ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ 9 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ

ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ 9 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ 9.1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ Η κοινωνική ένταξη ή επανένταξη αποτελεί βασικό κοµµάτι της θεραπευτικής διαδικασίας σε όλα τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Ευρωπαϊκό Σχέδιο ράσης 2009-2012 προωθεί την αύξηση της διαθεσιµότητας των προγραµµάτων κοινωνικής επανένταξης και της προσβασιµότητας σε αυτά. Παραδοσιακά, η κοινωνική επανένταξη ακολουθούσε τη θεραπεία. Παρ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη πραγµατοποιούνται παρεµβάσεις κοινωνικής επανένταξης σε κάθε στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας. Στην Ελλάδα, η κοινωνική επανένταξη έπεται της διαδικασίας απεξάρτησης και αποτελεί το τελευταίο αλλά αναπόσπαστο κοµµάτι της θεραπευτικής διαδικασίας. Τα τελευταία χρόνια δίνεται ολοένα και µεγαλύτερη έµφαση στην παροχή υπηρεσιών τέτοιου τύπου. Υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης παρέχονται από το σύνολο των θεραπευτικών προγραµµάτων για χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών είτε στο τελευταίο στάδιο µιας ενιαίας θεραπευτικής διαδικασίας είτε σε εξειδικευµένες δοµές κοινωνικής επανένταξης. Το 2008 έστειλαν στοιχεία 21 Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης. Από αυτά, δεκαέξι (16) ανήκουν στο, ένα (1) στον ΟΚΑΝΑ, τρία (3) στο Πρόγραµµα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ του Ψυχιατρικού Νοσοκοµείου Αττικής (ΨΝΑ) και ένα (1) στα θεραπευτικά προγράµµατα του Ψυχιατρικού Νοσοκοµείου Θεσσαλονίκης (ΨΝΘ) (Πίνακας 9.1). Η προγραµµατισµένη διάρκεια των προγραµµάτων κυµαίνεται από έξι µέχρι είκοσι τέσσερις µήνες (τρία στα τέσσερα προγράµµατα ποσοστό 76,2% έχουν διάρκεια ενός χρόνου). Πίνακας 9.1: υναµικότητα και αριθµός µελών των Κέντρων Κοινωνικής Επανένταξης (2008) Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης υναµικότητα Αριθµός µελών Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΙΘΑΚΗ 45 86 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΣΤΡΟΦΗ 30 20 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 42 86 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΙΑΒΑΣΗ, πρωινό 33 44 Θεραπευτικό Πρόγραµµα 18 ΑΝΩ (Α ) 65 59 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΞΟ ΟΣ 30 69 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΝΟΣΤΟΣ 50 73 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΞΕΛΙΞΙΣ 13 7 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΑΡΙΑ ΝΗ 40 37 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΙΑΒΑΣΗ, βραδινό 21 42 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΓΕΦΥΡΑ 30 16 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΝ ΡΑΣΕΙ 30 27 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΠΙΛΟΤΟΣ 15 24 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΞΑΝΤΑΣ 15 8 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΟΞΥΓΟΝΟ 10 12 Θεραπευτικό Πρόγραµµα 18 ΑΝΩ (Β ) 60 132 Θεραπευτικό Πρόγραµµα 18 ΑΝΩ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΩΝ 30 39 Θεραπευτικό Πρόγραµµα 18 ΑΝΩ (ΨΝΘ) 60 27 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΑΝΑ ΥΣΗ 10 1 Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΑΝΟΙΧΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΟΜΗ 10 9 Μεταθεραπευτική παρακολούθηση Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΑΡΙΑ ΝΗ 20 2 Σύνολο 659 820 ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ, 2009. 129

