ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΚΛΑ ΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο Πρακτικά 17 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής (2004), σελ. 423-430 ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΚΛΑ ΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Χρήστος Τζήµος και Γιάννης Παπαδηµητρίου Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, Τµήµα Εφαρµοσµένης Πληροφορικής ΠΕΡΙΛΗΨΗ Με βάση τους συµµετρικούς πίνακες εισροών-εκροών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος για τα έτη 1994, 1997 και 1998 µελετάµε τις διακλαδικές σχέσεις της Ελληνικής Οικονοµίας. Οι µέθοδοι ανάλυσης που χρησιµοποιούµε είναι η Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιων (AFC) και η Ταξινόµιση κατ Αύξουσα Ιεραρχία (CAH). Οι κλάδοι διερευνώνται ως προς τις άµεσες εισροές τους όπου αναδεικνύονται οι κλάδοι κλειδιά της Οικονοµίας και οι µικρές, µεσαίες και µεγαλύτερες εξαρτήσεις τους από προϊόνται και υπηρεσίες άλλων συγκεκριµένων κλάδων της Ελληνικής Οικονοµίας. Αντιπαραθέτοντας τα αποτελέσµατα για τα έτη 1994, 1997 και 1998 διαφαίνονται οι τεχνολογικοί µετασχηµατισµοί και η αναδιάρθρωση των διακλαδικών σχέσεων. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για να αναλύσουµε το σύνολο των οικονοµικών δραστηριοτήτων της οικονοµίας πρέπει να µελετήσουµε τα συστατικά από τα οποία αποτελείται και να διαιρέσουµε τη συνολική οικονοµική δραστηριότητα σε µικρότερες κατηγορίες κλάδους που παράγουν οµοειδή προϊόντα, έτσι ώστε να αναζητήσουµε τους λειτουργικούς µηχανισµούς και τις σχέσεις που υπάρχουν µεταξύ τους. Οι σχέσεις αυτές, οι εσωτερικές αλληλεξαρτήσεις καθώς και αλληλεπιδράσεις µεταξύ των περιγράφονται στο σύστηµα εισροών-εκροών. Η ιδέα των διατοµεακών αλληλοεξαρτήσεων µεταξύ των διαφόρων οικονοµικών δραστηριοτήτων εκφράστηκε από τον Quesnay στο έργο του Tableau Economique (Λίβας 1994). Ο πίνακας του Quesnay δείχνει τις ροές παραγωγικών αγαθών µεταξύ των κοινωνικών τάξεων (Μυλωνάς 1975). Αργότερα ο Marx το 1867 χρησιµοποίησε παραπλήσια εννοιολογία για να παρουσιάσει την διαδικασία αναπαραγωγής. Η διατοµεακή αλληλεξάρτηση παρατηρείται επίσης και στο έργο του Warlas το 1874 (Λίβας 1994). Ο Leontief όµως ήταν ο πρώτος που ανέπτυξε µε εµπειρική βάση αναλυτικά το διατοµεακό υπόδειγµα αλληλοεξαρτήσεως για τη συµβολή του αυτή του απονεµήθηκε το 1973 το Νόµπελ Οικονοµίας. Η αλληλεξάρτηση µεταξύ των παραγωγικών τοµέων, που βασίζεται στο υπόδειγµα εισροών-εκροών του Leontief, δίνει τη δυνατότητα να αναλυθεί η διάρθρωση µιας οικονοµίας και να εκτιµηθούν οι επιπτώσεις των οικονοµικών δραστηριοτήτων που περιλαµβάνει το συγκεκριµένο υπόδειγµα (Σκούντζος 1975). 423

