ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ ΠΟΛΗ: «Ο συμβιβασμός της ισορροπίας» Το αδόμητο με το δομημένο, το γεμάτο με το άδειο, το κινούμενο με το ακίνητο, το μικρό με το μεγάλο, ο πολίτης ως κλίμακα, δράση, ποιότητα, σημείο αναφοράς. Αναλύουμε το περίβλημα για να προβάλουμε αυτό που κρύβει μέσα του: τη ΖΩΗ. Η ίδια η «ουσία» - το περιεχόμενο, η δομή της πόλης απαιτεί και αποτελεί μορφή συνύπαρξης. Εξ ορισμού στην πόλη συγκλίνουν λειτουργίες και άτομα, που συνυπάρχουν, συλλειτουργούν, αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλεξαρτώνται και η ύπαρξή τους προϋποθέτει την παρουσία των άλλων. Η πόλη επομένως συντίθεται από ενότητες συμπληρωματικές και αλληλοεξαρτώμενες, από αυθύπαρκτα ανεξάρτητα μόρια, με τάσεις ελκτικές σε σχέση με δεδομένες ισορροπίες. Η πόλη στηρίζεται στη συλλογικότητα και στη δημιουργική-δυναμική ανοχή. 17
ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ Ζητούμενο 1ο: Ο καθορισμός των ισορροπιών Για να κατανοήσουμε το πλέγμα των επιμέρους δυνάμεων που θα πρέπει να ισορροπούν σε μια δεδομένη σχέση, θα πρέπει να καταγράψουμε τις υφιστάμενες κύριες αντιθέσεις. Αντίθεση αποτελεί η σχέση εγκαταστάσεων εργασίας με εκείνες της κατοικίας. Οι παραγωγικές εγκαταστάσεις έχουν την τάση να εγκαθίστανται σε αυτόνομους, ομογενείς (από άποψη χρήσεων) χώρους, που προσφέρονται για μελλοντικές επεκτάσεις και ολοκληρώνονται με συναφείς-συμπληρωματικές χρήσεις. Έχουν την τάση να εγκαθίστανται σε ενιαίες ομογενείς ζώνες, όπου ασκείται η παραγωγική δραστηριότητα χωρίς όχληση από άλλες λειτουργίες. Σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην ανάπτυξή τους είναι η κυκλοφοριακή τους σύνδεση με δίκτυο υπερτοπικών κυκλοφοριακών αξόνων, όπως και το πλήθος και η ποιότητα των εξυπηρετήσεων που προσφέρονται στο εσωτερικό της ζώνης όπου είναι εγκατεστημένες ή που βρίσκονται στην άμεση περιοχή επιρροής. Η κατοικία έχει αυτόνομο τρόπο οργάνωσης και δομής, που συγκροτείται από συνοικίες, γειτονιές, ενότητες, που δέχονται τις απαραίτητες συμπληρωματικές χρήσεις κοινωνικής υποδομής (υγεία, πρόνοια, παιδεία, αθλητισμό, πράσινο κτλ.). Η εσωτερική δομή της έχει την τάση να αποκλείει την εγκατάσταση άλλων λειτουργιών (ιδίως υπερτοπικού χαρακτήρα). Ταυτόχρονα βέβαια η κατοικία αποτελεί πρωταρχική-κύρια 18
ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ ανάγκη και γι αυτό εγκαθίσταται, εξαπλούται-αναπτύσσεται όπου και όπως βρεθεί χώρος, ανάλογα με τις δυνατότητες και τις επιτακτικές ανάγκες των χρηστών της. Η κλίμακα των ενοτήτων της τη διαφοροποιεί από την ενιαία κλίμακα της πόλης, αλλά και από την κλίμακα της δομής άλλων δραστηριοτήτων. Έτσι μια γειτονιά ή συνοικία είναι ένα μεγάλο εκτατικά σύνολο μικρών μονάδων, ενώ το κέντρο της πόλης ή μια παραγωγική ζώνη είναι ένα σύνολο, μικρό εκτατικά, μεγάλων μονάδων (σε μέγεθος, σημασία ή επιρροή). 19 logia tis polis011s126.indd 19 6/7/10 3:14:28 PM
ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ Αντίθεση αποτελεί η οργάνωση του μητροπολιτικού κέντρου της πόλης ή των κέντρων υπερτοπικής σημασίας, με τα διάσπαρτα τοπικά κέντρα, τα συγκροτήματα εξειδικευμένων δραστηριοτήτων (π.χ. ζώνες αναψυχής) και όλα τα παραπάνω με τις ζώνες κατοικίας και άλλων υποδομών. Τα υπερτοπικά κέντρα έχουν συγκροτημένη, συμπαγή και συγκεντρωτική δομή, που συνδυάζεται με πολυλειτουργικότητα και πολλαπλότητα εγκαταστάσεων, μορφών και χαρακτήρα, με τάσεις να αποδιώχνουν την κατοικία (και τις εξυπηρετήσεις της) και τις παραγωγικές δραστηριότητες. Αντίστροφα τα τοπικά κέντρα έχουν γραμμικό χαρακτήρα ταινιακό, ενταγμένο στην πραγματικότητα της αγοράς, με αυξημένη προσαρμοστικότητα και εύκολη μετακίνηση στο χώρο. Αντίθεση αποτελεί η διάρθρωση και η διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού. Η πολυσχιδής μορφή των πόλεων, που εκφράζεται με επιμέρους διχασμούς σε κάθε έκφανσή της, αποτελεί το εκρηκτικό υπόβαθρο στην αστική πραγματικότητα. Οι γειτονιές των υψηλών εισοδημάτων, με τις γειτονιές των μικρομεσαίων επαγγελματιών και υπαλλήλων, τις εργατικές, των ανέργων και των μεταναστών διαφοροποιούνται, συνυπάρχουν, ανταγωνίζονται, δημιουργώντας περιοχές, στο εσωτερικό της πόλης, άλλων ταχυτήτων, χαρακτήρα, προβλημάτων. Εκφάνσεις αυτής της αντίθεσης η πυκνότητα δόμησης, η αισθητική, ο δημόσιος ελεύθερος χώρος το πράσινο, η παροχή κοινωνικών υποδομών, αλλά και η γκετοποίηση, η βία, τα κοινωνικά αδιέξοδα. 20
ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ Επιμέρους αντίθεση αποτελεί το κυκλοφοριακό δίκτυο με τις εξυπηρετήσεις του, όπως επίσης και η ύπαρξη αυτόνομων σημαντικών μονάδων ανάπτυξης πολιτισμού, αναψυχής, πρασίνου. Κάθε μία από αυτές τις αντιθέσεις προκαλεί προαπαιτούμενα για την ισορροπία και τη λειτουργία της πόλης. Κάθε μία από τις αντιθέσεις προβάλλει τη δική της πραγματικότητα ως κυρίαρχη, ως καθοριστική στην αρμονική εξισορρόπηση της πραγματικότητας της πόλης. Η ισορροπία στην ανάπτυξη και στη δομή του αστικού ιστού δεν μπορεί παρά να διέρχεται από τη συνύπαρξη, την αλληλεξάρτηση, την πολύπλοκη συλλειτουργικότητα των αντιθέσεων σε κάθε σημείο της πόλης, χωρίς αποκλεισμούς, με στόχο τη συγκατοίκηση και τη συνολική εξέλιξη-αναβάθμιση. Ζητούμενο 2ο: Η πολιτική ουσία της οργάνωσης της πόλης Παραθέσαμε την άποψη ότι η πόλη εμπεριέχει την έννοια του συνόλου, της σύγκλισης, της συνύπαρξης λειτουργιών, ατόμων, αντιθέσεων. 21
ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ Οι αντιθέσεις, που συνοπτικά παρουσιάστηκαν, δεν μπορούν να συνυπάρξουν και να συλλειτουργήσουν σε μια πόλη που ως μοντέλο ανάπτυξής της (και σχεδιασμού της) έχει αποκλειστικά την ελεύθερη αγορά (laissez-faire). Το μοντέλο δηλαδή που στηρίζεται στην τεχνητή δημιουργία υπεραξίας γης και μέσω αυτής στην τυχαία εγκατάσταση χρήσεων και λειτουργιών, με στόχο το οικονομικό κέρδος. Αντιπροσωπευτικό και βίαιο παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία υπερτοπικών δραστηριοτήτων και εγκαταστάσεων (που δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα και επηρεάζουν τη δομή και τη λειτουργία της πόλης), διασπώντας τον αστικό και κοινωνικό ιστό, διαστρέφοντας την εξέλιξή της, καταστρέφοντας τη λεπτή ισορροπία της συνύπαρξης των αντιθέσεων. Η επικράτηση της επιθετικότητας και της πραγματικότητας των υπερτοπικών δραστηριοτήτων χωρίς έλεγχο, σχεδιασμό, ισορροπία, πληρότητα (μείξη χρήσεων), προϋποθέσεις είναι το φαινόμενο της κρίσης που πολλές σύγχρονες πόλεις βιώνουν κρίση που παρουσιάζεται στη μείξη των λειτουργιών της πόλης, στην κίνηση, στην κυκλοφορία, στη μορφή και στη δομή της πόλης. Αυτό είναι το φαινόμενο όπου οι σύγχρονες πόλεις διχάζονται ακόμα περισσότερο, με τις υποβαθμισμένες και προβληματικές περιοχές να βυθίζονται στα αδιέξοδα, ενώ οι υποτιθέμενες αναβαθμισμένες, σε σύντομο χρονικό διάστημα, να ξεπερνιούνται (χωρίς να αποδίδουν τα αναμενόμενα οφέλη), να εγκαταλείπονται σταδιακά στην υποβάθμιση, για να επεκταθούν οι υπερτοπικές συγκεντρώσεις σε νέους χώρους (με νέες εγκαταστάσεις) και να ανακυκλώνεται το κέρδος. 22
ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ Η σημερινή μορφή της πόλης και οι συνεχείς ανακατατάξεις και παρεμβάσεις που υφίσταται απεικονίζουν και εγκαθιστούν την πολιτική της εγκατάλειψης της κοινωνικότητας και της συλλογικότητας και την αντικατάστασή της με τον ανταγωνισμό, την ατομικότητα, την επιβίωση μέσω του μεγαλύτερου κέρδους, χωρίς έλεγχο, σε βάρος των υπολοίπων, με δύο λόγια την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς. Άλλωστε η μορφή, ο χαρακτήρας και η δομή της πόλης, σε κάθε χρονική-ιστορική στιγμή, απεικονίζει πιστά το υπάρχον πολιτικό σύστημα, με τις προτεραιότητες και τις αξίες του. Σε αντίθεση-αντιπαράθεση με αυτό το μοντέλο θεωρούμε ότι η βασική κυρίαρχη αντίθεση που πρέπει να οδηγεί την πολιτική (τα μέτρα, το σχεδιασμό, τις παρεμβάσεις, τις επιλογές) της οργάνωσης και της δομής της πόλης αποτελεί η διάρθρωση και η διαμόρφωση του κοινωνικού ιστού. Προτεραιότητα θα πρέπει να αποτελεί η άμβλυνση των αντιθέσεων των κοινωνικών ανισοτήτων, όπως αυτές παρουσιάζονται στο χώρο, με πολυλειτουργικότητα και πολυμορφία στις μονάδες οργάνωσης της κατοικίας (συνοικίες, γειτονιές), με ενιαία κριτήρια κάλυψης των κοινωνικών απαιτήσεων σε υποδο- 23
ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ μές, με ενιαία χωρικά κριτήρια ανάπτυξης χρήσεων και δραστηριοτήτων, με σχεδιασμό που να υπόκειται μεν στις ανάγκες της αγοράς (σύγχρονης και δυναμικής, χωρίς προκαταλήψεις), αλλά που θα εντάσσεται στο σύνολο της πόλης, θεωρούμενης ως ενότητας, και θα ακολουθεί τις ανάγκες του περιβάλλοντος και των πολιτών. Κύριο μέλημα θα πρέπει να αποτελέσει η ανάκτηση της συλλογικότητας (που προϋποθέτει την αλληλεγγύη και τη δημιουργική ανοχή) στη σύνθεση των κοινωνικών ανισοτήτων και δεδομένων, όπως παρουσιάζονται στο χώρο. Αυτή άλλωστε η δράση θα επιτρέψει όχι μόνο την εξισορρόπηση της ανάπτυξης των λειτουργιών στον αστικό ιστό, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την προστασία του περιβάλλοντος (αφού δεν θα απαξιώνονται, υποβαθμίζονται και εγκαταλείπονται δομημένοι χώροι και παράλληλα θα αποφευχθεί η αέναη επέκταση της δόμησης που καταλαμβάνει νέους ελεύθερους χώρους), αλλά και την ανάκτηση και τη σταθεροποίηση της σημασίας και της αξίας, καθώς και την ανάδειξη των ήδη υφιστάμενων εγκαταστάσεων (και επενδύσεων) προς όφελος της πόλης. 24
ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ... ΠΟΛΗΣ «Η πόλη σαν οντότητα» Βασική και επίμονη αντίφαση που με απασχόλησε, από τη στιγμή που συνειδητοποίησα την πόλη και το περιβάλλον της, που βίωσα ως χρήστης την καθημερινότητα αλλά και τις ιδιαίτερες σημαντικές στιγμές της, ήταν από τη μια ο θαυμασμός της αισθητικής, η φιλική προσέγγιση στο περιβάλλον, στην κλίμακα και στο χαρακτήρα, στο ιστορικό και παραδοσιακό κομμάτι της, και από την άλλη η αποξένωση, η ψυχρότητα, η αδιάφορη προσέγγιση, που οδηγεί σε γρήγορο ξεπέρασμα στο σύγχρονο τμήμα της. Τι είναι δηλαδή αυτό που διαφοροποιεί το ιστορικό κέντρο, την παραδοσιακή γειτονιά ή οικισμό, την παλιά πόλη (με τα μνημεία και τις αναφορές τους, με την κλίμακα και το «χρώμα» τους) και τα κάνει να ασκούν μια έντονη ελκτική τάση, να αποτελούν τον πιο φιλικό τόπο, να προσφέρουν χώρο κατάλληλο για δημιουργία, έμπνευση, ανάταση, αναψυχή, από τις σύγχρονες ζώνες της πόλης, που λειτουργούν σχεδόν αδιάφορα, μάλλον αναγκαστικά, αφού καλύπτουν και πρέπει να καλύπτουν ανάγκες. Μετά από περιπλάνηση, διαπιστώσεις, αναθεωρήσεις, ταξί- 25
ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ δι στο χώρο και στο χρόνο κατέληξα στο ότι: Η «παλιά», η μεσαιωνική - η αναγεννησιακή, η παραδοσιακή πόλη έχει μια ομοιομορφία. Ενσωματώνει ιστορικές διαδρομές, βιώματα, ίχνη που αφομοιώνονται, προβαλλόμενα ως σημεία αναφοράς. Ξεκινά από μικρή κλίμακα και με την αργή πάροδο του χρόνου κτίζεται σε πολλά στρώματα, αποκτώντας διαχρονικότητα από το καθημερινό, το συνηθισμένο, το ανθρώπινο. Τα κτίρια διαφοροποιούνται, διατηρούν όμως το ενιαίο σύνολό της, τη συνολική εικόνα σαν επιμέρους κομμάτια ενός νοητού μεγάλου συνόλου. Οι διαφοροποιήσεις τους, ευκρινείς, περιορίζονται στα διακοσμητικά στοιχεία. Το gabari, οι αναλογίες, οι επιμέρους ανα26 logia tis polis011s126.indd 26 6/7/10 3:14:29 PM