Η συνολική δυναµικότητα σε θέσεις των αντίστοιχων εξειδικευµένων δοµών είναι 659 άτοµα. Ο συγκεκριµένος αριθµός αναφέρεται στο σύνολο των ατόµων που µπορεί να εξυπηρετήσει η µονάδα ανά µήνα. Σε σύγκριση µε το έτος 2006 σηµειώθηκε µείωση των προσφερόµενων θέσεων, της τάξης του 15,94%, παρά τη δηµιουργία τεσσάρων (4) νέων δοµών (ΑΡΙΑ ΝΗ Κέντρο Κοινωνικής Επανένταξης Συµβουλευτικής Οµάδας Εφήβων, ΑΝΑ ΥΣΗ και Ανοιχτή Θεραπευτική οµή Θεσσαλονίκης του, καθώς και Κοινωνική Επανένταξη Γυναικών και Μητέρων Εξαρτηµένων του 18 ΑΝΩ. Με βάση τα στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ, στη διάρκεια του 2008 δέχτηκαν υπηρεσίες σε εξειδικευµένες δοµές επανένταξης συνολικά 820 άτοµα, σηµειώνοντας µια µικρή αύξηση της τάξης του 3,27% σε σχέση µε το 2006 (794 άτοµα). 9.1.1 Εκπαίδευση και επαγγελµατική κατάρτιση Βασικός στόχος των παρεµβάσεων κοινωνικής επανένταξης είναι η παροχή σχολικής εκπαίδευσης και η επαγγελµατική αποκατάσταση. Η κάλυψη εκπαιδευτικών ελλείψεων και η επαγγελµατική κατάρτιση αυξάνουν τις πιθανότητες ένταξης στην αγορά εργασίας. Σήµερα λειτουργούν 19 δοµές παροχής δυνατότητας σχολικής εκπαίδευσης. Από αυτές οι 14 παρέχουν εκπαίδευση εντός του ιδίου φορέα, ενώ 5 παραπέµπουν τους χρήστες σε άλλο φορέα. Κατά τη σχολική περίοδο 2007-2008 συνολικά 478 άτοµα παρακολούθησαν τις παραπάνω δοµές εκπαίδευσης (αφορά 14 από τις 19 δοµές, καθώς πέντε από αυτές δεν έδωσαν σχετικά στοιχεία). Κύριος στόχος των συγκεκριµένων προγραµµάτων είναι η προετοιµασία των συµµετεχόντων προκειµένου να λάβουν µέρος σε εξετάσεις και να επιτύχουν την κατοχύρωση των τυπικών τους προσόντων. Το 2008 πέτυχαν σε προαγωγικές / απολυτήριες εξετάσεις 69 άτοµα (στοιχεία για τις 14 από τις 19 δοµές). Υπηρεσίες επαγγελµατικής κατάρτισης είτε σε απεξαρτηµένα άτοµα είτε σε θεραπευόµενους χρήστες που βρίσκονται στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης παρέχονται από 18 φορείς, εννέα εκ των οποίων προσφέρουν τις συγκεκριµένες υπηρεσίες εντός του φορέα. Οι υπόλοιποι εννέα παραπέµπουν τους χρήστες σε άλλες δοµές. Το 2008, σε 10 από τις 18 δοµές που έδωσαν στοιχεία, συµµετείχαν σε προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης 112 άτοµα. Στις Συνοδευτικές Υποστηρικτικές Υπηρεσίες περιλαµβάνονται η ενηµέρωση και κινητοποίηση για συµµετοχή στο πρόγραµµα, ο επαγγελµατικός προσανατολισµός, η ψυχολογική υποστήριξη για ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης και η συµβουλευτική για την ενίσχυση κοινωνικών δεξιοτήτων επικοινωνίας και συναλλαγής µε υπηρεσίες, εργοδότες και γενικότερα τον εργασιακό χώρο. Ειδικότερα, από τον Ιανουάριο του 2007 ως το Μάιο του 2008 τα Εξειδικευµένα Κέντρα Κοινωνικής και Επαγγελµατικής Κατάρτισης (ΕΚΚΕΕ) του ΟΚΑΝΑ σχεδίασαν και υλοποίησαν 20 διαφορετικά αντικείµενα κατάρτισης στο πλαίσιο του υποέργου «Ολοκληρωµένες παρεµβάσεις υπέρ ειδικών µειονεκτουσών οµάδων (άτοµα µε αναπηρίες και πρώην χρήστες ουσιών)» σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Επίσης, στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράµµατος «Απασχόληση και επαγγελµατική κατάρτιση» πραγµατοποιήθηκαν και ολοκληρώθηκαν µέσα στο 2008 τα Σχέδια ράσης ΙΡΙ Α στην Αττική και ΙΑΣΩΝ στη Θεσσαλονίκη, παρέχοντας δράσεις παροχής Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών σε συνολικά 450 απεξαρτηµένα ή υπό εξάρτηση άτοµα. 1 1 Στοιχεία από την ιστοσελίδα του ΟΚΑΝΑ. 130

Προγράµµατα προκατάρτισης, κατάρτισης και συνοδευτικών υπηρεσιών για µέλη και αποφοίτους θεραπευτικών προγραµµάτων πραγµατοποιήθηκαν και στα δύο Εξειδικευµένα Κέντρα Κοινωνικής και Επαγγελµατικής Κατάρτισης (ΕΚΚΕΕ) του, µε έδρα την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και παραρτήµατα στη Λάρισα και στο Ηράκλειο Κρήτης. 2 Κατά το έτος αναφοράς λειτούργησαν 15 Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης του στην Αθήνα, στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα, στο Βόλο, στην Πάτρα και στο Ηράκλειο Κρήτης µε στόχο την ενίσχυση της εργασιακής επανένταξης των πρώην χρηστών. Τα κέντρα αυτά παρέχουν υπηρεσίες: α. συµβουλευτικής, κινητοποίησης και υποστήριξης σε θέµατα σπουδών και β. επαγγελµατικού προσανατολισµού, συµβουλευτικής σε εργασιακά θέµατα και στήριξης στην αγορά εργασίας. Το 2008 δέχτηκαν τις παραπάνω υπηρεσίες του 527 άτοµα (499 το 2007). 