Το παραδοσιακό υπόδειγµα εισροών-εκροών µεταξύ των διαφόρων παραγωγικών τοµέων της οικονοµίας στηρίζεται στην παραδοχή ότι η πλέον σηµαντική δραστηριότητα είναι η παραγωγική, οι δε άλλες οικονοµικές δραστηριότητες βασίζονται και συνδέονται µε αυτήν (Μυλωνάς 1975). Η βασική ιδέα του συστήµατος εισροών-εκροών θεµελιώνεται µε την πεποίθηση, ότι η οικονοµία κάθε χώρας διαιρείται σε ορισµένο αριθµό τοµέων, όπου κάθε τοµέας αποτελείται από επιχειρήσεις που παράγουν οµοιογενή προϊόντα (Σκούντζος 1975). Ένας τυπικός πίνακας εισροών-εκροών διαιρείται σε τρία βασικά τµήµατα (Μυλωνάς 1975) (Σχήµα 1) Ι: Πίνακας ενδιάµεσης ανάλωσης ΙΙ: Πίνακας τελικής ζήτησης και ΙΙΙ: Πίνακας αρχικών εισροών. Σχήµα 1. Συνοπτική παρουσίαση Πίνακα Εισροών-Εκροών. Οι ροές των συναλλαγών µεταξύ των διαφόρων τοµέων της οικονοµίας περιγράφονται στον πίνακα της ενδιάµεσης ανάλωσης, ο οποίος είναι ο πίνακας µε την σηµαντικότερη πληροφορία. Τα στοιχεία του πίνακα ενδιάµεσης ανάλωσης δηλώνουν τις αγορές που κάνει ένας τοµέας της οικονοµίας από τους υπόλοιπους (στήλες) αλλά συγχρόνως και τις πωλήσεις προς στους άλλους τοµείς (γραµµές του πίνακα). Ταυτόχρονα οι αγορές υποδηλώνουν την παραγωγική διάρθρωση, ενώ οι πωλήσεις τη διάρθρωση της διάθεσης του προϊόντος. Η ακαθάριστη παραγωγή ενός τοµέα, διατίθεται στη ζήτηση του προϊόντος από τους άλλους παραγωγικούς τοµείς, όπου χρησιµοποιείται σαν εισροή για την παραγωγή άλλων προϊόντων (ενδιάµεση ζήτηση) και σε κατανάλωση του σαν τελικό προϊόν (τελική ζήτηση). Οι συναλλαγές που λαµβάνουν χώρα εντός του τοµέα αποτελούν τις ενδοτοµεακές συναλλαγές, ενώ αυτές που αφορούν τους υπόλοιπους τοµείς ονοµάζονται διατοµεακές συναλλαγές. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Επειδή το τµήµα της ενδιάµεσης ανάλωσης είναι διπλογραφικό δηµιουργεί σηµαντικό πρόβληµα στην ανάλυση των δεδοµένων του. Οι γραµµές και οι στήλες του πίνακα είναι στοιχεία µε µεταβλητές και όχι συχνότητες. Το πρόβληµα αυτό το ξεπεράσαµε µε την αναστροφή του αρχικού πίνακα δεδοµένων (Σχήµα 2). Θεωρήσαµε τις γραµµές του αρχικού πίνακα σαν αντικείµενα και τις στήλες σαν ιδιότητες των εισροών ενώ στον ανεστραµµένο σαν ιδιότητες των εκροών. Μια πρώτη προσπάθεια µετασχηµατισµού των πινάκων εισροών-εκροών της Ελληνικής Οικονοµίας και η διαχρονική µελέτη τους µε τις µεθόδους Παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών (AFC) 424

