I. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Η λέξη οικογένεια μοιάζει τόσο σαφής και η πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται τόσο κοντά στην καθημερινή μας ύπαρξη που θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι είναι κάτι απλό 1 <Lévi-Strauss>. Είναι άραγε τόσο απλό; Ο Lewis H. Morgan είναι ίσως ο πρώτος που µελέτησε συστηµατικά τα συστήµατα συγγένειας. Μελετώντας τους Ιροκέζους της Αµερικής εντυπωσιάστηκε από αυτό που ο ίδιος ονόµασε ταξινομικό σύστημα συγγένειας. ηλαδή ότι οι Ιροκέζοι έχουν την τάση να κατατάσσουν τους συγγενείς τους σε οµάδες συγγενών: Έτσι, οι δικοί μου αδελφοί και οι γιοι των αδελφών του πατέρα μου είναι όλοι αυτοί αδελφοί μου. Οι αδελφές μου και οι κόρες των αδελφάδων της μητέρας μου είναι όλες επίσης αδελφές μου 2 <L.Morgan>. ηλαδή αυτά που στη δική µας κοινωνία θεωρούµε αδέλφια µου, στο ταξινοµικό σύστηµα ανήκουν σε δύο διαφορετικές οµάδες, αγοριών και κοριτσιών, στις οποίες όµως ανήκουν και ξαδέλφια µου. Επιπλέον, αυτά που στη δική µας κοινωνία θεωρούνται όλα σαν πρώτα ξαδέλφια µου, στο ταξινοµικό σύστηµα ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες: Αρσενικά και θηλυκά αδέλφια µου, αλλά και σε µη αδέλφια µου. Η πολύ ουσιαστική συµβολή του Μόργκαν, και όλης της κατοπινής ανθρωπολογίας που ασχολήθηκε µε την οικογένεια και τη συγγένεια, είναι ότι εξήγησε τον κοινωνικό χαρακτήρα της οικογένειας. Αντίθετα απ ότι θεωρούσαν την εποχή του Μόργκαν, ότι δηλαδή οι πρωτόγονοι δεν ήξεραν και για αυτό έβαζαν στην ίδια κατηγορία διαφορετικούς συγγενείς ή ξεχώριζαν συγγενείς που είναι οι ίδιοι, ο Μόργκαν έδειξε ότι καµία ασχετοσύνη δεν υπήρχε. Αντίθετα, υπήρχε διαφορά στην οργάνωση της οικογένειας και της συγγένειας, ότι αυτές είναι κοινωνικές κατασκευές και ότι σαν τέτοιες πρέπει να µελετηθούν. Παρόλο που η οικογένεια µας φαίνεται σαν κάτι προφανές, δεν είναι. Οι ανθρωπολόγοι που µελέτησαν πάρα πολλές κοινωνίες διαπίστωσαν ότι περίπου τίποτα δεν είναι φυσικό. Ποιός είναι αδελφός µου ή πατέρας µου, µε ποιόν παντρεύοµαι, σε ποιά οικογένεια ανήκω, πώς φέροµαι στους συγγενείς µου, κλπ., όλα αυτά που µας φαίνονται φυσικά, ποικίλουν πάρα πολύ από κοινωνία σε κοινωνία. Η θεωρίες για την οικογένεια και τη συγγένεια είναι πολύπλευρες, γιατί στις περισσότερες κοινωνίες σχετίζονται µε τη συνολική κοινωνική οργάνωση -η οικογένεια είναι σηµαντικό στοιχείο της οργάνωσης της οικονοµίας, της πολιτικής, της θρησκείας-, είναι σύνθετες -στο µέτρο που το υλικό τους είναι σύνθετο- και µη ολοκληρωµένες, αφού για πολλά θέµατα υπάρχουν διχογνωµίες και αναπάντητα ερωτηµατικά. Εδώ θέλουµε απλώς να εισάγουµε ορισµένα από αυτά τα θέµατα, που µπορούν να δείξουν έµµεσα τη σχετικότητα των δικών µας ιδεών περί οικογένειας. Ας σχηµατοποιήσουµε τα θέµατα αυτά σε πέντε κατηγορίες: -Γενεαλογία ή πώς αναγνωρίζεται η γενεαλογική γραµµή, ποιούς θεωρώ προγόνους µου και ποιά σηµασία έχει η γενεαλογική γραµµή. -Κατοικία ή ποιός µένει µε ποιόν στην ίδια στέγη και πού µένει. -Παντρειά ή συµπεθεριό ή συµµαχία ή γάµος ή επιγαµία, δηλαδή πώς φτιάχνονται τα ζευγάρια και η αναπαραγωγή. 1 Claude Lévi-Strauss, Annales de l Université d Abidjan, Serie F, tome 3, 1971, αναφέρεται από τον Louis Roussel, La famille incertaine, Édition Odile Jacob, 1989, σελ. 13. 2 Η θεωρία του Μόργκαν παρουσιάζεται στο κλασικό του έργο Η αρχαϊκή κοινωνία. Το απόσπασµα είναι από La société archaïque, εκδ. Anthropos, Paris, σελ.451. I. Οικογένεια - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
-Η ορολογία, το πώς δηλαδή ονοµάζω ποιούς σαν συγγενείς µου και πώς τους προσφωνώ και τους αποκαλώ. Γενεαλογία -Στάσεις ή ρόλοι ή σχέσεις ή πώς συµπεριφέροµαι απέναντι στον κάθε συγγενή µου. Η συγγένεια στηρίζεται στη γενεαλογία, και αυτό που κυρίως καθορίζει το χαρακτήρα ενός συστήματος συγγένειας είναι ο τρόπος με τον οποίο αναγνωρίζεται και δημιουργείται η γενεαλογία <Radcliffe-Brown>. Στη δική µας κοινωνία, θεωρούµε ότι καταγόµαστε από τους δύο γονείς µας και τις οικογένειές τους. Έτσι, δεν κάνουµε διάκριση ανάµεσα στους δύο παππούδες και τις δύο γιαγιάδες µας. Θεωρούµε ότι έχουµε την ίδια συγγένεια και µε τους δύο. Αυτό το ονοµάζουν οι ανθρωπολόγοι διγραμμική γενεαλογία. Στην πραγµατικότητα, όµως, στη δική µας κοινωνία η περιγραφή αυτή της γενεαλογικής µας ρίζας δεν έχει και πολύ µεγάλη σηµασία, στο µέτρο που, όταν αναγνωρίσω τις δύο γραµµές ή ρίζες από τις οποίες κατάγοµαι, αυτό δεν µε κάνει να ενταχθώ σε καµία υπαρκτή κοινωνική οµάδα. Επειδή η δική µας γενεαλογία δεν έχει την κοινωνική σηµασία να χωρίζει τους ανθρώπους σε πραγµατικές κοινωνικές οµάδες, για αυτό οι ανθρωπολόγοι συνήθως ονοµάζουν αυτή τη γενεαλογία αδιάφορη ή αδιάκριτη, ενώ κρατούν το όνοµα διγραµµική για τις κοινωνίες όπου οι δύο γενεαλογίες είναι βασικές για την ένταξη των ατόµων σε πραγµατικές κοινωνικές οµάδες. Το ότι στη δική µας κοινωνία η γενεαλογική γραµµή δεν χρησιµοποιείται για την κατασκευή πραγµατικών κοινωνικών οµάδων φαίνεται και από το ότι οι πρόγονοί µας, αυτοί που είµαστε σε θέση να ξέρουµε, δεν είναι πολύ περισσότεροι από δύο ή τρεις γενιές πίσω µας. Γενικά δεν ασχολούµαστε µε το ποιοί ήταν οι πρόγονοί µας πριν από, π.χ., πέντε γενιές, πράγµα που σε άλλες κοινωνίες θα έµοιαζε τροµαχτικό 3. Διγραμμική γενεαλογία Ας πάρουµε για παράδειγµα διγραμμικής (ή διπλής ή διπλογραµµικής) γενεαλογίας την παρουσίαση των Γιακό της Νιγηρίας που κάνει ο Robin Fox: Η πόλη είναι χωρισμένη σε συνοικίες και σε κάθε συνοικία μένει ένα εξωγαμικό πατροκλάν (Κεπούν) που κάνει τις τελετουργίες του στο κοινό σπίτι του κλαν. Τα κλαν αυτά αποτελούνται από διαφορετικές γενεαλογικές ρίζες-ομάδες (Γεπονάμα) που διαθέτουν γη και που όλα τα μέλη τους ζουν με τις γυναίκες και τα παιδιά τους στον ίδιο χώρο. Αλλά η πόλη Ουμόρ περιλαμβάνει επίσης και μητροκλαν, που είναι διεσπαρμένα εξαιτίας της πατροτοπικής κατοικίας και του κανόνα εξωγαμίας του πατροκλάν. Το κάθε μητροκλάν (Γιαζίμα) διαθέτει ένα ιερό τόπο όπου στεγάζεται το πνεύμα-κηδεμόνας του και έχει και έναν ιερέα με πολύ μεγάλο κύρος. Μέσα από αυτή την μητρογραμμική συγγένεια μεταβιβάζονται όλα τα κινητά αγαθά. Ένας άνδρας κληρονομεί επομένως από δύο πλευρές: Από τον πατέρα του παίρνει το σπίτι, τη γη και άλλα βασικά αγαθά, και από τους αδελφούς της μητέρας του παίρνει χρήματα, τα ζώα και τα κινητά αγαθά. Με άλλα λόγια, όταν ένας άνδρας πεθάνει αφήνει τη γη και το σπίτι του στους γιους του και στους άλλους αρσενικούς κοντινούς του, και τα πλούτη του σε χρήμα και σε ζωντανά τα αφήνει στους γιους των αδελφάδων του και στους άλλους κοντινούς συγγενείς του από τη γυναικεία πλευρά. Τα μητροκλάν παίζουν επομένως σημαντικό ρόλο σαν τελετουργικές ομάδες και έχουν για 3 Υπάρχουν και στη δική µας κοινωνία µερικές οµάδες που ασχολούνται µε ιδιαίτερο πάθος µε την καταγωγή και τη γενεαλογία (π.χ. οι µορµόνοι), αλλά τότε είναι για ιδιαίτερους λόγους, θρησκευτικούς ή πολιτικούς (βασιλικές οικογένειες) κλπ. Ακόµα, φαίνεται ότι πρόσφατα έχει εµφανιστεί µια γενικότερη µόδα για αναζήτηση της γενεαλογίας που έχει πάρει διαστάσεις... I. Οικογένεια - 2 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
