ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΥΝΕ ΡΙΩΝ

23 & 24 Νοεµβρίου 2006 Divani Caravel Hotel (Αίθουσα ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ), Αθήνα ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΥΝΕ ΡΙΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΕΣ ΡΟΕΣ... σελ.2 ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ. σελ.3 Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ..σελ.5 ΧΩΡΟΣ, ΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ..σελ.7 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ...σελ.8 ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ...σελ.10 ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΙΑΝΤΙ ΡΑΣΕΙΣ....σελ.11 Μ.Μ.Ε. ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ...σελ.12 ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ.....σελ.13 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ......σελ.16 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.....σελ.19 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ........σελ.21 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ... σελ.22 ΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: ΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ..σελ.24 ΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ.....σελ.25 ΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: Ι ΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ....σελ.27 ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ σελ.29 ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ....σελ.30 1

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΕΣ ΡΟΕΣ Συντονίστρια: Τζένη Καβουνίδη, ιευθύντρια Ερευνών Ι.ΜΕ.ΠΟ. ιδάσκουσα Κοινωνιολογίας, Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών υστυχώς είναι ακόµα αρκετά περιορισµένες οι γνώσεις µας για τις µεταναστευτικές ροές. Στη συνεδρία αυτή παρουσιάστηκαν ευρήµατα από έρευνες που υιοθέτησαν πολύ διαφορετικές προσεγγίσεις και µεθόδους στη µελέτη των µεταναστευτικών ροών. Οι εισηγήσεις ήταν οι εξής: Β. Κοτζαµάνης, «Οι Αλλοδαποί στην Ελλάδα, µια πρώτη ανάλυση της γεωγραφικής τους διασποράς και της συµβολής τους στις πληθυσµιακές µεταβολές της τελευταίας δεκαετίας (1991-2001)» Α. Καπετανόπουλος, «Μεταναστευτικές διαδροµές και διαδικασίες εγκατάστασης γυναικών µεταναστριών στην Ελλάδα: Ενδιάµεσα αποτελέσµατα πανελλήνιας έρευνας του Κέντρου Ερευνών για θέµατα Ισότητας (Κ.Ε.Θ.Ι.)» Ε. Σιδέρη, «Στα ξένα Έλληνας και στην Ελλάδα ξένος. Ο φαύλος κύκλος της µετανάστευσης και της διασποράς στους Έλληνες της Γεωργίας» Η εξέταση της γεωγραφικής κατανοµής των αλλοδαπών φανερώνει το σηµαντικό ρόλο που διαδραµατίζουν οι αλλοδαποί στην επιβράδυνση της ερηµοποίησης τµηµάτων της ελληνικής υπαίθρου και στην ενίσχυση του δηµογραφικού δυναµικού των πιο δυναµικών δήµων και κοινοτήτων της χώρας. Η σύγκριση των πληθυσµιακών πυραµίδων των Ελλήνων, του συνόλου των αλλοδαπών, των Αλβανών, και των Βουλγάρων φανερώνει έντονες διαφοροποιήσεις στην κατά φύλο και ηλικία σύνθεση των επιµέρους πληθυσµών οι οποίες µάλλον εκδηλώνουν διαφορετικές στρατηγικές µετανάστευσης και προθέσεις ως προς τη διάρκεια παραµονής στη χώρα. Για την ανίχνευση µεταξύ άλλων των παραγόντων που διαµορφώνουν τις εισροές γυναικών προς την Ελλάδα, πραγµατοποιήθηκε δειγµατοληπτική έρευνα σε µετανάστριες που βρίσκονται σήµερα στη χώρα. Οι περισσότερες ήρθαν µαζί µε κάποιο µέλος της οικογένειας τους αλλά παρατηρήθηκαν έντονες διαφορές ανάλογα µε την υπηκοότητα. Ως προς τις αιτίες για τη µετανάστευση, οι οικονοµικοί λόγοι ήταν κυρίαρχοι. Στην έρευνα αναδείχθηκε ο σηµαντικός ρόλος που διαδραµατίζουν τα κοινωνικά δίκτυα στη στήριξη των νεο-αφιχθέντων µεταναστριών. Το θέµα της διαµόρφωσης των µεταναστευτικών ροών διαπραγµατεύτηκε και από έρευνα ποιοτικού χαρακτήρα. Εθνογραφική έρευνα σε οµογενείς της Γεωργίας ανέδειξε το ρόλο παραγόντων όπως των εκάστοτε ελληνικών πολιτικών προς τους οµογενείς. Η εισήγηση στάθηκε εξέταση µεταξύ άλλων το ρόλο της εθνικής ταυτότητας στη διαµόρφωση των ροών τόσο προς την Ελλάδα όσο πίσω προς τη Γεωργία. Η σύνθεση των εισηγήσεων της συνεδρίας, οι οποίες αξιοποίησαν πολύ διαφορετικές επιστηµονικές µεθοδολογίες, ανέδειξε το διεπιστηµονικό χαρακτήρα της µελέτης του µεταναστευτικού φαινοµένου και ότι πολύ διαφορετικές προσεγγίσεις έχουν κάτι σηµαντικό να προσφέρουν στην κατανόηση του µεταναστευτικού φαινοµένου. 2

ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Συντονιστής: Χαράλαµπος Κασίµης, Καθηγητής, Τµήµα Αγροτικής Οικονοµίας και Ανάπτυξης, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Στη συνεδρία «Παράνοµη Μετανάστευση» παρουσιάστηκαν τρεις εισηγήσεις: Η. Νικολακοπούλου Στεφάνου, «Ελληνικές και ευρωπαϊκές προτεραιότητες πολιτικής για τον έλεγχο της παράνοµης µετανάστευσης» Α. Παπαδοπούλου Κούρκουλα, «Λαθροµετανάστευση Μύθοι και πραγµατικότητες» Γ. Μπάκα, «Ο θαλάσσιος δρόµος προς την Ευρώπη: Η είσοδος µεταναστών χωρίς έγγραφα στη Λέσβο» Η πρώτη εισήγηση της κας Νικολακοπούλου-Στεφάνου διερεύνησε το ζήτηµα της παράνοµης µετανάστευσης µέσα από τη συζήτηση της ευρωπαϊκής πολιτικής για το άσυλο και τη µετανάστευση. Η κα Νικολακοπούλου-Στεφάνου προσδιόρισε το εννοιολογικό περιεχόµενο του όρου και στη συνέχεια διατύπωσε τις βασικές αρχές που θα πρέπει να διέπουν µια κοινή µεταναστευτική πολιτική (ΚΜΠ). Παρουσίασε το θεσµικό πλαίσιο, που, κατά την άποψή της, κοινοτικοποιεί τη µεταναστευτική πολιτική και έθεσε µια σειρά ερωτήµατα για τις εξελίξεις σε ό,τι αφορά στην επιτυχή έκβαση της προσπάθειας συγκρότησης µιας κοινής πολιτικής στην Ε.Ε. στο τέλος του προγράµµατος της Χάγης το 2010. Κατέληξε σηµειώνοντας ότι η κοινοτικοποίηση της πολιτικής ασύλου φαίνεται να έχει προχωρήσει περισσότερο απ ότι η ΚΜΠ της οποίας η τελική κατάληξη δεν γνωρίζουµε ακόµα ποιά θα είναι αφού, απ ότι φαίνεται οι χώρες µέλη εξακολουθούν να εµµένουν σε εθνικές πολιτικές για το ζήτηµα αυτό. Η δεύτερη εισήγηση έγινε από την κα Παπαδοπούλου-Κούρκουλα και αφορούσε στην παρουσίαση έρευνας που πραγµατοποίησε στα πλαίσια του διδακτορικού της για την παράνοµη µετανάστευση Κούρδων στην Ελλάδα στις αρχές του 2000. Στόχος της εισηγήτριας ήταν να συζητήσει µια σειρά µύθους γύρω από το φαινόµενο της λαθροµετανάστευσης και να επιχειρήσει να προσεγγίσει την πραγµατικότητα της ελληνικής περίπτωσης. Η εισηγήτρια θεωρεί ότι η παράνοµη µετανάστευση δεν αποτελεί πλέον ένα ατύχηµα της µετανάστευσης, αλλά ένα de facto δρόµο µετανάστευσης για την πλειοψηφία των µεταναστών. Στην Ελλάδα αυξάνεται ο αριθµός των λαθροµεταναστών τα περασµένα 4-5 χρόνια και αφορά πρωτίστως µετανάστες από το Αφγανιστάν, Πακιστάν, Ιράκ, Κουρδιστάν και Ιράν οι οποίοι, αντίθετα από ό,τι πιστεύεται, τελικά επιλέγουν την Ελλάδα ως χώρα τελικής εγκατάστασης. Πάντως οι παράγοντες που φαίνεται να καθορίζουν τον προορισµό τους είναι τα οικογενειακά και κοινωνικά δίκτυα, οι συνθήκες της πρώτης εγκατάστασης και η πολιτική υποδοχής στη χώρα µας. Η εισηγήτρια κατέληξε στην άποψη ότι η λαθροµετανάστευση θα πρέπει να αποτελέσει µέρος µιας συνολικότερης πολιτικής για τη διαχείριση της µετανάστευσης που θα ισορροπεί µεταξύ ελέγχου και προστασίας. Η τρίτη εισήγηση έγινε από την κα Μπάκα και αφορούσε αποτελέσµατα έρευνας για τους παράνοµους µετανάστες στη Λέσβο µεταξύ 2003-2005 που πραγµατοποιήθηκε µε τη µελέτη των συλλήψεων στο νησί. Και η κα Μπάκα διαπιστώνει την αύξηση της παράνοµης εισόδου, ακόµα 3

