υπάρχουν δάση από καστανιές, εληές και καρυδιές που το ξύλο τους προσφερόταν για μια γλυπτική καλλιτεχνική επεξεργασία. Τ α χωριά με την ξεχωριστή παράδοση στην ξυλόγλυπτη κασέλα είναι η Αvτισσα, η Γέρας, τα Χύδηρα, η Φτερούντα, αλλά τα πρωτεία και σαν κέντρο διάφορων χειροτεχνικών δραστηριοτήτων, τα κρατάει η ορεινή Αγιάσος όπου κaι σήμερα εξακολουθούν οι σκαλιστάδες να φτιάχνουν κασέλες, που προορίζονται για κείνους που θέλουν να εντάξουν στη σύγχρονη ζωή τους ένα παλαι'ικής καλλιτεχνικής υφής έπιπλο για σημερινή χρήση αλλά και για διακόσμηση ενός χώρου. Οι τωρινοί τεχνίτες της Αγιάσου συvεχίζουν σε επαγγελματική, πια, βάση την ξυλοτεχνία και την ξυλογλυπτική. Δεν συνέβαινε, όμως, το ίδιο και με τους aυθόρμητους τεχνίτες του παλιού καιρού. Κι είναι χαρακτηριστικό πώς πρώτοι σκαλιστάδες στάθηκαν άνθρωποι που όχι μόνο δεν απασχολούνταν αποκλειστικά με την ξυλουργική τέχνη, αλλά ασκούσαν κι αντίθετα επαγγέλματα. Μπορεί να ήσαν, λόγου χάρη, γεωργοί και τσοπάνηδες και μικρομαγαζάτορες, να ήσαν δηλαδή νοικοκυραίοι που θέλανε να φτιάξουνε για το σπίτι 1. Βλ. Βασίλη Πλcηανου, Η Λεσβιακή ΛαΊκή Τέχνη της ξυλόγλυπτης κασέλας, πε:ρ. «Ηώς», αριθ. 6/ 1961, σσ. 39-45. 2. Β. Πλάτανου, ό. π.π. σ. 43 3. Βλ. Χαρίλη, Μπίνου, ΤαγιαδόρQι-Σκαλιστάδε:ς (Λέσβου), περ. <<Ζυγός», Απρίλιος 1965, σσ. 47-56. τους μια κασέλα, που την ομορφαίνανε κι όλος μέ διάφορα κεντίδια, μ ' ολόκληρες συνθέσεις, σκαλισμένες με μαχαίρια και σουγιάδες. Και βάζανε όλο τους το μεράκι και επιστρατεύανε όλη την ευαισθησία τους α υ τοί οι ανώνυμοι σκαλιστάδες, ώστε με aρμονικότητα και ευρηματικότητα αλλά και με πειθαρχία, να τεχνουργήσουν μνήμες και παραδόσεις από τη λαiκή ελ'λf! νική ζωή. Αλλά, κατασκευαστές ξυλόγλυπτων κασελών, ή.ταν και οι σαμαράδες (σαγματοποιοί), που είχαν όλα :rα βασικά εργαλεία της ξυλοτεχνίας, αλλά ταυτόχρονα είχαν και μεγαλύτερη ευχέρεια στο να σκαλίζουν διακοσμητικά σχέδια στο ξύλο, αφού αυτήν την εμπειρία την αποχτήσανε από τα καλλιτεχνικά σκαλίσματα που κάνανε συχνά πάνω στα σαμάρια. Είναι χαρακτηριστικό πως οι τεχνίτες αυτοί δεν δίνανε και μεγάλη σημασία στα «φινιρίσματα» των πλευρών της κασέλας. Ολη τους την προσοχή την εντοπίζανε στο λεπτοδου λεμένο σκάλισμα. Οι σαμαράδες δουλεύανε με παραγγελίες και μείνανε κι αυτοί ανώνυμοι, εκτός από σπόνιες εξαιρέσεις. Η κασέλα για το παλιό λεσβιακό σπίτι ήταν, - για τους διαδρόμους ή το καθιστικό - ένα έπιπλο χρήσιμο και λειτουργικό, αφού μέσα σ ' αυτήν τοποθετούσανε κυρίως διάφορα είδη ρουχισμού, καμιά φορά όμως βάζανε και καρπούς (σύκα, καρύδια, κ : ά. ). Παράλληλα, η κασέλα με τα σκαλιστά της σχέδια στην μπροστινή επιφάνεια, ή και στις πλα"ινές μπάντες, αποτελούσε