I. Οικογένεια - 3 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
αποστολή να εξασφαλίσουν την ειρήνη στον οικισμό. Ο ρόλος αυτός του μεσάζοντα οφείλεται προφανώς στο γεγονός ότι τα μέλη του μητροκλάν διαπερνούν με μια έννοια τα διάφορα τοπικά διαχωρισμένα πατροκλάν 4. [Άλλα παραδείγµατα διγραµµικής γενεαλογίας: οι Γιαπαζέ του Ειρηνικού, οι Βολόφ της Σενεγάλης, οι Μπιριφόρ στο Μπουρκίνα Φάσο, οι Γιακό, οι Ιµπο-Αφικπό και οι Εκόι στη Νιγηρία, οι Ασάντι στην Γκάνα, οι Μεντε στη Σιέρα Λεόνε, οι Κιντίγκα στην Τανζανία, οι Οτεντότοι και οι Χερέρο στη Νότιο Αφρική.] Αδιάφορη γενεαλογία Τη γενεαλογία στη δική µας κοινωνία τη χαρακτηρίσαµε σαν αδιάφορη (ή αδιάκριτη). Άλλο παράδειγµα αδιάφορης γενεαλογίας είναι οι Λοζί της Ζάµπιας. Στους Λοζί, κάθε άτομο, όταν παντρεύεται, έχει το δικαίωμα να εγκατασταθεί στο χωριό του πατέρα του ή σε ένα από τα χωριά των παπούδων του είτε από την πλευρά του πατέρα είτε από την πλευρά της μητέρας. Παντού θεωρείται σαν κληρονόμος, τουλάχιστον δυνητικός. Ο κύριος κληρονόμος ενός γέροντα διαλέγεται με βάση τη σοφία του και τις οργανωτικές του ικανότητες: Μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε γιος, μεγάλος ή μικρός, μιας οποιασδήποτε από τις συζύγους του αποθανόντα. Οι Λοζί δεν έχουν κλαν, αλλά έχουν γενεαλογικά ονόματα, που μοιάζουν με τα δικά μας επώνυμα, με τη διαφορά ότι το όνομα της γενιάς της μητέρας ή οποιουδήποτε από τους πατρικούς ή μητρικούς προγόνους μπορεί να αναφερθεί και να κληρονομηθεί όπως και του πατέρα. [...] Οι μόνες συγγενικές ομάδες που δημιουργούνται, στους Λοζί, είναι οι ομάδες συγκατοίκησης, δηλαδή τα χωριά. Αλλά καθώς τα πηγαινέλα είναι πολύ συχνά, οι ομάδες αυτές συνεχώς αλλάζουν. [...] Οι οικογένειες, πολυγαμικές ή μονογαμικές, είναι πολύ ασταθείς και τα διαζύγια συχνά. Η ιδεολογία της συγγένειας είναι να δημιουργηθούν όσο γίνεται περισσότερα συμπεθεριά και όχι να δεθεί κανείς οριστικά με μια μόνο οικογένεια μένοντας πάντα στο ίδιο μέρος και παντρευόμενος πολλές γυναίκες από την ίδια οικογένεια. Για αυτό και η τιμωρία σε δύο πρώτα ή δεύτερα ξαδέλφια που παντρεύονται είναι ότι δεν μπορούν να χωρίσουν ώς το θάνατό τους. Αντρας και γυναίκα έχουν ίδια δικαιώματα στις σοδειές στις οποίες συμμετείχε η γυναίκα. Εάν ο σύζυγος ζει στην οικογένεια της γυναίκας του, τότε ούτε η γη ούτε η σοδειά δεν του ανήκουν δικαιωματικά. Ο πατέρας και η μητέρα μοιράζονται το αντίτιμο της νύφης που παίρνουν στο γάμο της κόρης τους (δύο αγελάδες στις αρχές του αιώνα). Αν δεν έχει παιδιά, η σύζυγος κληρονομείται από τους συγγενείς της δικής της πλευράς και όχι από τους συγγενείς του συζύγου της. Παραμένει λοιπόν πάνω απ όλα μέλος των οικογενειών του πατέρα και της μητέρας της. Το αντίτιμο είναι ότι όταν πεθάνει ένας σύζυγος που έζησε στα δικά του εδάφη, η χήρα χάνει κάθε δικαίωμα στη γη και στο σπίτι. 5 <Serge Tornay>. [Άλλα παραδείγµατα αδιάφορης γενεαλογίας: ιαδεδοµένο σύστηµα στον Ειρηνικό (Κουάιο, Μαορί, κ.ά.), οι Αµαχάρα της Αιθιοπίας, οι Λοζί της Ζάµπιας, Μποχίµαν στη Νίτιο Αφρική.] 4 Robin Fox, Anthropologie de la parenté. Un analyse de la consanguinité et de l alliance. Paris, Gallimard, 1972, σελ. 135-138, αναφέρεται από Martine Segalen, Sociologie de la famille, Paris, Armand Colin, 1981, σελ.49. 5 S.Tornay L étude de la parenté από το J.Copans, S.Tornay, M.Godelier, C.Backès-Clément, L anthropologie: science des sociétés primitives?, εκδ. Ε.Ρ., Denoël, 1971, σελ.66. I. Οικογένεια - 4 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Μονογραμμική γενεαλογία Σε πολλές όµως κοινωνίες η γενεαλογική γραµµή δεν αναγνωρίζεται και προς τους δύο γονείς αλλά µόνο στον έναν και για αυτό ονοµάζεται μονογραμμική. Αποµεινάρι µιας τέτοιας αντίληψης είναι και το ότι εµείς παίρνουµε το επώνυµο του πατέρα µας, όχι της µητέρας µας. Όταν η γενεαλογική γραµµή που αναγνωρίζεται είναι από τη µεριά του πατέρα τότε την ονοµάζουµε πατρογραμμική, ενώ όταν είναι από την πλευρά της µητέρας τότε την ονοµάζουµε μητρογραμμική. Στα µονογραµµικά συστήµατα οι άνθρωποι που ανήκουν σε µια γενεαλογική οµάδα ή ρίζα ή σόι αναγνωρίζουν ότι κατάγονται όλοι από έναν κοινό πρόγονο. Για αυτό και συνήθως η ικανότητα µνήµης των προγόνων τους είναι ιδιαίτερα αναπτυγµένη. Ο πρόγονος της γενεαλογικής οµάδας δεν είναι αναγκαστικά κάποιο υπαρκτό πρόσωπο, µπορεί να είναι µυθικό και σε µια τοτεµική αντίληψη µπορεί να µην είναι καν άνθρωπος. Το σηµαντικό είναι ότι όλοι όσοι ανήκουν στη γενεαλογική ρίζα ή σόι αποτελούν πραγµατική κοινωνική οµάδα (οικονοµικά, πολιτικά, θρησκευτικά,...). Συνήθως, οι γενεαλογικές αυτές οµάδες εντάσσονται σε πιο ευρείες µονογραµµικές οµάδες, που τότε τις ονοµάζουµε κλαν. Γενεαλογικές ρίζες και κλαν είναι πραγµατικές οµάδες που είναι είτε πατρογραµµικές είτε µητρογραµµικές (πατροκλάν ή µητροκλάν). [Για να καταλάβουµε τη γενεαλογική ρίζα και το κλαν, θα µπορούσαµε να κάνουµε µια αναλογία µε το σηµερινό έθνος: Και εµείς πιστεύουµε ότι καταγόµαστε από προγόνους, έστω και αν η σχέση µας µαζί τους είναι κάπως µυθική. Αυτή η πίστη µας, όµως, µας κάνει να αισθανόµαστε όλοι µέλη του ίδιου έθνους, να συγκροτούµε εποµένως µια πραγµατική κοινωνική οµάδα.] Τα πατρογραμμικά συστήματα είναι πολύ διαδεδοµένα σε όλο τον κόσµο και φαίνεται να επικρατούν και στην ευρωπαϊκή ιστορία. (Για τη ζάτρουγκα και άλλες παλιές αγροτικές οικογένειες της Ευρώπης, βλέπε πιο κάτω). Μητρογραμμική γενεαλογία Πολύ διαδεδοµένα όµως επίσης είναι και τα μητρογραμμικά συστήματα. Ενα κλασικό παράδειγµα είναι οι Τροµπριαντέζοι, που µελέτησε ο Μαλινόφσκυ: Απ άκρη σε άκρη, οι πολιτικές και τοπικές διαφοροποιήσεις διαπερνούν τα τοτεμικά κλαν, που το καθένα του κατέχει μια σειρά από οικογενειακά τοτέμ με κύριο τοτέμ το πουλί. Τα μέλη των τεσσάρων κλαν είναι διασκορπισμένα σε όλο το έδαφος του Μπουγιόουα [Μπουγιόουα: το µεγαλύτερο νησί των Τροµπριαντέζων]. Βρίσκονται σε κάθε μία από τις κοινότητες στα χωριά και μέχρι και μέσα σε κάθε νοικοκυριό, όπου τουλάχιστον δύο τάξεις αντιπροσωπεύονται, αφού ο άνδρας πρέπει να ανήκει σε διαφορετικό κλαν από τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Έως ένα ορισμένο σημείο, υπάρχει μια αλληλεγγύη μέσα στο κλαν, μια αλληλεγγύη που βασίζεται σε ένα θολό συναίσθημα κοινής ένταξης στο τοτέμ πουλί ή ζώο, αλλά κυρίως βασίζεται στις πολλές κοινωνικές υποχρεώσεις, όπως η εκπλήρωση ορισμένων τελετών (όπως κηδείες), όπου μαζεύονται τα μέλη του κλαν. Όμως η πραγματική αλληλεγγύη υπάρχει ανάμεσα στα μέλη του υπο-κλαν. Το υπο-κλαν είναι μια τοπική υποδιαίρεση του κλαν με μέλη όλους αυτούς που αναφέρονται σε μια κοινή καταγωγή -δηλαδή μια πραγματική ταυτότητα σωματικής ουσίας- και που επιπλέον συνδέονται με τον τόπο απ όπου προήλθαν οι πρόγονοι. Σε αυτά τα υποκλαν εφαρμόζεται η ιδέα μιας καλάς ορισμένης ιεραρχικής θέσης. Το ένα από αυτά τα τοτεμικά κλαν, το Μαλασί, περιλαμβάνει το πιο αριστοκρατικό υπο-κλαν, το Ταμπαλού, αλλά και το πιο χαμηλό, την τοπική ομάδα του Μαλασί στο Μπουιταλού. Ένας αρχηγός που ανήκει στο Ταμπαλού θα αισθανθεί πολύ θιγμένος εάν κάποιος αφήσει να εννοηθεί ότι συγγενεύει με κάποιον από αυτούς τους ψαροφάγους ενός βρώμικου χωριού, ακόμα και αν πρόκειται για έναν Μαλασί σαν τον ίδιον. I. Οικογένεια - 5 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