και στην περίοδο των Ολυµπιακών Αγώνων, σηµειώνοντας ότι η Λέσβος έχει πλέον µετατραπεί σε σηµαντική πύλη εισόδου, αφού το 50% του συνόλου των εισόδων συναντώνται εκεί. Η διακίνηση των µεταναστών γίνεται από οργανωµένα δίκτυα και αποτελεί πλέον µια εξαιρετικά προσοδοφόρα βιοµηχανία. Οι τρόποι εισόδου διαφοροποιούνται µε βάση τους πόρους των µεταναστών. Οι Αφγανοί αποτελούν πάνω από το 50% του συνόλου των συλληφθέντων, ενώ πρόσφατα εµφανίζεται µια αύξηση της συµµετοχής και των Αλγερινών και Παλαιστινίων. Η πλειοψηφία είναι νεαροί µουσουλµάνοι (18-30 ετών), οργανωµένοι σε µικρές οµάδες µε αρχηγό. Όταν συλλαµβάνονται, η µέση διαµονή στα Κέντρα κράτησης διαρκεί τρεις µήνες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στο τέλος της περιόδου κράτησης δίνεται προσωρινή άδεια παραµονής από το Υπουργείο Εσωτερικών που διατάσσει τους παράνοµους µετανάστες να εγκαταλείψουν τη χώρα σε 15 ηµέρες για χώρα της επιλογής τους. Είναι προφανές ότι ελάχιστοι εγκαταλείπουν την Ελλάδα. Η εισηγήτρια καταλήγει τέλος ότι η διαχείριση του προβλήµατος στη Λέσβο, παρά τις φιλότιµες προσπάθειες, απαιτεί καλύτερο σύστηµα υποδοχής τόσο από πλευράς υποδοµών όσο και ανθρώπινου δυναµικού. 4

Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Συντονιστής: Αντώνης Μακρυδηµήτρης, Καθηγητής, Τοµέας ιοικητικής Επιστήµης, Σχολή Πολιτικής Επιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης, Πανεπιστήµιο Αθηνών Στη συνεδρία µε θέµα την «Η Περιφερειακή ιάσταση της Μετανάστευσης» (Πέµπτη 23.11.2006, 15.00-16.30) ανακοινώθηκαν, σύµφωνα µε το πρόγραµµα, τρεις από τις προβλεπόµενες επιστηµονικές εργασίες και επακολούθησε συζήτηση µε το κοινό. Οι εισηγήσεις ήταν οι εξής: Χ. Κασίµης, Α. Παπαδόπουλος, «Τώρα το παίζουµ όλοι αφεντικά : Ντόπιοι και ξένοι στη σύγχρονη αγροτική Ελλάδα» Θ. Ιωσιφίδης, Θ. Κίζος,. Παπαγεωργίου, Αικ. Μαλλιωτάκη, Η. Πετράκου, «Κοινωνικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά των µεταναστών στην Περιφέρεια υτικής Ελλάδος: Αγορά εργασίας και κοινωνική αναπαραγωγή» Π. Κοσµάς, «Τα κοινωνικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά των οικονοµικών µεταναστών στην Ελλάδα» Οι εισηγητές ανέδειξαν επιµέρους διαστάσεις του ζητήµατος, µε βάση αντίστοιχα πορίσµατα της έρευνάς τους και επεσήµαναν συναφή προβλήµατα. Ιδίως εξετάστηκε η διείσδυση µεγάλων τµηµάτων του µεταναστευτικού πληθυσµού, κατά την πρώτη µάλιστα χρονική περίοδο εκδήλωσης του φαινοµένου, στον πρωτογενή τοµέα της οικονοµίας. Επισηµάνθηκε σχετικά το φαινόµενο της ανάδειξης µιας «νέας αγροτικής τάξης» µε δυναµικό και εξελισσόµενο χαρακτήρα, αλλά και προοπτικές σε ποικίλους τοµείς. Συναφώς εξετάστηκε η προοπτική απασχόλησης του µεταναστευτικού πληθυσµού και στον δευτερογενή ή και τριτογενή τοµέα των υπηρεσιών της οικονοµίας. Επισηµάνθηκαν τα σχετικά εµπόδια ιδίως από µέρους της γραφειοκρατίας των δηµοσίων υπηρεσιών έναντι µεταναστών που αναπτύσσουν επιχειρηµατικές δραστηριότητες στον χώρο του εµπορίου και συναφών υπηρεσιών. Το πρόσκοµµα της επαρκούς γνώσης της ελληνικής γλώσσας, αλλά και η δυσκολία επαφής µε τον διοικητικό µηχανισµό σε συνδυασµό µε την από µέρους του µεταναστευτικού πληθυσµού χαµηλή εξειδίκευση, εξηγεί ως έναν τουλάχιστον βαθµό τα σχετικά προβλήµατα. Αυτά µπορεί σε τελευταία ανάλυση να µην οφείλονται τόσο σε ξενοφοβικές στάσεις ή σύνδροµα της ελληνικής κοινωνίας, αλλά ίσως και σε εγγενή γραφειοκρατικά ανακλαστικά της δηµόσιας διοίκησης που δεν διαθέτει ανάλογη δυνατότητα προσαρµογής στις ιδιαίτερες ανάγκες του ευάλωτου κοινωνικά και ψυχολογικά µεταναστευτικού πληθυσµού. Για τους λόγους αυτούς, η δηµόσια σφαίρα τείνει ορισµένες φορές να δίνει την εικόνα µιας µονολιθικότητας και να προβάλλει έναν «µονολογικό» χαρακτήρα, που δυσχεραίνει την οµαλή επικοινωνία και τις προοπτικές συµµετοχής στην οικονοµική και κοινωνική ζωή όλων των πολιτών και ανθρώπων στη χώρα. Κατά συνέπεια, τα κρίσιµα και θετικά γνωρίσµατα του κράτους δικαίου, τις αντιπροσωπευτικής αρχής, της κοινωνίας των πολιτών και της ανοιχτής οικονοµίας και κοινωνίας δεν αξιοποιούνται όσο τούτο θα ήταν δυνατόν και ευκταίον από µεγάλα τµήµατα του µεταναστευτικού πληθυσµού στη χώρα. Υπό την έννοια αυτή, η εφαρµογή της 5

µεταναστευτικής πολιτικής από την πολιτεία ενδείκνυται να λάβει υπόψη τα παραπάνω και να βελτιστοποιήσει θεσµούς και διαδικασίες ενδυνάµωσης και ποιοτικής αναβάθµισης της συµµετοχής των µεταναστών στην οικονοµική και κοινωνική ζωή της χώρας. 6