κι ένα στολίδι για το νοικοκυριό. Η πρακτική αναγκαιότητα συνδυασμένη με τη λαϊκή αισθητική αντίληψη. Η κασέλα στη Λέσβο έχει διάφορες ονομασίες : μπαγούλο, μπαούλο, σιντούτσ ', σεντούκι, κανίτσ ', μπρουκάλ ', σ ' νουπάρ ' σμα. Αξίζει να παραθέσουμε ενδιαφέρουσες μαρτυρίες για την προέλευση μερικών απ' αυτ,ές τις ονομασίες 1 : - «Κανίτσ '» λέγεται η κασέλα από τούτο το έθιμο : Οταν ο γαμπρός τις παραμονές του γάμου του ή μετά απ ' αυτόν, κουβάλαγε τα πράγματά του στο σπίτι της νύφης, αυτά τα λέγανε «κανίτσια» δηλαδή δώρα. Το σπουδαιότερο απ ' τα κανίτσια ήταν η κασέλα που είχε μέσα τις καλές φορεσιές του γαμπρού και τα εσώρούχά του. Ετσι, συνηθίστηκε να λέγεται και η κασέλα «κανίτσ '»,δηλαδή δώρο. - «Προυκάλ '» λέγεται η κασέλα απ' αυτό το έθιμο : «Προυκάλια» ή «Τραταμέντο» λέγονται τα δώρα που κάνανε στη νύφη. Ανάμεσα σ ' αυτά ήτανε και η κασέλα, που λογαριαζόταν από τα πιο ακριβά και ξεχωριστά «προ υ κάλια»-δώρα. Η κασέλα, ήταν, ας πούμε, και μια ένδειξη «κοινωνικής» στάθμης και οικονομικής διάκρισης, με τα μέτρα της εποχής. - «Σ'νουπάρ ' σμα», τέλος, ονομάζεται η κασέλα απ ' αυτή τη συνήθεια: «Σ ' νουπαρίσματα» λέγονται σε πολλά χωριά της Λέσβου τα 2
πράγμαια που μεταφέρονται τους (:)ερινούς μήνες απ' το χωριό στην εξοχή, στο εξοχικό σπίτι. Ανάμεσα στα σνουπαρίσματα, ήταν φυσικά και η κασέλα, που ι::ίχε μέσα τις φορεσιές της φαμελιάς. Η λέξη «σ' νουπάρισμα» προέρχεται απ ' το «συνεπαίρνω», παίρνω μαζί μου, κουβαλάω. Αλλά αυτά αφορούν το λεσβιακό γλωσσικό ιδίωμα, που από λαογραφική πλευρά είναι ιδιαίτερα αξιερεύνητο. Εκείνα τα στοιχεία που προσδίνουν στην κασέλα το νόημα έργου λαϊκής τέχνης, είναι, φυσικά, σι ανάγλυφες ξυλόγλυπτες παραστάσεις της, που σε τελευταία ανάλυση εκφράζουν - κι αυτές - το συναισθηματικό και πολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων του νησιού σε περασμένες δύσκολες εποχές. ~ Τα λεπτοδουλεμένα ξυλόγλυπtα κεντiδια της λεσβιακής κασέλας, εκφράζουν, μέσα σε λιτά διακοσμητικά σύνολα, τον ψυχισμό του λαϊκού μάστορα, την παράδοση που κουβαλάει αιώνές μέσα του και την αποτυπώνει με παραστατικά σύμβολα, με μια φράση εκφράζουν την αναπτυγμένη διανοητική στάθμη του λαού. Και είναι χαρακτηριστικό πως ο λαϊκός τεχνίτης ποτέ δεν επαναλάμβανε τις ίδιες παραστάσεις στις κασέλες που έφτιαχνε. Κάθε κασέλα έχει ιδιαίτερη ξυλόγλυπτη σύνθεση και, έτσι, το απλό αυτό παραδοσιακό έπιπλο έχει τη μοναδικότητα ενός λαϊκού έργου τέχνης. Ακόμα, αξιοπρόσεχτο, αλλά πολύ φυσικό, είναι πως άλλα σχέδια χρησιμοποιούσαν οι βουvήσιοι τεχνίτες, Χυδηριώτες, Μεσοτοπίτες, Α γρίτες, Α γιασώτες, κι άλλα οι Πλωμαρίτες και οι Καλλονιάτες, που είναι θαλασσινοί και καμπίσιοι 2 Τέλος, έχει επισημανθεί πως οι ξυλόγλυπτες παραστάσεις των λεσβιακών κασελών έχουν ομοιότητα με τα λεσβιακά κεντήματα, με τα χαρακτηριστικά «δετά» τελειώματά τουςκαι το κλασικό κυπαρισσάκι3. Η θεματολογία των ξυλόγλυπτων διακοσμήσεων της κασέλας καλύπτει ένα ενδιαφέρον ρεπερτόριο: εκκλησιές και μοναστήρια, κάστρα και σπίτια, πουλιά και δικέφαλους αετούς, γλάστρες, κυπαρίσσια, άνθη, ήλιους, σταυρούς και φεγγάρια, κλήματα, βάγιες και βάτοι κ. ά. Και το καθένα απ ' αυτά τα διακοσμητικά στοιχεία- που σαν πρότυπα aπαντιούνται και σ ' άλλες περιοχές της Ελλάδαςέχει και μια συμβολικότητα. Ο Δικέφαλος Αετός, βέβαια, θυμίζει Βυζάντιο, θυμίζει τον ελληνισμό της ακμής και της δύναμης, ξυπνάει εθνικά οράματα. Το κυπαρίσσι συμβολίζει την αγέραστη ζωή, την αιωνιότητα, ο ήλιος τη μέρα, το φεγγάρι τη νύχτα, τα πουλιά και τα λουλούδια, τη χαρά και την ευτυχία, κι όταν το πουλί κρατάει με το ράμφος του ένα κλαράκι ελιάς, τότε έχουμε το σύμβολο της ειρήνης. Η σκαλισμένη στην κασέλα ε_κκλησιά συμβολίζει την πίστη, η παράσταση σπιτιού εκφράζει :το στέριωμα του νοικοκυριού. Βλέπουμε, λοιπόν, πως οι εμπνεύσεις του λαϊκού ξυλογλύπτη της Λέσβου ξεκινάνε είτε από εθνικές αναμνήσεις είτε από τις καθημερινές εικόνες της ζωής (φυτικό και ζωϊκό βασίλειο, εντυπωσιακά κτίσματα του χωριού όπως είναι η εκκλησία ή ένα μεγάλο σπίτι, φυσικά φαινόμενα - ήλιος, άστρα, φεγγάρι κλπ.). Αλλωστε απ' αυτήν την ίδια την aστέρευτη πηγή (εθνικές παρaδόσεις, λαι'κός βίος, φυσικό περιβάλλον) αντλήσανε τα θέματά τους και εμπνευστήκανε πληθώρα διακοσμητικών - συμβολικών παραστάσεων και οι τεχνίτες των διάφορων άλλων κατηγοριών των παραδοσιακών ελληνικών λαϊκών τεχνών. Η χρήοη της κασέλας σταματάει μετά τον δε. ύτερο παγκόσμιο πόλεμο και γίνεται <<μόδα», αργότερα, για διακοσμητικούς σκοπούς και οι παλιές λεσβιακές ξυλόγλυπτες κασέλες, όσες σωθήκανε, βρίσκονται σε κάποιες συλλογές, σε μουσεία ή σε σπίτια, για να θυμίζουν μερικές απ' τις πιο ευτυχισμένες στιγμές της παραδοσιακής ελληνικής ξυλογλυπτικής τέ- χνης, που δίκαια της θαυμάζουν οι ειδικοί και τις μελετάνε. Ωστόσο η τέχνη της ξυλόγλυπτης κασέλας - όπως και σε μερικά άλλα μέρη της Ελλάδας - δεν έσβησε κι απ' τη Μυτιλήνη. Και οι σημερινοί ταγιαδόροι της Αγιάσου, πατώντας γερά στην τοπική λεσβιακή τους παράδοση, εξακολουθούν να σκαλίζουν το ξύλο για να μας θυμίζουν πως και ένα θεωρούμενο παράτ,αιρο οικιακής χρήσης λαϊκό έπιπλο, όπως η κασέλα, μπορεί κάλλιστα να έχει την πρακτική - συνάμα και τη διακοσμητική - θέση του και σ' ένα σύγχρονο σπίτι. Κι εδώ έχουμε την καλώς εννοούμενη «παράδοση» που δεν είναι οπισθοδρόμηση αλλά φυσιολογικό «πέρασμα» απ' το χθές και το σήμερα, στο αύριο. Γ.Π.Γ. 3