I. Οικογένεια - 6 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Μια τέτοια ιεράρχηση των τοτεμικών ομάδων βρίσκεται μόνο στην κοινωνιολογία των Τρομπριαντέζων. Είναι τελείως ξένη από τις άλλες φυλές των Παπούα της Μελανησίας. Ο γάμος δεν συνοδεύεται από σχεδόν καμία τελετή, δημόσια ή ιδιωτική. Η γυναίκα αρκείται στο να πάει στο σπίτι του άντρα της. (...) Στον έγγαμο βίο της, η γυναίκα υποτίθεται πως μένει πιστή, αλλά ο κανόνας αυτός δεν είναι και πολύ αυστηρός και, έτσι, δεν πολυ-ακολουθείται. Σε όλες όμως τις άλλες περιπτώσεις, κρατάει ένα μεγάλο περιθώριο ελευθερίας, και ο σύζυγός της έχει καθήκον να την μεταχειρίζεται όπως αρμόζει και να τη σέβεται. Εάν δεν το κάνει, η γυναίκα απλώς τον εγκαταλείπει και γυρνάει στην οικογένειά της. Και καθώς γενικά ο σύζυγος πλήττεται οικονομικά από την κατάσταση αυτήν, πρέπει να προσπαθήσει να την επαναφέρει -πράγμα που το κάνει με τη βοήθεια δώρων και πειθούς. Αλλά, αν αυτή το αποφασίσει, μπορεί να τον εγκαταλείψει για τα καλά, και μπορεί πάντα τότε να βρει κάποιον άλλον να την παντρευτεί. Μέσα στην κοινότητα η θέση των γυναικών είναι επίσης πολύ υψηλή. εν συνηθίζουν να παίρνουν μέρος στο συμβούλιο των ανδρών, αλλά σε πολλές ευκαιρίες έχουν τις δικές τους συγκεντρώσεις και ελέγχουν πολλά από τα πράγματα της κοινότητας. (...) Οι γυναίκες που έχουν υψηλή κοινωνική θέση δικαιούνται τα προνόμια που συνδέονται με τη θέση τους, και οι κατώτεροι άνδρες πρέπει να υποκύπτουν μπροστά τους και να προσέχουν όλες τις τυπικότητες και τα ταμπού που αρμόζουν στους αρχηγούς. Μια γυναίκα που προέρχεται από τη θέση αρχηγού και που παντρεύεται έναν κοινό άνδρα διατηρεί τη θέση της, ακόμα και απέναντι στο σύζυγό της και πρέπει να την αντιμετωπίζουν ανάλογα. Η κοινωνία των Τρομπριαντέζων στηρίζεται στη μητριαρχία, δηλαδή η συγγένεια και η κληρονομιά ακολουθούν τη μητρική γραμμή. Το παιδί ανήκει στο κλαν και στην κοινότητα της μητέρας του, και η περιουσία, όπως και η κοινωνική θέση, περνάει όχι από πατέρα σε γιο, αλλά από μητρικό θείο σε ανηψιό. (...) Ο αδελφός της μητέρας θεωρείται σαν ο πραγματικός κηδεμόνας του νεαρού αγοριού και υπάρχουν μια σειρά από αμοιβαία καθήκοντα και υποχρεώσεις που δημιουργούν ανάμεσα σε θείο και ανηψιό πολύ στενές και σημαντικές σχέσεις. Η αληθινή συγγένεια, η αληθινή ουσιαστική ταυτότητα θεωρείται ότι υπάρχει μόνο ανάμεσα στον άνθρωπο και στη μητρική του οικογένεια. Πριν από όλους, οι αδελφοί και αδελφές του είναι ιδιαίτερα κοντινοί του. Για την αδελφή του ή τις αδελφές του είναι που πρέπει να εργαστεί μόλις ενηλικιωθούν και παντρευτούν. Παρόλα αυτά, ένα από τα πιο αυστηρά ταμπού υπάρχει αναμεταξύ τους και μάλιστα αρχίζει να ισχύει από τα πρώτα τους χρόνια. Κανένας άντρας δεν αστειεύεται, δεν εκφράζεται ελεύθερα μπροστά στην αδελφή του, ούτε καν επιτρέπει στον εαυτό του να την κοιτάξει. Και μόνο μια νύξη σε σεξουαλικά ζητήματα, είτε άνομα είτε για γάμο, που κάνει ένας αδελφός μπροστά στην αδελφή του, ή και αντίστροφα, είναι μια πολύ σοβαρή προσβολή και μια ταπείνωση. Όταν ένας άνδρας πλησιάζει σε μια ομάδα όπου η αδελφή του συζητάει, τότε ή αυτή αποσύρεται ή αυτός στρέφεται προς αλλού. Οι σχέσεις του πατέρα με τα παιδιά του είναι αξιοσημείωτες. Η βιολογική πατρότητα είναι άγνωστη και κανένας δεσμός συγγένειας ή αίματος δεν υποτίθεται ότι υπάρχει ανάμεσα στον πατέρα και στο παιδί του, εκτός από τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στο παιδί της συζύγου και στον σύζυγο της μητέρας. Παρόλα αυτά, ο πατέρας είναι ο πιο κοντινός και ο πιο συναισθηματικός φίλος των παιδιών του. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, μπόρεσα να παρατηρήσω ότι όταν ένα παιδί (γιος ή κόρη) ήταν άρρωστο ή στεναχωρημένο, όταν χρειάστηκε κάποιος να εκτεθεί σε δυσκολίες ή σε κινδύνους για το συμφέρον του παιδιού, τότε ήταν πάντα ο πατέρας που φρόντιζε και υφίστατο όλες τις επιπτώσεις, ποτέ ο μητρικός θείος. Η κατάσταση αυτή είναι τελείως αποδεκτή και εκφράζεται με σαφήνεια και από τους ίδιους τους ιθαγενείς. Στα θέματα κληρονομιάς και μεταβίβασης αγαθών, ένας άνδρας έχει πάντα την τάση να κάνει για τα παιδιά του το μέγιστο που μπορεί, δεδομένων των I. Οικογένεια - 7 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
υποχρεώσεών του απέναντι στην οικογένεια της αδελφής του. Είναι δύσκολο, σε μία ή δύο φράσεις, να συμπυκνώσει κανείς το τί διακρίνει τις δύο σχέσεις, τη σχέση ανάμεσα στο αγόρι και στο μητρικό θείο και τη σχέση ανάμεσα στο γιο και στον πατέρα. Να, ωστόσο, εν συντομία, τί μπορούμε να πούμε: Η στενή συγγένεια που αναγνωρίζεται με το μητρικό θείο θεωρείται σαν νομική και σύμφωνη με το έθιμο, ενώ το ενδιαφέρον και η φροντίδα που δείχνει ένας πατέρας στο γόνο του προέρχεται από το συναίσθημα και από στενές προσωπικές σχέσεις που τους ενώνουν. Ο πατέρας έχει φροντίσει τα παιδιά του μέχρι αυτά να μεγαλώσουν, έχει βοηθήσει τη μητέρα στις πολλές και τρυφερές μικροφροντίδες που έχουν δεχτεί, τους έχει στηρίξει, τους έχει εξασφαλίσει την εκπαίδευση που παίρνει κανείς βλέποντας τους μεγάλους να δουλεύουν και παίρνοντας σιγά-σιγά μέρος σε αυτό που κάνουν. Σαν κληρονομιά, ο πατέρας δίνει στα αγόρια και στα κορίτσια του ό,τι μπορεί, και το κάνει με τη θέλησή του και με ευχαρίστηση. Ο μητρικός θείος δίνει, εξαναγκαζόμενος από το έθιμο, ό,τι δεν καταφέρνει να αφαιρέσει και να κρατήσει I. Οικογένεια - 8 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
για τα δικά του παιδιά 6. [Μητρογραµµικά συστήµατα είναι π.χ.: Οι Τρομπριαντέζοι του Ειρηνικού, οι Μενανγκάμπαου της Μαλαισίας, οι Τιουί της Αυστραλίας, πολλές ινδιάνικες φυλές της Βορείου Αμερικής, όπως οι Χοπί, οι Ιροκέζοι, οι Κράου, οι Ναβάχο, κλπ. Στην Αφρική, ο τύπος αυτός γενεαλογικής καταγωγής επικρατεί κυρίως σε δύο μεγάλες περιοχές: α) στο νότο της Ακτής του Ελεφαντοστούν (Σενούφο, Μπαουλέ, Λομπί, Κουλάνγκο) και της Γκάνας (Φαντι). β) στη μητρογραμμική ζώνη της Κεντρικής Αφρικής, δηλαδή στους περισσότερους Μπαντού της σαβάνας, όπως στο Ζαϊρ οι Κονγκό, οι Βίλι, οι Γιάκα, οι Πέντε, οι Μπούντα, οι Σούκου, οι Λέλε, οι Κούμπα, οι Λούμπα-Χέμπα και οι Τάμπουα. Στη Ζάμπια οι Καοντέ, οι Μπέμπα, οι Λούνγκου-Μάμπουε. Στο Μαλάουι, οι Γιάο. Υπάρχουν, επιπλέον μερικές απομονωμένες μητρογραμμικές νησίδες: Οι Σερέρ (Σενεγάλη), οι Νούμπα και οι Ντάγκου (Σουδάν), οι Μπαρέα, οι Κουνάνα, οι Μπέντζα (Αιθιοπία). 