ΚΕΡΔΩΟΣ ΕΡΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ - ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΚΕΡΔΩΟΣ ΕΡΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ 1

Ο ΚΕΡΔΩΟΣ ΕΡΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ Εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές στην Αθήνα της κλασικής εποχής Η οικονομία της Αθήνας κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.χ. Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων η οικονομία στηριζόταν κατά κύριο λόγο στο εμπόριο και τη βιοτεχνία και λιγότερο στην γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αγροτική παραγωγή δεν επαρκούσε για να θρέψει τον αθηναϊκό πληθυσμό και η Αθήνα ήταν υποχρεωμένη να εισάγει τα 2/3 των δημητριακών που κατανάλισκε και άλλα είδη διατροφής. Παράλληλα εισήγε ένα μεγάλο μέρος των πρώτων υλών της βιοτεχνίας και είδη πολυτελείας, ενώ εξήγε βιοτεχνικά προϊόντα και ορισμένα γεωργικά που παρήγε σε επαρκείς ποσότητες. Μεγάλη στήριξη στην αθηναϊκή οικονομία παρείχε και ο ορυκτός πλούτος της αττικής γης, το πεντελικό μάρμαρο και βέβαια το ασήμι από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Ένα καινούριο στοιχείο που διαφοροποίησε την οικονομία των κλασικών χρόνων από την οικονομία της αρχαϊκής περιόδου ήταν η ευρεία χρήση του νομίσματος και κατά συνέπεια οι τραπεζιτικές εργασίες. Οι γλαύκες του Λαυρίου Το αθηναϊκό νόμισμα ήταν ένα από τα πλέον σταθερά νομίσματα της αρχαιότητας. Είχε μικρή υπεραξία που σχεδόν δεν κάλυπτε τα Αθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου π.χ. αιώνα. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο. έξοδα νομισματοποίησης, αλλά αυτό δεν αποτελούσε πρόβλημα καθώς η Αθήνα δεν ήταν υποχρεωμένη να εισάγει μέταλλο για την κοπή του. Η σταθερότητα του νομίσματος το καθιστούσε περιζήτητο στις διεθνείς αγορές και αυτό αποτελούσε αντιστάθμισμα της χαμηλής υπεραξίας. Οι Αθηναίοι με ψήφισμα που χρονολογείται μεταξύ των ετών 450-446 π.χ. επέβαλαν την χρήση της αττικής δραχμής, των μέτρων και των σταθμών στις πόλεις της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Η κοπή τοπικών νομισμάτων απαγορεύτηκε και τα ήδη υπάρχοντα έπρεπε να ανταλλαγούν με το αττικό νόμισμα. Κάθε πόλη ήταν υποχρεωμένη να στήσει στην αγορά της μία στήλη με το αντίγραφο του ψηφίσματος. Στην Αθήνα η στήλη στήθηκε εμπρός από το Νομισματοκοπείο. Δεν είναι γνωστό αν εφαρμόστηκε με απόλυτη ακρίβεια το μέτρο. Οι σύμμαχοι δυσανασχέτησαν παρόλο που το ενιαίο νόμισμα διευκόλυνε πολύ τις εμπορικές συναλλαγές και κάποιες πόλεις συνέχισαν να κόβουν μικρά νομίσματα για τοπική χρήση μόνο. Στην Αγορά της Αθήνας η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως ένα κτήριο που ίσως ταυτίζεται με το Αργυροκοπείο (βλ. κάτοψη σελ.3). 2

Αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Η μεγάλη άνθηση του εμπορίου στα κλασικά χρόνια κατέστησε απαραίτητες τις υπηρεσίες των αργυραμοιβών και των τραπεζιτών. Οι αργυραμοιβοί, τραπεζίτες που ασχολούνταν με την ανταλλαγή νομισμάτων, παρείχαν τις υπηρεσίες τους σε χώρους συναλλαγών όπως οι αγορές και τα λιμάνια. Η παρουσία τους εκεί ήταν απαραίτητη καθώς κυκλοφορούσαν νομίσματα διαφόρων προελεύσεων, πολλά από αυτά κίβδηλα. Για το λόγο αυτό οι αργυραμοιβοί ασχολούνταν και με την δοκιμασία που απέβλεπε στον έλεγχο γνησιότητας των νομισμάτων. Για τις υπηρεσίες αυτές οι αργυραμοιβοί παρακρατούσαν το 5 έως 6% της αξίας του νομίσματος και ένα επιπλέον ποσοστό αν η ανταλλαγή γινόταν ανάμεσα σε νομίσματα από διαφορετικό μέταλλο. Οι τραπεζίτες είχαν μεγαλύτερο κύκλο εργασιών καθώς χορηγούσαν ενυπόθηκα δάνεια, δέχονταν έντοκες καταθέσεις, παρακαταθήκες και έκαναν επενδύσεις με τα κεφάλαια των πελατών τους. Με τις τραπεζιτικές εργασίες ασχολούνταν ως επί το πλείστον οι μέτοικοι. Υπήρχαν και κάποιοι πρώην δούλοι όπως ο διάσημος και πάμπλουτος Πασίων (αρχές 4ου αι. π.χ.) ο οποίος μαζί με την ελευθερία του απέκτησε και την τράπεζα των παλαιών ιδιοκτητών του. Ὃρος εἰμί τῆς Ἀγορᾶς Στην Αθήνα, όπως και στις άλλες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, η Αγορά ήταν το κέντρο της δημόσιας ζωής. Εδώ είχαν την έδρα τους οι διοικητικές, δικαστικές, οικονομικές και θρησκευτικές αρχές της πόλης. Παράλληλα Λίθινη στήλη (ορός) με την επιγραφή ΗΟΡΟΣ ΕΙΜΙ ΤΕΣ ΑΓΟΡΑΣ Χρονολογείται γύρω στο 500 π.χ. και εκτίθεται στο σημείο που βρέθηκε, μπροστά από την Θόλο. ήταν το κέντρο των εμπορικών δραστηριοτήτων και της κοινωνικής ζωής. Το εύστοχο σχόλιο του κωμικού ποιητή Εύβουλου περιγράφει τέλεια την πολύπλευρη λειτουργία του χώρου και τον τρόπο με τον οποίο εμπλέκονταν η πολιτική ζωή της πόλης με την εμπορική κίνηση: Ολα πουλιούνται μαζί στον ίδιο τόπο της Αθήνας: σύκα, κλητήρες, σταφύλια, ραπανάκια, αχλάδια, μήλα, μάρτυρες, ρόδα, μούσμουλα, τραχανάς, κερήθρες, ρεβίθια, δίκες, πηγμένο πρωτόγαλα, μύρτα, κληρωτήρια, υάκινθοι, ορνιά, κλεψύδρες, νόμοι, μηνύσεις... (Αθηναίος, Δειπνοσοφισταί, XIV, 640 b-c) Η Αγορά άρχισε να λειτουργεί ως δημόσιος χώρος μετά τις αρχές του 6ου αι. π.χ. Έως τότε στο πλάτωμα κάτω από την Ακρόπολη υπήρχε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο και ιδιωτικές κατοικίες. Οι σημαντικές πολιτικές μεταβολές που συντελέστηκαν μέσα στον 6ο αι. (νομοθεσία του Σόλωνα και μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη) άλλαξαν εντελώς τον χαρακτήρα του χώρου, ο οποίος απαλλαγμένος από τάφους και κατοικίες αποδόθηκε στην δημόσια χρήση. Από την εποχή αυτή μέχρι και τον 5ο μ.χ. αιώνα ο χώρος ανήκε, με κάποια διαλείμματα, στη κεντρική πλατεία της πόλης. Στα κλασικά χρόνια στη δυτική πλευρά της Αγοράς, κάτω από το λόφο του Αγοραίου Κολωνού, βρίσκονταν συγκεντρωμένα τα κυριότερα διοικητικά κτήρια: Το Βουλευτήριο, ο χώρος συνεδρίασης της βουλής. Ο Θόλος, έδρα των πρυτανέων. 3

