ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙ ΕΙΑΣ, ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ Π.Ε. ΚΑΙ.Ε. ΗΠΕΙΡΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Ν. ΆΡΤΑΣ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ ΑΡΤΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 2012-2013 ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΜΕ ΤΙΤΛΟ : ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ : ΜΕΓΑΠΑΝΟΣ ΗΜΗΤΡΙΟΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Π.Ε. 09 ΠΑΠΠΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΠΕ19 ΝΕΟΧΩΡΙ, ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2012 1

ΟΜΑ ΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ PROJECT ΟΜΑ Α 1 η 1. Νάτσιος ιονύσιος 2. Παππά Ευσταθία 3. Τσιγάρας ηµήτριος 4. Χαλκιά Παναγιώτα ΟΜΑ Α 2 η 1. Αλουσάι Μαρινέλα 2. Μήτσιου Βασιλική 3. Πάτσο Αλέξανδρος 4. Ρόκοµα Ευσταθία ΟΜΑ Α 3 η 1. ήµου Αναστασία 2. Κοστρένι Χαµήτε 3. Μπούλα Χαρά ΟΜΑ Α 4 η 1. Αντωνίου Ελένη 2. Κωστακιώτη Βασιλική 3. Παπαϊωάννου Αλεξάνδρα 2

Περιεχόµενα Κεφάλαιο 1 ο 1.1 Τι είναι εµπόρευµα 1.2 Εµπορευµατική αξία και παραγωγή 1.3 Η παραγωγική διαδικασία 1.4 Βασικά χαρακτηριστικά 1.5 Φιλοσοφική κριτική 1.6 Ιστορική αναδροµή 1.7 Περιδιολόγηση 1.8 Ο κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής 1.9 Σχηµατισµός αξίας προϊόντος 1.10 Μισθοί 1.11 Αξία της εργατικής δύναµης 1.12 Το βιοτικό επίπεδο των εργατών 1.13 Το µυστικό της υπεραξίας 1.14 Το ποσοστό της υπεραξίας 1.15 Το ποσοστό κέρδους είναι το κλειδί Κεφάλαιο 2 ο 2.1 Ελληνική οικονοµία, δηµόσιο έλλειµµα, χρέος, οικονοµική πολιτική, οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη. 2.2 Οι τοµείς παραγωγής 2.3 Εισοδήµατα από την παραγωγή Κεφάλαιο 3 ο 3.1 Μέτρηση της ανεργίας, συνέπειες, καταπολέµηση 3.2 Ακάλυπτες επιταγές 3.3 Πόσα πρέπει να δανειστούµε για τα επόµενα χρόνια 3.4 Η απασχόληση και η ανεργία 3.5 Η ανεργία και η απασχόληση στην Ε.Ε.-27 3.5.1. Το ποσοστό ανεργίας 3.5.2. Άνεργοι και απασχολούµενοι 3.5.3. Νέοι µέχρι 24 ετών 3.5.4. Άνεργοι και απασχολούµενοι άνω των 25 ετών 3.5.5. Οι µεταβολές στις µορφές απασχόλησης στην Ε.Ε.Ε-27 3.6 Απασχόληση 3.7 ιάκριση οικονοµικών διακυµάνσεων, χαρακτηριστικά επιχειρηµατικών κύκλων 3.8 Οι τέσσερις φάσεις του επιχειρηµατικού κύκλου 3.9 ιάφορες θεωρίες για την εξήγηση των επιχειρηµατικών κύκλων 3.10 Αιτίες των οικονοµικών κρίσεων 3.11 Οικονοµική κρίση, αιτίες και αποτελέσµατα 3.12 Η έννοια του όρου οικονοµική κρίση 3.13 Η µαρξιστική θεωρία των κρίσεων 3.14 Η πρόσφατη οικονοµική κρίση 3.15 Το χρέος ως µοχλός αναδιάρθρωσης 3

3.16 Η περίπτωση της Ελλάδας 3.17 Τα αποτελέσµατα της οικονοµικής κρίσης 3.18 Η οικονοµική κρίση στην Ελλάδα Κεφάλαιο 4 ο 4.1 Αύξηση Α.Ε.Π. 1980-2000 σε διάφορες χώρες 4.2 Ελληνική κρίση χρέους 2010-2012 4.3 Αίτια της κρίσης χρέους 4.4 Η κρίσιµη περίοδος 4.5 Πόσο µοιάζει η τρέχουσα οικονοµική κρίση µε την κρίση του 1929 4.6 Τι προβλέπεται στο µέλλον και πότε θα τελειώσει η κρίση 4.7 Αντιµετώπιση της οικονοµικής κρίσης 4.8 Η λύση της οικονοµικής κρίσης 4.9 Συµπεράσµατα 4

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ ΑΡΤΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 2013 Μάθηµα : Ερευνητική Εργασία Τάξη : Α Λυκείου Τµήµα 1 Ηµεροµηνία : 14 Σεπτεµβρίου 2012 ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1. Στην ερευνητική εργασία θα συµµετέχουν οι καθηγητές : Μεγαπάνος ηµήτριος, Οικονοµολόγος Π.Ε. 09 και ο Παππάς Κωνσταντίνος Η/Υ Π.Ε. 19, µε δίωρη εβδοµαδιαία συνδιδασκαλία. 2. Το θέµα της ερευνητικής εργασίας ορίζεται ως : «Οικονοµική κρίση και ανεργία. Η περίπτωση της Ελλάδας». 3. Οι βασικοί σκοποί της έρευνας είναι να εντρυφήσουν οι µαθητές στις βασικές οικονοµικές αρχές ( εµπόρευµα, ανταλλαγή, παραγωγή, χρήµα κλπ. ), στην έννοια της οικονοµικής ανάπτυξης, της κρίσης του οικονοµικού συστήµατος και των τρόπων διαφυγής του από αυτή και βέβαια πως αυτές οι έννοιες αναλύονται στην περίπτωση της Ελλάδας και µάλιστα στη σηµερινή συγκυρία. Στα ερευνητικά ερωτήµατα θα αναφέραµε τα ακόλουθα : Εµπορευµατική παραγωγή Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής Παραγωγική διαδικασία Τοµείς και κλάδοι παραγωγής Εισοδήµατα από την απασχόληση Απασχόληση Ανεργία και µορφές ανεργίας Θεωρίες για την οικονοµική κρίση Κρίσεις του οικονοµικού συστήµατος Τρόποι ξεπεράσµατος της κρίσης Αναγωγή των ερωτηµάτων στην Ελλάδα 4. Συνοπτική περιγραφή της εργασίας και της εκπαιδευτικής σκοπιµότητας : Ο άνθρωπος για µορφωθεί, να διασκεδάσει να αναπτύξει κοινωνικές σχέσεις, θα πρέπει να έχει εξασφαλίσει την υλική του αναπαραγωγή, δηλαδή να έχει τροφή, ένδυση, κατοικία και εργασία. Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει να παράγει εµπορεύµατα 5