3 9.1.2 Εργασιακή απασχόληση Ο Οργανισµός Απασχόλησης Εργατικού υναµικού (ΟΑΕ ) συνέχισε και το 2008 την υλοποίηση ειδικών επιδοτούµενων προγραµµάτων νέων θέσεων εργασίας και νέων ελεύθερων επαγγελµατιών µε στόχο την ένταξη στην αγορά εργασίας ευπαθών πληθυσµιακών οµάδων. Σύµφωνα µε τα σχετικά στοιχεία, ο συνολικός αριθµός των συµµετεχόντων κατά το έτος αναφοράς στα συγκεκριµένα προγράµµατα ήταν 110 απεξαρτηµένα ή υπό απεξάρτηση άτοµα. Εξήντα από αυτά ( ποσοστό 54,55%) απασχολήθηκαν σε θέσεις ιδιωτικού τοµέα, ενώ τα υπόλοιπα (ποσοστό 45,45%) διευκολύνθηκαν προκειµένου να δηµιουργήσουν δική τους επιχείρηση. Συγκρίνοντας τα παραπάνω στοιχεία µε τα αντίστοιχα του 2006, ο αριθµός των πρώην χρηστών που επωφελήθηκαν από τα συγκεκριµένα προγράµµατα µειώθηκε στο µισό (220 άτοµα το 2006). Ενώ το 2006 είχε ανατραπεί η τάση µείωσης η οποία είχε παρατηρηθεί από το 2000 ως το 2005, το 2008 σηµειώνεται και πάλι µείωση του αριθµού των συµµετεχόντων στα προγράµ- µατα απασχόλησης του ΟΑΕ για ευπαθείς οµάδες (Γράφηµα 9.1). Γράφηµα 9.1: Αριθµός απεξαρτηµένων ατόµων που συµµετείχαν σε προγράµµατα απασχόλησης ΟΑΕ (2000-2008) Σύµφωνα µε τα στοιχεία από τα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης, το 56,26% των ατόµων ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ. Στοιχεία: ΟΑΕ, 2009. που δέχτηκαν υπηρεσίες σε εξειδικευµένες δοµές επανένταξης το 2008 εργάζονταν ήδη µε την έναρξη του έτους αναφοράς και το 43,74% εξασφάλισαν εργασιακή απασχόληση κατά τη διάρκεια του έτους. Η πλειονότητα των δοµών επανένταξης θεωρεί ως προϋπόθεση την εξασφάλιση σταθερής εργασιακής απασχόλησης σε συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα για την παραµονή στο πρόγραµµα. Αυτό 2 Στοιχεία από τον απολογισµό του, 2008. 3 Στοιχεία από τον απολογισµό του, 2008. 131

πρέπει να επιτευχθεί κατά το πρώτο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης, δηλαδή τους πρώτους τρεις µήνες, που είναι και το στάδιο σταθεροποίησης. 9.1.3 Άλλες παρεχόµενες υπηρεσίες Υπηρεσίες υποστήριξης και φροντίδας Η παροχή συνοδευτικών υποστηρικτικών υπηρεσιών ενισχύει την αποτελεσµατικότητα των παρεµβάσεων κοινωνικής επανένταξης, αφού στη φάση αυτή ο απεξαρτηµένος θεωρείται ότι βρίσκεται ακόµα στη θεραπευτική διαδικασία και εποµένως η υποτροπή είναι ένας ρεαλιστικός κίνδυνος. Για την πληρέστερη κάλυψη των αναγκών των πρώην εξαρτηµένων στο κρίσιµο αυτό στάδιο της διαδικασίας απεξάρτησης, οι δοµές επανένταξης παρέχουν ατοµικές και οµαδικές συνεδρίες ψυχολογικής στήριξης, ανάπτυξης προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων, ενδυνάµωσης των σχέσεων µε την οικογένεια, βελτίωσης της σωµατικής υγείας, καθώς και οµάδες δηµιουργικής απασχόλησης. Συνοδευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες παρείχαν 16 από τα 21 Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης, ενώ υπηρεσίες συµβουλευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης παρείχε το σύνολο των κέντρων. Νοµικές υπηρεσίες Οι νοµικές εκκρεµότητες µπορούν να ανακόψουν την πρόοδο της θεραπευτικής διαδικασίας ή και να τη σταµατήσουν εντελώς (σε περίπτωση φυλάκισης). Για το λόγο αυτό, στα υπό απεξάρτηση άτοµα που έχουν νοµικές εκκρεµότητες παρέχεται από τα ίδια τα προγράµµατα νοµική συµβουλευτική και υποστήριξη ή παρουσία σε δίκη. Επιπλέον νοµικές υπηρεσίες παρέχονται ακόµη και σε άτοµα που έχουν ολοκληρώσει την παρακολούθηση του προγράµµατος. Με βάση τα στοιχεία των Κέντρων Κοινωνικής Επανένταξης, κατά τη διάρκεια του 2008 προσφέρθηκαν νοµικές υπηρεσίες σε συνολικά 120 άτοµα (σε 143 άτοµα το 2006). Στο ίδιο πλαίσιο το και ο ΟΚΑΝΑ λειτουργούν υπηρεσία νοµικής υποστήριξης σε συνεργασία µε τους δικηγορικούς συλλόγους της χώρας. Το 2008 η νοµική