Το Μητρώο, ναός της Μητέρας Θεάς και ληξιαρχείο. Η Στοά του Διός, ένα δημόσιο κτήριο διακοσμημένο με ζωγραφικές συνθέσεις που αναπαριστούσαν ηρωικές στιγμές της αθηναϊκής ιστορίας. Η Βασίλειος στοά, έδρα του Άρχοντος βασιλέα και αρχείο των νόμων του κράτους. Στον ίδιο χώρο υπήρχαν οι ναοί του Πατρώου Απόλλωνα και της Αθηνάς Φρατρίας, θεών που συνδέονταν στενά με την αθηναϊκή πολιτεία. Τη νότια πλευρά της πλατείας καταλάμβαναν στοές, κρήνες και ιερά. Εδώ τοποθετείται το δικαστήριο της Ηλιαίας καθώς και το Αργυροκοπείο. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν τέμενος (ιερό) τον χώρο των δημοσίων κτηρίων καθώς και την ανοικτή πλατεία της Αγορά και είχαν τοποθετήσει λίθινους όρους (ορόσημα) στις εισόδους. Ο νόμος απαγόρευε την είσοδο σε όσους θα μπορούσαν να βλάψουν τον δήμο. Η εμπορική κίνηση αναπτυσσόταν κατά μήκος της οδού των Παναθηναίων και του Δρόμου που οδηγούσε από την Αγορά στο Δίπυλο. Τα καταστήματα των εμπόρων συχνά ήταν απλές ξύλινες παράγκες ή πάγκοι με ένα στέγαστρο, όπως στις σημερινές λαϊκές αγορές. Άλλα καταστήματα και εργαστήρια υπήρχαν στις εμπορικές στοές. Στις νοτιοδυτικές παρυφές της πλατείας βρίσκονταν τα εργαστήρια των σιδηρουργών και των μαρμαροτεχνιτών. Πολύ κοντά στη Θόλο, σε προνομιακό σημείο για την εμπορική κίνηση της Αγοράς εντοπίστηκε το εργαστήρι του υποδηματοποιού Σίμωνα, που κάποιοι ιστορικοί ταυτίζουν με το γνωστό φίλο του Σωκράτη. Παράσταση σιδηρουργείου από αμφορέα του 5ου αι. π.χ. Ο σιδηρουργός σφυρηλατεί ένα κομμάτι μετάλλου που κρατά ο βοηθός του πάνω στο αμόνι. Δύο άνδρες (πελάτες ή απλώς αργόσχολοι) παρακολουθούν και σχολιάζουν τις εργασίες. στον τοίχο του εργαστηρίου κρέμονται διάφορα εργαλεία και τα ρούχα του τεχνίτη. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών Έμποροι, γεωργοί, τεχνίτες, δούλοι και αργυραμοιβοί: όλος ο κόσμος της Αγοράς...Ο πετεινός... τα χαράματα μόλις λαλήσει όλοι αμέσως ξυπνούν, στις δουλειές τους να παν ο χαλκιάς, ο αλευράς, ο ταμπάκης κι όσοι φτιάχνουν ασπίδες ή λύρες. Μαζί κανατάς, παπουτσής και λουτράρης. Όλοι, αφού ποδεθούν βιαστικά, ξεκινούν νύχτ ακόμα. (Αριστοφάνης, Όρνιθες, στιχ. 491-499, μετ. Θρ. Σταύρου) Η κίνηση στην Αγορά ξεκινούσε πολύ πρωί. Με το χάραμα άρχιζαν να καταφθάνουν κτηνοτρόφοι από τις Αχαρνές και τη Βοιωτία με κατσίκια, χοίρους, πρόβατα και πουλερικά. Ψαράδες από την Κωπαΐδα έρχονταν να πουλήσουν χέλια, μια λιχουδιά που οι 4

Αθηναίοι εκτιμούσαν δεόντως. Άλλοι ψαράδες έφερναν φρέσκο ψάρι από τον Πειραιά και το Φάληρο. Γεωργοί από τα Μεσόγεια με φρούτα, λαχανικά, κρασί και λάδι, τεχνίτες και δούλοι κατευθύνονταν προς την πλατεία της Αγοράς. Μαζί με τους άντρες και λιγοστές γυναίκες που η ανέχεια τις ανάγκασε να εργάζονται, έρχονταν να πουλήσουν χόρτα, βότανα, αυγά, κορδέλες, στεφάνια για τα συμπόσια. Οι έμποροι έστηναν τους πάγκους τους κατά μήκος της οδού των Παναθηναίων. Η πολιτεία είχε καθορίσει ιδιαίτερους χώορυς πώλησης για το κάθε προϊόν. Οι χώροι αυτοί ονομάζονταν κύκλοι, χωρίζονταν μεταξύ τους με κινητούς φράκτες και άνοιγαν συγκεκριμένες ώρες της ημέρας, σύμφωνα με τον κανονισμό....