ΧΩΡΟΣ, ΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ Συντονίστρια: Μ. Γ. Λίλυ Στυλιανούδη, Νοµικός Ανθρωπολόγος ιευθύντρια Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας, Ακαδηµία Αθηνών Στην ενότητα αυτή παρουσιάστηκαν τρεις εισηγήσεις, όπου πρώτη ήταν η εισήγηση των κκ. Αράπογλου και Σαγιά µε τίτλο «Αστική διάχυση και διαχωρισµός των µεταναστών στον περιαστικό χώρο της µητροπολιτικής Αθήνας». Σύµφωνα µε τους οµιλητές, το σύστηµα γη κατοικία ορίζει σε βάση επαγγελµατικών και ταξικών δυνατοτήτων την εναλλαγή δύο προτύπων διαχωρισµού, της «επιλεκτικής χωρικής αφοµοίωσης» και του «αποκεντρωµένου διαχωρισµού». Τα δύο αυτά πρότυπα της εγκατάστασης και απασχόλησης των µεταναστών είναι αποτέλεσµα της αστικής επέκτασης και της διάχυτης ανάπτυξης. Η δεύτερη παρουσίαση των κκ. Μαράτου Αλιπράντη και Βόνδα µε τίτλο «ηµιουργώντας γέφυρες: Άτυπα κοινωνικά δίκτυα και γυναίκες µετανάστριες στην Ελλάδα» αναλύει και παρουσιάζει τον τρόπο µε τον οποίο οι γυναίκες µετανάστριες κάνοντας χρήση των συγγενικών, φιλικών ή οµοεθνών άτυπων δικτύων φτάνουν στην Ελλάδα, εγκαθίστανται, βρίσκουν στέγη και εργασία. Η ύπαρξη των δικτύων αυτών προσδίδει αισθήµατα ασφάλειας, αλληλεγγύης και κοινότητας στις µετανάστριες, αυξάνοντας το κοινωνικό τους κεφάλαιο. Και τέλος, η τρίτη παρουσίαση της κας Λαυρεντιάδου µε τίτλο «Αυτόχθονες, αλλοδαποί µετανάστες και µετανάστες της ελληνικής διασποράς: Κοινοί τόποι, παράλληλες διαδροµές» εξετάζει τις χωρικές διαδροµές στους τόπους διέλευσης των τριών αυτών οµάδων στο µητροπολιτικό χώρο της αθηναϊκής πρωτεύουσας. Ζώντας στον ίδιο χώρο, η κάθε οµάδα επιλέγει τη δική της διαδροµή, αποτυπώνοντας τες στο χώρο. Και µ αυτόν τον τρόπο ένας ιδιότυπος χάρτης χωρικών δικτύων εµφανίζεται στα µάτια του ερευνητή. Σε µια σύνθεσή τους, έτσι όπως προέκυψε και από τη συζήτησή που ακολούθησε, και οι τρεις αυτές οµιλίες, χρησιµοποιώντας τη σχέση χώρος κοινωνική οµάδα κίνηση ιδωµένη από την επιστηµονική οπτική της κάθε µίας, ουσιαστικά υπέδειξαν ένα ήπιο µοντέλο διάχυσης του µεταναστευτικού πληθυσµού που ακολουθεί την ελληνική κοινωνία, διαρθρωµένο στο δικό της πρότυπο, όπως αυτό αποτυπώνεται στο χώρο. Το κοινωνικό χωρικό αυτό πρότυπο επιτρέπει την «επιλεκτική χωρική αφοµοίωση», τις χωρικές διαδροµές εγκατάστασης και εργασίας και τις χωρικές συµπεριφορές, σχηµατίζοντας χωρικά δίκτυα ή χρησιµοποιώντας κοινωνικά δίκτυα, όπως αυτά ανιχνεύονται στους υπό εξέταση πληθυσµούς. 7

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Συντονιστής: Μιχάλης αµανάκης, Καθηγητής Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήµιο Κρήτης Εργαστήριο ιαπολιτισµικών και Μεταναστευτικών Μελετών (Ε ΙΑΜΜΕ) Στην εν λόγω συνεδρία έγιναν οι ακόλουθες τέσσερις εισηγήσεις: A. Nebel, Μ. Ντάβου, «Προς την πολυγλωσσία: Πώς οι πεποιθήσεις, οι στάσεις και τα κίνητρα επηρεάζουν την εκµάθηση της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας» Η. Παπαγεωργίου, «Οι τάξεις Ελληνικών για ενήλικες ως χώρος για την κοινωνική ένταξη των µεταναστών» Σ. Τσουκαλάς, Π. Παπαγεωργίου, Σ. Ρετάλης, «Προσδιορίζοντας δείκτες αποτελεσµατικότητας προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων µεταναστών στην Ελλάδα» Γ. Αλτουχόβα, Μ. Βασιλάκου, Π. Μπώκου, «Μαθαίνοντας να ζούµε µαζί» Απ αυτές τις εισηγήσεις οι δύο πρώτες αναφέρονται στην εκµάθηση της Ελληνικής σε Τάξεις Ενηλίκων, η τέταρτη στο ιαπολιτισµικό Σχολείο Αθηνών (Πλατεία Βάθης) και η τρίτη στην ανάπτυξη δεικτών αξιολόγησης της αποδοτικότητας χρηµατοδοτούµενων προγραµµάτων Συγκεκριµένα, στην πρώτη εισήγηση πρόκειται για µια εµπειρική έρευνα µε στόχο τη διερεύνηση: 1. των κινήτρων για εκµάθηση της Ελληνικής 2. της στάσης των ενηλίκων έναντι της Ελληνικής και 3. του αν η στάση επηρεάζει την εκµάθηση της γλώσσας. Η έρευνα έγινε το 2006 στην Ελληνοαµερικανική Ένωση Αθηνών σ ένα δείγµα 95 µαθητών (γυναικών) και έδειξε ότι τα µέλη του δείγµατος είχαν µια θετική στάση έναντι της Ελληνικής και την µάθαιναν για λόγους επικοινωνίας, αλλά και για καλύτερη ένταξη στην αγορά εργασίας. Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι ότι τα ίδια άτοµα δήλωσαν πως όταν βρίσκονται σε πολυεθνοτικές παρέες χρησιµοποιούν περισσότερο την Αγγλική ως κώδικα επικοινωνίας. Αυτή η συµπεριφορά της εν λόγω οµάδας ίσως ερµηνεύεται και από το γεγονός ότι πρόκειται για µια οµάδα που µάθαινε Ελληνικά στην Ελληνοαµερικανική Ένωση καταβάλλοντας και δίδακτρα. Η δεύτερη εισήγηση αναφέρεται επίσης στην εκµάθηση της Ελληνικής, άλλα σε φορείς που δεν απαιτούν δίδακτρα, πράγµα που παραπέµπει µάλλον σε µια άλλη, κοινωνικής σύνθεσης, οµάδα ενήλικων µαθητών. Και σ αυτή την περίπτωση πρόκειται για µια έρευνα που όµως ήταν ποιοτική και είχε ως εργαλείο την ηµιδοµηµένη συνέντευξη. Στόχος της έρευνας ήταν η διερεύνηση του κοινωνικού νοήµατος που έχουν οι Τάξεις Ελληνικών για τους µαθητές τους, καθώς και η συµβολή αυτών των Τάξεων στην κοινωνική ένταξη των µεταναστών µαθητών τους. Σύµφωνα µε τις δηλώσεις των 20 µελών του δείγµατος (µαθητών και διδασκόντων), οι Τάξεις δεν είναι απλώς ένας χώρος εκµάθησης της γλώσσας, αλλά ένας κοινωνικός χώρος συνάντησης και αλληλεπίδρασης. Γι αυτό οι Τάξεις αυτές πρέπει να λειτουργούν σ αυτό το πνεύµα και οι µαθητές τους να αντιµετωπίζονται ολιστικά. Επίσης, 8