και Ιεραρχικής Ταξινόµησης (CAH) πραγµατοποιήθηκε από τον Γιάννη Παπαδηµητρίου το 1987 και το 1991. Επειδή δεν µας ενδιαφέρουν οι τιµές των κλάδων σε κάθε µεταβλητή αλλά η θέση των κλάδων µέσα στη µεταβλητή ποιοτικοποιούµε τις ποσοτικές µεταβλητές και δυο γνωστοί τρόποι στατιστικής ανάλυσης πολυµεταβλητού φαινοµένου ποιοτικών µεταβλητών που περιγράφεται από λογικό πίνακα 0-1 είναι η Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών (AFC) και η Ιεραρχική Ταξινόµηση (CAH). Σχήµα 2. Αναστροφή αρχικού πίνακα δεδοµένων Η θέση του κάθε κλάδου, σε κάθε µια των µεταβλητών προσδιορίστηκε ως εξής: 1 η κλάση (χαµηλή) περιλαµβάνει το 33% των κλάδων µε τις µικρότερες τιµές 3 η κλάση (υψηλή) το 33% των υψηλότερων τιµών και το υπόλοιπο 34% των κλάδων προσδιορίζει τη µεσαία κλάση. Από τους αρχικούς πίνακες δεδοµένων προκύπτουν οι λογικοί πίνακες 0-1 διαστάσεων 15Χ45 (Σχήµα 3). Σχήµα 3. Παρουσίαση Λογικού Πίνακα 0-1 Ο λογικός πίνακας 0-1 έχει το σηµαντικό πλεονέκτηµα έναντι του πίνακα των αρχικών δεδοµένων όλες οι γραµµές του (αντικείµενα κλάδοι) να µετέχουν ισοβαρώς στις διαδικασίες των στατιστικών αναλύσεων, εφόσον το άθροισµα των στοιχείων τους είναι σταθερό και ίσο µε το πλήθος των µεταβλητών του πίνακα που αναλύεται. (Παπαδηµητρίου 2004) ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Με βάση τους πίνακες εισροών-εκροών από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος για τα έτη 1994, 1997 και 1998 θελήσαµε να δούµε πρώτα τις διακλαδικές σχέσεις σε µια συγκεντρωτική ταξινόµηση των κλάδων. Έτσι συµπτύξαµε τους 425

διαθέσιµους πίνακες σε 15 κλάδους. Στον παρακάτω (Πίνακα 1) περιγράφονται αναλυτικά οι 15 κλάδοι συνεπτυγµένοι Οικονοµικών ραστηριοτήτων. Αρχικά από την Ιεραρχική Ταξινόµηση (Σχήµα 4) έχουµε διαχωρισµό σε τρεις οµάδες. Πρώτα παρατηρούµε το διαχωρισµό της οµάδας C 1 που περιλαµβάνει τους κλάδους του πρωτογενή τοµέα Α: Γεωργία άση και Β: Αλιεία, C: Λατοµεία - Μεταλλεία και τις Υπηρεσίες κυρίως δηµόσιου τοµέα (L: Ασφάλεια Άµυνα και N: Νοσοκοµεία). Οι κλάδοι αυτοί επηρεάζουν ελάχιστα το συνολικό παραγωγικό σύστηµα της Ελληνικής Οικονοµίας διότι χαρακτηρίζονται από χαµηλές διακλαδικές άµεσες εισροές. ιαπιστώνουµε δε απουσία ενδοκλαδικών σχέσεων. Πίνακας 1: Περιγραφή συνεπτυγµένων κλάδων οικονοµικής δραστηριότητας. Κλάδοι Περιγραφή A Προϊόντα γεωργίας, θήρας και δασοκοµίας B Αλιεύµατα C Μεταλεία Λατοµεία D Κλάδοι Μεταποίησης E Ηλεκτρική ενέργεια, φυσικό αέριο και νερό F Κατασκευαστικές εργασίες G Υπηρεσίες χονδρικού και λιανικού εµπορίου H Υπηρεσίες ξενοδοχείων και εστιατορίων I Υπηρεσίες µεταφορών, αποθήκευσης και επικοινωνιών J Υπηρεσίες χρηµατοπιστωτικής διαµεσολάβησης K Υπηρεσίες ακινήτων - ενοικίασης και επιχειρηµατικές υπηρεσίες L Υπηρεσίες δηµόσιας διοίκηση, άµυνας και κοινωνικής ασφάλισης M Υπηρεσίες εκπαίδευσης N Υγειονοµικές