υπηρεσία του ΟΚΑΝΑ παρείχε νοµική βοήθεια σε συνολικά 417 µέλη των θεραπευτικών του µονάδων (655 άτοµα το 2006). Στεγαστική βοήθεια Η πλειοψηφία των Κέντρων Κοινωνικής Επανένταξης παρέχει τη δυνατότητα διαµονής σε θεραπευοµένους. ιαθέτει ξενώνες για άτοµα που βρίσκονται και ζουν στην επαρχία ή στερούνται οικογενειακής υποστήριξης. Επίσης, δωρεάν στέγαση µε διαµονή σε ξενοδοχεία προσφέρεται από τον ΟΚΑΝΑ για τους θεραπευοµένους των µονάδων υποκατάστασης σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη για όσο διάστηµα κριθεί απαραίτητο. Συνολικά, 155 άτοµα φιλοξενήθηκαν στους συγκεκριµένους χώρους κατά τη διάρκεια του 2008. Υπηρεσίες µεταθεραπευτικής φροντίδας Μεταθεραπευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες (follow-up) παρέχονται στα άτοµα που ολοκληρώνουν την παρακολούθηση της αντίστοιχης φάσης από το σύνολο των Κέντρων Κοινωνικής Επα- 132

νένταξης. Οι υπηρεσίες αυτές, διάρκειας 6-24 µηνών, παρέχουν στον θεραπευόµενο τη δυνατότητα να βιώσει σταδιακά την αποδέσµευση από το θεραπευτικό πλαίσιο, να προσαρµοστεί στη νέα πραγ- µατικότητα και να σταθεροποιήσει την αλλαγή που επιτεύχθηκε στη ζωή του. 9.1.4 Στοιχεία έκβασης Στο Γράφηµα 9.2 παρουσιάζονται οι λόγοι εξόδου από τα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης κατά τη χρονική περίοδο 2005-2008 (στοιχεία για το έτος 2007 δεν είναι διαθέσιµα). Ο κυριότερος λόγος αποχώρησης από τις δοµές αυτές είναι η ολοκλήρωση της παρακολούθησης του προγράµµατος (σε ποσοστό 67,9% για το 2008). Σηµαντικά χαµηλότερα είναι τα ποσοστά των ατόµων που διακόπτουν πρόωρα είτε λόγω αποποµπής (17,6%) είτε λόγω οικειοθελούς αποχώρησης (14,3%) είτε για άλλο λόγο (0,14%). Σηµαντικές αλλαγές όσον αφορά τους λόγους εξόδου από τα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης δεν παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια. Φαίνεται ότι τα άτοµα που έχουν φθάσει µέχρι αυτό το στάδιο της απεξάρτησης δύσκολα εγκαταλείπουν τη θεραπευτική διαδικασία σε σύγκριση µε τα αντίστοιχα αποτελέσµατα της έκβασης που αφορούν την κυρίως θεραπευτική φάση (βλ. Κεφάλαιο 5). Πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου είναι η αποποµπή από το πρόγραµµα λόγω παραβίασης του κανονισµού του. Γράφηµα 9.2. Λόγοι εξόδου από τα Κέντρα Κοινωνικής Επανένταξης (2005-2008) ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ 2009. 9.2 ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΧΡΗΣΤΕΣ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ / ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ 9.2.1 Εισαγωγή Σύµφωνα µε τη νοµοθεσία προβλέπεται η υλοποίηση παρεµβάσεων µείωσης της ζήτησης, οι οποίες απευθύνονται σε χρήστες που έχουν εµπλακεί µε το νόµο (παραβάτες, εγκλείστους και αποφυλακισµένους). Στο Εθνικό Σχέδιο ράσης για τα Ναρκωτικά (2008-2012) αναφέρονται επίσης οι στόχοι ανάπτυξης των παρεµβάσεων αυτών, οι οποίοι αφορούν: 133

την ανάπτυξη ολοκληρωµένων παρεµβάσεων συµβουλευτικής υποστήριξης και απεξάρτησης στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήµατος τη δηµιουργία ολοκληρωµένων πολυφασικών προγραµµάτων, εντός και εκτός της φυλακής, ώστε να εξασφαλίζεται η συνέχεια της φροντίδας και η πλήρης αντιµετώπιση των προβληµάτων την ανάπτυξη προγραµµάτων υποκατάστασης στις φυλακές την αύξηση της διαθεσιµότητας υπηρεσιών συµβουλευτικής και ψυχικής απεξάρτησης, µε τη γεωγραφική επέκταση των προγραµµάτων τη βελτίωση της υποδοµής, της ποιότητας και της αποτελεσµατικότητας των δοµών που λειτουργούν σήµερα την υποστήριξη της κοινωνικής επανένταξης χρηστών µε ιστορικό φυλάκισης, ώστε να εξασφαλιστεί η πρόληψη υποτροπής, τόσο της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών όσο και της παραβατικότητας Για τις παρεµβάσεις στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήµατος, εντός και εκτός φυλακής, το ΕΚΤΕΠΝ εκπόνησε το 2009 νέο ερωτηµατολόγιο, µε το οποίο συνέλεξε στοιχεία από τους φορείς που τις υλοποιούν. 