όποιον υπηρέτη και να διατάξεις να αγοράσει και να σου φέρει κάτι από την Αγορά, καθόλου δεν θα δυσκολευτεί. Καθένας ξέρει καλά πού θα πάει για να βρει κάθε τι. (Ξενοφώντος Οικονομικός, 8, 22) Ευρήματα (πρόκες και καψούλια) από το εργαστήρι του Σίμωνα, 5ος αι. π.χ. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Το εργαστήρι του υποδηματοποιού Σίμωνα στις παρυφές της δημόσιας πλατείας της Αγοράς Κάθε έμπορος είχε εξασφαλισμένη τη θέση του γιατί πλήρωνε στο κράτος ένα ειδικό τέλος. Οι πελάτες συνοδευόμενοι από δούλους και αχθοφόρους κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους πάγκους, ρωτούσαν, παζάρευαν, έκλειναν συμφωνίες, φιλονικούσαν. Άλλοι απλώς περιδιάβαιναν αργόσχολοι στα κουρεία, τα σκυτοτομεία (υποδηματοποιεία), τα μυρεψεία (μυροπωλεία) τα σιδηρουργεία... Κουβέντιαζαν με τους εμπόρους, παρακολουθούσαν τη δουλειά των τεχνιτών ή κάθονταν απλώς να ζεσταθούν (το χειμώνα) πλάι στη φωτιά του εργαστηρίου. Οι αργυραμοιβοί καθισμένοι μπροστά στους πάγκους αντάλλασσαν ξένα νομίσματα με αττικές δραχμές. Σκηνές οικείες και διαχρονικές που τις συναντά κανείς σε όλες τις αγορές της Μεσογείου... 5

τα μέτρα και τα σταθμά των εμπόρων συγκρίνοντάς τα με τα δικά τους που έφεραν την κρατική σφραγίδα. Η πάλαι ποτέ δημόσια πλατεία... 1 2 Κρατικά μέτρα για υγρά και στερεά προϊόντα 1. Μικρά όλπη χωρητικότητας 0.252 Lt. Φέρει την ένδειξη ΔΕ (=Δημόσιο). Χρονολογείται περί το 500 π.χ. 2. Κυλινδρικό μέτρο χωρητικότητας 1.7 Lt. Φέρει την ένδειξη ΔΕΜΟΣΙΟΝ και σφραγίδες με κεφαλή Αθηνάς (στη μία όψη) και γλαύκα (στην άλλη όψη) 4ος αι. π.χ. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Σήμερα εκεί όπου άλλοτε χτυπούσε η καρδιά του αρχαίου άστεως, βρίσκεται ένας από τους πιο γοητευικούς αρχαιολογικούς χώρους της σύγχρονης πόλης. Η μεγάλη εμπορική στοά που δώρισε στην Αθήνα ο Βασιλιάς Άτταλος έχει μετατραπεί σε μουσείο. Τη θέση των αγορανόμων έχουν καταλάβει οι αρχαιοφύλακες, και στην οδό των Παναθηναίων δεν συναντάμε πια εμπόρους αλλά αλλοδαπούς και ημεδαπούς τουρίστες. Και ο Κερδώος Ερμής; Αυτός απλώς μετακόμισε λίγα μέτρα πιο εκεί και συνεχίσει απρόσκοπτα τις δραστηριότητές του στην πόλη που κτίστηκε πάνω από την πόλη. Αγορανόμοι και Μετρονόμοι στην υπηρεσία των καταναλωτών Οι αντιδικίες μεταξύ εμπόρων και καταναλωτών ήταν συχνές. Οι πελάτες, όχι άδικα, υποπτεύονταν τους κάπηλους δηλαδή τους λιανοπωλητές ότι προσπαθούσαν να τους εξαπατήσουν. Για την καλή λειτουργία της Αγοράς η πολιτεία είχε οργανώσει ένα σώμα ελεγκτών οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την πάταξη της αισχροκέρδειας. Η έδρα της υπηρεσίας αυτής ήταν η Θόλος, ένα δημόσιο