και υπηρεσίες, τα οποία θα διαθέτει µέσω του µηχανισµού της αγοράς για να; ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Αποκτώντας εισοδήµατα δηµιουργεί κινητικότητα στην οικονοµία, µέσω της ζητήσεως, αυξάνεται η απασχόληση και συντελείται περαιτέρω οικονοµική ανάπτυξη. Όµως το οικονοµικό σύστηµα περνά πολλές φορές από τα στάδια της υφέσεως και της κρίσης. Πώς µπορούµε να ελαχιστοποιήσουµε τις αρνητικές επιπτώσεις ; Τι µέτρα πρέπει να λάβουµε για το γρήγορο ξεπέρασµά της ; Βέβαια όλες οι παραπάνω έννοιες και τα ερωτήµατα θα τεθούν και στην περίπτωση της Ελλάδας, η οποία σήµερα βρίσκεται στον κυκλώνα της κρίσης. Παράλληλα θα γεφυρωθούν οι διδακτικοί στόχοι της Οικονοµίας, των Μαθηµατικών, της Φυσικής, της Γλώσσας, της Κοινωνιολογίας, της Πολιτικής Επιστήµης. 5. Ενδεικτική περιγραφή της µεθόδου που θα χρησιµοποιηθεί : Οι παιδαγωγικές ενέργειες οργανώνονται, βιωµατικά, οµαδοσυνεργατικά, και διερευνητικά. Βιωµατικά, γιατί ακουµπούν το περιεχόµενο και τους στόχους του Αναλυτικού Προγράµµατος Σπουδών, σε όψεις της καθηµερινής ζωής των µαθητών και µαθητριών τους και στις πλούσιες και βιωµένες εµπειρίες τους. Οµαδοσυνεργατικά, γιατί κάθε γνώση, σκέψη, βίωµα και εµπειρία τίθεται σε διάλογο και διαβούλευση σε µικρές οµάδες στην ολοµέλεια της τάξης. ιερευνητικά, γιατί αξιοποιούνται ερευνητικές διαδικασίες και τεχνικές που ακολουθούν οι εµπλεκόµενοι επιστηµονικοί κλάδοι. Για να υπάρχει µια εσωτερική συνοχή και να συγκροτεί νόηµα για τους µαθητές οι δραστηριότητες εκτυλίσσονται σταδιακά και µεθοδικά µέσα από τέσσερις φάσεις : Εµπορευµατική παραγωγή, καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, παραγωγική διαδικασία Τοµείς και κλάδοι παραγωγής, εισοδήµατα από την παραγωγή Απασχόληση, ανεργία και µορφές ανεργίας, θεωρίες για την οικονοµική κρίση Κρίσεις του οικονοµικού συστήµατος, τρόποι ξεπεράσµατος της, η περίπτωση της Ελλάδας 6. Αναµενόµενα αποτελέσµατα : Τα αποτελέσµατα µπορούνε να τα διακρίνουµε σε γνωσιακά, πάνω στο αντικείµενο έρευνας των µαθητών και την προσπάθεια για εµπέδωση της «παιδαγωγικής φιλοσοφίας» των Ερευνητικών Εργασιών, την οποία εκφράζουν τέσσερις παιδαγωγικές αρχές: Α. Η αρχή της ιερευνητικής Προσέγγισης στη Μάθηση. Β. Η αρχή της ιεπιστηµονικής Συνεργασίας των Καθηγητών. Γ. Η αρχή της ιαφοροποιηµένης Προσέγγισης στη Μάθηση. 6

. Η αρχή της Οµαδικής Συνεργασίας των Μαθητών. Οι θετικές παράµετρες της ερευνητικής εργασίας είναι οι ακόλουθες : Ενεργοποιούν τη σκέψη, τη δηµιουργικότητα και την πρωτοβουλία των µαθητών µέσα από την άµεση και ενεργό εµπλοκή τους σε όλες τις φάσεις της εργασίας. Αυξάνουν το ενδιαφέρον για τα επιµέρους µαθήµατα, γιατί οι µαθητές αντιλαµβάνονται στην πράξη τη συµβολή των διδασκόµενων µαθηµάτων στην κατανόηση του κόσµου και στην αντιµετώπιση των καθηµερινών προβληµάτων και των µεγάλων ζητηµάτων της ζωής σε τοπικό και σε παγκόσµιο επίπεδο. Ασκούν τους µαθητές στον τρόπο σκέψης και στην επιστηµονική µέθοδο των επιµέρους ειδικοτήτων, µέσα σε πραγµατικές συνθήκες εργασίας. Στοχεύουν στην ανάπτυξη του στοχασµού, της κριτικής και αυτοκριτικής σκέψης και της προσωπικής ευθύνης γύρω από τις ανθρώπινες επιλογές και πράξεις, τα κυρίαρχα πρότυπα και τις αξίες. Προάγουν τη συλλογικότητα και συνεργασία, δεδοµένου ότι οι µαθητές στην ερευνητική εργασία συνεργάζονται σε οµάδες για τη µελέτη των θεµάτων και την εκπόνηση κοινών εργασιών επιστηµονικά τεκµηριωµένων. ηµιουργούν διαύλους επικοινωνίας του σχολείου µε την τοπική κοινωνία. Εξετάζουν τα θέµατα σε τοπικό, εθνικό και παγκόσµιο επίπεδο προετοιµάζοντας τους µαθητές να σκέπτονται και να ενεργούν υπεύθυνα. 7. Απαιτήσεις σε πόρους, υλικά και εξοπλισµό από τη σχολική µονάδα : Τουλάχιστον 6 υπολογιστές, 2 εκτυπωτές εκ των οποίων ένας να είναι έγχρωµος, 17 φακέλους µε λάστιχο, 5 φακέλους box, 17 µπλοκ σηµειώσεων Α4, 4-5 φλασάκια, 2 δεσµίδες φωτοτυπικό χαρτί, χαρτόνι 10 µέτρα, 20 έγχρωµοι µαρκαδόροι, βιβλιοδεσία της εργασίας σε 50 αντίτυπα. Οι Υπεύθυνοι Καθηγητές Μεγαπάνος ηµήτριος Οικονοµολόγος Π.Ε. 09 Παππάς Κωνσταντίνος Η/Υ Π.Ε. 19 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Τι είναι εµπόρευµα ; Στην κοινωνία στην οποία ζούµε το σύνολο, σχεδόν, των αντικειµένων που χρησιµοποιούµε στην καθηµερινή µας ζωή είναι εµπορεύµατα. Αυτό σηµαίνει ότι για να τα αποκτήσουµε πρέπει να πληρώσουµε χρήµατα ή να δώσουµε σε αντάλλαγµα άλλα αντικείµενα. Τα τρόφιµα που τρώµε τα αγοράζουµε στο σούπερ µάρκετ ή στο εστιατόριο, τα ρούχα που φοράµε τα αγοράζουµε στα καταστήµατα ενδυµάτων, τα βιβλία που διαβάζουµε τα αγοράζουµε στα βιβλιοπωλεία, τις εφηµερίδες και τα περιοδικά στο περίπτερο κ. ο. κ. Πολύ λίγα πράγµατα µας είναι διαθέσιµα χωρίς να είµαστε υποχρεωµένοι να πληρώσουµε. Ο αέρας που αναπνέουµε, ο ήλιος που µας ζεσταίνει, ένας περίπατος στο δάσος, στην εξοχή ή στο πάρκο, είναι µερικά από αυτά. Εµπορεύµατα δεν είναι µόνο τα αντικείµενα, αλλά και πολλές υπηρεσίες. Οι υπηρεσίες του γιατρού, τον οποίο πληρώνουµε για την θεραπεία που µας προσφέρει, του καθηγητή των ξένων γλωσσών που µας µαθαίνει κάποια ξένη γλώσσα, του δικηγόρου που συµβουλευόµαστε γιατί τις υποθέσεις µας, της τράπεζας που καταθέτουµε τα χρήµατά µας είναι µερικές από αυτές. Επίσης οι υπηρεσίες που συνδέονται µε τα σπορ και τη διασκέδαση, είναι χαρακτηριστικά παραδείγµατα υπηρεσιών που είναι εµπορεύµατα. Πληρώνουµε εισιτήρια για να µπούµε στο γήπεδο και να παρακολουθήσουµε έναν αγώνα µπάσκετ ή ποδοσφαίρου, µια συναυλία, ή για να χορέψουµε σε µια ντισκοτέκ. Οι υπηρεσίες δεν έχουν υλική υπόσταση. Τα υλικά αντικείµενα και οι υπηρεσίες που είναι εµπορεύµατα έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία. Πρώτον, είναι αντικείµενα που έχουν δηµιουργηθεί από τον άνθρωπο. εύτερον, είναι χρήσιµα αντικείµενα και υπηρεσίες, εξυπηρετούν, δηλαδή τις ανθρώπινες ανάγκες. Τρίτον, είναι αντικείµενα ανταλλαγής. Αυτό σηµαίνει ότι για να τα αποκτήσουµε πρέπει να δώσουµε σε ανταπόδοση χρήµατα ή κάποιο άλλο αντικείµενο ή να προσφέρουµε µια υπηρεσία. 8

ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΞΙΑ (& ΠΑΡΑΓΩΓΗ) Η εµπορευµατική παραγωγή αποτελεί µια τέτοια µορφή παραγωγής στην οποία τα προϊόντα παράγονται όχι για κατανάλωση από τον παραγωγό τους αλλά για την αγορά, την πώληση. Εδώ οι οικονοµικές σχέσεις των ανθρώπων εκδηλώνονται δια µέσου της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, δια µέσου της αγοράς. Το αντίθετο της εµπορευµατικής παραγωγής είναι η φυσική οικονοµία, δηλαδή η παραγωγή των προϊόντων όχι για πώλησή τους στην αγορά, αλλά για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών του παραγωγού τους. Η µορφή της παραγωγής δεν µπορεί να διαλέγεται από τους ανθρώπους αυθαίρετα, γιατί εξαρτάται από τις συνθήκες που διαµορφώνονται αντικειµενικά. ύο όροι προϋποθέτουν την εµφάνιση και ύπαρξη της εµπορευµατικής παραγωγής: 1) ο κοινωνικός καταµερισµός τις εργασίας, σύµφωνα µε τον οποίο οι παραγωγοί ειδικεύονται στην κατασκευή καθορισµένων ειδών, και 2) το οικονοµικό ξεχώρισµα των παραγωγών. Το εµπόρευµα έχει δύο πλευρές: την αξία χρήσης και την αξία. Αξία χρήσης είναι το ίδιο πράγµα, το ίδιο υλικό αγαθό, το οποίο µπορεί, χάρη στις µηχανικές, φυσικές και άλλες ιδιότητές του, να ικανοποιήσει τούτες ή εκείνες τις ανάγκες των ανθρώπων. Στις συνθήκες της εµπορευµατικής παραγωγής η αξία χρήσης είναι ο υλικός φορέας της άλλης ιδιότητας του εµπορεύµατος, της αξίας του. Στην αγορά, στη διαδικασία της ανταλλαγής των εµπορευµάτων, γίνεται φανερό ότι όλα τα εµπορεύµατα, που διαφέρουν µεταξύ τους σαν αξίες χρήσης, έχουν κάποια κοινή ιδιότητα, που επιτρέπει στους ανθρώπους να εξισώνουν το ένα µετά το άλλο και να τα ανταλλάσουν σε καθορισµένες αναλογίες. Αυτή η ιδιότητα είναι ότι όλα αποτελούν προϊόντα της εργασίας. Αξία του εµπορεύµατος είναι η ενσωµατωµένη σε αυτό κοινωνική εργασία των εµπορευµατοπαραγωγών. Η αξία των εµπορευµάτων είναι κοινωνική σχέση των εµπορευµατοπαραγωγών, που εκδηλώνεται δια µέσου της αγοράς. Το µέγεθος της αξίας καθορίζεται από την ποσότητα της εργασίας που ξοδεύτηκε για την παραγωγή του εµπορεύµατος. Στο µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος ασκεί επίδραση όχι µόνο η ποσότητα άλλα κα η ποιότητα της εργασίας. Σε συνδυασµό µε αυτό γίνεται διάκριση ανάµεσα στην απλή και την σύνθετη εργασία. Η απλή εργασία δεν απαιτεί ειδική προκαταρκτική εκπαίδευση. Η σύνθετη όµως, ειδικευµένη εργασία είναι αδύνατη χωρίς µια λιγότερο ή περισσότερο µακρόχρονη κατάρτιση του εργαζοµένου. Το µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος δεν µένει σταθερό αλλά µεταβάλλεται ανάλογα µε την παραγωγικότητα της εργασίας. Η παραγωγικότητα της εργασίας µετριέται µε την ποσότητα των προϊόντων που παράγονται µε την ίδια δαπάνη εργασίας. Εξαρτάται από την τελειότητα των χρησιµοποιούµενων µέσων παραγωγής, από την επιδεξιότητα και την ειδίκευση του εργαζοµένου, από την οργάνωση της εργασίας, δηλαδή από την αύξηση της ποσότητας των προϊόντων που παράγονται µε την ίδια δαπάνη εργασίας. Το µέγεθος της αξίας ενός εµπορεύµατος είναι αντιστρόφως ανάλογο µε την παραγωγικότητα της εργασίας, 9

που ξοδεύτηκε για την παραγωγή εαυτού του εµπορεύµατος. Ο καθορισµός του µεγέθους της εργασίας περιπλέκεται εξαιτίας του ότι κάθε προϊόν παράγεται κατά κανόνα από πολλούς εµπορευµατοπαραγωγούς. Το µέγεθος καθορίζεται όχι από την ατοµική δαπάνη εργασίας του κάθε ξεχωριστού εµπορευµατοπαραγωγού, αλλά από την µέση δαπάνη εργασίας που απαιτείται για την µονάδα του δοσµένου προϊόντος. Αυτή η δαπάνη εργασίας ονοµάζεται κοινωνικά αναγκαία δαπάνη εργασίας. Το µέγεθος της αξίας του εµπορεύµατος διαµορφώνεται κατά κάποιο τρόπο πίσω από την πλάτη του κάθε ξεχωριστού εµπορευµατοπαραγωγού, ανεξάρτητα από την θέλησή του. Η κοινωνία δια µέσου της αξίας και της ανταλλαγής των εµπορευµάτων αναγνωρίζει µόνο την δαπάνη εργασίας που είναι κοινωνικά αναγκαία. Τα εµπορεύµατα έχουν αξία χρήσης και αξία, επειδή η εργασία που ξοδεύεται για την παραγωγή τους έχει διπλό χαρακτήρα,είναι ταυτόχρονα συγκεκριµένη και αφηρηµένη. Συγκεκριµένη εργασία είναι η εργασία που ξοδεύεται σε καθορισµένη µορφή, η εργασία µιας ορισµένης ειδικότητας, π.χ. Του ανθρακωρύχου, του ξυλουργού κλπ. Η συγκεκριµένη εργασία δηµιουργεί την αξία χρήσης. Σε κάθε προϊόν ενσωµατώνεται η µία ή η άλλη µορφή συγκεκριµένης εργασίας. Η συγκεκριµένη εργασία δεν είναι η µοναδική πηγή της αξίας χρήσης. Μια άλλη πηγή της αξίας χρήσης είναι τα υλικά αντικείµενα της φύσης. Η συγκεκριµένη εργασία, όπως και η αξία χρήσης, υπάρχει ανεξάρτητα από το αν η παραγωγή είναι ή δεν είναι εµπορευµατική. Η αφηρηµένη εργασία είναι η εργασία γενικά, η οµοιογενής κοινωνική εργασία των εµπορευµατοπαραγωγών, ανεξάρτητα από τη συγκεκριµένη µορφή της. Αφηρηµένη εργασία είναι ακριβώς η εργασία του εµπορευµατοπαραγωγού σαν συστατικό µέρος της ενιαίας και συνολικής κοινωνικής εργασίας. Η αφηρηµένη εργασία δηµιουργεί την αξία του εµπορευµάτων και µάλιστα είναι η µοναδική πηγή της αξίας. Η αφηρηµένη εργασία, που αποτελεί τη βάση της αξίας, εκφράζει τις οικονοµικές σχέσεις των εµπορευµατοπαραγωγών. Η αντίθετη της απλής εµπορευµατικής παραγωγής είναι η εσωτερική αντίθεση ανάµεσα στον ατοµικό και στον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Η εργασία του εµπορευµατοπαραγωγού είναι αναγκαία όχι µόνο για τον ίδιο, αλλά και για τους άλλους, γιατί παράγει προϊόντα που ικανοποιούν µια ορισµένη κοινωνική ανάγκη. Όσο βαθύτερος είναι ο κοινωνικός καταµερισµός της εργασίας, τόσο πιο στενή είναι η αλληλεξάρτηση των εµπορευµατοπαραγωγών και τόσο πιο πλήρης και πιο βαθύς είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας τους. Ωστόσο, στις συνθήκες κυριαρχίας της ατοµικής ιδιοκτησίας ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας των εµπορευµατοπαραγωγών είναι κρυµµένος, δεν φαίνεται. Εδώ η ατοµική ιδιοκτησία χωρίζει τους παραγωγούς. Ο καθένας τους παράγει εµπορεύµατα µε δική του ευθύνη, χωρίς να ξέρει από τα πριν τις ανάγκες της κοινωνίας. Συνεπώς εδώ η εργασία παρουσιάζεται σαν άµεση ατοµική. Η κοινωνική σηµασία της εκδηλώνεται µόνο στην αγορά, µε πλάγιο τρόπο, µόνα αφού ξοδευτεί η εργασία και αφού το εµπόρευµα παραχθεί και πάει στην αγορά. Η πραγµατοποίηση (ή πούληση) του εµπορεύµατος σηµαίνει ακριβώς αναγνώριση του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Αυτή ακριβώς δείχνει, αν η εργασία του δοσµένου παραγωγού αποτελεί αναγκαίο µόριο της συνολικής κοινωνικής εργασίας, αν το εµπόρευµα του έχει αξία και, αν ναι, τότε πια ακριβώς. Η αντίθεση ανάµεσα στην ατοµική και κοινωνική εργασία αναπαράγεται αδιάκοπα, κάθε φορά. 10