και κοινωνικές υπηρεσίες O Άλλες υπηρεσίες υπέρ του κοινωνικού συνόλου Όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι βλέπουµε να διαχωρίζονται σε δύο οµάδες C 21 και C 22. Η οµάδα C 21 περιλαµβάνει τους κλάδους: D: Μεταποίηση, K: ιαχείριση ακινήτων και επιχειρηµατικές δραστηριότητες G: Εµπόριο, I: Μεταφορές και J: Υπηρεσίες Χρηµατοπιστωτικών οργανισµών. Είναι οι πιο σηµαντικοί κλάδοι της Ελληνικής Οικονοµίας διότι χαρακτηρίζονται από υψηλές ενδοκλαδικές και διακλαδικές άµεσες εισροές από όλους τους υπόλοιπους κλάδους αλλά κυρίως από τους κλάδους: B: Αλιεία, C: Ορυχεία Μεταλεία, G: Εµπόριο, E: Ενέργεια και από διάφορες υπηρεσίες όπως (J:Χρηµατοπιστωτικές, L: ηµόσιας ιοίκησης, M: Εκπαίδευσης και O: Yπηρεσίες Κοινωνικού Συνόλου). Η οµάδα C 22 περιλαµβάνει τους κλάδους E: Ενέργεια, F: Κατασκευές, H: Υπηρεσίες Ξενοδοχείων Εστιατορίων και O: υπηρεσίες που αφορούν το Κοινωνικό Σύνολο. Ο διαχωρισµός της οµάδας αυτής οφείλεται κυρίως στις παραγωγικές δραστηριότητες των κατασκευών κύριας και δευτερεύσους κατοικίας αλλά και στην ιδιαίτερη σηµασία που έχει για την Ελληνική Οικονοµία το τουριστικό προϊόν. Κοινό χαρακτηριστικό αυτής της οµάδας είναι οι µεσαίες άµεσες εισροές από κλάδους 426

Εµπόριο, Ενέργεια, Κατασκευές, Μεταποίηση, Ορυχεία Μεταλεία, Χρηµατοπιστωτικές Υπηρεσίες και Εκπαίδευση. Σχήµα 4. Ιεραρχική Ταξινόµηση Άµεσων Εισροών έτους 1994 Επειδή όµως η Ιεραρχική ταξινόµηση είναι δυνατό να µας οδηγήσει σε εσφαλµένη διάταξη εφαρµόζουµε την Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών (AFC). Όπου στον πρώτο παραγοντικό άξονα (λ 1 =0,67 και τ 1 =33,3%) (σχήµα5) παρατηρούµε να αντιπαρατίθενται τα δύο ακραία χαρακτηριστικά. Σχήµα 5. 1 ος Παραγοντικός Άξονας Άµεσων Εισροών 1994 427

Στα αριστερά εµφανίζονται οι κλάδοι που χαρακτηρίζονται από υψηλές εισροές και από τα δεξιά οι κλάδοι που χαρακτηρίζονται από χαµηλές άµεσες εισροές. Στον δεύτερο παραγοντικό άξονα (λ2=0,42 και τ2 = 21,12%) (Σχήµα 6) παρατηρούµε σε διάταξη από τα αριστερά των κλάδων που επηρεάζονται από µεσαίες άµεσες εισροές προς τα δεξιά όπου βρίσκονται όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι. Σχήµα 6. 2ος Παραγοντικός Άξονας Άµεσων Εισροών 1994 Στο παραγοντικό επίπεδο του πρώτου και δεύτερου παραγοντικού άξονα (λ1=0,67 και λ2=0,42 και τ1 συν τ2 = 54%) (Σχήµα 7) παρατηρούµε επίσης το σχηµατισµό των τριών οµάδων που προαναφέραµε µε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά τους, που είναι οι υψηλές, µεσαίες και χαµηλές άµεσες εισροές. Εδώ όµως διακρίνουµε µια επιπλέον πληροφορία. Οι κλάδοι E: Ενέργεια I: Μεταφορές και J: Χρηµατοπιστωτικές Υπηρεσίες σχηµατίζουν