πρέπει να ενθαρρύνονται και να υποβοηθούνται οι µαθητές σε συµµετοχικές δραστηριότητες εκτός τάξης, µε τη συµµετοχή ή µη και του διδάσκοντος. Στη τέταρτη εισήγηση εκτός από στοιχεία που αναφέρθηκαν και αφορούν στους µαθητές και στη λειτουργία των ιαπολιτισµικών Σχολείων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Σχολή Γονέων στην οποία συµµετείχαν οι γονείς των αλλοδαπών και µη µαθητών του σχολείου. Οι πλούσιες δραστηριότητες που ανέπτυξαν οι γονείς, όπως για παράδειγµα ένα διαπολιτισµικό φεστιβάλ συνέβαλαν αποφασιστικά όχι µόνο στην αλληλογνωριµία, αλλά και στη διασύνδεση του σχολείου µε την κοινότητα. Και σ αυτή την περίπτωση, λοιπόν, όπως και στην προηγούµενη φάνηκε πως οι συµµετοχικές δραστηριότητες συµβάλλουν αποφασιστικά στην κοινωνική ένταξη και ενισχύουν την κοινωνική επικοινωνία, αλληλεγγύη κα συνοχή. Η τρίτη εισήγηση δεν αναφέρεται σε θέµατα γλώσσας και ένταξης, αλλά στην αξιολόγηση των χρηµατοδοτούµενων προγραµµάτων που έχουν ως σ τόχο την εκµάθηση της Ελληνικής και την κοινωνική ένταξη των µεταναστών. Οι εισηγητές έχουν επεξεργασθεί έναν συγκεκριµένο τύπο, για την αξιολόγηση και µέτρηση της απόδοσης της επένδυσης. Ο δείκτης ROI (Return On Investment) είναι ένα εργαλείο που µπορεί να εφαρµοστεί σε κάθε πρόγραµµα για την αποτίµηση των οικονοµικών του διαστάσεων, όχι όµως των µαθησιακών και λοιπών διαστάσεων. Από τη συζήτηση που ακολούθησε αναφάνηκε ότι η συζήτηση ως προς τα θέµατα που εθίγησαν από του εισηγητές είναι ακόµα στην αρχή και ότι υπάρχει ένα έλλειµµα γενικότερης πληροφόρησης, αλλά και αλληλοενηµέρωσης των ασχολουµένων µε τα θέµατα της µετανάστευσης, παρά τα σηµαντικά βήµατα των τελευταίων ετών. Το σηµαντικότερο ωστόσο στοιχείο που αναδείχτηκε και από τη συζήτηση και που θίχθηκε κυρίως στη δεύτερη και στη τέταρτη εισήγηση είναι το ζήτηµα της αναγνώρισης του µετανάστη και η παροχή σ αυτόν συµµετοχικών ευκαιριών. Οι Τάξεις Ελληνικών για ενήλικες δεν είναι απλώς χώρος µετάδοσης γλωσσικών δεξιοτήτων, αλλά κοινωνικός χώρος συνάντησης και αλληλεπίδρασης και κατά συνέπεια σηµαντικός παράγοντας κοινωνικής ένταξης των µεταναστών. Μ άλλα λόγια, η γλωσσική διδασκαλία είναι τότε αποδοτική, όταν συνδέεται µε κοινωνικές ανάγκες του ατόµου, καθώς και µε δραστηριότητες και περιεχόµενα που στοχεύουν στην αναγνώριση και ενεργοποίηση του ατόµου και µέσα απ αυτή τη διαδικασία στην κοινωνική ένταξή του. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, η εκµάθηση της Ελληνικής αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ένταξη των µεταναστών στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία. Θα πρέπει, λοιπόν, να ενταχθούν σχετικά µέτρα και στο ΚΠΣ, δεδοµένου µάλιστα ότι και νεοµετανάστες υπάρχουν και η διαδικασία της οικογενειακής συνένωσης δεν έχει ολοκληρωθεί. 9

ΙΑ ΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Συντονιστής: Νίκος Μουζέλης, Επίτιµος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Σχολή Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών του Λονδίνου (LSE) Στη συνεδρία παρουσιάστηκαν οι εξής εισηγήσεις: Κ. Ι. Καβουλάκος, «Οργανώσεις µεταναστών: Μορφές διεκδίκησης δικαιωµάτων» Α. Καρυτιανός, «Παράλληλες κοινωνίες: Οµολογία αποτυχίας ή σταθµός στο ταξίδι της ένταξης;» Ν. Παπαδάκης, Γ. Φραγκούλης, Ε. Κυρίτση, «Ενσωµάτωση και µεταναστευτική πολιτική. ιεθνείς πρακτικές, θεωρητικά διλήµµατα και προκλήσεις για την ελληνική περίπτωση» Σ. Βλαχόπουλος, «Κοινωνική διερµηνεία: Η µεγάλη άγνωστη» Στην εισήγηση του κ. Καβουλάκου έγινε ανάλυση των διαφόρων µορφών οργάνωσης των µεταναστών, καθώς και µορφών διεκδίκησης δικαιωµάτων. Σύµφωνα µε τα συµπεράσµατα της έρευνας, οι διάφορες οργανώσεις και κινητοποιήσεις συνήθως δεν είναι αποτελεσµατικές, γιατί οι µετανάστες δεν έχουν δικαίωµα ψήφου ούτε νοµιµότητα, αλλά ούτε και υλικούς πόρους. Σύµφωνα µε την εισήγηση του κ. Καρυτιανού, οι µεταναστευτικές κοινωνίες της Ελλάδας δεν αποτελούν γκετοποιηµένες µονάδες (παράλληλες κοινωνίες). Η µόνη ίσως σχετική εξαίρεση είναι η µουσουλµανική µειονότητα της Θράκης. Στην εισήγηση των κκ. Παπαδάκη, Φραγκούλη και Κυρίτση σηµειώθηκε η αποτυχία της µεταναστευτικής πολιτικής που στοχεύει στην ενσωµάτωση των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία. Υπάρχει χάσµα µεταξύ της ρητορείας (ισωτική ενσωµάτωση) και της πραγµατικότητας (αποκλεισµός). Στην εισήγηση του κ. Βλαχόπουλου αναπτύχθηκε η έννοια της κοινωνικής διερµηνείας. ιαπιστώθηκε ότι υπάρχει µεγάλη ανάγκη κοινωνικών διερµηνέων στη χώρα µας (διερµηνέων ξένων που έχουν σχέσεις / συναλλαγές µε το ελληνικό κράτος). 10

ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΙΑΝΤΙ ΡΑΣΕΙΣ Συντονιστής: Βασίλειος Καρύδης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τµήµα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου Στη συνεδρία αυτή παρουσιάστηκαν οι εξής εισηγήσεις: Κ. Καφέτσιος, Π. Λυδάκη, Α. Γουρνιεζάκη, Α. Χαλαµπαλάκη, Ε. Λεµπέσης, «Υποκειµενική ευηµερία και συναίσθηµα στην καθηµερινή κοινωνική αλληλεπίδραση δύο οµάδων µεταναστών» Ν. Καµπέρη, «Μικτοί γάµοι: Πραγµατικότητες, δυνατότητες και προϋποθέσεις στην περίπτωση γυναικών από την Αλβανία. Μια εµπειρική έρευνα στο νοµό Αιτωλοακαρνανίας για την περίοδο 1990-2005» Β. Παπαγεωργίου, «Η βίωση της ετερότητας και η διαχείριση της πολιτισµικής διαφοράς: Η περίπτωση µιας οµάδας µεταναστών από την Αλβανία σε µια ελληνική πόλη» Χ. Ζάχου, Ε. Καλεράντε, «ιαγενεακές απεικονίσεις του εαυτού των Αλβανίδων µεταναστριών: Μια φαινοµενολογική προσέγγιση» Οι εισηγήσεις, οι οποίες είχαν αλληλοσυµπληρωµατικό χαρακτήρα, διερεύνησαν την καθηµερινή αλληλεπίδραση των µελών της µεταναστευτικής κοινότητας τόσο µε τον ντόπιο πληθυσµό όσο και στο εσωτερικό της µεταναστευτικής κοινότητας στις καθηµερινές τους σχέσεις και συναλλαγές, αλλά και την οικογένεια. Επιχειρήθηκε επίσης, η καταγραφή της υποκειµενικής πρόσληψης των µεταναστών ως προς την ταυτότητα, τις αναγκαίες λειτουργικές διευθετήσεις, τα συναισθήµατα και τις προσδοκίες. Σηµαντική ερευνητική παράµετρο αποτέλεσε η διερεύνηση των οµοιοτήτων και διαφορών µεταξύ διαφορετικών εθνοτικών οµάδων µεταναστών, όπως Αλβανών / Βορειοηπειρωτών και Βουλγάρων. Τα ευρήµατα τονίζουν την πολυπλοκότητα του ζητούµενου της ενσωµάτωσης των µεταναστών, καθώς διαπιστώνονται αντίρροπες δυνάµεις στο κοινωνικό µικρο επίπεδο που προσδίδουν αντιφατικό χαρακτήρα τόσο στη συµπεριφορά του ντόπιου πληθυσµού όσο και (κυρίως) στην υποκειµενική πρόσληψη των µεταναστών για τον αυτοπροσδιορισµό τους στην ελληνική κοινωνία. Σηµαντική παράµετρο αποτελεί η έµφυλη διάσταση, καθώς οι γυναίκες καλούνται να διαχειριστούν πολλαπλούς ρόλους στις νέες συνθήκες µίας νεωτερικής κοινωνίας. Αυτό γίνεται πιο ανάγλυφο κατά τη διερεύνηση των στάσεων, αντιλήψεων και συµπεριφορών της δεύτερης γενιάς µεταναστών. Αποδεικνύεται ότι οι εµπειρικές έρευνες πεδίου αποτελούν πολύτιµο εργαλείο για την αναγκαία θεωρητική σύνθεση που θα συµβάλει στην επεξεργασία ενός ρεαλιστικού µοντέλου ενσωµάτωσης που θα υπαγορεύει στη συνέχεια τις επιµέρους όψεις της µεταναστευτικής πολιτικής σε βάθος χρόνου. 11

Μ.Μ.Ε. ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Συντονιστής: Ιωάννης Πανούσης, Καθηγητής Εγκληµατολογίας, Τµήµα Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε., Πανεπιστήµιο Αθηνών Οι εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στη συνεδρία αυτή ήταν: Π. Παπαρούνα, «Η µετανάστευση στην Ελλάδα, ως διαµορφωτής της ελληνικής κοινωνίας µέσω του ελληνικού τύπου» Γ. Κρητικός, «Αναπαραστάσεις του ελληνικού χώρου στο χάρτη του µυαλού µεταναστών από την πρώην Σοβιετική Ένωση» Α. Γαβριελάτος, «Ρωσόφωνες και πακιστανικές εφηµερίδες στην Αθήνα» Λαθροµετανάστευση, Μεταναστευτική Πολιτική και Εγκληµατικότητα αποτελούν τα κύρια θέµατα ειδησεογραφίας του ελληνικού τύπου. Έτσι, η διαµόρφωση και διακίνηση των αρνητικών στερεοτύπων στην κοινή γνώµη γίνεται σχεδόν ανεπαίσθητα µε την απλή ανάγνωση (µέσω της ελληνοκεντρικής µατιάς) των σελίδων των εφηµερίδων. Γι αυτό χρειάζεται να υπάρχουν πηγές πληροφόρησης που να προέρχονται από τους ίδιους. Στήλες κοινού ενδιαφέροντος κρίνονται απαραίτητες. Οι µετανάστες µαθαίνουν ελληνικά µόνοι τους, ονειρεύονται να ταξιδέψουν στα ελληνικά νησιά, δεν πιστεύουν ότι οι Έλληνες είναι ρατσιστές, δε θέλουν να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής, εκπαιδεύονται πολιτισµικά από τα Media. Αυτά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του «χάρτη του µυαλού» που κατασκευάζουν οι µετανάστες. Οι εφηµερίδες που κυκλοφορούν από τους ίδιους για τους ίδιους (π.χ. ρωσόφωνες, πακιστανικές εφηµερίδες) έχουν θεµατολογία που σχετίζονται µε τη χώρα προέλευσής τους και τις παραδόσεις τους. 12

ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Συντονίστρια: Λάουρα Μαράτου Αλιπράντη, ιδάκτωρ Κοινωνιολογίας ιευθύντρια Ερευνών, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.) Στο πλαίσιο της συνεδρίας ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ τονίστηκε ότι από τα πιο σηµαντικά χαρακτηριστικά του µεταναστευτικού φαινοµένου σήµερα είναι η συνεχώς αυξανόµενη συµµετοχή των γυναικών. Πράγµατι, µέχρι τη δεκαετία του 80 ο µόνος τύπος µετανάστευσης που συνδεόταν µε τις γυναίκες ήταν αυτός της οικογενειακής επανένωσης, δηλαδή των γυναικών που µετανάστευαν για οικογενειακούς λόγους. Κατά την τελευταία δεκαπενταετία εµφανίζεται, λοιπόν, η τάση για αυτόνοµη µετανάστευση των γυναικών. Έτσι, όλο και περισσότερες γυναίκες σήµερα µεταναστεύουν µόνες τους ως αρχηγοί νοικοκυριών και οικονοµικά ενεργά υποκείµενα, ενώ λιγότερες σε σχέση µε το παρελθόν, µεταναστεύουν ως εξαρτώµενα µέλη της οικογένειας ακολουθώντας τους συζύγους τους. Η νέα αυτή εξέλιξη έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία µε τον όρο «θηλυκοποίηση της µετανάστευσης». Στο πλαίσιο της συνεδρίας παρουσιάστηκαν 4 µελέτες που διερευνούν την έµφυλη διάσταση της µετανάστευσης και αναλύουν διάφορες πτυχές και βιώµατα γυναικών µεταναστριών µέσα από ποιοτικές και ποσοτικές µεθοδολογικές προσεγγίσεις. Στην πρώτη εισήγηση των κκ. Άννας Ιορδανίδου (ΚΕΘΙ) και Ιωάννας Πορφύρη (ΚΕΘΙ) µε τίτλο «Συνθήκες διαβίωσης των γυναικών µεταναστριών στην Ελλάδα: Στέγαση και καθηµερινά προβλήµατα» παρουσιάστηκαν ευρήµατα από την Πανελλήνια Έρευνα του ΚΕΘΙ που έγινε σε δείγµα 612 γυναικών µεταναστριών. Όπως διαπιστώθηκε, τα προβλήµατα των γυναικών του δείγµατος έχουν σχέση κυρίως µε τη γραφειοκρατία όσον αφορά στην απόκτηση άδειας παραµονής και τα εργασιακά ζητήµατα, δηλαδή τις δυσκολίες στην εύρεση εργασίας, ιδίως νόµιµης και στις χαµηλές αποδοχές για τη ζωή στην Ελλάδα. Αξίζει, επίσης, να επισηµανθεί, ότι οι γυναίκες µετανάστριες αναφέρθηκαν σε ιδιαιτέρα χαµηλά ποσοστά στην αρνητική συµπεριφορά των Ελλήνων. Ως προς τη στέγαση, η πλειοψηφία των µεταναστριών ζει µε ενοίκιο, 85.1%, ενώ µόνο 10.5% διαθέτει ιδιόκτητη κατοικία µε επικρατέστερες τις Αλβανίδες. Το κόστος του ενοικίου παρουσιάζεται εξάλλου αρκετά υψηλό εφόσον η µια στις δύο γυναίκες µετανάστριες καλείται να διαθέσει το µισό εισόδηµά της για να το καλύψει. Στην εισήγηση της κας Ελένης Καµπούρη µε τίτλο «Φύλο, Μετανάστευση και Καθηµερινή Ζωή: Σκιαγραφώντας τις Εµπειρίες Οικιακών Βοηθών από την Αλβανία στην Αθήνα» µέσα από τις συζητήσεις µε οκτώ οµάδες εστιασµένης συζήτησης µε οικιακούς βοηθούς από την Αλβανία και τις εργοδότριες τους επιχειρείται η διερεύνηση των εµπειριών των γυναικών σε σχέση µε τον χώρο και τον χρόνο. Όπως επισηµαίνεται, ο χώρος και ο χρόνος της εργασίας «καταλαµβάνουν» το µεγαλύτερο κοµµάτι της καθηµερινής ζωής τους. 13