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ Η παραγωγική διαδικασία περιλαµβάνει όλες τις διεργασίες που πραγµατοποιούνται σε µία βιοµηχανία για την παραγωγή των προϊόντων. Κατά την παραγωγική διαδικασία καταναλώνεται ενέργεια είτε µε τη µορφή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε µε την καύση συµβατικών καυσίµων. Σηµαντικές ποσότητες συµβατικών καυσίµων, καταναλώνονται κυρίως στους λέβητες, στους φούρνους, στους κλίβανους κλπ. Όρος: Παραγωγή (production) Παραγωγή ονοµάζεται η διαδικασία µε την οποία οι διάφοροι παραγωγικοί συντελεστές µετασχηµατίζονται σε αγαθά χρήσιµα για τον άνθρωπο. Η σχέση µεταξύ των συντελεστών παραγωγής και του προϊόντος, δηλαδή µεταξύ των εισροών και των εκροών της παραγωγικής διαδικασίας, ονοµάζεται συνάρτηση παραγωγή. Αυτή προσδιορίζει τις ποσότητες των παραγωγικών συντελεστών που απαιτούνται για την παραγωγή ορισµένης ποσότητας προϊόντος µε δεδοµένο το επίπεδο της τεχνολογίας και της τεχνικής γνώσης που αφορά στην παραγωγή και για το λόγο αυτό επηρεάζει το κόστος παραγωγής. Για να παραχθούν οποιοσδήποτε ποσότητες προϊόντων απαιτείται η χρησιµοποίηση 2 συντελεστών. Ένα προϊόν, για να παραχθεί, πρέπει, η ποσότητα του ενός ή του άλλου συντελεστή να είναι µηδέν. Για το λόγο αυτό οι ποσότητες προϊόντος αρχίζουν από το συνδυασµό µιας µονάδας εργασίας και µιας µονάδας κεφαλαίου. Η ποσότητα του παραγόµενου προϊόντος µπορεί να αυξηθεί είτε µε προσθήκη επιπλέον µονάδων του ενός συντελεστή σε σταθερή ποσότητα του δεύτερου συντελεστή είτε µε ταυτόχρονη αύξηση των ποσοτήτων και των δύο συντελεστών. ιάκριση παραγωγής Η παραγωγή, ανάλογα µε τα στάδια της δηµιουργίας των αγαθών, διακρίνεται στην πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή παραγωγή. Η πρωτογενής παραγωγή αφορά αγαθά που προέρχονται κατ' ευθείαν από τη φύση (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, δασοπονία, θήρα, µεταλλεία). π.χ. κρέας, ψάρια, κ.λπ. Η δευτερογενής παραγωγή αφορά αξιοποίηση αγαθών της πρωτογενούς παραγωγής, που χαρακτηρίζονται έτσι ως πρώτες ύλες στη µεταποίηση αυτών σε νέες µορφές αγαθών. Ανάλογα µε τον τρόπο και τα µέσα που χρησιµοποιούνται για την µεταποίηση των πρώτων υλών, έχουµε τους κλάδους: Xειροτεχνία (παραγωγή µε χειρονακτική εργασία) Bιοτεχνία (παραγωγή µε χειρονακτική εργασία βοηθούµενη από µηχανές) και Bιοµηχανία (παραγωγή εξ ολοκλήρου από σύγχρονα µηχανήµατα, χαρακτηριζόµενη µαζική παραγωγή, όπου και εφαρµόζονται διαρκώς νέα συστήµατα ανάπτυξης.). 11

Η τριτογενής παραγωγή αναφέρεται σε παρεχόµενες υπηρεσίες - παροχή υπηρεσιών όπως είναι το εµπόριο, η υγεία, η εκπαίδευση, οι µεταφορές, ο τουρισµός, οι τράπεζες, οι επικοινωνίες, οι ασφάλειες, τα ελεύθερα επαγγέλµατα κ.λπ., από τις δραστηριότητες των οποίων αυξάνεται η χρησιµότητα των παραγοµένων αγαθών της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής. Επίσης, τα αγαθά της πρωτογενούς παραγωγής που χρησιµοποιούνται στη δευτερογενή παραγωγή χαρακτηρίζονται γενικά ως "πρώτες ύλες". Επίσης τα παραγόµενα αγαθά της πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής χαρακτηρίζονται γενικά προϊόντα, σε διαστολή των παραγόµενων της τριτογενούς παραγωγής που καλούνται γενικά "υπηρεσίες", ή "άυλα αγαθά", ή "άυλα προϊόντα". Συντελεστές παραγωγής Οι Παραγωγικοί Συντελεστές είναι τα µέσα που συντελούν την παραγωγική διαδικασία, δηλαδή τους παραγωγικούς πόρους του, τα οποία τα ονοµάζουµε παραγωγικούς συντελεστές, οι οποίοι είναι: Εργασία: Η καταβολή ανθρώπινης προσπάθειας, σωµατικής και πνευµατικής, για την παραγωγή κάποιου προϊόντος. Έδαφος (ή Γη ή Φύση): Όλα τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος που χρησιµοποιούνται στην παραγωγή των αγαθών, π.χ. µια εδαφική έκταση που καλλιεργείται, ο αέρας που κινεί µια ανεµογεννήτρια, τα ορυκτά. Κεφάλαιο: τα προϊόντα που χρησιµοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία για την παραγωγή άλλων προϊόντων. Είναι δηλαδή τα παραχθέντα µέσα παραγωγής, π.χ. µηχανήµατα, εργαλεία, κτίρια. Επίσης, η επιχειρηµατικότητα είναι ένας παραγωγικός συντελεστής, ο οποίος θεωρείται χωριστός παραγωγικός συντελεστής επειδή έχει την ικανότητα (ανθρώπινη) σε συνδυασµό µε τους προηγούµενους παραγωγικούς συντελεστές έχει σκοπό το κέρδος. Χαρακτηριστικά Παραγωγικών Συντελεστών Τα χαρακτηριστικά των παραγωγικών συντελεστών είναι δύο : Έχουν συνήθως εναλλακτικές χρήσεις, δηλαδή µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την παραγωγή διαφορετικών αγαθών. Για παράδειγµα, µια εδαφική έκταση µπορεί να καλλιεργηθεί ή να χρησιµοποιηθεί ως οικόπεδο για την ανέγερση κατοικιών ή ενός εργοστασίου. Για κάθε χρονική περίοδο και για κάθε οικονοµία η ποσότητά τους θεωρείται δεδοµένη, εποµένως και οι ποσότητες των αγαθών που µπορούν να παραχθούν πρέπει να θεωρούνται δεδοµένες. Από τα παραπάνω χαρακτηριστικά των παραγωγικών συντελεστών συµπεραίνουµε ότι κάθε οικονοµία αντιµετωπίζει το πρόβληµα της αποτελεσµατικής αξιοποίησής τους. Αποτελεσµατική χρήση των παραγωγικών συντελεστών µπορεί να γίνει εάν οι αποφάσεις 12