µια ενδιάµεση οµάδα µεταξύ των υψηλών και µεσαίων άµεσων εισροών. Με την ίδια διαδικασία αναλύσαµε και τα έτη 1997 και 1998. Στα (Σχήµατα 8 & 9) παρουσιάζονται τα παραγοντικά επίπεδα του πρώτου και δεύτερου παραγοντικού άξονα για τα έτη 1997 και 1998 αντίστοιχα. Ιδιαίτερα παρατηρούµε (Σχήµα 8 & 9) ότι στην οµάδα που χαρακτηρίζεται από τις υψηλές άµεσες εισροές έχουµε σε Σχήµα 7. Παραγοντικό Επίπεδο 1Χ2 Άµεσων Εισροών διάταξη στην οµάδα των κλάδων που χαρακτηρίζονται από υψηλές άµεσες εισροές D: Μεταποίηση K: ιαχείριση ακινήτων και επιχειρηµατικές δραστηριότητες G: Εµπόριο. Οι υψηλές άµεσες εισροές του κλάδου Ι: Μεταφορές και επικοινωνίες ισχυροποιούν την επιρροή του στην οµάδα αυτή, ενώ οι εισροές από την Μεταποίηση και των Υπηρεσιών κοινωνικού συνόλου ελαχιστοποιούν την επιρροή τους. 428

Επίσης παρατηρείται η δηµιουργία νέων σχέσεων στην ενδιάµεση οµάδα που αποτελείται από τους κλάδους Ε: Ενέργειας Ι: Μεταφορών και J: Χρηµατοπιστωτικών οργανισµών µε τις άµεσες εισροές από κλάδους D: Μεταποίησης και Ο: Υπηρεσιών Κοινωνικού Συνόλου. Στην οµάδα που χαρακτηρίζεται από µεσαίες εισροές εµφανίζονται επιπλέον επιρροές από κλάδους Μ: Εκπαίδευσης Ν: Υπηρεσίες Υγείας και Η: Ξενοδοχείων και Εστιατορίων. Σχήµα 8. Παραγοντικό Επίπεδο 1Χ2 Εισροών 1997 Σχήµα 9. Παραγοντικό Επίπεδο 1Χ2 Εισροών 1998 Ο κλάδος Μ: Εκπαίδευση µετακινείται από την οµάδα των µεσαίων εισροών στην οµάδα που χαρακτηρίζεται από χαµηλές εισροές και ο κλάδος της µεταποίησης έχει µικρότερη επίδραση στην οµάδα αυτή. Συγκρίνοντας τα έτη 1997 και 1998 δεν παρατηρηρούνται ουσιαστικές µεταβολές µεταξύ των κλάδων. Παρατηρούµε όµως µεταβολές στην οµάδα που χαρακτηρίζεται από µεσαίες άµεσες εισροές όπου εµφανίζονται επιρροές το 1998 των κλάδων Ο: Υπηρεσιών Κοινωνικού Συνόλου και Ν: Υπηρεσιών Υγείας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η εικόνα επί των παραγοντικών επιπέδων είναι το αποτέλεσµα της ανάλυσης των 15 κλάδων της Ελληνικής Οικονοµίας ως προς τις 15 µεταβλητές που είναι οι εισροές τους. Αν δε, ανατρέξουµε στον πίνακα που αναλύθηκε όπου η κάθε µια µεταβλητή διασπάστηκε σε 3 ιδιότητες οι 15 κλάδοι γραµµές του πίνακα απεικονίστηκαν επί του παραγοντικού επιπέδου συγχρόνως µε τις 45 ιδιότητες που έχουν αυτοί οι κλάδοι στις 15 µεταβλητές (στήλες) άµεσων εισροών της Ελληνικής Οικονοµίας. ιακρίνονται οι κλάδοι κλειδιά της Ελληνικής Οικονοµίας στην οµάδα µε τις υψηλές άµεσες εισροές (Μεταποίηση, ιαχείριση Ακίνητης Περιουσίας Επιχειρηµατικές ραστηριότητες και Εµπόριο. Μια αύξηση ή µείωση στην 429