Παράλληλα, αναφέρεται ότι η πρόσληψη της µετανάστευσης σαν «κοινωνική απειλή», συνδέεται κυρίως µε την περιθωριοποίηση και τον αποκλεισµό από το «δηµόσιο χώρο» λόγω γλώσσας, πολιτικών διακρίσεων, ρατσισµού ή κοινωνικών και πολιτισµικών διαφορών. Το δίπολο «θηλυκός-ιδιωτικός»/«αρσενικός-δηµόσιος» χώρος αποτελούν µεταφορικούς χώρους που λειτουργούν δυναµικά στη διαµόρφωση ταυτοτήτων, αλλά δεν µπορούν να θεωρούνται σαν φυσικές αξίες και να ταυτίζονται µε το χώρο και το χρόνο γενικότερα. Η εισήγηση της κας Αγγελικής Αθανασοπούλου αναφέρεται και πάλι στις «Αλβανίδες έµµισθες οικιακές εργαζόµενες στην Αθήνα: ιαχείριση της εργασιακής και έµφυλης ταυτότητα» και βασίζεται σε επιτόπια έρευνα (20 συνεντεύξεις) που πραγµατοποιήθηκε στην Αθήνα περιοχές του κέντρου και των νότιων προαστίων- µε Αλβανίδες έµµισθες οικιακές εργαζόµενες. Όπως επισηµαίνεται, µε την πάροδο του χρόνου, εντοπίζονται αλλαγές στον τρόπο που συνδέονται οι γυναίκες µε την έµµισθη οικιακή εργασία. Οι γυναίκες αυτές αλλάζουν προς όφελός τους, τους όρους της έµµισθης οικιακής εργασίας, µετακινούµενες αρχικά από τον ένα/ µία εργοδότη/τρια στους πολλούς/ές, από τη φροντίδα ηλικιωµένων ατόµων στην καθαριότητα, από την ολοήµερη απασχόληση στην απασχόληση συγκεκριµένων ωρών και από το µηνιαίο µισθό στο µεροκάµατο και σε µια µορφή κατ αποκοπή εργασίας και πληρωµής, στο συνδυασµό πρωινής και απογευµατινής εργασίας, από τη εξάρτηση στην αυτονόµηση. Το παρελθόν αφορά στα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους και χαρακτηρίζεται ως περίοδος δυσκολιών, ελλείψεων, ανάγκης. Με την πάροδο του χρόνου οι γυναίκες από την Αλβανία, βελτιώνουν τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, ενώ η αποδοχή της µετανάστριας από την ελληνική οικογένεια βασίζεται στην υπόθεση για τη «δεδοµένη» της ταύτιση µε παραδοσιακά αξιακά σχήµατα ως απόρροια της θέσης της στην αλβανική οικογένεια. Όπως επισηµαίνεται, τις µετανάστριες από την Αλβανία δεν τις απασχολεί µόνο το ζήτηµα της επιβίωσης αλλά και το ζήτηµα της συµµετοχής στον ελληνικό τρόπο ζωής και της πρόσβασης στα «σύµβολα της µεταναστευτικής επιτυχίας». Κι ένα τέτοιο είναι η απόκτηση ακίνητης περιουσίας. Σύµφωνα µε αυτή τη λογική, δεν αρκεί να αγοραστεί ένα σπίτι, αλλά έχει σηµασία και πώς θα επιπλωθεί, θα εξοπλιστεί, να είναι όλα καινούρια, αγορασµένα. Οι προσδιορισµοί καινούρια, αγορασµένα επιβεβαιώνουν τη ρήξη µε το παρελθόν, µε τα πρώτα χρόνια της µετανάστευσής τους, όταν δεν είχαν χρήµατα και δέχονταν ό,τι τους έδιναν οι διάφοροι γνωστοί τους Έλληνες. Η εισήγηση της κας Γαβριέλας Λαζαρίδου µε τίτλο: «Παράνοµη µετανάστευση προς την Ελλάδα: Εµπειρίες από γυναίκες που δουλεύουν ως αποκλειστικές νοσοκόµες, οικιακοί βοηθοί και στη βιοµηχανία του σεξ» αναφέρεται στις εµπειρίες των παράνοµων µεταναστριών που ζουν στη χώρα µας και οι οποίες προσφέρουν υπηρεσίες φροντίδας είτε ως αποκλειστικές νοσοκόµες είτε ως οικιακοί βοηθοί είτε στη βιοµηχανία του σεξ (εφόσον κι αυτές κατά ένα τρόπο φροντίζουν τις ανάγκες των ανδρών). Τονίζεται ότι η εργασία τους χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια, ανασφάλεια, αβεβαιότητα και παραβιάσεις των βασικών ανθρώπινων δικαιωµάτων. 14

Οι εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στο πλαίσιο της παρούσας συνεδρίας αναδεικνύουν τα προβλήµατα, τις συνθήκες διαβίωσης, τις εµπειρίες, καθώς και τα βιώµατα των γυναικών µεταναστριών που ζουν στη χώρα µας. Οι µελέτες δεν αναφέρονται µόνον στις αρνητικές πλευρές και εµπειρίες της µεταναστευτικής διαδικασίας. Αντίθετα, υπογραµµίζουν τη σταδιακή βελτίωση των συνθηκών ζωής και την αποµάκρυνση των γυναικών από την αρχική κατάσταση ανάγκης, το ζήτηµα της συµµετοχής τους στον ελληνικό τρόπο ζωής και της πρόσβασης στα «σύµβολα της µεταναστευτικής επιτυχίας», καθώς και την επιθυµία τους για απόκτηση ακίνητης περιουσίας. Σηµαντικό ζήτηµα αποτελεί ωστόσο η συστηµατική αποσιώπηση της διάστασης του φύλου, πράγµα που διαµορφώνει νέες ανισότητες στη µεταναστευτική διαδικασία. Σχετικά µε τις πολιτικές για τη µετανάστευση επισηµαίνεται ότι αν και στη χώρα µας ακολουθούνται οι διεθνείς τάσεις, εντούτοις η διάσταση του φύλου δεν εισέρχεται στις διαδικασίες διαµόρφωσης της µεταναστευτικής πολιτικής καθώς: 1. το ζήτηµα της γυναικείας µετανάστευσης δεν καταλαµβάνει σηµαντικό κοµµάτι των σχετικών ρυθµίσεων και συζητήσεων (πρόκειται δηλαδή κατά κανόνα για αποσπασµατικές αναφορές στις γυναίκες µετανάστριες) 2. τόσο στις γενικές διατάξεις του νόµου, όσο και στις συζητήσεις που λαµβάνουν χώρα στη Βουλή το υποκείµενο της µετανάστευσης είναι αρσενικό. Όταν η συζήτηση αφορά γυναικεία υποκείµενα υιοθετούνται κατά κόρον έµφυλα στερεότυπα. 15