7 <Jean-Paul Colleyn>. Επίσης µητρογραµµικά συστήµατα φαίνεται ότι επικρατούσαν στο προϊστορικό Αιγαίο πριν οι Έλληνες επιβάλουν πατρογραµµικά συστήµατα.] Γενεαλογία, εξουσία και εξέλιξη Η ανακάλυψη της µητρογραµµικής συγγένειας εντυπωσίασε τους πρώτους ανθρωπολόγους, όπως ο Μόργκαν µε τους Ιροκέζους, και στην αρχή την ερµήνευσαν σαν µια πρωτόγονη µορφή συγγένειας. Στην εξελεκτικιστική θεωρία του Μόργκαν, η µητρογραµµική συγγένεια ανταποκρίνεται σε κάποιο προηγούµενο στάδιο της ιστορίας µας. Ωστόσο, οι κατοπινές έρευνες έδειξαν ότι τα πράγµατα είναι πολύ πιο περίπλοκα (και σύνθετα). Και πάντως δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιος συσχετισµός ανάµεσα στα συστήµατα συγγένειας και σε µια πρόοδο της ιστορίας... [Η µητρογραµµική γενεαλογία δεν είναι πιο πρωτόγονη από την πατρογραµµική. Ίσαίσα, µπορεί να είναι και πιο περίπλοκη και σύνθετη. Επιπλέον, δεν φαίνεται να υπάρχει σχέση ανάµεσα σε υλικό ή τεχνικό επίπεδο ανάπτυξης και σε γενεαλογικό σύστηµα. Και, κατά τρίτον, αν στη δική µας ιστορία φαίνεται πως πράγµατι υπήρξε µητρογραµµική γενεαλογία πριν επιβληθεί η πατρογραµµική, αυτό δεν σηµαίνει ούτε ότι ήταν πρόοδος ή ανάπτυξη ούτε ότι είναι µια φυσική εξέλιξη κάθε κοινωνίας.] Επιπλέον, η µητρογραµµική συγγένεια συνδέθηκε µε µιαν άλλη ιδέα που είναι η υπόθεση µιας πρωτόγονης μητριαρχίας, µιας κοινωνίας δηλαδή όπου την εξουσία θα την είχαν οι γυναίκες και όχι οι άνδρες. Σηµειώνουµε ότι συµβατικά ονοµάζεται πατριαρχία µια κοινωνία όπου οι άνδρες έχουν την εξουσία σε βάρος των γυναικών. Θεωρητικά μητριαρχία είναι το αντίστροφο, αλλά ως τώρα αποτελεί απλώς υπόθεση και, για τους περισσότερους ανθρωπολόγους, µάλλον αυθαίρετη 8. Παρά τις πάµπολες έρευνες σε πολλές κοινωνίες, και παρά τη διαπιστωµένη ποικιλία στις σχέσεις ανάµεσα στα δύο φύλα, ωστόσο µητριαρχία δεν έχει πουθενά ειδωθεί. Παρόλο που δεν υπάρχει θεωρητικός λόγος που να αποκλείει την ύπαρξη µιας τέτοιας κοινωνίας, δεν έχουµε την εµπειρική απόδειξη ότι υπήρξε ποτέ. Αντίθετα, ξέρουµε ότι οι σχέσεις ανάµεσα στα δύο φύλα µπορεί να ποικίλουν αρκετά, από οµάδες όπου δεν υπάρχει συστηµατική και µονόπλευρη κυριαρχία έως οµάδες µε πολύ έντονες διαφοροποιήσεις. Αλλά, όταν οι κοινωνίες εισάγουν σχέσεις κυριαρχίας ανάµεσα στα φύλα, µοιάζουν να έχουν µια επίµονη ροπή προς την εξουσία των ανδρών, έστω και αν αυτή δεν είναι παντού σαφής, διακηρυγµένη ή µονοµερής (όπως µια πρόχειρη καταγραφή των σχέσεων στη δική µας, πατριαρχική ή φαλλοκρατική, κοινωνία µπορεί να δείξει). Ακόµα και στα 6 Bronislaw Malinowski Les Argonautes du Pacifique occidental, εκδ.gallimard 1963, σελ.127-129 και 111-112. 7 Jean-Paul Colleyn Éléments d anthropologie sociale et culturelle, Éditions de l Université de Bruxelles, 1988, σελ.94. 8 Καµιά φορά η λέξη (όπως το είδαµε και από το απόσπασµα του Μαλινόφσκι) χρησιµοποιείται για να περιγράψει απλώς µια µητρογραµµική συγγένεια. I. Οικογένεια - 9 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Κατοικία µητρογραµµικά συστήµατα, συχνά η υλική περιουσία είναι κάτι που το διαχειρίζεται ο άντρας και το κληροδοτεί στα αρσενικά παιδιά της αδελφής του (βλ. πιο πάνω και το παράδειγµα των Τροµπριαντέζων) ή οι πολιτικές αποφάσεις παίρνονται από το συµβούλιο του µητρικού κλαν, όπου όµως συµµετέχουν µόνο άνδρες (π.χ. Ιροκέζοι). Η µόνη ίσως σχέση που µπορεί να εντοπιστεί ανάµεσα σε εξουσία και γενεαλογία είναι ότι τα πατρογραµµικά συστήµατα επιτρέπουν την ανάπτυξη µιας ιδιαίτερα έντονης πατριαρχίας, ενώ στα µητρογραµµικά συστήµατα η πατριαρχία γνωρίζει ορισµένα όρια: δεν µπορώ να κάνω αφαίρεση της µητέρας ή της αδελφής, γιατί αυτές είναι που µου δίνουν την κοινωνική µου θέση. Το πώς οικοδοµείται ένα νοικοκυριό, ποιοί άνθρωποι δηλαδή µένουν µαζί και πού, είναι ένα τεράστιο ζήτηµα. Σε σχέση µε τη συγγένεια και το γάµο, υπάρχει µια ταξινόµηση (που έχει µια σηµασία) για το πώς µετακινούνται άνδρες και γυναίκες στο γάµο τους (και άρα και πώς εντάσσονται στις οικογένειες). Ο G.P. Murdock δίνει µια σύντοµη περιγραφή της ορολογίας: Εάν η παράδοση θέλει ο άντρας να εγκαταλείπει το σπίτι των γονιών του και να πηγαίνει να ζήσει με τη γυναίκα του, είτε στους γονείς της είτε σε κάποια γειτονική κατοικία, τότε ο κανόνας της κατοίκησης λέγεται μητροτοπικός. Εάν, αντίθετα, κανονικά η γυναίκα εγκαθίσταται στο σπίτι των γονιών του συζύγου ή κοντά σε αυτό, τότε μιλάμε για πατροτοπική κατοίκηση (...). Μερικές κοινωνίες αφήνουν στο παντρεμένο ζευγάρι την ελευθερία να ζήσει κοντά στους γονείς είτε του ενός είτε του άλλου συζύγου αδιάφορα. (...) Τότε ο κανόνας κατοίκησης λέγεται διτοπικός (ή διπλοτοπικός). Όταν ένα ζευγάρι νεόνυμφων εκλέγει την κατοικία του χωρίς να πάρει υπόψη του την τοποθεσία της κατοικίας των πεθερών, (...) τότε μπορούμε να μιλήσουμε για νεοτοπική κατοίκηση 9. [Θα µπορούσε ο αναγνώστης να προσπαθήσει να κατατάξει από την άποψη αυτήν τους Γιακό της Νιγηρίας, τους Τροµπριαντέζους και τους Λοζί της Ζάµπιας, στηριζόµενος στις προηγούµενες περιγραφές. Και η δική µας κοινωνία πώς να χαρακτηριστεί;] Βέβαια, η κατάταξη αυτή είναι ένα θεωρητικό σχήµα. Στην πράξη, η συγκρότηση του νοικοκυριού µπορεί να πάρει πολλές αποχρώσεις, συνδυασµούς και εξαιρέσεις. Αρκεί να σκεφτούµε πώς δουλεύει στην πράξη το νεοτοπικό πρότυπο της δικής µας κοινωνίας: Πολύ συχνά το νεαρό ζευγάρι µπορεί να µείνει µέσα ή και κοντά στο σπίτι των γονιών του ενός, πράγµα άλλωστε που του επιτρέπει να λύσει µια σειρά από προβλήµατα (όπως βοήθεια στο µεγάλωµα των παιδιών). Πολλές έρευνες 10 έχουν δείξει ότι κάτι τέτοιο είναι πιο συχνό απ ό,τι γενικά παραδεχόµαστε και ότι από αυτή τη σκοπιά ίσως το πρότυπό µας να είναι περισσότερο διτοπικό. Αλλά ίσως, όπως έχουν µερικοί επισηµάνει, να υπάρχει και προτίµηση προς την οικογένεια της γυναίκας, πράγµα που σηµαίνει περισσότερο µητροτοπικό πρότυπο. Τέλος, ίσως να µην υπάρχει καν ενιαίο πρότυπο ανάµεσα στην πόλη και στο χωριό ή ανάµεσα στις κοινωνικές τάξεις και ίσως αυτά που υπάρχουν να εξελίσσονται. 9 G.P.Murdock De la structure sociale, Paris 1972, Payot, σελ.35, αναφέρεται από Jean-Paul Colleyn, op. cit., σελ.108. 10 Αναφορά σε µερικές τέτοιες έρευνες κάνει η Martine Segalen Sociologie de la famille, Armand Colin, κεφ.3. I. Οικογένεια - 10 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Γενεαλογία και κατοίκηση Παλαιότερα οι ανθρωπολόγοι είχαν την τάση να θεωρούν τη συγγένεια (και τη γενεαλογία) σαν βασική κοινωνική επιλογή, από την οποία κατά κάποιον τρόπο θα πήγαζαν οι άλλες (π.χ. η κατοίκηση ή το συµπεθεριό -βλ. πιο κάτω). Ωστόσο, έχει υποστηριχτεί και το αντίστροφο, ότι δηλαδή η επιλογή της συγγένειας από µια κοινωνία µπορεί να οφείλεται στο πώς οργανώνει την κατοίκηση, που µπορεί µε τη σειρά του να οφείλεται στις οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις. Ο Ρόµπιν Φοξ, µελετώντας τους Χόπι της Αµερικής, που ξεκίνησαν σαν Σοσόν και εκδιώχτηκαν από τους Απάτσι προς το νότο, όπου εγκαταστάθηκαν, ξεκινάει από τον καταµερισµό της εργασίας που έκανε τις γυναίκες να καλλιεργούν τη γη και τους άντρες να κυνηγούν. Η µητροτοπική κατοίκηση ήταν κατά κάποιον τρόπο αναγκαστική: Μια μικρή ομάδα, π.