9.2.2 Παρεµβάσεις στις φυλακές Ο µεγάλος αριθµός χρηστών µέσα στις φυλακές επιβάλλει τη δηµιουργία, την υλοποίηση και τη στήριξη παρεµβάσεων, θεραπευτικών και µείωσης της βλάβης, µέσα σε αυτές. Ωστόσο, η θεραπεία στις φυλακές στηρίζεται κυρίως σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, ενώ η µείωση της βλάβης εξαντλείται σε ενηµερωτικές συναντήσεις και έντυπο υλικό. Στον τοµέα της θεραπείας, εδώ και αρκετά χρόνια, παραµένει ένα δηµόσιο θεραπευτικό πρόγραµµα για χρήστες κρατουµένους: το Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικοµανών Κρατουµένων (ΚΑΤΚ) στον Ελεώνα Θηβών. Θεραπεία παρέχεται επίσης µέσω των θεραπευτικών κοινοτήτων του Προγράµµατος ΕΝ ΡΑΣΕΙ στις γυναικείες και στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού. Ψυχοκοινωνική υποστήριξη και συµβουλευτική παρέχουν το 18 ΑΝΩ και το σε διάφορες φυλακές της χώρας. Θεραπεία Το Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικοµανών Κρατουµένων (ΚΑΤΚ) στον Ελεώνα Θηβών εµπίπτει στην αρµοδιότητα του Υπουργείου ικαιοσύνης και λειτουργεί σε ειδικούς χώρους εκτός των συµβατικών σωφρονιστικών ιδρυµάτων. Στη διάρκεια του 2008 συνολικά 83 άτοµα παρακολούθησαν την κυρίως θεραπευτική φάση του προγράµµατος και 12 άτοµα τη φάση της κοινωνικής επανένταξης, στα οποία παρασχέθηκαν κυρίως υπηρεσίες ενηµέρωσης και ψυχολογικής υποστήριξης. Τα αντίστοιχα αριθµητικά στοιχεία για τα έτη 2006 και 2005 έχουν ως ακολούθως: Το 2006 παρακολούθησαν την κυρίως θεραπευτική φάση του προγράµµατος 91 άτοµα και 9 άτοµα τη φάση της κοινωνικής επανένταξης, ενώ το 2005 παρακολούθησαν την κάθε φάση του προγράµµατος 106 και 6 άτοµα, αντίστοιχα. Συγκρίνοντας τα αριθµητικά στοιχεία των τριών αυτών ετών (2005, 2006 και 2008), παρατηρούµε µείωση του αριθµού των ατόµων που παρακολούθησαν την κυρίως φάση θεραπείας (2005: 105 άτοµα, 2006: 91 άτοµα, 2008: 83 άτοµα) και µικρή αύ- 134

ξηση του αριθµού των ατόµων που παρακολούθησαν τη φάση κοινωνικής επανένταξης (2005: 6 άτοµα, 2006: 9 άτοµα, 2008: 12 άτοµα). Ο αριθµός των εργαζοµένων στο ΚΑΤΚ κατά το έτος αναφοράς ήταν 79 άτοµα, εκ των οποίων ποσοστό 79,7% αποτελούν διοικητικό προσωπικό και προσωπικό φύλαξης και 20,2% θεραπευτικό προσωπικό διαφόρων ειδικοτήτων (ιατροί, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί και νοσηλευτές). Επιπλέον, σύµφωνα µε τα στοιχεία, η εκπαίδευση του προσωπικού θεωρείται ελλιπής, διότι περιορίζεται στην περιστασιακή παρακολούθηση διαλέξεων. Στις θεραπευτικές κοινότητες του Προγράµµατος ΕΝ ΡΑΣΕΙ στις γυναικείες και στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στην ατοµική συµβουλευτική, την οµαδική θεραπεία και στις οµάδες αντιπαράθεσης. Επιπλέον, παρέχονται υπηρεσίες ψυχιατρικής βοήθειας, εκπαίδευσης και επαγγελµατικού προσανατολισµού. Το 2008 παρακολούθησαν την κυρίως θεραπευτική φάση του προγράµµατος στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού 50 κρατούµενες. Ο ίδιος αριθµός γυναικών (50) παρακολούθησε το πρόγραµµα και το 2006, ενώ το 2005 παρακολούθησαν τη θεραπευτική φάση του προγράµµατος 41 άτοµα, αριθµός µικρότερος σε σύγκριση µε το 2006 και το 2008. Με την ευθύνη του Προγράµµατος ΕΝ ΡΑΣΕΙ λειτούργησε το 2008 µία επιπλέον θεραπευτική κοινότητα στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού, την οποία παρακολούθησαν 20 κρατούµενοι. Ψυχοκοινωνική στήριξη Η λειτουργία υποστηρικτικών παρεµβάσεων για τους χρήστες οι οποίοι τελούν υπό κράτηση αποτελεί τη βασική δράση ανταπόκρισης στις εξειδικευµένες ανάγκες της συγκεκριµένης οµάδας. Οκτώ προγράµµατα πραγµατοποίησαν το 2008 υποστηρικτικές παρεµβάσεις στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήµατος, επτά προγράµµατα του και ένα της Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ. Τα προγράµµατα αυτά είναι τα εξής: 1. ΣΤΡΟΦΗ 2. MOSAIC 3. ΟΞΥΓΟΝΟ 4. ΑΡΙΑ ΝΗ 5. ΠΙΛΟΤΟΣ 6. ΕΝ ΡΑΣΕΙ 7. Μονάδα Συµβουλευτικής Κρατουµένων Θεσσαλονίκης 8. Πρόγραµµα Φυλακών 18 ΑΝΩ Οι υποστηρικτικές παρεµβάσεις αφορούσαν οµάδες ενηµέρωσης, ευαισθητοποίησης και υποστήριξης κρατουµένων και πραγµατοποιήθηκαν το 2008 σε δεκαέξι (16) σωφρονιστικά καταστή- µατα και στο Κρατητήριο Αλλοδαπών (Πίνακας 9.2). Η παρέµβαση αυτή, σε σύγκριση µε τα προηγούµενα χρόνια, συνεχώς διευρύνεται. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι το 2004 λειτούργησαν προγράµµατα υποστήριξης σε δέκα φυλακές, το 2005 σε δώδεκα και το 2006 σε δεκαπέντε. 135

