Καταγραφή, αξιολόγηση και προτάσεις αντιµετώπισης των δυσλειτουργιών του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στον Δήµο Αθηναίων

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος Καταγραφή, αξιολόγηση και προτάσεις αντιµετώπισης των δυσλειτουργιών του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στον Δήµο Αθηναίων Ερευνητικό πρόγραµµα Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών και Ιδρύµατος Ι. Σ. Λάτση Α & Β φάση Αθήνα, Ιούλιος 2013

Περιεχόµενα Ταυτότητα του ερευνητικού προγράµµατος Ευχαριστίες Α. µέρος 6 1. Εισαγωγή 6 1.1. Στόχοι και προτεραιότητες του ερευνητικού προγράµµατος 6 1.2. Σύντοµο ιστορικό του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών (ΔΒΑ) 7 1.3. Το δίκτυο βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων. Γενικά στατιστικά στοιχεία 8 2. Μεθοδολογία της έρευνας 11 2.1. Στάδια καταγραφής, τεκµηρίωσης και αποτίµησης 11 2.2. Γενικός έλεγχος κτιριακού δυναµικού. Επιλογή δειγµάτων 11 2.3. Αναλυτικός έλεγχος κτιριακού δυναµικού. Επιτόπιες αυτοψίες -καταγραφές. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης 11 2.4. Συνεντεύξεις και επικοινωνία µε φορείς 13 2.5. Έλεγχος χωρικής κατανοµής (προσβασιµότητα και αναλογίες επί του πληθυσµού) 13 2.6. Διερεύνηση προτάσεων για νέες χωροθετήσεις βρεφονηπιακών σταθµών 14 2.7. Έλεγχος θεσµικού πλαισίου και συµβατότητας κτιριακού δυναµικού 14 2.8. Επισκόπηση διεθνούς βιβλιογραφίας και παραδειγµάτων από τον διεθνή και ελλαδικό χώρο 14 Β. µέρος 16 3. Χαρτογράφηση κτιριακού δυναµικού Βρεφονηπιακών Σταθµών στη κλίµακα Δήµου Αθηναίων 3.1. Χωρική κατανοµή δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων 16 3.2. Ιδιοκτησιακό καθεστώς βρεφονηπιακών σταθµών 16 3.3. Έτος κατασκευής κτιρίων βρεφονηπιακών σταθµών 17 4. Συσχέτιση δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών µε πληθυσµό και προσβάσεις 18 5 5 16 5. Καταγραφή βρεφονηπιακών σταθµών 20 5.1. 1η Δηµοτική Κοινότητα 20 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 20 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 21 5.2. 2η Δηµοτική Κοινότητα 22 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 22 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 23 5.3. 3η Δηµοτική Κοινότητα 24 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 24 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 25 5.4. 4η Δηµοτική Κοινότητα 26 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 26 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 27 5.5. 5η Δηµοτική Κοινότητα 29 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 29 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 30 5.6. 6η Δηµοτική Κοινότητα 31 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 31 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 32 5.7. 7η Δηµοτική κοινότητα 33 Γενική περιγραφή των σταθµών της Δηµοτικής Κοινότητας 33 Κατάλογος βρεφονηπιακών σταθµών στη Δηµοτική Κοινότητα 34 6. Επισκόπηση της γενικής εικόνας βρεφονηπιακών σταθµών ανά Δηµοτική Κοινότητα και στο σύνολο του Δήµου 36 6.1. Αποτίµηση βρεφονηπιακών σταθµών ανά Δηµοτική Κοινότητα 36 6.2. Υπαίθριοι χώροι βρεφονηπιακών σταθµών 49 6.3. Όροφοι κτιρίων βρεφονηπιακών σταθµών 55 6.4. Συνολική αποτίµηση των βρεφονηπιακών σταθµών 55 4.1. Μεγέθη δυναµικού βρεφών-νηπίων βρεφονηπιακών σταθµών και οι µεταβολές τους 18 4.2. Πληθυσµός ηλικίας 0-4 ετών 2001 και εκτίµηση πληθυσµού 2011 στο Δήµο Αθηναίων και στις Δηµοτικές Κοινότητές του 19 4.3. Ακτίνα εξυπηρέτησης βρεφονηπιακών σταθµών 19 2