χ. η γριά γιαγιά, οι κόρες της και οι κόρες των τελευταίων ζούσαν σε ένα σπίτι ή σκηνή και καλλιεργούσαν καλαμπόκι. Οι άντρες έρχονταν κατά καιρούς στο σπίτι, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους το περνούσαν στο κυνήγι, στον πόλεμο και στις θρησκευτικές τελετές μαζί με άλλους άντρες της φυλής. Οι οικολογικές και στρατιωτικές συνθήκες καθιστούσαν κάθε συγκέντρωση του πληθυσμού αδύνατη. Οι Σοσόν αυτοί, όταν αναγκάστηκαν να μετακινηθούν προς το νότο, έφτιαξαν πιο σημαντικούς οικισμούς (...) πάνω στα βραχώδη οροπέδια πάνω από την έρημο της Αριζόνα, κοντά στο Γκραν Κάνυον. Παρόλο που ήταν πλέον εγκατεστημένοι σε μεγάλα χωριά, οι Σοσόν διατήρησαν τη μητροτοπική οικιστική ομάδα σαν μονάδα της κοινωνικής τους οργάνωσης. Όμως η ένωση των οικογενειών που παλαιότερα ήταν διεσπαρμένες είχε μια πολύ σημαντική επίπτωση. Άλλοτε οι άντρες που γεννιόνταν μέσα στην οικογένεια και ήταν μέλη της ομάδας, διέκοπταν μαζί της κάθε δεσμό μόλις παντρεύονταν. Μόνο επεισοδιακές σχέσεις κρατούσαν με την οικογένεια καταγωγής τους. Όταν ο πληθυσμός συγκρότησε χωριά, οι επαφές έγιναν, αντίθετα, εύκολες και φυσικές 11. Έτσι, η µητροτοπική κατοίκηση των Σοσόν εξηγείται από τον καταµερισµό της εργασίας ανάµεσα στα φύλα που καθιστούσε τις γυναίκες υπεύθυνες για τις καλλιέργειες και, άρα, εγκατεστηµένες κοντά σε αυτές. Όµως, σε οικολογικές συνθήκες που δεν επέτρεπαν µεγάλες συγκεντρώσεις του πληθυσµού, αυτό είχε σα συνέπεια οι άντρες να αποκόβονται στην πράξη σχεδόν οριστικά από την οµάδα καταγωγής τους. Με τη σειρά του, όµως, αυτό σηµαίνει ότι µια πατρογραµµική γενεαλογία θα ήταν πολύ δύσκολο να κρατηθεί στην πράξη, τουλάχιστον πριν συγκροτήσουν χωριά όπου θα µπορούσε µια πατρογραµµική οµάδα να δηµιουργεί µόνιµες σχέσεις ανάµεσα στα µέλη της. Αν, στις εξαιρετικές οικολογικές συνθήκες των Σοσόν, η µητροτοπική κατοίκηση δεν µπορεί εύκολα να συνδυαστεί µε µια πατρογραµµική γενεαλογία, αυτό οφείλεται στο ότι οι δύο αυτές αρχές οργάνωσης δεν ταιριάζουν καλά µεταξύ τους. Οι ανθρωπολόγοι λένε ότι είναι δυσαρµονικές, ενώ, αντίθετα, θεωρούν σαν αρµονική τη συνύπαρξη µητρογραµµικής γενεαλογίας και µητροτοπικής κατοίκησης (όπως στους Σοσόν) ή πατρογραµµικής γενεαλογίας και πατροτοπικής κατοίκησης. Ωστόσο, οι εξαιρετικές συνθήκες των Σοσόν δεν παρατηρούνται παντού και έτσι, στην πράξη, όλων των ειδών σχεδόν οι συνδυασµοί µπορεί να υπάρξουν, αρµονικοί ή µη αρµονικοί. Έτσι, οι µητρογραµµικές κοινωνίες, όπως και οι διγραµµικές και οι αδιάφορες, µοιράζονται στο σύστηµα κατοίκησης (χρησιµοποιούν µια µεγάλη ποικιλία από συστήµατα κατοίκησης) 12. Όµως, 11 Robin Fox, op. cit, σελ. 88-89, από M.Segalen, op. cit, σελ.45-46. 12 -Αν και για τις µητρογραµµικές έχει υποστηριχτεί και το αντίθετο, π.χ. Λεβι-Στρως: Ο αριθμός των μητρογραμμικών περιπτώσεων που είναι ταυτόχρονα μητροτοπικές είναι εξαιρετικά μικρός, Les structures élémentaires de la parenté, Mouton, Paris 1967, σελ. 136. I. Οικογένεια - 11 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
υπάρχει µια εξαίρεση που παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον: Στις πατρογραµµικές κοινωνίες µόνο εξαιρετικά παρατηρείται µητροτοπική κατοίκηση 13. εν είναι η δυσαρµονία που το εξηγεί, γιατί επίσης δυσαρµονική, αλλά συχνή, είναι µια µητρογραµµική και πατροτοπική κοινωνία. Ο λόγος φαίνεται ότι βρίσκεται στα φαινόµενα εξουσίας: Συμπεθεριό Ως τώρα παρουσιάσαµε τις δύο µονογραµµικές γενεαλογίες σαν συµµετρικές. Ωστόσο, υπάρχει κάτι που καθιστά τη συµµετρία άστοχη, στο µέτρο που σε όλες (ή στις περισσότερες) γνωστές κοινωνίες, οι άντρες τείνουν να διαθέτουν τους κύριους µοχλούς της. Αυτό σηµαίνει ότι η µεταβίβαση της κοινωνικής θέσης, µε τη µορφή ονόµατος, αγαθών, προνοµίων, δικαιωµάτων, καθηκόντων (πολιτικών, θρησκευτικών, οικονοµικών, κλπ.), µπορεί να πάρει τις συµµετρικές µορφές της πατρικής ή της µητρικής γραµµής, ωστόσο αφορά πάντα κυρίως τους άνδρες. ηλαδή: ενώ στην πατρική γραµµή πρόκειται για µεταβίβαση από πατέρα σε γιο, στη µητρική γραµµή πρόκειται για µεταβίβαση από την οικογένεια της µητέρας (συνήθως τον αδελφό της) προς τον γιο. Οι γυναίκες είναι κατά κάποιον τρόπο οι µεσολαβητές ανάµεσα σε µια σχέση που εξακολουθεί να είναι αντρική! Οι σχέσεις συγγένειας και γενεαλογίας για καιρό είχαν θεωρηθεί σαν το βασικό, σαν το πρώτο, στοιχείο της οικογένειας. Κατά κάποιον τρόπο, τόσο ο Μόργκαν όσο και ο Ράντκλιφ- Μπράουν, θεώρησαν τις σχέσεις συγγένειας σαν την έκφραση µιας τάσης των ανθρώπων να οργανώνονται σε οµάδα. Το να αναγνωρίζω ποιός είναι ο συγγενής µου σηµαίνει να εντάσσοµαι στην ίδια οµάδα µαζί του, να πλέκω δεσµούς αλληλεγγύης και κοινωνικότητας. Η αναγνώριση των συγγενών µου είναι ο κύριος τρόπος να φτιαχτεί η κοινωνία. Ο Λέβι-Στρώς, σε µια σηµαντική συµβολή του στη θεωρία της οικογένειας, ανέτρεψε αυτή τη θεώρηση: Το πρώτο πράγµα, το πιο βασικό, δεν είναι να αναγνωριστεί ο συγγενής, αλλά να αναγνωριστεί ο µη-συγγενής, ο άλλος, ο ξένος, ο εχθρός αυτός µε τον οποίο µπορώ να παντρευτώ, να συµµαχήσω και να κάνω ανταλλαγές. Από τη σκοπιά αυτή, η συγγένεια και η γενεαλογία είναι η απόρροια των συστηµάτων παντρειάς ή συµπεθεριού. Και η παντρειά βασίζεται σε µια αρχή: Όλες οι κοινωνίες ή οµάδες είναι, σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό, εξωγαμικές, δηλαδή παντρεύονται µε τον άλλον. [Ενδογαμία λέµε ότι υπάρχει όταν παντρευόµαστε µεταξύ µας. Στο επίπεδο ολόκληρης της κοινωνίας, όλες οι κοινωνίες είναι ενδογαµικές. (Γιατί;). Εµείς µιλάµε για ενδογαµία όταν υπάρχει µια κοινωνική οµάδα στο εσωτερικό της οποίας γίνονται οι γάµοι. Έτσι, χαρακτηρίζουµε τη δική µας κοινωνία σαν κοινωνικά ενδογαμική, στο µέτρο που (όπως γίνεται συνήθως) οι εργάτες παντρεύονται εργάτριες και οι αστοί αστές]. 13 Ξέρουμε ωστόσο μια περίπτωση δυσαρμονικής πατρογραμμικής κοινωνίας όπου η συγγένεια και η κατοίκηση αποκλίνουν. Οι Σαβάντε της Βραζιλίας είναι οργανωμένοι σε πατρογραμμικές ρίζες, αλλά η κατοίκηση είναι μητροτοπική. Τα μεγάλα κυκλικά χωριά των Σαβάντε δεν είναι χωρισμένα σε τμήματα αντίστοιχα με κάθε ρίζα: Αντίθετα, οι άντρες μιας ίδιας ρίζας είναι διασκορπισμένοι στους γονείς των αντίστοιχων γυναικών τους. Κατά το γάμο, οι γιοι εγκαταλείπουν το σπίτι όπου ο πατέρας τους είχε έρθει σαν ξένος, ενώ οι κόρες μένουν και υποδέχονται εκεί τους συζύγους τους, Jean-Paul Colley, op.cit., σελ. 110. I. Οικογένεια - 12 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