Πίνακας 9.2: Φυλακές µε προγράµµατα υποστήριξης κρατουµένων χρηστών (2008) ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ Για νέους Ειδικό Κατάστηµα Κράτησης Νέων Αυλώνα Σωφρονιστικό Κατάστηµα Ανηλίκων Κασσαβέτειας Βόλου Ίδρυµα Αγωγής Ανηλίκων Βόλου Για ενήλικες ικαστικές Φυλακές Κορυδαλλού Ψυχιατρείο Κρατουµένων Κορυδαλλού Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού Κλειστή Φυλακή Αγίου Στεφάνου Αχαΐας Σωφρονιστικό Κατάστηµα Ενηλίκων Κασσαβέτειας Βόλου ικαστικές Φυλακές ιαβατών,θεσσαλονίκης Στρατιωτικές Φυλακές ιαβατών Θεσσαλονίκης ικαστική Φυλακή Κοµοτηνής Αγροτική Φυλακή Κασσάνδρας Σύµφωνα µε τα διαθέσιµα στοιχεία, για την εµβέλεια των προγραµµάτων κατά το έτος αναφοράς, ο συνολικός αριθµός των ατόµων που συµµετείχαν στις οµάδες υποστήριξης ανέρχεται στα 1.480. Συγκεκριµένα, 1.199 άτοµα (121 σε φυλακές ανηλίκων και 1.078 σε φυλακές ενηλίκων και στο Κρατητήριο Αλλοδαπών) συµµετείχαν στις οµάδες υποστήριξης που οργάνωσε το, σηµειώνοντας αύξηση 22,6% στον αριθµό των αποδεκτών σε σύγκριση µε το 2006 (978 άτοµα). Όσον αφορά τα προγράµµατα υποστήριξης της Μονάδας Απεξάρτησης Τοξικοµανών 18 ΑΝΩ, το 2008 συµµετείχαν σε αυτά 281 έγκλειστοι χρήστες, αριθµός ελάχιστα µειωµένος σε σχέση µε το 2006 (296 άτοµα). ικαστικές Φυλακές Νεάπολης Κρήτης Κλειστή Φυλακή Νέας Αλικαρνασσού Κρήτης ικαστική Φυλακή Χανίων Ένταξη σε θεραπεία Αγροτική Φυλακή Αγιάς Χανίων Κρατητήρια Αλλοδαπών ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ 2009. Το 2008, σε δύο από τα οκτώ προγράµµατα που πραγµατοποίησαν υποστηρικτικές παρεµβάσεις στις φυλακές, ορισµένοι κρατούµενοι χρήστες µετά την ολοκλήρωση των προγραµµάτων αυτών εντάχθηκαν σε πρόγραµµα θεραπείας κατόπιν διακοπής της κράτησής τους. Τα σχετικά ποσοτικά στοιχεία έχουν ως ακολούθως:, 18 ΑΝΩ, 18 ΑΝΩ, 18 ΑΝΩ Είκοσι έξι άτοµα εντάχθηκαν σε θεραπεία αφού ολοκλήρωσαν το πρόγραµµα που υλοποίησε η Mονάδα Συµβουλευτικής Κρατουµένων Θεσσαλονίκης () στις φυλακές ιαβατών, Κασσάνδρας, Κοµοτηνής και στις στρατιωτικές φυλακές Θεσσαλονίκης (αριθµός αποδεκτών: 316 άτοµα). Ένα άτοµο εντάχθηκε σε θεραπεία αφού ολοκλήρωσε το πρόγραµµα που υλοποίησε το Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΠΙΛΟΤΟΣ στο Αγροτικό Κατάστηµα Κασσαβέτειας και στο Ίδρυµα Αγωγής Ανηλίκων (αριθµός αποδεκτών: 48 άτοµα). Μείωση της βλάβης Το 2008 πέντε προγράµµατα του πραγµατοποίησαν παρεµβάσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης σε θέµατα υγείας (π.χ. πρόληψη και αντιµετώπιση µολυσµατικών ασθενειών), ασφαλούς χρήσης και πρόληψης θανάτων (υπερδοσολογίας) σε δώδεκα σωφρονιστικά καταστήµατα της χώρας. Οι παρεµβάσεις αυτές αφορούσαν κυρίως σεµινάρια και οµαδικές συναντήσεις, τις οποίες παρακολούθησαν 794 κρατούµενοι χρήστες (Πίνακας 9.3). Ο αριθµός των προγραµµάτων που υλοποίησαν τις σχετικές παρεµβάσεις και ο αριθµός των ατόµων που συµ- 136