λαµβάνονται µε κριτήριο την βασική οικονοµική αρχή, δηλαδή την επίτευξη του µεγαλύτερου δυνατού αποτελέσµατος µε την µικρότερη δυνατή προσπάθεια (ή θυσία ή κόστος). Συµπεραίνουµε ότι: Στην παραγωγική διαδικασία πέρα από την κατασκευή φυσικών προϊόντων περιλαµβάνεται και η µεταφορά, η αποθήκευση και η εµπορία τους. Το σύνολο των ατόµων που θέλουν και µπορούν να εργαστούν σε µία οικονοµία, απoτελούν το εργατικό δυναµικό της. Κάθε παραγωγική διαδικασία στην οποία το ποσοστό συµµετοχής του συντελεστή κεφάλαιο είναι το µεγαλύτερο, ονοµάζεται εντάσεως κεφαλαίου, ενώ όταν το ποσοστό συµµετοχής του συντελεστή εργασία είναι το µεγαλύτερο ονοµάζεται εντάσεως εργασίας. Όρος εντάσεως εργασίας και εντάσεως κεφαλαίου Όταν µια τεχνική παραγωγή χρησιµοποιεί συγκριτικά περισσότερη εργασία από κεφάλαιο (π.χ. 10 µονάδες εργασίας και 2 κεφαλαίου), θεωρείται ως εντάσεως εργασίας ενώ όταν χρησιµοποιεί συγκριτικά περισσότερο κεφάλαιο από εργασία (π.χ. 10 µονάδες κεφαλαίου και 2 εργασίας θεωρείται ως εντάσεως κεφαλαίου. Ο βαθµός έντασης της χρήσης του κάθε συντελεστή εξαρτάται τόσο από την τεχνολογία παραγωγής όσο και από τις τιµές συντελεστών. Κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας ένα µέρος του συντελεστή κεφάλαιο αναλώνεται (φθείρεται, καταστρέφεται). Αυτή η φθορά του παραγωγικού συντελεστή κεφάλαιο ονοµάζεται απόσβεση κεφαλαίου. Αντίθετα, η αύξηση του ονοµάζεται επένδυση. Κατηγορίες παραγωγικής διαδικασίας Η παραγωγική διαδικασία µπορεί να ταξινοµηθεί σε τέσσερις γενικές κατηγορίες: Συνεχής παραγωγική διαδικασία. Παραγωγή κατά παραγγελία. ύσκαµπτη µαζική παραγωγή. Ευέλικτη µαζική παραγωγή. 1) Συνεχής παραγωγική διαδικασία. Στην συνεχή παραγωγική διαδικασία εφαρµόζεται τεχνολογία η οποία επιτρέπει τη συνεχή ροή παραγωγικών υλών για τη συνεχή παραγωγή προϊόντος. Για τη χρησιµοποίηση διαδικασιών συνεχούς παραγωγής απαιτούνται πολύ µεγάλες ποσότητες υλικού κεφαλαίου για εγκαταστάσεις και µηχανολογικό εξοπλισµό και µεγάλος αυτοµατισµός ενώ, αντίθετα, χρειάζεται λίγη σχετικά εργασία. εδοµένου ότι όσο πιο πολύ αξιοποιούνται οι παραγωγικές εγκαταστάσεις τόσο χαµηλότερο τείνει να είναι το κόστος της παραγόµενης µονάδας προϊόντος, για να εξασφαλίζεται υψηλή παραγωγικότητα χρειάζεται συνήθως να λειτουργεί η παραγωγική µονάδα στο µέγιστο ή σχεδόν στο µέγιστο επίπεδο παραγωγής της ολόκληρο το εικοσιτετράωρο και κάθε ηµέρα. Στις διαδικασίες αυτού του είδους υπάρχει έλλειψη 13

ευελιξίας καθώς δεν είναι δυνατή η αυξοµείωση των παραγωγικών συντελεστών για την αυξοµείωση του παραγόµενου προϊόντος. Παράδειγµα: Σε αυτή την κατηγορία µπορεί να υπαχθεί η διαδικασία της παραγωγής χάλυβα. Τα σχετικά εργοστάσια λειτουργούν ολόκληρο το εικοσιτετράωρο, επτά ηµέρες την εβδοµάδα, γιατί είναι χρονοβόρο και αντιοικονοµικό να σβήνουν οι υψικάµινοι κάθε τόσο και να ξανανάβουν. Άλλες περιπτώσεις στις οποίες εφαρµόζεται διαδικασία συνεχούς παραγωγής είναι στη διύλιση του πετρελαίου, στην παραγωγή χαρτιού, στην παραγωγή υαλοπινάκων κ.ά. 2) Παραγωγή κατά παραγγελία. Το προϊόν παράγεται κατά κανόνα για συγκεκριµένο αγοραστή και βάσει των δικών του απαιτήσεων, άρα απαιτείται κατά κανόνα η απασχόληση επιστηµονικού και εργατικού προσωπικού υψηλής κατάρτισης και εξειδίκευσης. Με την εφαρµογή αυτού του είδους της παραγωγικής διαδικασίας είναι δυνατό να υπάρχει υψηλή παραγωγικότητα ακόµη και µε µικρή σχετικά κλίµακα παραγωγής. Επιπλέον, η παραγωγική µονάδα έχει ευελιξία για την αυξοµείωση των ποσοτήτων των χρησιµοποιούµενων παραγωγικών συντελεστών και της ποσότητας του παραγόµενου προϊόντος. Παράδειγµα: Μια έπαυλη κατασκευάζεται για ορισµένο πελάτη µε βάση δικές του προδιαγραφές. Μια µεγάλη θαλαµηγός ναυπηγείται επίσης για συγκεκριµένο πελάτη µε βάση τις δικές του προτιµήσεις, ένα πολεµικό σκάφος ναυπηγείται για την κυβέρνηση µε βάση ειδικές προδιαγραφές κ. ο. κ. Γενικότερα τα πλοία κατασκευάζονται µε αυτή τη διαδικασία. Οµοίως ο µηχανολογικός εξοπλισµός εργοστασίων παραγωγής χάλυβα, χηµικών προϊόντων και άλλων ειδών, κατασκευάζεται κάθε φορά για ορισµένη επιχείρηση, µε βάση τις δικές της ανάγκες. 3) ύσκαµπτη µαζική παραγωγή. Σε αυτή την παραγωγική διαδικασία υπάρχει τυποποίηση των χρησιµοποιούµενων πρώτων υλών, της τεχνολογίας, της διαδικασίας παραγωγής και του παραγόµενου προϊόντος. Η διαδικασία αυτή είναι κατά κανόνα µεγάλης έντασης κεφαλαίου και χρησιµοποιείται για την παραγωγή µεγάλης ποσότητας και σταθερής ποιότητας προϊόντος. Η επιχείρηση που εφαρµόζει τέτοια διαδικασία δεν έχει ευχέρεια να παραλλάσσει το προϊόν της για να ικανοποιεί τις ιδιαίτερες επιθυµίες επιµέρους πελατών της. Αντίθετα, επιδιώκει µε διαφήµιση ή µε άλλα µέσα να επηρεάσει τις προτιµήσεις τους ώστε να τους αρέσουν τα προϊόντα της όπως τα παράγει. 4) Ευέλικτη µαζική παραγωγή. Με την ευέλικτη µαζική παραγωγή επιδιώκεται να εξασφαλίζονται τα πλεονεκτήµατα της µαζικής παραγωγής αλλά να υπάρχει και σχετική ευελιξία µε την παράλληλη παραγωγή ποικιλίας προϊόντων µε τη χρήση διαφορετικών συνδυασµών τυποποιηµένων και µαζικά παραχθέντων τµηµάτων τους. Με τη µέθοδο αυτή µπορούν 14