Γ. Μέρος 71 7. Παραδείγµατα βρεφονηπιακών σταθµών και υπαίθριων χώρων 71 7.1. Παραδείγµατα από τον ελλαδικό χώρο 71 7.2. Παραδείγµατα από τον διεθνή χώρο 76 7.3. Παραδείγµατα υπαίθριων χώρων παιχνιδιού 87 7.4. Σχολιασµός των παραδειγµάτων 90 Το σχολείο ως σηµείο αναφοράς Το κτίριο ως περιβάλλον Ο υπαίθριος χώρος Χώροι παιχνιδιού-παιδότοποι 8. Παραδείγµατα δοµών βρεφονηπιακών σταθµών από τον ευρωπαϊκό χώρο 92 8.1. Εισαγωγή 92 8.2. Το εκπαιδευτικό σύστηµα 92 8.3. Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης 93 Στόχοι για την ποιότητα στις υπηρεσίες προσχολικής Φροντίδας και εκπαίδευσης, 1996 Οδηγία του διακυβερνητικού οργανισµού «Η Ευρώπη της Παιδικής Ηλικίας», 2010 Οδηγία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη Δικαιοσύνη, 2011 Στόχοι του Συµφώνου της Βαρκελώνης, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2013 Οι κανονισµοί σε σχέση µε τις δοµές προσχολικής ηλικίας στις χώρες του ΟΟΣΑ, 2006 8.4. Παραδείγµατα χωρών 96 Η περίπτωση της Ολλανδίας Η περίπτωση της Γαλλίας Η περίπτωση της Φινλανδίας 9. Συσχετίσεις δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών µε δοµές και υπηρεσίες στην κλίµακα του Δήµου Αθηναίων 90 90 91 91 93 93 94 94 95 96 96 98 101 9.1. Συσχέτιση δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών του ΔΒΑ µε ιδιωτικούς σταθµούς και σταθµούς από άλλους φορείς 101 9.2. Χαρτογράφηση κοινωνικών υποδοµών Δήµου Αθηναίων 101 10. Κατευθύνσεις προτάσεων για το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών 103 10.1. Συσχετίσεις µε το δρόµο, τη γειτονιά, την πόλη 103 10.2. Επάρκεια και ποιότητα του εσωτερικού χώρου (διάρθρωση χώρων, φως και χρώµα) 104 10.3. Επάρκεια και ποιότητα του υπαίθριου χώρου 105 10.4 Κατευθύνσεις για πρότυπα-πειραµατικά κτίρια 107 10.5. Κατευθύνσεις για τα πολυώροφα κτίρια 108 10.6. Ασφάλεια και πυροπροστασία 108 10.7. Υποδοµές για ΑΜΕΑ 108 10.8. Λανθάνον κτιριακό δυναµικό και προτάσεις νέων χωροθετήσεων 110 Δ. µέρος 112 11. Νοµοθετικό πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων 112 11.1. Εισαγωγικά 112 11.2. Οι βρεφονηπιακοί σταθµοί του Δήµου Αθηναίων 113 11.3. Οι ρυθµίσεις που διέπουν τις εγκαταστάσεις βρεφονηπιακών σταθµών 115 Γενικές προϋποθέσεις της περιοχής εγκατάστασης βρεφονηπιακού σταθµού 115 Συµβατότητα του οικοπέδου µε τις γειτονικές χρήσεις 115 Οικόπεδο 115 Η εσωτερική διαµόρφωση των χώρων του βρεφονηπιακού σταθµού 115 Περιγραφή ειδικότερων χώρων 116 Χώροι ΑΜΕΑ 117 Διαµόρφωση περιβάλλοντος χώρου 117 Κτιριολογικό πρόγραµµα-μετρικά στοιχεία των βρεφονηπιακών σταθµών 118 Τεχνικές και λειτουργικές προδιαγραφές Κατασκευαστικά στοιχεία των βρεφονηπιακών σταθµών 12. Κατευθύνσεις εναρµόνισης των βρεφονηπιακών σταθµών µε το υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο (ΦΕΚ 1519/Β/2002) 124 12.1. Αποτίµηση του δικτύου των βρεφονηπιακών σταθµών ως προς τη συµβατότητα τους µε το υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο 124 12.2. Εκτίµηση της επιτρεπόµενης δυναµικότητας των βρεφονηπιακών σταθµών σύµφωνα µε το υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο 132 13. Προτάσεις για τροποποίηση του υφιστάµενου θεσµικού πλαισίου (ΦΕΚ 1519/Β/2002) 123 141 13.1. Αιτιολογική έκθεση 141 13.2. Τροποποίηση της υπ αριθµ. ΥΑ Π1β/Γ.Π.οικ.116847/2002 (ΦΕΚ 1519/Β/2002) 141 3