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Συντονιστής: Θεόδωρος Λιανός, Καθηγητής, Τµήµα Οικονοµικής Επιστήµης, Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Ακολουθεί η συνοπτική παρουσίαση των εισηγήσεων που παρουσιάστηκαν σε αυτή τη συνεδρία: Χ. Νίκας, «Η αποταµιευτική συµπεριφορά και τα εµβάσµατα των Αλβανών µεταναστών στην Ελλάδα» - Οι αλβανοί µετανάστες έχουν υψηλή ροπή προς αποταµίευση (Μ.Ο. 5390 ευρώ/ έτος) - Οι αλβανοί µετανάστες (43%) εξακολουθούν να χρησιµοποιούν τα ανεπίσηµα κανάλια µεταφορά εµβασµάτων. - Τα εµβάσµατα χρηµατοδοτούν κυρίως την κατανάλωση. Αν επενδύονταν, θα µπορούσαν να συµβάλουν στην οικονοµική ανάπτυξη της Αλβανίας. - Λόγω του µεγέθους τους υπάρχουν ζητούµενα και πεδίο για µέτρα πολιτικής για την αξιοποίησή τους και για την Ελλάδα. Α. Κόντης, Θ. Μητράκος, Σ. Ζωγραφάκης, «Οικονοµικές επιπτώσεις της απασχόλησης των αλλοδαπών στην ελληνική κοινωνία» - Η συµβολή των µεταναστών στα µακρο οικονοµικά µεγέθη είναι θετική (στο ΑΕΠ, στις επενδύσεις, στη κατανάλωση). - Όσο αυξάνεται ο βαθµός ενσωµάτωσής τους τόσο θετικότερη γίνεται αυτή η συµβολή. - ηµιουργούνται σηµαντικά αναδιανεµητικά αποτελέσµατα. Τα φτωχά νοικοκυριά αντιµετωπίζουν µειώσεις στα πραγµατικά τους εισοδήµατα, έναντι των µεσαίων και πλούσιων νοικοκυριών. - Οι θέσεις απασχόλησης που εγκαταλείπουν οι µετανάστες δεν µεταφράζονται σε αντίστοιχες θέσεις που θα καλύψουν οι Έλληνες (δεν εξετάζουµε την υπόθεση ότι οι Έλληνες δέχονται να τις καλύψουν). Μ. Οικονόµου, Π. Ζαµπέλης, Η. Πετράκου, Α. Κόντης, Π. Νικολόπουλος, «Μετανάστες και κοινωνική ασφάλιση στην Ελλάδα: Μια αναλογιστική µελέτη για τις συντάξεις» Σε δείγµα αλλοδαπών για τους οποίους υπήρχαν πλήρη στοιχεία, δηλαδή ηλικία, φύλο, ασφαλιστικός φορέας στον οποίο ανήκουν, επάγγελµα, έγινε αναλογιστική µελέτη. Ειδικότερα ερευνήθηκε και παρουσιάστηκε σε βάθος χρόνου και σε ετήσια βάση ο λόγος των αναµενόµενων παροχών που είναι δυνατόν να καταβάλουν σε ασφαλιστικούς φορείς ως προς τις αναµενόµενες εισφορές που είναι δυνατό να καταβληθούν από τους εργαζοµένους. Σύµφωνα προς τα πρώτα συµπεράσµατα ως προς τη µελέτη φαίνεται ότι για µια περίοδο ως και 29 30 ετών, οι µετανάστες θα «τροφοδοτούν» τους φορείς µε εισφορές χωρίς παράλληλα να «αξιώνουν» κάποια παροχή. ιότι: 1) έχουν χρονικό ορίζοντα µεγάλο για τη θεµελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώµατος, 2) έχουν ενταχθεί µε λιγότερο ευνοϊκούς όρους λόγω των νέων 16

ασφαλιστικών νόµων, 3) είναι δυνατόν πριν θεµελιώσουν συνταξιοδοτικό δικαίωµα να επαναπροσδιορισθούν. Η συµβολή των µεταναστών είναι θετική, δεν είναι όµως η λύση το πρόβληµα της κοινωνικής ασφάλισης. Λάουρα Μαράτου Αλιπράντη, Ερίκ Γκαζόν, «Μετανάστευση και κοινωνική ασφάλιση: Μια προσέγγιση µε βάση δεδοµένα ασφαλιστικών ταµείων και της έρευνας ΕΣΥΕ/ EKKE EU SILC» Με βάση τα δεδοµένα της EΣΥΕ / EU / SILC δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η χρήση των δηµόσιων κοινωνικών υπηρεσιών διαφοροποιείται σηµαντικά µεταξύ αλλοδαπών και γηγενών. Ούτε στερούνται αλλά ούτε ωφελούνται ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το Νοσοκοµείο και τα Κέντρα Υγείας, τις υπηρεσίες φροντίδας βρεφών και παιδιών και τις υπηρεσίες του ΟΑΕ τουλάχιστον. Η πρόσβαση στις δηµόσιες υπηρεσίες κυµαίνεται στα ίδια περίπου επίπεδα. Ασφαλώς, µόνο η σε βάθος διερεύνηση της χρήσης των δηµόσιων υπηρεσιών θα µπορούσε να µας αποκαλύψει τις ανισότητες σε ό,τι αφορά την πραγµατική χρήση ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία, την εκπαίδευση και την προέλευση. Ωστόσο, ένα σηµαντικό θέµα είναι η ανεπάρκεια των κοινωνικών υπηρεσιών τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους αλλοδαπούς. Όλοι δηλώνουν ότι υποστηρίζονται σε µεγαλύτερο βαθµό από το προσωπικό τους οικογενειακό φιλικό δίκτυο τόσο σε περίπτωση οικονοµικής ανάγκης όσο και κοινωνικής. Ένα από τα γενικά συµπεράσµατα είναι ότι τα οικονοµικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών εργαζοµένων διαφέρουν σηµαντικά από εκείνα των Ελλήνων. Οι µετανάστες, στη συντριπτικής τους πλειοψηφία, χαρακτηρίζονται ως µισθωτοί χωρίς ειδίκευση, µε προσωρινή και ανασφαλή απασχόληση. Αυτό έχει επιπτώσεις τόσο στις ανάγκες όσο και στη χρήση των υπηρεσιών της κοινωνικής προστασίας για τους αλλοδαπούς. Πιο συγκεκριµένα, οι αλλοδαποί εξαρτώνται από τις δηµόσιες κοινωνικές υπηρεσίες περισσότερο από τους Έλληνες. Στη συνέχεια παρουσιάσαµε σε ποια ταµεία ασφαλίζονται σε µεγαλύτερο βαθµό οι αλλοδαποί (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ). Τονίστηκε επίσης ότι τα ασφαλιστικά ταµεία αντιµετωπίζουν τους αλλοδαπούς ακριβώς όπως και τους Έλληνες πολίτες, µε άλλα λόγια οι αλλοδαποί δικαιούνται τις ίδιες παροχής εξαρχής, όπως εξάλλου προβλέπεται από το νόµο κατά των διακρίσεων. Παραµένει, ωστόσο, το θέµα της λαθροµετανάστευσης, όπου η αντιµετώπιση των αλλοδαπών είναι διαφορετική, µε εξαίρεση τα παιδιά. Και οι ασφαλισµένοι του ΙΚΑ χρειάζονται 152 ηµέρες εργασίας για την ανανέωση της άδειας παραµονής. ιερευνώντας το ζήτηµα της πρόσβασης στις κοινωνικές υπηρεσίες, χρησιµοποιήθηκε η βάση δεδοµένων EU/ SILC (έρευνα ΕΣΥΕ / ΕΚΚΕ) 2003 για να εξετάσουµε το θέµα της πραγµατικής πρόσβασης των αλλοδαπών σε παροχές και υπηρεσίες της κοινωνικής προστασίας. Και εκεί δεν διαπιστώθηκαν διακρίσεις ή ειδικές δυσκολίες πρόσβασης εκ µέρους των αλλοδαπών. Υπάρχουν βέβαια διαφορές που προέρχονται από τη διαφορετική δοµή πληθυσµού µεταξύ Ελλήνων και αλλοδαπών. Το σύστηµα κοινωνικής προστασίας θα πρέπει να λειτουργεί ως εργαλείο ενσωµάτωσης των αλλοδαπών. 17

Ωστόσο, επισηµάνθηκε η ανεπάρκεια των δεδοµένων και των ερευνών που αφορούν τη µετανάστευση και την υγεία πρόνοια. Πρέπει να τεθεί το θέµα της αλλαγής των µηχανογραφικών δελτίων τουλάχιστον στα τρία βασικά ασφαλιστικά Ταµεία: ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ, ώστε να συλλέγονται περισσότερες και οµογενοποιηµένες πληροφορίες σχετικά µε τους αλλοδαπούς και τη χρήση που κάνουν στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας και στις µακροπρόθεσµες επιπτώσεις που θα έχει στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης στη χώρα µας. Η έλλειψη στατιστικών στοιχείων παραµένει σηµαντικό πρόβληµα. 18

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Συντονιστής: Αντώνιος Κόντης, Επίκουρος Καθηγητής, Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης, Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο Μελέτης της Μετανάστευσης και της ιασποράς Ακολουθεί η συνοπτική παρουσίαση των εισηγήσεων που παρουσιάστηκαν σε αυτή τη συνεδρία: Μ. Ντεµούσης, Ν. Γιαννακόπουλος, Σ. Ζωγραφάκης, «ιερεύνηση των µισθολογικών διαφορών Ελλήνων και µεταναστών εργαζοµένων στην Ελλάδα» Οι µισθολογικές διαφορές µεταξύ του αλλοδαπού και του ηµεδαπού εργατικού δυναµικού στην Ελλάδα αποτέλεσε το αντικείµενο της εισήγησης των κκ. Ντεµούση, Γιαννακόπουλου και Ζωγραφάκη. Από την οικονοµετρική ανάλυση τους προκύπτει ότι περίπου το 52% των µισθολογικών διαφορών οφείλεται στα διαφορετικά κοινωνικοοικονοµικά χαρακτηριστικά των δύο οµάδων εργαζοµένων, ενώ το υπόλοιπο 48% οφείλεται σε άλλους λόγους, και ενδεχοµένως σε διακριτική µεταχείριση εις βάρος των µεταναστών. Η διακριτική αυτή µεταχείριση αφορά κυρίως την ασυµµετρική επαγγελµατική πρόσβαση των µεταναστών. Στο βαθµό που ενδιαφέρει η σύγκλιση των µισθών µεταξύ του αλλοδαπού και του ηµεδαπού εργατικού δυναµικού, θα πρέπει να αντιµετωπιστεί η εν λόγω ασυµµετρία. Θα πρέπει, δηλαδή, να ληφθούν µέτρα που θα διευκολύνουν τους µετανάστες να αποκτήσουν πρόσβαση σε όλα τα επαγγέλµατα του ιδιωτικού και του δηµοσίου τοµέα.. Νικολίτσα, «Η οικονοµική ευµάρεια των µεταναστών στην Ελλάδα και σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης» Με τις οικονοµικές επιδόσεις, και ευρύτερα την κατάσταση του αλλοδαπού εργατικού δυναµικού στην αγορά εργασίας, ασχολείται η εργασία της κας Νικολίτσα. Με βάση σχετικό οικονοµετρικό υπόδειγµα τα σηµαντικότερα ευρήµατα της εισηγήτριας συνοψίζονται σε τέσσερα σηµεία. Πρώτον, στην Ελλάδα, σε αντίθεση µε άλλες χώρες της ΕΕ 15, τα ποσοστά απασχόλησης των ανδρών µεταναστών σε όλες τις ηλικιακές οµάδες είναι υψηλότερα απ ό,τι των ηµεδαπών και τα ποσοστά ανεργίας χαµηλότερα. Μέρος της απόκλισης αυτής όµως οφείλεται στις διαφορές στην ηλικία και στην οικογενειακή κατάσταση και όχι στη «ροπή» προς απασχόληση. εύτερον, δεν διαπιστώνονται στατιστικά σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στα ποσοστά απασχόλησης και ανεργίας των ηµεδαπών και των αλλοδαπών γυναικών. Τρίτον, παρατηρείται συγκέντρωση των µεταναστών σε συγκεκριµένους κλάδους (π.χ. κατασκευές), το οποίο σηµαίνει ότι οι µετανάστες είναι περισσότερο εκτεθειµένοι σε µεταβολές της οικονοµικής δραστηριότητας, που επηρεάζουν µόνο ορισµένους κλάδους. Τέταρτον, όταν ληφθούν υπόψη οι διαφορές ανάµεσα στους ηµεδαπούς και τους αλλοδαπούς ως προς τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά, τα επαγγέλµατα στα οποία βρίσκονται, στους κλάδους και το µέγεθος των επιχειρήσεων στις οποίες εργάζονται προκύπτει ότι οι ακαθάριστες µηνιαίες αποδοχές των αλλοδαπών υπολείπονται ακόµη, αλλά σε πολύ µικρότερο βαθµό, εκείνων των ηµεδαπών. 19

Ρ. Φακιολάς, «Χρειάζεται η Ελλάδα περισσότερους ειδικευµένους µετανάστες;» Στο ερώτηµα αν η Ελλάδα χρειάζεται επιπλέον ειδικευµένο αλλοδαπό εργατικό δυναµικό ο κ. Φακιολάς στην εισήγησή του απαντά αρνητικά. Η Ελλάδα συγκρίνεται ευνοϊκά µε τις πιο αναπτυγµένες χώρες στον αριθµό των σπουδαστών προ πτυχιακής, πτυχιακής και µεταπτυχιακής εκπαίδευσης, στις ροές αποφοίτων από όλες τις εκπαιδευτικές βαθµίδες και στα ποσοστά των αποφοίτων αυτών στη συνολική απασχόληση. Υψηλό όµως ποσοστό των ανέργων είναι απόφοιτοι µεταλυκειακής και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Εκτιµάται λοιπόν ότι το απόθεµα και οι ροές αποφοίτων από τα ιδρύµατα µεταλυκειακής εκπαίδευσης µπορούν να καλύπτουν για το ορατό µέλλον όλες σχεδόν τις ανάγκες της ελληνικής οικονοµίας από άποψη αριθµού, σύνθεσης ειδικοτήτων και βαθµού εµπειρίας, και να εξασφαλίσουν τη συνέχιση της γρήγορης οικονοµικής ανάπτυξης των τελευταίων ετών. Η κατάρτιση όµως πολλών αποφοίτων από όλες τις βαθµίδες είναι πληµµελής, προκαλώντας ελλείψεις σε ειδικευµένη εργασία και παράλληλη ανεργία. Οι ειδικευµένοι αλλογενείς και οµογενείς αλλοδαποί συµβάλλουν στην κάλυψη των αναγκών σε εργασία. Είναι όµως δίχως νόηµα η πρόσκληση περισσοτέρων όταν τα δύο τρίτα σχεδόν των 300.000 περίπου ανέργων τα τελευταία 9 χρόνια, είναι απόφοιτοι τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (µερικές χιλιάδες µε µεταπτυχιακές σπουδές) και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Κ. Κανελλόπουλος, «Οι µετανάστες στην αγορά εργασίας» Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του αλλοδαπού εργατικού δυναµικού στην ελληνική αγορά εργασίας εξετάζει ο κ. Κανελλόπουλος. ιαπιστώνεται ότι υπάρχουν αξιοσηµείωτες επαγγελµατικές και κλαδικές διαφοροποιήσεις ανάµεσα στις χώρες προέλευσης των µεταναστών, ενώ σχετικά υψηλό ποσοστό µεταναστών παραµένει ανασφάλιστο. Εκτιµήσεις παλινδροµήσεων έδειξαν ότι µετανάστες προερχόµενοι από δυτικές χώρες εµφανίζουν την ίδια αν όχι χαµηλότερη πιθανότητα µε τους Έλληνες να συµµετέχουν στο εργατικό δυναµικό. Αντίθετα, µετανάστες που αφίχθησαν σχετικά πρόσφατα, εµφανίζουν υψηλότερη πιθανότητα συµµετοχής στην αγορά εργασίας. Η επίδραση της χώρας προέλευσης στην πιθανότητα απασχόλησης είναι πιο χαλαρή και εµφανίζεται αυξητική στους προερχόµενους από Αλβανία και αρνητική ή ασήµαντη για άλλες οµάδες χωρών προέλευσης. Η πλέον σηµαντική διαπίστωση που προκύπτει από την παρούσα εργασία αναφέρεται στο ότι, οι µετανάστες δεν µπορούν να θεωρηθούν ως µία οµοιογενής οµάδα, επειδή υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές µεταξύ τους ως προς τα γενικά τους χαρακτηριστικά και την απασχόληση. 20