α) Η απαγόρευση της αιμομιξίας Ο Λεβι-Στρώς ξεκινάει από µια παρατήρηση, που ήταν γνωστή, αλλά που δεν είχε πάρει µια ικανοποιητική απάντηση: Όλες οι κοινωνίες φαίνεται να επιβάλουν την απαγόρευση της αιµοµιξίας (έστω και αν υπάρχουν διαβαθµίσεις στην αυστηρότητα του κανόνα -π.χ. ελαστικότητα στην πλατιά αγροτική οικογένεια του Μεσαίωνα, βλ. πιο κάτω). Η απαγόρευση της αιµοµιξίας δεν είναι κάτι που πηγάζει από τη φύση (στη φύση δεν υπάρχει απαγόρευση της αιµοµιξίας): Άλλωστε, το ποιός είναι σύγγενής µου, µε τον οποίο απαγορεύεται εγώ να παντρευτώ (ή και να έχω σεξουαλικές σχέσεις, πράγµα που δεν είναι πάντα το ίδιο!), ποικίλει από κοινωνία σε κοινωνία. εν είναι φυσικό χαρακτηριστικό, είναι κοινωνικό. Σε ένα µητρογραµµικό σύστηµα, τα ξαδέλφια µου από την πλευρά του πατέρα µου, δεν είναι συγγενείς µου. Ενώ το αντίθετο συµβαίνει στα πατρογραµµικά συστήµατα. Στα µεν εγώ επιτρέπεται (ή µπορεί και να επιβάλλεται) να παντρεύοµαι µε την πατροπλευρική µου ξαδέλφη και να θεωρώ αδιανόητο ένα γάµο µε τη µητροπλευρική µου ξαδέλφη (την οποία άλλωστε µπορεί να θεωρώ αδελφή µου), ενώ στα δε συµβαίνει το αντίστροφο. Σε ορισµένα συστήµατα, όπου η σεξουαλική πράξη δεν συνδέεται αυστηρά µε το γάµο, µπορεί να παντρευτώ ακόµα και τη βιολογική αδελφή µου (αν δεν τη θεωρώ αδελφή µου). Σε όλες όµως τις περιπτώσεις, απαγορεύεται να παντρευτώ τους συγγενείς µου, ενώ υποχρεώνοµαι να παντρευτώ κάποιαν από τους άλλους. Στη δική µας κοινωνία έχουµε ορισµένες αυθόρµητες θεωρίες για να εξηγήσουµε την απαγόρευση της αιµοµιξίας. Αυτές όµως δεν είναι ικανοποιητικές: Η θεωρία που λέει ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι φυσικός νόµος δεν στέκει, γιατί, όπως είπαµε, πρώτον, στη φύση δεν υπάρχει απαγόρευση αιµοµιξίας και, δεύτερον, αυτό που πρέπει να εξηγηθεί είναι όχι η απαγόρευση ανάµεσα σε βιολογικούς συγγενείς αλλά ανάµεσα σε κοινωνικά συγγενείς (για αυτό και η λέξη αιµοµιξία είναι, στην κυριολεξία της, αποπροσανατολιστική). Και δεν είναι η άγνοια της βιολογίας που απαγορεύει, ακόµα και σε εµάς, την παντρειά ανάµεσα σε µη βιολογικούς συγγενείς. Η θεωρία που λέει ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας οφείλεται σε εσωτερίκευση θρησκευτικών ή ιδεολογικών κανόνων µόνο τµήµα του όλου θέµατος µπορεί να εξηγήσει. Γιατί, πρώτον, η θρησκεία µπορεί να απαγορεύσει πολλά πράγµατα (π.χ. αµβλώσει ή αυτοκτονία), χωρίς όµως αυτά να φτάνουν να έχουν τον ηθικό καταναγκασµό που φαίνεται να προκαλεί η απαγόρευση της αιµοµιξίας. Και, δεύτερον και πιο ουσιαστικό, η θεωρία αυτή δεν εξηγεί γιατί η θρησκεία ή η ιδεολογία, µε τη σειρά τους, να απαγορεύουν την αιµοµιξία, ιδιαίτερα που θα ήταν τότε αυτή η µόνη κοινή απαγόρευση µεταξύ όλων των γνωστών θρησκειών. Η συνηθέστερη αυθόρµητη θεωρία ωστόσο φαίνεται να είναι ένας εξορθολογισµός του θέµατος 14 : Η απαγόρευση της αιµοµιξίας, τότε, θεωρείται σαν απόρροια µιας γνώσης για τις επιζήµιες επιπτώσεις της, ιδιαίτερα από βιολογική άποψη (σε αντίθεση π.χ. µε άλλες κοινωνίες όπου οι επιζήµιες επιπτώσεις της θεωρούνται από τους ιθαγενείς ότι είναι κυρίως κοινωνικές, βλ. και πιο κάτω την εξήγηση που δίνουν οι Αραπές στην Μ.Μηντ). Συνήθως αναφέρεται ένας εκφυλισµός του ενδεχόµενου αιµοµικτικού πληθυσµού, χωρίς όµως να διευκρινίζεται σε τί αυτός ο εκφυλισµός συνίσταται, ή η δηµιουργία αρρωστειών και παθήσεων που προκαλεί η αιµοµιξία. 14 Βάση προσωπικών παρατηρήσεων από τη σχολική τάξη. I. Οικογένεια - 13 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Η θεωρία αυτή, όµως, δεν στέκει σαν επιστηµονική εξήγηση του προβλήµατος: -Περισσότερα λέει για τις φαντασιώσεις τις δικές µας παρά για την αντικειµενική πραγµατικότητα. Μια τέτοια θεωρία µπορεί να µας βοηθήσει υποκειµενικά να ζήσουµε (να αποδεχτούµε) την απαγόρευση της αιµοµιξίας, αλλά δεν µπορεί να την εξηγήσει. Έτσι, είναι χαρακτηριστικό του πολιτισµού µας να προσπαθούµε να µεταθέσουµε στη φύση τις δικές µας κατασκευές και να ανάγουµε σε τεχνικά (εδώ βιολογικά ) θέµατα πράγµατα που είναι κοινωνικά. Όπως και είναι χαρακτηριστικά της δικής µας αντίληψης για τον κόσµο να παραπέµπουµε στην επιστήµη (εκεί όπου παλαιότερα θα παρέπεµπαν στον ιερέα ή στο µάγο, βλ. και κεφάλαιο για τις πίστεις). -Κάνει µια ιδιαίτερα εκλεκτική αναφορά στην επιστήµη (και στους κανόνες κληρονοµικότητας) είτε παρουσιάζοντας σαν αποδεδειγµένα πράγµατα που δεν είναι καθόλου ή δεν είναι σαφή και γενικεύοντάς τα (π.χ. εκφυλισµός ) είτε µεταθέτοντας στην επιστήµη ιδέες που ακριβώς µπορεί και να έχουν απορριφθεί από αυτήν (π.χ. η πρόκληση αρρώστειας από την αιµοµιξία). Σε κάθε περίπτωση, η βιολογία (που είναι µια επιστήµη σε πλήρη εξέλιξη) δεν δίνει οριστικές απαντήσεις στα θέµατα που υποτίθεται ότι η αιµοµιξία θέτει. -Το πιο σηµαντικό, όµως, είναι ότι η θεωρία αυτή προϋποθέτει ότι και οι ίδιοι οι άνθρωποι από πάντα είχαν σαφή γνώση των νόµων της κληρονοµικότητας τόσο ώστε να απαγορέψουν την αιµοµιξία. Όµως, κάτι τέτοιο είναι τελείως λαθεµένο (η βιολογία είναι µια πολλή πρόσφατη επιστήµη) και, άλλωστε, η απαγόρευση της αιµοµιξίας δεν αφορά αναγκαστικά βιολογικούς συγγενείς. Ο Ντυρκάιµ είχε παλαιότερα προσπαθήσει να εξηγήσει την απαγόρευση της αιµοµιξίας βασιζόµενος στην τοτεµική εξήγηση που δίνουν οι αυστραλιανές κοινωνίες. Η απαγόρευση της αιµοµιξίας θα ήταν έτσι παντού το κατάλοιπο της τοτεµιστικής µας καταβολής. εν µπορώ να παντρευτώ τη συγγενή µου, γιατί δεν µου επιτρέπεται να αγγίξω το αίµα του τοτέµ µου 15. Η εξήγηση του Ντυρκάιµ επικρίθηκε από πολλές απόψεις: α) Σε πολλές τοτεµιστικές κοινωνίες δεν υπάρχει απαγόρευση να αγγίξω το αίµα του τοτέµ. β) Ακόµα και σε µια κοινωνία όπου θα µπορούσε να εφαρµοστεί το σχήµα του Ντυρκάιµ, δεν εξηγείται παρά µόνο ένα τµήµα του εύρους εφαρµογής της απαγόρευσης. Αν µπορεί να εξηγήσει την απαγόρευση της αιµοµιξίας ανάµεσα σε αδέλφια, δεν µπορεί να εξηγήσει και γιατί η αιµοµιξία επεκτείνεται και σε γιο µε µητέρα (ή κόρη µε πατέρα), αφού η δεύτερη ανήκει σε άλλο κλαν και έχει διαφορετικό αίµα! γ) εν είναι σίγουρο πως όλες οι κοινωνίες πέρασαν από τοτεµιστικό στάδιο και, πάντως, δ) εν µοιάζει πειστικό να θεωρηθεί η απαγόρευση της αιµοµιξίας σαν απλό αποµεινάρι ενός τέτοιου σταδίου. Αρκεί να δούµε τη δύναµη που έχει και στη δική µας κοινωνία η απαγόρευση της αιµοµιξίας. Αν το πατρώνυµο µπορεί να θεωρηθεί αποµεινάρι µιας πατρογραµµικής γενεαλογίας, είναι επειδή, παρόλο που το χρησιµοποιούµε, δεν θεωρούµε ότι σηµαίνει πως δεν έχουµε συγγένεια µε τη µητέρα. Αντίθετα, η απαγόρευση της αιµοµιξίας θεωρείται σαν ηθικός κανόνας και, για πολλούς, ξεφεύγει από τα όρια του λογικού ή του έστω αποδεκτού και γίνεται διαστροφή, ανηθικότητα ή έγκληµα. Μια τόσο βαθιά 15 -Emile Durkheim, La Prohibition de l inceste, L Année Sociologique, vol. 1, 1898. Βλ. και κριτική του Ντυρκάιµ από τον Λεβι-Στρώς στο Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 23-27. Για σύντοµη παρουσίαση της συζήτησης αυτής Jacques-Dominique de Lannoy και Pierre Feyereisen L inceste, εκδ. PUF, Que sais-je?, Paris 1992, σελ.16-18. Στο τελευταίο βιβλίο, άλλωστε, βρίσκει κανείς µια σύντοµη και σφαιρική παρουσίαση του θέµατος αιµοµιξία (ανθρωπολογικά, κοινωνιολογικά, ψυχολογικά, ψυχαναλυτικά, ηθολογικά). I. Οικογένεια - 14 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