κτήριο όπου φυλάσσονταν τα κρατικά μέτρα και σταθμά. Κάθε έμπορος ήταν υποχρεωμένος να προμηθεύεται από εκεί τα ισοδύναμα, δηλαδή ακριβή αντίγραφα των επίσημων μέτρων και σταθμών. Οι έλεγχοι που διενεργούσαν οι αγορανόμοι αφορούσαν στην ποιότητα των προϊόντων και στις τιμές, ενώ οι μετρονόμοι έλεγχαν Κρατικά σταθμά από ορείχαλκο Φέρουν ανάγλυφο σύμβολο (αστράγαλο, χελώνα, ασπίδα, κλπ.) που διευκολύνει την αναγνώρισή τους και επιγραφή ενδεικτική της μονάδας βάρους που αντιπροσωπεύουν. Χρονολογούνται τον 5ο αι. π.χ. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς 6

Η ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΧΩΡΟΣ ΗΛΙΑΙΑΣ ΝΑΟΣ ΗΦΑΙΣΤΟΥ (ΘΗΣΕΙΟ) ΘΟΛΟΣ ΝΕΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ ΜΗΤΡΩΟ Η Θόλος Αναπαράσταση του εσωτερικού χώρου ΜΝΗΜΕΙΟ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΗΡΩΩΝ ΝΑΟΣ ΠΑΤΡΩΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΣΤΟΑ ΔΙΟΣ ΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΩΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΤΟΑ Προς Δίπυλον ΑΡΓΥΡΟΚΟΠΕΙΟ Προς Ακρόπολη ΣΤΟΑ ΑΤΤΑΛΟΥ Το παλαιό βουλευτήριο Αναπαράσταση του εσωτερικού χώρου 7

ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Ένας θεσμός υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης αφιερωμένος στα μνημεία και τη συντήρησή τους Ο εορτασμός των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι η μαζικότερη εκδήλωση που πραγματοποιείται στην Ευρώπη και αφορά στον πολιτισμό. Η αρχική ιδέα ανήκει στην Γαλλία η οποία ξεκίνησε το 1984 μια σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων με τίτλο Ανοικτές Ημέρες σε Ιστορικά Μνημεία. Το 1991 το Συμβούλιοτης Ευρώπης θέσπισε επίσημα τον εορτασμό και όρισε ως χρόνο των εκδηλώσεων ένα Σαββατοκύριακο του Σεπτεμβρίου. Ο βασικός στόχος του εορτασμού, να γίνουν γνωστά στο ευρύ κοινό μνημεία άγνωστα ή δύσκολα προσβάσιμα, διατηρήθηκε και διευρύνθηκε με την ιδέα της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας η οποία οφείλει να αναδεικνύεται μέσα από τις ιδιαιτερότητες του κάθε λαού. Η Ελλάδα συμμετέχει στον εορτασμό από το 1994. Το θέμα των εκδηλώσεων για τη διετία 2001-2002 είναι Από τις ανταλλαγές αγαθών στις συναλλαγές στο διαδίκτυο. Το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΥΠ.ΠΟ. συμμετέχοντας στον εορτασμό των Ε.Η.Π.Κ. 2001 επέλεξε να παρουσιάσει στο ευρύ κοινό την Αρχαία Αγορά, έναν από τους πιο γοητευτικούς αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας. Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN ηλεκτρονικής έκδοσης 978-960-386-208-6 Το έντυπο «Ο Κερδώος Ερμής στην αγορά των Αθηνών» δημιουργήθηκε το 2001στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2001-2002. Ψηφιοποιήθηκε το 2015 στο πλαίσιο της Πράξης με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δία Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.