Τροποποίηση τίτλου Τροποποίηση πεδίου εφαρµογής Τροποποίηση προδιαγραφών 141 141 141 Προσθήκη στην παρ. 7 του άρθρου 2 της Υπουργικής Απόφασης ΥΑ Π1β/Γ.Π.οικ.116847/2002 (ΦΕΚ 1519/Β/2002) 142 14. Συνολική αποτίµηση και προτάσεις για το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων 143 Βιβλιογραφία Κατάλογος πινάκων Κατάλογος χαρτών 145 148 149 Παράρτηµα A. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 1ης Δηµοτικής Κοινότητας B. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 2ης Δηµοτικής Κοινότητας Γ. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 3ης Δηµοτικής Κοινότητας Δ. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 4ης Δηµοτικής Κοινότητας Ε. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 5ης Δηµοτικής Κοινότητας Ζ. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 6ης Δηµοτικής Κοινότητας Η. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και σχέδια ανά σταθµό της 7ης Δηµοτικής Κοινότητας 4

Ταυτότητα του ερευνητικού προγράµµατος Το ερευνητικό πρόγραµµα Καταγραφή, αξιολόγηση και προτάσεις αντιµετώπισης των δυσλειτουργιών του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στον Δήµο Αθηναίων ανετέθη τον Ιούνιο 2012 στο Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος του Τοµέα Πολεοδοµίας και Χωροταξίας, Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, µε την οικονοµική στήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύµατος Ι. Σ. Λάτση. Η Α' Φάση του προγράµµατος ολοκληρώθηκε τον Σεπτέµβριο 2012 και η Β φάση του προγράµµατος ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο 2013. Κατά τη διάρκεια του προγράµµατος υπήρξαν ενδιάµεσες παραδόσεις και παρουσιάσεις των δεδοµένων της έρευνας µε παράλληλη συζήτηση στην οποία µετείχαν τα µέλη του Διοικητικού Συµβουλίου του ΔΒΑ, η Δηµοτική Αρχή και δηµοτικές κινήσεις του Δήµου Αθηναίων. Την ερευνητική οµάδα του ΕΜΠ αποτελούν οι: Νίκος Μπελαβίλας, Επικ. Καθηγητής ΕΜΠ (επιστηµονικός υπεύθυνος), Μπούκη Μπαµπάλου Νουκάκη, Καθηγήτρια ΕΜΠ, Δηµήτρης Μέλισσας, Καθηγητής ΕΜΠ Οι ερευνητές/ερευνήτριες: Ηρώ Μπάλα, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ, µεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΜΠ, Αναστασία Νουκάκη, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ, µεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΜΠ, Μάρθα Οικονοµοπούλου, Msc Αρχιτέκτων-Πολεοδόµος ΕΜΠ, Γιώργος Παπαθανασόπουλος, Πολιτικός Μηχ. ΕΜΠ, µεταπτυχιακός φοιτητής ΕΜΠ, Άλκηστις Πιτσικάλη, Αρχιτέκτων Μηχ. ΠΘ και οι συντονίστριες της έρευνας: Ίρις Πολύζου, Κοινωνιολόγος Παν. Κρήτης, Υποψ Δρ ΕΜΠ/Universite de Poitiers, Πολίνα Πρέντου, Αρχιτέκτων Μηχ. ΕΜΠ, µεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΜΠ Σύµβουλοι της έρευνας είναι οι: Ντίνα Βαΐου, Καθηγήτρια ΕΜΠ, Γιάννης Πολύζος, Καθηγητής ΕΜΠ Την ευθύνη της Γραµµατειακής Διαχείρισης είχε η Βιβή Κωστοπούλου από το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ και της ψηφιακής στήριξης ο Δηµήτρης Παπαϊωάννου