πεποίθηση δεν µπορεί να είναι απλώς αποµεινάρι από µια τοτεµιστική µας προϊστορία πριν από µερικές χιλιάδες χρόνια. Ο Λεβι-Στρώς, λοιπόν, παίρνει την παρατήρηση ότι η απαγόρευση της αιµοµιξίας υπάρχει σε όλες τις κοινωνίες και προσθέτει: εν είναι µια φυσική απαγόρευση (ένστικτο), είναι κοινωνική. (Άλλωστε, κάθε κοινωνία ορίζει αλλιώς τους συγγενείς µου, αυτούς δηλαδή που απαγορεύεται να παντρευτώ). εν είναι ακριβώς κοινωνικός θεσµός, αφού είναι ο µόνος θεσµός ο οποίος παρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες. Άρα, πρέπει να θεωρηθεί σαν ο θεσµός που δηµιουργεί τη µετάβαση από φύση σε κοινωνία, σαν ο θεσµός που βρίσκεται στη βάση της κοινωνικότητας, σαν ο θεσµός που δηµιουργεί τις σχέσεις ανάµεσα στους ανθρώπους. Ο λόγος είναι ότι: Η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι ο θεσµός που υποχρεώνει τους ανθρώπους να έχουν σχέσεις µεταξύ τους, να οργανώνονται σε διαφορετικές οµάδες και να ανταλλάσουν πράγµατα (αγαθά, κύρος, γυναίκες, παιδιά). Από τη σκοπιά αυτήν, το ζήτηµα του µε ποιόν παντρεύοµαι, ποιός είναι ο άλλος, µε ποιόν υποχρεώνοµαι να έχω σχέσεις, είναι το πρώτο ζήτηµα µιας κοινωνίας. Αυτό υποχρεώνει και την κοινωνία να καθορίσει ποιός είναι ο συγγενής µου, µε τον οποίο εποµένως απαγορεύεται να παντρευτώ. Έτσι οι σχέσεις συγγένειας πηγάζουν από τις σχέσεις συµπεθεριού ή συµµαχίας (µε τον άλλον, τον εχθρό ). Και όλα τα φαινόµενα που είχε αντιµετωπίσει η ανθρωπολογία σαν παράδοξα, όπως ο γάµος µε τα σταυρεξάδελφα, µπορούν να εξηγηθούν όταν πάρουµε την κοινωνία στο σύνολό της σαν σύστηµα ή σαν δοµή σχέσεων ανάµεσα σε ανθρώπους και οµάδες. Έτσι, η απαγόρευση της αιµοµιξίας είναι η απαγορευτική µορφή ενός βασικού θεσµού που στη θετική του µορφή ονοµάζεται εξωγαμία. ηλαδή ότι ο γάµος γίνεται πάντα µε τους έξω, τους άλλους. Αυτό επιτρέπει τη σύνδεση όλης της κοινωνίας µέσα από ανταλλαγές ανάµεσα στις διάφορες οµάδες. Η ομάδα μέσα στην οποία ο γάμος απαγορεύεται παραπέμπει αμέσως στην έννοια μιας άλλης ομάδας, με περισσότερο ή λιγότερο καθορισμένα χαρακτηριστικά, μέσα στην οποία ο γάμος είναι -ανάλογα- ή απλώς δυνατός ή επιβεβλημένος. Η απαγόρευση της σεξουαλικής χρήσης της κόρης ή της αδελφής υποχρεώνει να δοθεί για παντρειά η κόρη ή η αδελφή σε έναν άλλον άνδρα και, ταυτόχρονα, δημιουργεί και ένα δικαίωμα επί της κόρης ή της αδελφής αυτού του άλλου άνδρα. Έτσι, όλες οι αρνητικές εκδοχές της απαγόρευσης έχουν και τη θετική αντίστροφη όψη τους. Η απαγόρευση ισοδυναμεί με μια υποχρέωση και η παραίτηση ανοίγει το δρόμο σε μια διεκδίκηση. (...) Η απαγόρευση της αιμομιξίας δεν είναι μόνο μια απαγόρευση: απαγορεύει αλλά και ταυτόχρονα επιτάσσει. Η απαγόρευση της αιμομιξίας, όπως και η εξωγαμία που είναι η διευρυμένη της κοινωνική έκφραση, είναι ένας κανόνας αμοιβαιότητας. (...) Το θεμελιακό φαινόμενο που πηγάζει από την απαγόρευση της αιμομιξίας είναι παντού το ίδιο: Από τη στιγμή που απαγορεύω στον εαυτό μου τη χρήση μιας γυναίκας, η οποία έτσι γίνεται διαθέσιμη για έναν άλλον άνδρα, υπάρχει κάπου ένας άνδρας που επίσης παραιτείται από μία γυναίκα, η οποία γίνεται έτσι διαθέσιμη για εμένα. Το περιεχόμενο της απαγόρευσης δεν εξαντλείται στην ίδια την απαγόρευση: Αυτή επιβάλλεται μόνο για να εγγυηθεί και να θεμελιώσει, άμεσα ή έμμεσα, μια ανταλλαγή. (...) Η απαγόρευση της αιμομιξίας δεν είναι τόσο ένας κανόνας που απαγορεύει να παντρευτεί κάποιος μητέρα, αδελφή ή κόρη, όσο ένας κανόνας που τον εξαναγκάζει να δώσει μητέρα, αδελφή ή κόρη στον άλλον. Είναι ο κατεξοχήν κανόνας του δώρου, (...) είναι το αρχέτυπο όλων των εκδηλώσεων αμοιβαιότητας και προσφέρει I. Οικογένεια - 15 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
τον θεμελιακό και αμετακίνητο κανόνα που εξασφαλίζει την ύπαρξη της ομάδας σαν ομάδα 16. <Lévi-Straus>. [Η Μάργκαρετ Μηντ διηγείται την τεράστια δυσκολία που είχε όταν θέλησε να µάθει από τους Αραπές τί σκέφτονται για την αιµοµιξία. Ήταν ένα θέµα που τους φαινόταν τόσο παράλογο που δεν είχαν έτοιµη απάντηση. Με τα πολλά, η εθνολόγος περιγράφει την απάντηση: Πώς δηλαδή; Να θελήσεις να παντρευτείς την αδελφή σου; Μα τί σε πιάνει; εν θέλεις να έχεις κουνιάδο; εν καταλαβαίνεις λοιπόν πως εάν παντρευτείς την αδελφή ενός άλλου άνδρα και αν ένας άλλος άνδρας παντρευτεί την αδελφή σου, θα έχεις τουλάχιστον δύο κουνιάδους, ενώ αν παντρευτείς τη δική σου αδελφή δεν θα έχεις κανέναν; Και με ποιόν θα πας στο κυνήγι; Με ποιόν θα καλλιεργήσεις; Ποιόν θα έχεις να επισκέπτεσαι;. Και η συγγραφέας παρατηρεί: Έτσι, η ιδέα της αιμομιξίας δεν προκαλεί καθόλου στους Αραπές αίσθημα τρόμου και απώθησης απέναντι σε κάποιον πειρασμό που θα I. Οικογένεια - 16 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
πήγαζε από τη σάρκα τους. Αλλά την θεωρούν σαν μια ανόητη άρνηση των απολαύσεων που φέρνει η αύξηση, μέσω γάμου, του αριθμού των ανθρώπων που μπορούν να αγαπήσουν και να εμπιστευτούν 17.] β) Συστήματα επιγαμίας (παντρειάς, συμπεθεριού, συμμαχίας) Ο Λεβι-Στρως κατατάσσει τα συστήµατα επιγαµίας σε σύνθετα και στοιχειώδη. Τα στοιχειώδη είναι αυτά που ορίζουν την οικογένεια της νύφης, ενώ τα σύνθετα αυτά που ορίζουν µόνο τις απαγορευµένες γυναίκες, ενώ αφήνουν ακαθόριστη τη γυναίκα µε την οποία παντρεύοµαι (παράδειγµα σύνθετης επιγαµίας είναι η δική µας κοινωνία, αλλά και πολλές αφρικανικές κοινωνίες). Τα στοιχειώδη συστήµατα επιγαµίας απαντιώνται σε όλον τον κόσµο, ιδιαίτερα στον Ειρηνικό. Το πιο απλό στοιχειώδες σύστημα είναι οι διχοτοµικές κοινότητες. Όταν υπάρχουν δύο συγγενικές οµάδες στην κοινωνία (είτε πατρογραµµικές είτε µητρογραµµικές), ο γάµος, που είναι εξωγαµικός, σηµαίνει ότι πάντα ο άντρας και η γυναίκα ανήκουν στα διαφορετικά ήµισι της κοινότητας. Αυτό σηµαίνει ότι παντρεύονται πάντα σταυρεξάδελφα: Εγώ, που είµαι άντρας, παντρεύοµαι την πρώτη µου ξαδέλφη, που είναι διασταυρωµένη ξαδέλφη µου, ταυτόχρονα και από την πλευρά του πατέρα µου και από την πλευρά της µητέρας µου. Γυναίκα µου είναι δηλαδή η κόρη του αδελφού της µητέρας µου, που είναι ταυτόχρονα και κόρη της αδελφής του πατέρα µου. Αντίθετα, οι αδελφές µου, στις οποίες περιλαµβάνονται τόσο οι βιολογικές αδελφές µου όσο και οι παράλληλες ξαδέλφες µου, είναι γυναίκες που θα παντρευτούν µε άντρες του άλλου µισού, δηλαδή µε τους αρσενικούς σταυρεξάδελφούς µου. Το σύστηµα αυτό µπορεί να περιπλακεί, αν για παράδειγµα αντί για δύο οµάδες, η κοινότητα χωρίζεται σε περισσότερες από δύο, αλλά πάντα µε πολλαπλάσια του δύο. [Π.χ. σύστηµα Kariera, βλ. πλαίσιο]. Όταν το σύστηµα πολλαπλασιάσει τις υπο-οµάδες, το αποτέλεσµα είναι να παντρεύοµαι µε τη δεύτερη ή την τρίτη ξαδέλφη µου, αλλά η βασική λειτουργία παραµένει η ίδια: Κάθε φορά, εγώ παντρεύοµαι γυναίκα από µια άλλη συγκεκριµένη οµάδα και ένας άνδρας από την οµάδα αυτή παντρεύεται µια γυναίκα από τη δική µου οµάδα. Για το λόγο αυτόν, το σύστηµα αυτό ονοµάστηκε και σύστηµα περιορισµένων ανταλλαγών. Ο Λεβι-Στρώς θεωρεί ότι οι δύο οµάδες ανταλλάσσουν γυναίκες. Οι δύο οµάδες µπορούν να θεωρηθούν σαν δότες και ταυτόχρονα σαν λήπτες γυναικών: Ένα πιο περίπλοκο σύστηµα είναι αυτό που ονοµάστηκε γενικευμένων ανταλλαγών. Στο σύστηµα αυτό, εγώ που είµαι άντρας παντρεύοµαι τη διασταυρωµένη ξαδέλφη µου από την πλευρά της µητέρας µου και όχι από του πατέρα µου (µητροπλευρική σταυρεξάδελφή µου: κόρη του αδελφού της µητέρας µου), ενώ η αδελφή µου δεν παντρεύεται µε τον µητροπλευρικό 16 Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 59-60, 552, 551. 17 Margaret Mead Sex and Temperament in Three Primitive Tribes (1935), στο Moeurs et sexualité en Océanie, εκδ.plon 1963, σελ.76-77. I. Οικογένεια - 17 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