παραγωγή των κλάδων αυτών θα επιφέρει ανάλογο αποτέλεσµα στο σύνολο της Οικονοµίας αφού απορροφούν τις υψηλές άµεσες εισροές από όλους τους κλάδους της Οικονοµίας. Οι διαρθρωτικές αλλαγές έγιναν στο µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα µεταξύ 1994 και 1997,1998 και όχι µεταξύ 1997 και 1998. Αυτό επιβεβαιώνει τη θεωρία που λέει ότι οι τεχνολογικές µεταβολές επέρχονται µετά την πάροδο τετραετίας. Ο κλάδος της Μεταποίησης έχει τη σηµαντικότερη θέση στην Ελληνική Οικονοµία γιατί από τη θέση την οποία κατέχει στην απορρόφηση όλων των υψηλών άµεσων εισροών µπορεί να επηρεάσει τη συνολική παραγωγική δραστηριότητα της Ελληνικής Οικονοµίας. Για το λόγο αυτό χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση σε αναλυτικότερη ταξινόµηση. ABSTRACT In this paper we examine the interindustry linkages of the Greek Economy for the years 1994, 1997 and 1998. By the symmetric input-output tables of the National Statistical Service of Greece we use the 15 sectors aggregation. The data analysis methods, which we used, are the Correspondence Analysis and Cluster Analysis. These sectors are investigated as to their direct inputs. Through this process two results are emerging: first the most important (key) sectors of Greek Economy; second we can see the small, medium or large dependencies of their cost production. Finally, comparing the findings among the years 1994, 1997 and 1998 the technological changes and the reconstruction of the interindustry linkages are emerging clear to us. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΕΣΥΕ (1998), Εθνικοί Λογαριασµοί της Ελλάδος, Αθήνα. ΕΣΥΕ (2001), Εθνικοί Λογαριασµοί της Ελλάδος, Αθήνα. Eurostat (1996), Ευρωπαϊκό Σύστηµα Λογαριασµών 1995, Λουξεµβούργο. Καραπιστόλη Ν. (2001), Οδηγίες χρήσης του προγράµµατος M.A.D. εκδόσεις ρ. Ν. Καραπιστόλης, Θεσσαλονίκη 2001. Λίβας Π. (1994), Ανάλυση Εισροών-Εκροών. Εκδόσεις Α. Σταµούλης Πειραιάς 1994. Μυλωνάς Ν. (1975), Σύχρονα συστήµατα Εθνικών Λογαριασµών και Πινάκων Εισροών- Εκροών. Εκδόσεις Παπαζήση 1975. Παπαδηµητρίου Γ. (1994), Μέθοδοι Ανάλυσης εδοµένων. Πανεπιστηµιακές Παραδόσεις Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη. Παπαδηµητρίου Γ. (1987) Decomposition d une matrice de Leontief par l analyse des correspondales, Les Cahiers de l Analyse des Donnes, VolXII no 2 pp. 147-168. Παπαδηµητρίου Γ. (1991) La matrice de Leontef de la Grèce Analyse Diachronique de 1958 à 1977, Les Cahiers de l Analyse des Donnes, VolXVI no 4 pp. 403-418. Σκούντζος Θ. (1975), ιακλαδικαί σχέσεις της Ελληνική Οικονοµίας, ΚΕΠΕ Αθήνα. Σκούντζος Θ. (1980), ιαρθρωτικές αλλαγές στην Ελληνική Οικονοµία: ιαχρονική Ανάλυση στα Πλαίσια του Συστήµατος Εισροών-Εκροών, ΚΕΠΕ Αθήνα. 430