να παράγονται διαφορετικά προϊόντα για διαφορετικά τµήµατα της αγοράς και να υπάρχει έτσι διαφοροποίηση στην παραγωγή και ευρύτερη κάλυψη της συνολική αγοράς. Παράδειγµα: Στην κατασκευή αυτοκινήτων, τα σώµατα τα φρένα και άλλα µέρη διάφορων τύπων αυτοκινήτων είναι τυποποιηµένα και παράγονται µαζικά για να υπάρχουν οικονοµίες στην παραγωγή, αλλά µετά γίνεται διαφοροποίηση στο τελικό προϊόν από πλευράς ιπποδύναµης της µηχανής, ταπετσαρίας, χρώµατος κ.ά. Χρονικό διάστηµα στην παραγωγική διαδικασία Η παραγωγική διαδικασία διακρίνεται σε δύο χρονικά διαστήµατα: στο βραχυχρόνιο και στο µακροχρόνιο. 1) Βραχυχρόνιο χρονικό διάστηµα. Βραχυχρόνιο θεωρείται το διάστηµα που δεν είναι αρκετά µεγάλο για να έχει τη δυνατότητα η επιχείρηση να µεταβάλει τον κεφαλαιουχικό της εξοπλισµό. Στο διάστηµα αυτό µπορεί να αυξήσει την ποσότητα της παραγωγής της µεταβάλλοντας µόνο την ένταση της χρησιµοποίησης του εξοπλισµού της. Με άλλα λόγια, στο βραχυχρόνιο διάστηµα ο κεφαλαιουχικός εξοπλισµός ή και άλλοι συντελεστές είναι δεδοµένα µεγέθη και ο µόνος τρόπος µεταβολής της ποσότητας του προϊόντος είναι µε χρησιµοποίηση µικρότερων ή µεγαλύτερων ποσοτήτων εργασίας, υλικών και λοιπών µέσων παραγωγής. Οι παραγωγικοί συντελεστές των οποίων οι ποσότητες µπορούν να µεταβληθούν µέσα σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα, ονοµάζονται µεταβλητοί συντελεστές.(π.χ. το εργατικό δυναµικό, οι πρώτες ύλες, η ενέργεια κτλ 2) Μακροχρόνιο χρονικό διάστηµα. Μακροχρόνιο είναι το διάστηµα µέσα στο οποίο η επιχείρηση έχει τη δυνατότητα να αλλάξει την ποσότητα του προϊόντος της µεταβάλλοντας όλους τους συντελεστές που χρησιµοποιεί για την παραγωγή, ακόµη και τον κεφαλαιουχικό της εξοπλισµό. Επιπλέον, στο διάστηµα αυτό είναι δυνατό να εισέλθουν στον κλάδο και νέες επιχειρήσεις ή να αποχωρήσουν από αυτόν κάποιες από τις υπάρχουσες. Οι παραγωγικοί συντελεστές που χρειάζονται µακρύτερα χρονικά διαστήµατα για να αυξηθούν ή να µειωθούν, ονοµάζονται σταθεροί συντελεστές.(π.χ. κτίρια, µηχανήµατα κτλ) Από τον ορισµό του βραχυχρόνιου και του µακροχρόνιου διαστήµατος γίνεται φανερό ότι το διακριτικό τους στοιχείο δεν είναι η συγκεκριµένη διάρκεια του χρόνου που περιλαµβάνεται στα διαστήµατα αυτά, αλλά η δυνατότητα µεταβολής όλων των παραγωγικών συντελεστών ανάλογα µε τις ανάγκες που υπάρχουν. Παράδειγµα: Ο απαιτούµενος χρόνος για τη µεταβολή του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού µιας 15

µονάδας παραγωγής χάλυβα ή αυτοκινήτων είναι πολύ µακρύτερος από εκείνον για τη µεταβολή του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού µιας µονάδας έτοιµων ενδυµάτων ή τροφίµων. Αναλογίες παραγωγικών συντελεστών 1) Μεταβλητές αναλογίες παραγωγικών συντελεστών Στην παραγωγή γίνεται η υπόθεση ότι µια συγκεκριµένη ποσότητα προϊόντος µπορεί να παραχθεί µε την χρησιµοποίηση παραγωγικών συντελεστών σε διάφορες αναλογίες. Αυτό σηµαίνει ότι οι παραγωγικοί συντελεστές χρησιµοποιούνται στην παραγωγή µε µεταβλητές αναλογίες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κάθε επιχείρηση είναι υποχρεωµένη να προσδιορίσει όχι µόνο την ποσότητα προϊόντος που θα τη συµφέρει να παράγει αλλά και τον άριστο συνδυασµό των παραγωγικών συντελεστών που θα χρησιµοποιεί. Ενώ δυνατότητες υποκατάστασης συντελεστών υπάρχουν συνήθως και στο βραχυχρόνιο διάστηµα, αυτές είναι κατά κανόνα πολύ µεγαλύτερες στο µακροχρόνιο διάστηµα, στο οποίο όλοι οι συντελεστές γίνονται µεταβλητοί. 2) Σταθερές αναλογίες παραγωγικών συντελεστών Στις περιπτώσεις που για την παραγωγή ενός προϊόντος είναι απαραίτητο να χρησιµοποιηθεί µόνον ένας συγκεκριµένος συνδυασµός ποσοτήτων συντελεστών, η παραγωγή θεωρείται ότι γίνεται κάτω από συνθήκες σταθερών αναλογιών συντελεστών. ηλαδή, κάθε φορά που χρειάζεται να αυξηθεί η ποσότητα του προϊόντος, πρέπει να αυξηθούν κατά το ίδιο ποσοστό οι ποσότητες όλων των συντελεστών παραγωγής. Στην πράξη οι περιπτώσεις που µπορεί να ισχύουν συνθήκες σταθερών αναλογιών είναι πολύ λίγες. Συνήθως υπάρχει µικρή ή µεγάλη δυνατότητα υποκατάστασης µεταξύ συντελεστών. 16

Βασικά χαρακτηριστικά Ο καπιταλισµός είναι ένα οικονοµικό σύστηµα όπου η ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονοµικά αγαθά, παραγωγή, κατανοµή, το εµπόριο και υπηρεσίες, κατέχονται από ιδιώτες, µε κυρίαρχο κίνητρο/στόχο το κέρδος. Το κράτος στον καπιταλισµό µπορεί επίσης να αποτελεί τον ιδιοκτήτη µέσων παραγωγής (συλλογικός καπιταλιστής) ή διακίνησης των προϊόντων (και των υπηρεσιών που στον καπιταλισµό νοούνται ως προϊόντα). Η κοινωνική διαστρωµάτωση του καπιταλισµού χαρακτηρίζεται σύµφωνα µε πολλούς διανοητές από ταξικά/εκµεταλλευτικά χαρακτηριστικά. Ηγεµονεύουσα/άρχουσα τάξη είναι η αστική και εκµεταλλευόµενη τάξη είναι η εργατική. Ανάµεσά τους υπάρχουν κοινωνικές κατηγορίες που είτε "προσεγγίζουν" από άποψη υλική, θέσης στην παραγωγή κλπ την αστική τάξη, είτε την εργατική. Είναι τα ονοµαζόµενα "µεσαία στρώµατα. Το κέρδος στον καπιταλισµό για τον ιδιώτη (ή το κράτος εάν λειτουργεί µε ιδιωτικοοικονοµικά κριτήρια) παράγεται µε την απόσπαση της υπεραξίας από τον εργαζόµενο. Η απόσπαση αυτή πραγµατοποιείται µε δύο τρόπους (και πολύ συχνά µε χρησιµοποίηση και των δύο). Είτε µε επιµήκυνση της εργάσιµης ηµέρας και εντατικοποίηση της δουλειάς του εργαζόµενου και τότε έχουµε την απόλυτη υπεραξία, είτε µε σταθερό ωράριο, αλλά µε εισαγωγή της τεχνολογίας στην παραγωγή, οπότε έχουµε αύξηση της παραγωγικότητας του εργαζόµενου, συνεπώς αύξηση και της υπεραξίας που παράγει (σχετική υπεραξία). Με αυτόν τον τρόπο πραγµατοποιείται η εκµετάλλευση των εργαζοµένων από τους ιδιώτες ή τον συλλογικό καπιταλιστή το κράτος. Η όλη αυτή διαδικασία λαµβάνει χώρα στην παραγωγή κατά κύριο λόγο, συνδέεται όµως και µε την κατανάλωση δια µέσου του επιπέδου τιµών των προϊόντων. Συµπερασµατικά, µπορούµε να πούµε πως ο καπιταλισµός γενικότερα και πιο ειδικά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής βασίζεται πάνω στην αντίθεση της σχέσης "κεφάλαιο/εργασία", όπου το κεφάλαιο πρέπει να αντλεί συνεχώς υπεραξία από την εργασία προκειµένου να υπάρχει και να αναπτύσσεται. Σύµφωνα µε την οικονοµική επιστήµη, η φιλελεύθερη οικονοµία θεωρείται το δικαιότερο οικονοµικό σύστηµα και αντίστοιχο της δηµοκρατίας για τα πολιτικά συστήµατα. Αν θεωρήσουµε τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγει µία κοινωνία σαν "υποψήφιους" και το χρήµα σαν ψήφο ο καταναλωτής επιλέγει τα προϊόντα που πραγµατικά θέλει και οι επενδυτές-επιχειρηµατίες-εργαζόµενοι ανταµείβονται αντίστοιχα µε περισσότερα κέρδη- µισθούς µπόνους κλπ. Από την άλλη, προϊόντα που δεν έχουν ζήτηση (κακή ποιότητα, ακριβή τιµή ή απλά δεν ενδιαφέρουν τους καταναλωτές) απορρίπτονται και καταργούνται. Με τον µηχανισµό των τιµών του Άνταµ Σµιθ η αγορά βρίσκει ισορροπία µεταξύ προσφοράς και ζήτησης εφόσον υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις είναι να µην υπάρχει δύναµη αγοράς (επιχείρηση ή και καταναλωτής που να επηρεάζει την αγορά), οι καταναλωτές να είναι καλά ενηµερωµένοι και να πράττουν ορθολογικά και σύµφωνα µε το συµφέρον τους, να υπάρχει ελευθερία εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων και των επαγγελµάτων (όχι µονοπώλια, κλειστά επαγγέλµατα, περιοριστικοί νόµοι). Αποτέλεσµα της φιλελεύθερης οικονοµίας είναι ο καπιταλισµός όπου η κοινωνία έχει µεγιστοποιήσει την οικονοµική της δραστηριότητα και έχει συσσωρευτεί πλούτος ο οποίος όµως βοηθάει στην περαιτέρω ανάπτυξή της. Ο πλούτος συνήθως συγκεντρώνεται εκεί όπου οι καταναλωτές έχουν δείξει την προτίµησή τους. Επιχειρήσεις που έχουν προσφέρει οικονοµικά, ποιοτικά προϊόντα και υπηρεσίες και που αποσπούν το ενδιαφέρον τον 17

καταναλωτών ανταµείβονται µε κέρδος. Το µεγάλο κέρδος βοηθάει την επιχείρηση ή ολόκληρο κλάδο επιχειρήσεων να αναπτυχθούν και να επεκταθούν έως το σηµείο που θα καλυφθεί η ζήτηση τόσο ώστε να µειωθούν τα κέρδη ώστε πλέον να σταµατήσει η ανάπτυξη. Ακόµα και στις περιπτώσεις που φαίνεται να αποτυγχάνει η ελεύθερη αγορά είναι όταν δεν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις. Ακόµα και η υψηλή ανεργία θεωρείται µη κανονική ρύθµιση του µηχανισµού των τιµών. Ο εργαζόµενος προσφέρει την εργασία του έναντι αµοιβής και οι επιχειρήσεις είναι οι καταναλωτές της εργασίας προκειµένου να τους χρησιµοποιήσουν στην παραγωγική διαδικασία. Η ισορροπία από την άλλη επιτυγχάνεται από το κέρδος. Εφόσον οι προηγούµενες προϋποθέσεις ισχύουν, επιχειρήσεις και εργαζόµενοι (νοικοκυριά), πράττουν σύµφωνα µε το ατοµικό τους συµφέρον-κέρδος. Αν ένα προϊόν - επάγγελµα - υπηρεσία - επιχείρηση έχει κέρδος (µεγάλη ζήτηση) η προσφορά θα στραφεί προς τα εκεί έως ότου κορεστεί η ζήτηση (δηλαδή προσφορά=ζήτηση) και τότε τα κέρδη θα είναι 0, δηλαδή οι υπάρχουσες επιχειρήσεις είναι απλά βιώσιµες (βγάζουν µόνο τα κόστη=µισθοί εργαζοµένων και επιχειρηµατιών, απόσβεση κεφαλαίου και λειτουργικά έξοδα). Λόγω του τρόπου που δηµιουργείται ο πλούτος (πλην περιπτώσεων απάτης) η κοινωνία µεγιστοποιεί την παραγωγικότητά της. Αν µια επιχείρηση -που είχε κέρδη παράγοντας ένα προϊόν, δεν βελτιώνεται συνεχώς προσφέροντας καλύτερη ποιότητα σε όλο και πιο προσιτές τιµές (άρα θα πρέπει να βελτιώνει συνεχώς την παραγωγική της διαδικασία) θα απειληθεί µε ζηµιές ή κλείσιµο από άλλες που βελτιώνονται. Πολλές φορές ο καπιταλισµός κατηγορείται για σκληρές συνθήκες εργασίας. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά οι εργαζόµενοι είναι πιο παραγωγικοί και λόγω καλύτερης αλυσίδας παραγωγής δηλαδή καλύτερη τεχνολογία ή καλύτερη οργάνωση της επιχείρησης. Έτσι όλη η κοινωνία παράγει περισσότερο και πιο οργανωµένα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα το µεγαλύτερο οικονοµικό όφελος σε όλη την κοινωνία καθώς και τα φτωχότερα οικονοµικά στρώµατα έχουν στη διάθεσή τους περισσότερα αγαθά - οικονοµική δύναµη αλλά και µικρότερη ανεργία για όλη την κοινωνία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του καπιταλισµού είναι το µεγάλο µέγεθος επιχειρήσεων - επενδύσεων. Λόγω αυτού του µεγέθους µπορούν και παράγονται προϊόντα πολύ πιο πολύπλοκα σε πιο αποδοτικές παραγωγικές αλυσίδες και διανέµονται σε όλο τον πλανήτη. Παράδειγµα τα αυτοκίνητα θα ήταν αδύνατο να παραχθούν σε βιοτεχνίες ή βιοµηχανίες µικρού µεγέθους αλλά µόνο σε τεράστιες (καπιταλιστικές) επιχειρήσεις που απασχολούν χιλιάδες υπαλλήλους από την παραγωγή έως την διανοµή στον καταναλωτή. Φιλοσοφική κριτική Σύµφωνα µε τον Γάλλο φιλόσοφο Alain Badiou, ο καπιταλισµός προτείνει τη συρρίκνωση της επιθυµίας στη διάσταση του συµφέροντος. Η επιθυµία πλέον θεωρείται «νόθα» καθώς το κέρδος είναι το µοναδικό ποθούµενο αντικείµενο, και το νόηµα της ζωής του καθενός συρρικνώνεται στα ζωτικά συµφέροντά του. Η «φτώχεια» αυτή στην επιθυµία αφορά τη συρρίκνωσή της στην επιθυµία των αντικειµένων και όσων επιτρέπουν την απόκτησή τους. Το υποκείµενο που έχει προσαρµοστεί στο καπιταλιστικό σύµπαν φαίνεται σαν ένα αιώνιο παιδί, απερίσκεπτο και σκλαβωµένο στο να ζητά από τους «ανώνυµους γονείς του κεφαλαίου» τα µέσα για να αποκτά διαρκώς καινούρια παιχνίδια. Ο καπιταλισµός φαίνεται να θέλει να διαιωνίζει το παρόν µε άλλα µέσα, να σταµατά δηλαδή την ουσιαστική εξέλιξη της ζωής, και ο χρόνος σε αυτόν φαίνεται να λιµνάζει σε ένα είδος επιτόπιας 18

κινητικότητας. Η επιθυµία περιορίζεται στην άµεση κατανάλωση ως αποτέλεσµα µιµητικής ανταγωνιστικής διαδικασίας απόκτησης αγαθών, υποβιβάζοντας τον οραµατισµό σε ουτοπική αναζήτηση. Το κύµα αυτής της µίµησης είναι σαρωτικό και έτσι εξαντλούνται οι πόροι του συστήµατος µε αποτέλεσµα την κατάρρευσή του. Ο καπιταλισµός προτείνει τον άνθρωπο ως πεπερασµένο ζώο, παραδοµένο στην περατότητά του, πέρα για πέρα θνητό, τον εξοµοιώνει δηλαδή µε τα αντικείµενα, αποµακρύνοντάς τον από τη σχέση του µε το άπειρο, δηλαδή τη σκέψη. Ιστορική αναδροµή Η ανάδυση του καπιταλισµού ως κοινωνικοοικονοµικό σύστηµα έλαβε χώρα ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα (αυτόνοµες πόλεις στην Ιταλία, Χανσεατική Ένωση στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη). Η αστική τάξη των πόλεων (έµποροι, βιοτέχνες κλπ) ασφυκτιούσε κάτω από την άµεση εποπτεία/έλεγχο των φεουδαρχών και συνέβαλλε στο ξέσπασµα πολλών επαναστάσεων στην Ευρώπη εκείνη την ιστορική περίοδο. Τον 17ο αιώνα κατάφερε να εκτοπίσει τους ευγενείς/αριστοκράτες από την εξουσία στην Αγγλία µε την επανάσταση του 1688 (ηγέτης ο Όλιβερ Κρόµγουελ) ενώ έναν αιώνα αργότερα µε το ξέσπασµα της Αµερικάνικης (1776) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789), εγκαινιάζεται η σύγχρονη ιστορία του καπιταλισµού ως ηγεµονικού τρόπου παραγωγής και κοινωνικοοικονοµικού συστήµατος. Η ανάδυση του καπιταλισµού ως κοινωνικοοικονοµικό σύστηµα συνοδεύτηκε µε την ανάδυση του φιλελευθερισµού ως ιδεολογίας της αστικής τάξης, τον 18ο αιώνα. Για την τότε περίοδο η ιδεολογία του φιλελευθερισµού διαδραµάτισε προοδευτικό ρόλο, αφού συνέβαλλε στο να ηττηθεί η θεοκρατική αντίληψη της φεουδαρχίας από τις χώρες της Ευρώπης µέσω του Αστικού ιαφωτισµού. Όµως οι αντιφάσεις του φάνηκαν αµέσως: ιεκδικούσε την διεύρυνση των δικαιωµάτων του "πολίτη" στην µητρόπολη (Αγγλία) την ίδια στιγµή που δικαιολογούσε την δουλεία των µαύρων στις αποικίες. Ο καπιταλισµός µέσα στην άνω των 300 χρόνων ιστορίας του έχει σηµαδέψει την ανθρώπινη ιστορία µε µεγάλες τεχνολογικές προόδους πρωτοφανέρωτες στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και µε φρικώδεις πολέµους, µε εξάντληση του πλανήτη από την εκµετάλλευση της φύσης για την παραγωγή κέρδους, µε µεγάλη εκµετάλλευση του ανθρώπου ως παραγωγική δύναµη. Η φύση αυτή του καπιταλισµού οδήγησε την εργατική τάξη σε επαναστάσεις εναντίον του συστήµατος αυτού, ήδη από το 1848, µε κορυφαία απόπειρα υπέρβασής του προς τον σοσιαλισµό, την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Η ταξική φύση του καπιταλισµού και η εκµετάλλευση της εργατικής δύναµης ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του, οδήγησε τους εργαζόµενους στη διαδικασία συγκρότησης κινήµατος ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα µε στόχο την αλλαγή/βελτίωση των όρων ζωής τους. Το κίνηµα αυτό διεκδίκησε και πέτυχε µείωση των εργάσιµων ωρών σε οχτώ αντί για 13 ηµερησίως, µείωση των ηµερών εργασίας σε 5 τη βδοµάδα, κράτος πρόνοιας, κλπ. Πολλά δε τµήµατα του εργατικού κινήµατος δεν αρκέστηκαν σε αυτές τις βελτιώσεις, αλλά οραµατίστηκαν και πάλεψαν ή παλεύουν και σήµερα για την υπέρβαση του καπιταλισµού, στην κατεύθυνση δηµιουργίας µιας κοινωνίας χωρίς την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων και κράτους. Τέτοια κοµµάτια του εργατικού κινήµατος είναι το κοµµουνιστικό κίνηµα, το αναρχοσυνδικαλιστικό κίνηµα κλπ. 19

Περιοδολόγηση Ο καπιταλισµός σύµφωνα µε πολλούς διανοητές αλλά και οικονοµολόγους, στη σχετικά µακραίωνη ιστορία του χαρακτηρίστηκε από ποιοτικές και ποσοτικές µεταβολές. Η πρώτη περίοδος (από τον 16ο αι. έως τα µέσα του 18ου αιώνα) χαρακτηρίζεται από την διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης και µπορεί να ονοµαστεί "καπιταλισµός του ελεύθερου ανταγωνισµού". Στην περίοδο αυτή κυριαρχεί η µικρή και µεσαία βιοτεχνία (µανιφακτούρα). Από τα µέσα του 18ου αιώνα έως τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει και κυριαρχεί η µεγάλη επιχείρηση ως αποτέλεσµα της αποικιοποίησης, η οποία όµως δεν έχει αποκτήσει ακόµα τα χαρακτηριστικά του "µονοπωλίου". Από τα τέλη του 19ου αιώνα κυριαρχεί πλέον ο "µονοπωλιακός καπιταλισµός", διότι παρατηρούµε την συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου σε µεγάλες µονοπωλιακές επιχειρήσεις. Είναι πλέον η εποχή του ιµπεριαλιστικού σταδίου για τον καπιταλισµό. Τέλος, σήµερα υπάρχουν µαρξιστές διανοούµενοι οι οποίοι έχουν την αντίληψη πως ο καπιταλισµός από τις αρχές της δεκαετίας του '70 περνά σε ένα νέο στάδιο, που ονοµάζεται "ολοκληρωτικός καπιταλισµός". Η ιδεολογία που αποδέχονται σήµερα οι υπερασπιστές του καπιταλισµού είναι κατά κύριο λόγο ο νεοφιλελευθερισµός. Ο όρος στην ελληνική έχει µεταφραστεί ως κεφαλαιοκρατία, κεφαλαιοκρατισµός και κεφαλαιοκρατικό σύστηµα στην καθοµιλουµένη χρησιµοποιούνται παράλληλα µε τον όρο "καπιταλισµός". 20