σταυρεξάδελφό µου (µας). Αυτό σηµαίνει ότι δεν υπάρχει άµεση ανταλλαγή γυναικών. Υπάρχει όµως γενικευµένη, αφού οι διάφορες οικογένειες (απροσδιόριστου αριθµού, αλλά τουλάχιστον 3 - γιατί;-) σχηµατίζουν έναν κύκλο: Οι γυναίκες κυκλοφορούν προς τη φορά που γράψαµε. Αν εγώ ανήκω στους Β, τότε η αδελφή µου παντρεύεται µε κάποιον από την οµάδα Γ. Η αδελφή του Γ κάποιον από την οµάδα κ.ο.κ. Ενώ εγώ παίρνω τη γυναίκα µου από την οµάδα Α. Για να λειτουργήσει το σύστηµα, πρέπει ο κύκλος να κλείσει, δηλαδή οι άνδρες Α να παντρευτούν γυναίκες από τους Ν. Εδώ δεν υπάρχει άµεση αµοιβαιότητα στην ανταλλαγή. Ο Λεβι-Στρως λέει πως διαφοροποιούνται οι δότες και οι λήπτες γυναικών. Αλλά ο κύκλος κλείνει τελικά, πράγµα που κάνει όλη µαζί την κοινότητα αλληλέγγυα. Η γενικευµένη ανταλλαγή µπορεί να παρουσιάσει πρόβληµα, αν διαµορφωθούν υπό-κύκλοι που να περιορίζουν τις ανταλλαγές γυναικών (κάτι σαν κάστες). I. Οικογένεια - 18 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
[Ερώτηµα: Παρόλο που θεωρητικά το ίδιο σύστηµα γενικευµένων ανταλλαγών θα µπορούσε να σχηµατιστεί και αν ο κανόνας ήταν να παντρεύοµαι µε την πατροπλευρική σταυρεξάδελφή µου, ωστόσο φαίνεται ότι ένας τέτοιος κανόνας δεν υιοθετείται παρά µόνο εξαιρετικά (π.χ. οι Πέντε στο Ζαϊρ, µερικές κοινωνίες στη Μελανησία και στην Ινδία): Υπάρχει µια προτιµησιακή τάση για την µητροπλευρική σταυρεξάδελφή µου. Γιατί άραγε; Ας ακολουθήσουµε τη συµβουλή του Λεβι-Στρως: Ο γάμος με την πατροπλευρική ξαδέλφη είναι μια μορφή γάμου με ανταλλαγή, αλλά μια μορφή τόσο στοιχειώδης που μόλις μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την ανταλλαγή αυτή σαν αντιπραγματισμό, αφού η ουσιαστική ταυτότητα αυτού που διεκδικείται με αυτό που δίνεται συνεχίζει, μέσω αδελφής, στην κόρη. Στην κλίμακα των γαμήλιων συναλλαγών, αντιπροσωπεύει μόλις ένα ψιλοκέρδος. (...) Αντί να συγκροτήσει ένα σφαιρικό σύστημα -όπως το κάνουν στη δική τους σφαίρα τόσο ο διπλευρικός γάμος όσο και ο γάμος με τη μητροπλευρική ξαδέλφη- ο γάμος με την κόρη της αδελφής του πατέρα δεν είναι σε θέση να φτάσει σε άλλη μορφή από μια πλειάδα από μικρά κλειστά συστήματα, το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς ποτέ να μπορέσει να πραγματοποιήσει μια συνολική δομή 18. Παρατήρηση: Πράγµατι, στο γάµο µε την πατροπλευρική ξαδέλφη, εγώ παίρνω γυναίκα από την οµάδα Α, ενώ στην επόµενη γενιά θα συµβεί το αντίστροφο, η κόρη µου θα επιστραφεί στην οµάδα Α, ενώ ο γιος µου δεν θα πάρει γυναίκα από την ίδια οµάδα. Η κυκλοφορία των γυναικών θα εναλλάσσεται, ως προς την κατεύθυνσή της, σε κάθε γενιά (βλέπε σχήµα Ι.6. για σύγκριση µε το σχήµα Ι.5.)]. [Πολλές φεµινίστριες, αλλά και κοινωνιολόγοι, έχουν ασκήσει µια κριτική στη θέση του Λεβι-Στρως ότι οι γυναίκες είναι αγαθά που ανταλλάσονται από τους άνδρες. Σύμφωνα με τη θέση αυτή, στην ανθρώπινη κοινωνία οι άνδρες ανταλλάσσουν γυναίκες και όχι το αντίθετο. Όµως, τις 18 -Lévi-Strauss, op. cit., σελ. 517 και 513. I. Οικογένεια - 19 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία
Σύστημα Kariera Οι Kariera της Αυστραλίας χρησιµοποιούν µια µητρογραµµική συγγένεια, δηλαδή ο καθένας ανήκει στην οικογένεια της µητέρας του. Οι οικογένειες αυτές είναι δύο: Οι Ντυπόν και οι Ντυράν. (Βασιζόµαστε στην απλοποιηµένη παρουσίαση του Λεβι-Στρώς, Les structures..., op. cit., σελ.188) Σε αυτή τη µητρογραµµική ένταξη, προστίθεται µια πατροτοπική διχοτόµηση. Οι Kariera µένουν χοντρικά σε δύο µέρη (ας πούµε Παρίσι και Μπορντώ) και η γυναίκα όταν παντρεύεται πηγαίνει να ζήσει στον τόπο του συζύγου της. Πράγµα που σηµαίνει ότι η κοινωνία είναι χωρισµένη σε τέσσερα συνολικά κοµµάτια: Ντυπόν από το Παρίσι (Palyeri) Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera) Ντυράν από το Παρίσι (Banaka) Ντυράν από το Μπορντώ (Burung) (γράφουµε στο πλάι τις πραγµατικές ονοµασίες που δίνουν οι Kariera). Ο νόµος που διέπει το γάµο είναι ότι οι σύζυγοι δεν πρέπει να ανήκουν ούτε στην ίδια οικογένεια ούτε να είναι από τον ίδιο τόπο. Πράγµα που σηµαίνει ότι αν εγώ είµαι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), πρέπει να παντρευτώ µια Ντυράν από το Παρίσι (Banaka), που θα έρθει να µείνει στο Μπορντώ, και τα παιδιά µας θα ανήκουν στην οικογένεια της µάνας τους (Ντυράν) αλλά από το Μπορντώ (Burung). Εγώ όµως, καθώς είµαι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), είχα για µητέρα µια Ντυπόν, αλλά από το Παρίσι, (Palyeri), και για πατέρα έναν Ντυράν από το Μπορντώ (Burung). Ο δε γιος µου, που είναι Burung σαν τον πατέρα µου (και παππού του), είναι δηλαδή ένας Ντυράν από το Μπορντώ, θα παντρευτεί µια Ντυπόν από το Παρίσι (Palyeri), που θα έρθει να µείνει στο Μπορντώ, και τα παιδιά τους, καθώς θα κληρονοµήσουν την οικογένεια της µάνας τους (Ντυπόν) και θα είναι στο Μπορντώ, θα είναι Ντυπόν από το Μπορντώ (Karimera), όπως και εγώ. Εν συντοµία, µπορούµε να πούµε ότι εγώ ανήκω στην ίδια οικογένεια µε τον παππού µου, µε τον πατέρα του προπάππου µου και µε τα εγγόνια µου από τους γιούς µου (Karimera), ενώ ο πατέρας µου, ο παππούς του και τα δικά µου παιδιά ανήκουν µαζί σε µια άλλη οικογένεια (Burung). Μια αντίστοιχη γραµµή υπάρχει και από την πλευρά της µητέρας µου και της µητέρας της µητέρας µου, τουλάχιστον όσον αφορά το µέρος όπου µένουν (...Παρίσι-Μπορντώ-Παρίσι-Μπορντώ...), αφού η οικογενειακή µου ένταξη στους Ντυπόν παραµένει από µητέρα σε παιδιά. Καθώς όµως οι Kariera διαφοροποιούν τους Ντυπόν, η µητρική γραµµή µου, θα είναι αντίστοιχα... -Palyeri-Karimera-Palyeri- -Karimera-... Σταυρεξάδελφή µου άλλωστε δεν είναι αναγκαστικά η βιολογική µου σταυρεξάδελφη, αλλά οποιαδήποτε κοπέλα ανήκει στην αντίστοιχη οµάδα (εξού και το ταξινοµικό σύστηµα ). Αλλά πάντως παντρεύοµαι πάντα τη σταυρεξάδελφή µου. ομάδες που ανταλλάσουν γυναίκες δεν αποτελούν μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες. Στις μητρογραμμικές και στις αμφίπλευρες κοινωνίες, για παράδειγμα, είναι σαφές ότι και τα δύο φύλα συμμετέχουν στη μεταβίβαση των δικαιωμάτων πάνω στις γυναίκες. Έτσι η θέση του Λεβι-Στρως κατά την οποία μόνο οι άνδρες είναι δότες γυναικών διαψεύδεται. Αλλωστε, αντικείμενο ανταλλαγών μεταξύ δύο φατριακών ή φυλετικών ομαδώσεων δεν αποτελούν τα δικαιώματα πάνω στις γυναίκες μόνο, αλλά και τα δικαιώματα πάνω στους άνδρες. Εποµένως, κάποιος εθνοκεντρισμός διαποτίζει ακόμα τις θεωρίες του Λεβι-Στρως ιδιαίτερα όταν αυτός αντιμετωπίζει τις αρχαϊκές κοινωνίες έχοντας ως πρότυπο τη βασισμένη στην ανδρική κυριαρχία γαλλική κοινωνία 19 <Andrée Michel>. [Άλλη κριτική είναι ότι αγνοείται η υπόλοιπη κοινωνία (οικονοµία, κλπ.). Π.χ. Μ. Γκοντελιέ: Προκειμένου να διαδραματίσει κυρίαρχο κοινωνικό ρόλο ένας θεσμός (για παράδειγμα οι σχέσεις συγγένειας) δεν αρκεί να συνεπάγεται πολλές λειτουργίες (...). Πρέπει επιπλέον αυτές οι σχέσεις συγγένειας (ή όποιες άλλες κοινωνικές σχέσεις) να λειτουργούν ως σχέσεις παραγωγής, να ρυθμίζουν 19 -Andrée Michel Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1985, σελ.68, 69, 70. I. Οικογένεια - 20 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία