ΣΧΟΛΙΑ Συμμαχία και 'Χρεμωνίδειος' πόλεμος το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο Το ιστορικο-πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται η συνθήκη συμμαχίας Σπάρτης-Αθήνας έχει σύντομα ως εξής: Μετά τη νίκη του ενάντια στον Πύρρο της Ηπείρου (272 π.χ.) ο Αντίγονος Γονατάς ανέλαβε να αποκαταστήσει την ισχύ του βασιλείου του συμπεριλαμβανομένης και της ναυτικής του δύναμης τούτο αποτέλεσε απειλή για τα πτολεμαϊκά συμφέροντα στο Αιγαίο, το οποίο την εποχή εκείνη ανήκε σταθερά στη σφαίρα ενδιαφερόντων των Αντιγονιδών και των Πτολεμαίων (Buraselis 1982: 155-159). O Πτολεμαίος Β επιχείρησε να αποσταθεροποιήσει τον Αντίγονο Γονατά κτίζοντας μία αντιμακεδονική συμμαχία σε ελληνικό έδαφος, στην οποία συμμετείχαν η Αθήνα, η Σπάρτη και οι σύμμαχοί τους. Αυτή ακριβώς η συμμαχία ρυθμίζεται με τη συνθήκη των στ. 70-97, της οποίας την επικύρωση εισηγείται το ψήφισμα των στ. 1-69. Τη συνθήκη έχει εγκρίνει ήδη η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της, οι οποίοι απαριθμούνται στους στ. 23-26 και 36-41. Πρόκειται για την Ήλιδα, τους Αχαιούς (δηλ. τις πόλεις του επανιδρυμένου Aχαϊκού Kοινού), αρκαδικές πόλεις (Mαντίνεια, Oρχομενό, Φιγάλεια, Kαφυαί), καθώς επίσης μερικές πόλεις της Kρήτης που είχαν συμμαχία με τη Σπάρτη και δεν κατονομάζονται ρητά. 1 Λακεδαιμόνιοι πρεσβευτές φέρνουν το κείμενο της συνθήκης στην Αθήνα προς επικύρωση (στ. 41-42). 2 Η Αθήνα δεν δείχνει να έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για τη σύναψη της συμμαχίας. Σε αντίθεση με τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων οι σύμμαχοι των Αθηναίων δεν κατονομάζονται αναφέρονται γενικά στους στ. 71, 75-76, 80, 84, ενώ στο στ. 93 παραλείπεται κάθε μνεία. Αν και μπορούμε να κάνουμε διάφορες υποθέσεις για το ποιοί θα μπορούσαν να είναι, φαίνεται πολύ πιθανό ότι η γενικόλογη αναφορά στοχεύει στο να 1 Ως προς τον όρο Κρηταεῖς/Κρηταιεῖς προς δήλωση μίας μορφής συμμαχίας των κρητικών πόλεων βλ. Chaniotis 1996: 30-31. 2 Τις αναφορές του κειμένου στο Σπαρτιάτη βασιλέα Αρέα (στ. 26, 29, 40, 50, 55) και το ρόλο του στη συμμαχία συζητά διεξοδικά ο Marasco 1980: 131-135 (στις σ. 121-123 επιχειρηματολογεί ενάντια στην άποψη ότι η Σπάρτη αποσκοπούσε να ξαναζωντανέψει την παλαιά Πελοποννησιακή συμμαχία). Βλ. και Dreyer 1999: 334-335, που επισημαίνει συγχρόνως ότι, όταν δεν πρόκειται για τη συμμαχία καθεαυτή, αλλά, γενικότερα, την εκπροσώπηση της Σπάρτης εκτός συνόρων, αναφέρεται, όπως είναι αναμενόμενο, το αξίωμα των δύο βασιλέων (στ. 37 και συμπλήρωση 90-91).
ενισχυθεί ο ρόλος της Αθήνας στη συμμαχία και να προβληθεί ως ανάλογος με αυτόν της Σπάρτης (Dreyer 1999: 338 με σημ. 185). Το κείμενο δεν καθιστά σαφή το ρόλο του Πτολεμαίου Β στη συγκεκριμένη συνθήκη. Αναφέρεται, ωστόσο, ρητά (στ. 19-22) ότι οι συμβαλλόμενες πλευρές, Λακεδαιμόνιοι και Αθηναίοι, έχουν ήδη συνάψει χωριστές συνθήκες με τον Πτολεμαίο Β. Ο Πτολεμαίος μνημονεύεται επίσης στο ψήφισμα (στ. 16-18, 31-35) ως παραδοσιακός υπερασπιστής της ελευθερίας των Ελλήνων, με τον οποίο θα συμπράξουν οι συσπειρωμένοι ομονοούντες Έλληνες, προκειμένου να αγωνιστούν για τη σωτηρία των ελληνικών πόλεων (βλ. παρακ.). Πιθανότατα είναι δείγμα της έμμεσης πτολεμαϊκής διπλωματίας η μη εντονότερη προβολή του ρόλου του βασιλέα και των εκπροσώπων του στην προετοιμασία της συμμαχίας Λακεδαιμονίων- Αθηναίων. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι στο σημείο αυτό η αναφορά ότι στις προσπάθειες που καταβάλλει για την ελευθερία των Ελλήνων ο Πτολεμαίος Β ακολουθεί τη στάση (προαίρεσιν) των προγόνων του και της αδελφής του πρόκειται για την αδελφή και σύζυγο του Πτολεμαίου Αρσινόη Β (στ. 16-17). Η μνεία των προγόνων δεν μας ξαφνιάζει προφανώς ανάγεται στην προπαγάνδα του ίδιου του βασιλέα, προκειμένου να τονιστεί η συνέχεια της πολιτικής του και κατά προέκταση της δυναστείας του, και αναπαράγεται στο ψήφισμα της πόλης που εναρμονίζεται έτσι με τη βασιλική ρητορική. Λιγότερο συνηθισμένος ιδιαίτερα σε ψήφισμα πόλης είναι ο τρόπος με τον οποίο μνημονεύεται η βασίλισσα. Πρόκειται, ωστόσο, για μία προσωπικότητα που γνωρίζουμε ότι είχε ενεργό ρόλο στην πτολεμαϊκή εξωτερική πολιτική. 3 Επιπλέον, καθώς το Χρεμωνίδειο ψήφισμα χρονολογείται σε κάθε περίπτωση μετά το θάνατο της Αρσινόης Β (που τοποθετείται πλέον στις αρχές Ιουλίου του 268 π.χ., βλ. Grzybek 1990: 103-112), η συγκεκριμένη αναφορά μπορεί να θεωρηθεί ως μία μεταθανάτια εύφημη μνεία στη δραστήρια βασίλισσα και η τοποθέτησή της δίπλα στους προγόνους ως ανύψωση στη σφαίρα των νεκρών. Αν μάλιστα προκρίνουμε τη χρονολόγηση του ψηφίσματος το 268 π.χ., τότε το ψήφισμα εγκρίνεται 3 Hauben 1983: 99-127. Από το 275 π.χ. και εξής η αντιμακεδονική πολιτική των Πτολεμαίων έχει ενδεχομένως ένα πρόσθετο κίνητρο, καθώς η Αρσινόη φαίνεται ότι επιδίωκε να αντικαταστήσει τον Αντίγονο Γονατά με τον Πτολεμαίο, πρωτότοκο γιο της από το γάμο της με το Λυσίμαχο (Dreyer 1999: 244-248). Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο Πτολεμαίος Β δεν είχε δικά του κίνητρα και πρωτοβουλία στη χάραξη της εξωτερικής του πολιτικής.
λίγο μετά το θάνατο της Αρσινόης (η ένατη ημέρα της δεύτερης πρυτανείας είναι η 39η ημέρα του αττικού έτους, το οποίο ξεκινά γύρω στις αρχές Ιουλίου) σε αυτήν την περίπτωση η αναφορά στη βασίλισσα και κυρίως η τοποθέτησή της δίπλα στους προγόνους φορτίζεται με πρόσθετο νόημα (Habicht 1995: 148-149). Ελευθερία των Ελλήνων, πάτριος πολιτεία, ομόνοια Τόσο η συνθήκη καθεαυτή όσο και το ψήφισμα δεν μας δίνουν καμία συγκεκριμένη πληροφορία για τον εχθρό και τους στόχους της συμμαχίας. Η αντιπαλότητα προς τη Μακεδονία διατρέχει σιωπηλά όλο το κείμενο και αποτελεί με βεβαιότητα το συνεκτικό κρίκο όσων συμπράττουν, χωρίς, ωστόσο, να διατυπώνεται ρητά. Στους στ. 14-16, 32-33 στοχοποιούνται όσοι προσπαθούν να καταλύσουν τους νόμους και τα παραδοσιακά πολιτεύματα των πόλεων, καθώς και εκείνοι που αδικούν τις πόλεις και παραβιάζουν τις συνθήκες. Πρόκειται για έμμεση αναφορά στους υποστηριζόμενους από τους Μακεδόνες τυράννους που ελέγχουν ή απειλούν Πελοποννησιακές πόλεις. Ως επιδίωξη των συμμετεχόντων στη συμμαχία προβάλλεται η προάσπιση της κοινής ελευθερίας των Eλλήνων, της ομόνοιας, της αυτονομίας και της πατρίου πολιτείας των ελληνικών πόλεων (στ. 18, 31-35, 72-74). 4 Το συγκεκριμένο λεξιλόγιο αποτελεί συμπύκνωση και αιχμή της πολιτικής ρητορείας των ελληνιστικών βασιλέων και πόλεων και επιτρέπει ενδιαφέροντες συσχετισμούς. Σχετικά συνθήματα είχαν χρησιμοποιηθεί συχνά τόσο από το Φίλιππο και τον Αλέξανδρο όσο και από τους διαδόχους/επιγόνους, στο πλαίσιο της προπαγάνδας που είχε ως στόχο τη νομιμοποίηση των πολέμων ή/και την επέκταση των περιοχών επιρροής ή κυριαρχίας τους. 5 Ιδιαίτερη σημασία είχε το σύνθημα της ελευθερίας των Ελλήνων στην πτολεμαϊκή εξωτερική πολιτική, όπως προκύπτει και από το προγενέστερο ψήφισμα του Κοινού των Νησιωτών: ο Πτολεμαίος Β, ο οποίος στους στ. 16-18 του δικού μας ψηφίσματος εμφανίζεται να προασπίζεται την 4 Κατά τον Grieb 2008: 88-89 ο γενικότερος όρος πάτριος πολιτεία προτιμάται σε αυτό το ψήφισμα αντί του ειδικότερου δημοκρατία, επειδή στη συμμαχία συμμετείχε η Σπάρτη και άλλες πόλεις που δεν είχαν απαραίτητα δημοκρατικό πολίτευμα. 5 Πρβλ. ενδεικτικά Διόδωρος 19.61.3 19.105.1 20.102.1 Schmitt, StV III 428 στ. 54-56. Ειδικά για την ὁμόνοια ως στοιχείο της πτολεμαϊκής και αθηναϊκής προπαγάνδας με επίκεντρο τη συμμαχία των Ελλήνων στις Πλαταιές βλ. Étienne Piérart 1975: 71-74 συζήτηση σχετικά με την προσθήκη της λατρείας της Ομονοίας σε αυτήν του Διός Ελευθερίου στις Πλαταιές και χρονολόγηση στον Dreyer 1999: 251-255.
κοινή ελευθερία των Eλλήνων ακολουθώντας την πολιτική των προγόνων του, επαινείται στο ψήφισμα του Κοινού των Νησιωτών ως άξιος συνεχιστής του Πτολεμαίου Α, που είχε ελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις και αποκαταστήσει την πάτριον πολιτείαν (IG XII 7, 506 στ. 10-20). Μέσα στο ίδιο πλαίσιο το ψήφισμά μας διατυπώνει έναν ιδεολογικά χρήσιμο συσχετισμό με το απώτερο ένδοξο παρελθόν: στην παρούσα συμμαχία Aθήνα και Σπάρτη εμφανίζονται να συνεχίζουν τη συνεργασία και τους αγώνες του παρελθόντος με τους οποίους εξασφάλισαν την ελευθερία των Eλλήνων εννοούνται προφανώς οι Περσικοί πόλεμοι (στ. 8-13). 6 Ο συσχετισμός αυτός εξισώνει έμμεσα τον Aντίγονο Γονατά με τον Ξέρξη και κατά προέκταση τους βαρβάρους και ταιριάζει με το ότι οι απειλούμενοι και μέσω της παρούσας συμμαχίας συνασπιζόμενοι παρουσιάζονται συνοπτικά ως Ἕλληνες (στ. 14, 18, 20, 32 βλ. και Cioccolo 1990: 185-188). Οι ρήτρες της συνθήκης Στους πρώτους στίχους (70-72) η συνθήκη ορίζει τους συμβαλλόμενους. Η συμμαχία εγγυάται την ελευθερία, την αυτονομία και την πάτριο πολιτεία τους (στ. 72-74) προσδιορίζοντας ότι, αν κάποιος εκστρατεύσει εναντίον οποιουδήποτε εκ των συμβαλλόμενων ή καταλύσει τους νόμους της πολιτείας του, τότε οι δύο πλευρές (Αθηναίοι και σύμμαχοι, Λακεδαιμόνιοι και σύμμαχοι) θα κινητοποιηθούν, για να βοηθήσουν αλλήλους (στ. 74-81). 7 Είναι σαφές ότι η μέριμνα αυτή καλύπτει τόσο την περίπτωση εξωτερικής απειλής-πολέμου, όσο και το ενδεχόμενο εσωτερικής ανατροπής-στάσης για εγκατάσταση τυραννικού πολιτεύματος. Ακολουθούν οι εκατέρωθεν όρκοι προς επικύρωση του κειμένου της συνθήκης (στ. 84-92). Ορίζονται τόσο εκείνοι που θα ορκιστούν (αξιωματούχοι της Αθήνας, της Σπάρτης και των συμμαχικών πόλεων) όσο και εκείνοι ενώπιον των οποίων θα δοθούν οι όρκοι (απεσταλμένοι της εκάστοτε πόλης). Είναι ενδιαφέρον ότι στην Αθήνα εκτός από τους άρχοντες (εννοούνται προφανώς οι εννέα άρχοντες) και τη Βουλή ορίζεται να ορκιστούν αξιωματούχοι που σχετίζονται με τη διεξαγωγή πολεμικών 6 Πρβλ. Διόδωρος 18.10, όπου η Αθήνα εμφανίζεται ως κεντρική υπεύθυνη για την ελευθερία των Ελλήνων στο πλαίσιο του Λαμιακού πολέμου (323-322 π.χ.). 7 Η ρήτρα της αλληλοβοήθειας που βασίζεται στην αποδοχή κοινών φίλων και εχθρών είναι ιδιαίτερα συνηθισμένη στις συνθήκες συμμαχίας. Βλ. π.χ. Schmitt, StV III 468 στ. 8-14 552 στ. 20-31 561 στ. 3-11.
επιχειρήσεων και επομένως θα αναλάβουν την ευθύνη τήρησης της συνθήκης σε περίπτωση ανάγκης: στρατηγοί, φύλαρχοι, ταξίαρχοι, ίππαρχοι. Στην περίπτωση της Σπάρτης οι όρκοι θα δοθούν από τους βασιλείς, τους εφόρους και τους γέροντες, ενώ για τις άλλες πόλεις αναφέρονται απλά οι άρχοντες χωρίς περαιτέρω διευκρίνιση. Οι θεότητες, προς τις οποίες θα γίνει επίκληση κατά τις συγκεκριμένες ορκωμοσίες, είναι ο Δίας, η Γη, ο Ήλιος, ο Άρης, η Αθηνά Αρεία, ο Ποσειδώνας και η Δήμητρα (στ. 87-88). 8 Όπως συνηθίζεται στις διεθνείς συνθήκες, οι θεοί γίνονται μάρτυρες της συμφωνίας και επιφορτίζονται να τιμωρήσουν με αυστηρότητα και δικαιοσύνη όσους την παραβούν εξάλλου η ίδια η εμπλοκή τους στοχεύει να λειτουργήσει αποτρεπτικά για κάθε παραβίαση. Προσθήκες ή απαλείψεις σχετικά με τη συμμαχία μπορούν να γίνουν αποδεκτές και να μην εκλειφθούν ως παραβάσεις μόνο αν έχουν αποφασισθεί και από τις δύο πλευρές (στ. 92-95). Ακολουθεί ρύθμιση για την αναγραφή της συνθήκης σε στήλες και στήσιμό τους σε ιερά που θα ορίσουν οι συμβαλλόμενες πόλεις (στ. 95-97). Δύο σχετικές ρυθμίσεις απαντούν και στο κείμενο του ψηφίσματος: στους στ. 42-44 προβλέπεται η ασυνήθιστη για τα αθηναϊκά δεδομένα (αλλά διαδεδομένη στην Πελοπόννησο) αναγραφή της συνθήκης σε χάλκινη στήλη που θα τοποθετηθεί δίπλα στο ναό της Αθηνάς Πολιάδας στην αθηναϊκή Ακρόπολη, ενώ στους στ. 64-68 ορίζεται η αναγραφή του ψηφίσματος (και της συνθήκης;) σε λίθο που θα στηθεί επίσης στην Ακρόπολη. 9 8 Τις θεότητες που απαντούν σε διεθνείς συνθήκες συγκεντρώνει και αναλύει ο Brulé 2007: 340-361. 9 Τη δημοσίευση ψηφισμάτων στην αθηναϊκή Ακρόπολη κατά τη μετακλασική εποχή πραγματεύεται ο Oliver 2009.