µετείχαν σε αυτές κατά το έτος αναφοράς είναι αυξηµένος σε σύγκριση µε το 2006. (2008: Πέντε προγράµµατα υλοποίησαν παρεµβάσεις µείωσης της βλάβης, στις οποίες συµµετείχαν 794 άτοµα. 2006: Ένα πρόγραµµα υλοποίησε παρεµβάσεις, στις οποίες συµµετείχαν 79 άτοµα.) Πίνακας 9.3: Παρεµβάσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης κρατουµένων χρηστών (2008) ΕΙ ΟΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΦΟΡΕΙΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΟ ΕΚΤΩΝ 1. ΜΟΝΑ Α ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ στα Σωφρονιστικά Καταστήµατα ιαβατών, Θεσσαλονίκης, Κασσάνδρας και Κοµοτηνής Α. Θέµατα υγείας Σεµινάρια, ατοµικές και οµαδικές συναντήσεις, έντυπο ενηµερωτικό υλικό Β. Ασφαλής χρήση Σεµινάρια, ατοµικές και οµαδικές συναντήσεις Γ. Πρόληψη θανάτων Ατοµικές συναντήσεις 2. ΠΙΛΟΤΟΣ στο Αγροτικό Σωφρονιστικό Κατάστηµα Κασσαβέτειας και στο Ίδρυµα Αγωγής Ανηλίκων Βόλου 360 άτοµα Α. Θέµατα υγείας Σεµινάρια, ατοµικές και οµαδικές συναντήσεις 48 άτοµα 3. ΣΤΡΟΦΗ στο Ειδικό Κατάστηµα Κράτησης Νέων Αυλώνα Α. Θέµατα υγείας Οµαδικές συναντήσεις και έντυπο ενηµερωτικό υλικό 80 άτοµα 4. ΟΞΥΓΟΝΟ στην Κλειστή Φυλακή Αγίου Στεφάνου Αχαΐας Α. Θέµατα υγείας Σεµινάρια, οµαδικές συναντήσεις Β. Ασφαλής χρήση Σεµινάρια, οµαδικές συναντήσεις 104 άτοµα Γ. Πρόληψη θανάτων Σεµινάρια, οµαδικές συναντήσεις 5. ΑΡΙΑ ΝΗ στα Σωφρονιστικά Καταστήµατα Νεάπολης, Νέας Αλικαρνασσού, Χανίων, Αγιάς Α. Θέµατα υγείας Σεµινάρια, οµαδικές συναντήσεις, έντυπο ενηµερωτικό υλικό Β. Ασφαλής χρήση Οµαδικές συναντήσεις 202 άτοµα Γ. Πρόληψη θανάτων Σεµινάρια, οµαδικές συναντήσεις ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ 2009. ΣΥΝΟΛΟ: 794 άτοµα Νοµική υποστήριξη Παρεµβάσεις ενηµέρωσης και ευαισθητοποίησης κρατουµένων χρηστών σε νοµικά θέµατα, τα οποία υλοποιούνται κυρίως µε οµαδικές και ατοµικές συναντήσεις, πραγµατοποιήθηκαν το 2008 από τα παρακάτω προγράµµατα του : 1. Πρόγραµµα ΠΙΛΟΤΟΣ: Σωφρονιστικό Κατάστηµα Ανηλίκων Κασσαβέτειας, Ίδρυµα Αγωγής Ανηλίκων Βόλου. 2. Πρόγραµµα ΣΤΡΟΦΗ: Ειδικό Κατάστηµα Κράτησης Νέων Αυλώνα. 3. Μονάδα Συµβουλευτικής Κρατουµένων Θεσσαλονίκης: σωφρονιστικά καταστήµατα ιαβατών, Κασσάνδρας και Κοµοτηνής, στρατιωτικές φυλακές Θεσσαλονίκης. 137

4. Πρόγραµµα ΑΡΙΑ ΝΗ: σωφρονιστικά καταστήµατα Νεάπολης, Νέας Αλικαρνασσού, Χανίων και Αγιάς. Υποστήριξη σε υποδίκους Υπηρεσίες υποστήριξης, όπως οµάδες ευαισθητοποίησης, ατοµική συµβουλευτική, οµαδική συµβουλευτική κτλ. παρέχουν επίσης σε υπόδικους χρήστες τρία θεραπευτικά προγράµµατα, δύο του (Συµβουλευτικός Σταθµός Εφήβων του Θεραπευτικού Προγράµµατος ΣΤΡΟΦΗ και Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΝ ΡΑΣΕΙ) και ένα της Μονάδας Απεξάρτησης Τοξικοµανών 18 ΑΝΩ (Πρόγραµµα Φυλακών 18 ΑΝΩ). Στον Πίνακας 9.4 παρουσιάζεται ο αριθµός των υποδίκων χρηστών που δέχθηκαν υποστηρικτικές υπηρεσίες το 2008. Πίνακας 9.4: Αριθµός υπόδικων χρηστών που έλαβαν υποστηρικτικές υπηρεσίες (2008) Φορείς Αριθµός αποδεκτών Άνδρες Γυναίκες Σύνολο ΕΝ ΡΑΣΕΙ 405 93 498 ΣΤΡΟΦΗ 32 4 36 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΦΥΛΑΚΩΝ 18 ΑΝΩ 20 4 24 ΠΗΓΗ: ΕΚΤΕΠΝ 2009. 9.2.3 Παρεµβάσεις εκτός των σωφρονιστικών καταστηµάτων Ψυχοκοινωνική στήριξη Το Θεραπευτικό Πρόγραµµα ΕΝ ΡΑΣΕΙ παρέχει τις ακόλουθες υπηρεσίες στα πλαίσια των ειδικών παρεµβάσεων σε αποφυλακισµένους χρήστες: α. ενηµέρωση και κινητοποίηση, β. συµβουλευτική, πρόληψη υποτροπής και προετοιµασία για ένταξη σε θεραπευτικές κοινότητες, γ. συνέντευξη κινητοποίησης και δ. οµάδες αυτοβοήθειας. Το 2008 δέχθηκαν τις υπηρεσίες αυτές 102 αποφυλακισµένοι χρήστες (92 άνδρες και 10 γυναίκες). Το Πρόγραµµα Φυλακών 18 ΑΝΩ (ΨΝΑ) πραγµατοποιεί οµάδες ευαισθητοποίησης και παρέχει ατοµική συµβουλευτική στους ενδιαφερόµενους, οι οποίοι στη συνέχεια µπορούν να αιτηθούν θεραπεία στα υπάρχοντα προγράµµατα του φορέα. Το 2008 συµµετείχαν σε οµάδες αυτοβοήθειας 55 άτοµα (54 άνδρες και 1 γυναίκα) και προσήλθαν σε ατοµικές συναντήσεις 25 άτοµα (18 άνδρες και 7 γυναίκες). Επανένταξη αποφυλακισµένων Το σύνολο των προγραµµάτων απεξάρτησης δέχονται σε θεραπεία (απεξάρτηση και κοινωνική επανένταξη) αποφυλακισµένα άτοµα, ενώ τα περισσότερα παρέχουν και υποστήριξη / συµβουλευτική σε νοµικά ζητήµατα. Περαιτέρω, συµπληρωµατικά µε τη λειτουργία των προγραµµάτων εντός φυλακής λειτουργούν οι ακόλουθες εξειδικευµένες δοµές για αποφυλακισµένους: Το Κέντρο Υποδοχής και Επανένταξης Αποφυλακισµένων Χρηστών () στη Θεσσαλονίκη παρέχει υπηρεσίες συµβουλευτικής, θεραπείας, πρόληψης υποτροπής και κοινωνικής επανένταξης στους ενδιαφερόµενους και σε άτοµα του οικογενειακού τους 138

περιβάλλοντος. Το 2008 τις υπηρεσίες του Κέντρου αξιοποίησαν 18 άτοµα (θεραπεία: 12 άτοµα, κοινωνική επανένταξη: 5 άτοµα και 1 γονέας). Το Κέντρο Υποδοχής και Επανένταξης ΕΝ ΡΑΣΕΙ αποτελεί τη συνέχεια των προγραµµάτων υποστήριξης και θεραπείας που υλοποιούνται στις φυλακές Κορυδαλλού. Συνολικά 27 άτοµα δέχθηκαν υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης το 2008. Ωστόσο, στο συγκεκριµένο αριθµό περιλαµβάνονται και άτοµα εκτός της συγκεκριµένης ειδικής οµάδας. Επιπλέον, το 2008 δηµιουργήθηκε το Κέντρο Επανένταξης Αποφυλακισµένων ΕΠΑΝΟ ΟΣ (ΝΠΙ ), υπό την εποπτεία του Υπουργείου ικαιοσύνης, µε βασικό σκοπό την επαγγελµατική κατάρτιση, την προώθηση στην αγορά εργασίας και τη συµβουλευτική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη των αποφυλακισµένων. Στην οµάδα-στόχος της υπηρεσίας αυτής περιλαµβάνονται και οι χρήστες ναρκωτικών ουσιών, που µπορούν να ενηµερωθούν από την ιστοσελίδα της (www.epanodos.org.gr) για τις θεραπευτικές υπηρεσίες στις οποίες µπορούν να απευθύνονται για να αντιµετωπίσουν το πρόβληµα της χρήσης. Στελέχωση και εξοπλισµός των προγραµµάτων Κοινωνικής Επανένταξης Σύµφωνα µε τα στοιχεία, ο αριθµός προσωπικού των προγραµµάτων Κοινωνικής Επανένταξης: α. του Κέντρου Υποδοχής και Επανένταξης Αποφυλακισµένων Θεσσαλονίκης (), β. του Κέντρου Υποδοχής και Επανένταξης ΕΝ ΡΑΣΕΙ και γ. του Κέντρου Απεξάρτησης Τοξικοµανών Κρατουµένων (ΚΑΤΚ) είναι περιορισµένος. Συγκεκριµένα, σε κάθε δοµή το προσωπικό δεν ξεπερνάει τα δύο µε τρία άτοµα (3 άτοµα αναφέρονται στο πρόγραµµα επανένταξης του ΚΑΤΚ, τα οποία όµως είναι µερικής απασχόλησης), ενώ παράλληλα εκφράζεται η ανάγκη για «περισσότερο επιστηµονικό προσωπικό». Όσον αφορά την κτιριακή και υλικοτεχνική υποδοµή αυτών των προγραµµάτων, εκτιµάται ότι είναι «σχετικά ή καθόλου ικανοποιητική». Οι ανάγκες σχετικά µε τις εκτιµήσεις αυτές αφορούν κυρίως την εξασφάλιση κατάλληλων χώρων, µε την αναδιαµόρφωση και επέκταση των υπαρχόντων και την παροχή ειδικού εξοπλισµού. 9.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το 2008 παρατηρείται µείωση στον αριθµό των προσφερόµενων θέσεων για κοινωνική επανένταξη, παρά τη δηµιουργία τεσσάρων (4) νέων εξειδικευµένων δοµών. Ο συνολικός αριθµός των αποθεραπευοµένων χρηστών οι οποίοι δέχτηκαν υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης παρουσίασε µικρή αύξηση µεταξύ 2006 και 2008. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Οργανισµού Απασχόλησης Εργατικού υναµικού (ΟΑΕ ) για την εργασιακή απασχόληση των απεξαρτηµένων, ο αριθµός των ατόµων που συµµετείχε στα επιδοτούµενα προγράµµατα απασχόλησης µειώθηκε το 2008 στο µισό σε σχέση µε το 2006. Παρά την αλλαγή που είχε σηµειωθεί το 2006 µε την αύξηση του αριθµού των πρώην χρηστών που επωφελήθηκαν από τα συγκεκριµένα προγράµµατα, παρατηρείται και πάλι η τάση µείωσης που εµφανιζόταν τα προηγούµενα χρόνια. Τα προγράµµατα υποστήριξης για τους τοξικοµανείς κρατούµενους διευρύνονται συνεχώς τα τελευταία χρόνια. Επίσης, µία επιπλέον θεραπευτική κοινότητα δηµιουργήθηκε µέσα στο 2008 από το Πρόγραµµα ΕΝ ΡΑΣΕΙ στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού. Σύµφωνα µε τα στοιχεία προκύπτει ανάγκη αύξησης και καλύτερης εκπαίδευσης του επιστηµονι- 139

κού προσωπικού στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικοµανών Κρατουµένων. Επιπλέον, βελτίωση χρειάζεται η κτιριακή και υλικοτεχνική υποδοµή των προγραµµάτων επανένταξης που απευθύνονται σε αποφυλακισµένους χρήστες. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΟΣ, ΙΩΑΝΝΑ ΣΙΑΜΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΝΑΒΟΥ 140