από το Κέντρο Τεκµηρίωσης για την Αρχιτεκτονική και την Πόλη ΕΜΠ. Στην έρευνα συνέβαλαν, ως µέλη των οµάδων αυτοψιών-καταγραφών, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ, Δάφνη Βαλιανάτου, Άλκης Βασάλιος, Λαµπρινή Βασιλείου- Γεώργα, Καρολίνα Ζάχου, Αριστούλα Ζώτου, Λένια Κλώσσα-Σωτηρίου, Νικολέτα Μουγκάση, Δήµητρα Ντέρη, Μαρία Παπαϊωάννου, Πένυ Παπαευθυµίου, Αθηνά Σταυροπούλου. Ευχαριστίες Η ερευνητική οµάδα ευχαριστεί θερµά για τη συνεχή και αποτελεσµατική συνεργασία: Την κ. Μαρία Ηλιοπούλου, Πρόεδρο και τα µέλη του Διοικητικού Συµβουλίου του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών, τη Διοίκηση του Κοινωφελούς Ιδρύµατος Ιωάννη Σ. Λάτση Τη διοίκηση και το προσωπικό όλων των Βρεφονηπιακών Σταθµών του ΔΒΑ, όπως και το προσωπικό των Διοικητικών-Τεχνικών υπηρεσιών του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών, οι οποίοι µας εφοδίασαν µε στοιχεία και συµµετείχαν στις συζητήσεις Επίσης ευχαριστεί για τη συµβολή τους: Από το ΕΚΠΑ τον Καθηγητή Κώστα Γαβρόγλου Τον Δήµαρχο Αθηναίων κ. Γιώργο Καµίνη, τον επικεφαλής της Δηµοτικής Κίνησης "Λαϊκή Συσπείρωση" κ. Νίκο Σοφιανό, την επικεφαλής της Δηµοτικής Κίνησης "Ανοικτή Πόλη" Καθηγήτρια Ελένη Πορτάλιου, τους/τις δηµοτικούς συµβούλους και τα µέλη των δηµοτικών κινήσεων του Δήµου Αθηναίων όπως και τους εκπροσώπους των εργαζοµένων του Δήµου Αθηναίων, οι οποίοι συµµετείχαν στον διάλογο και συνέβαλαν µε προτάσεις/παρατηρήσεις. Τον Πρόεδρο της ΚΕΔΕ κ. Κώστα Ασκούνη Από τη Διεύθυνση Τεχνικών Έργων του Δήµου Αθηναίων τον κ. Γιώργο Αδαµόπουλο, Πολιτικό Μηχανικό Από την Κτηµατολόγιο Α.Ε. την κ. Μ. Φραγκίσκου Από το Δήµο Πειραιά την Αντιδήµαρχο κ. Ε. Σαρή Γώγου και τον ιατρό κ. Ν. Πλατανισιώτη Από το Δήµο Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη την Αντιδήµαρχο κ. Α. Λιανοπούλου Από το Δήµο Θεσσαλονίκης τους Αντιδηµάρχους κ.κ. Α. Καρούµπη και Γ. Καλυψώ Από το Δήµο Ελληνικού-Αργυρούπολης τον Αντιδήµαρχο κ. Χρ. Βλάχο Από το Δήµο Σύρου-Ερµούπολης την Αντιδήµαρχο κ Α. Βαφεία και τον κ. Μ. Ζουλουφό Από το Εργαστήριο Χωρικού Σχεδιασµού και Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών ΕΜΠ τον κ. Ν. Τσίγκα Το παρόν τεύχος συνθέτει τα παραδοτέα της Α' και Β φάσης του προγράµµατος και αποτελεί το τελικό προϊόν της έρευνας. 5

Α. µέρος 1. Εισαγωγή 1.1. Στόχοι και προτεραιότητες του ερευνητικού προγράµµατος Στόχος του προγράµµατος, όπως ορίζεται στην τριµερή προγραµµατική σύµβαση µεταξύ του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών και του Κοινωφελούς Ιδρύµατος Ιωάννη Σ. Λάτση, είναι η διερεύνηση των πιο κάτω: Του νοµικού πλαισίου λειτουργίας ως προς τα κτιριακά δεδοµένα και τις προδιαγραφές των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων Των τεχνικών χαρακτηριστικών των κτιριακών µονάδων όσον αφορά τις λειτουργικέςαρχιτεκτονικές τους ιδιαιτερότητες, τις στατικές αδυναµίες ή και παθολογίες Τέλος, της αλληλεξάρτησης των δύο πιο πάνω, δηλαδή της ανάγκης επίλυσης των δυσλειτουργιών σε βαθµό τέτοιο, ώστε να πληρούνται ταυτόχρονα οι όροι των υπαρχουσών ή/και νέων τεχνικών προδιαγραφών. Στο πλαίσιο της έρευνας επελέγη επιπλέον και µε τη σύµφωνη γνώµη του ΔΒΑ η διεύρυνση του αρχικού στόχου και συγκεκριµένα η συµπλήρωσή του µε τη διερεύνηση κοινωνικών και πληθυσµιακών χαρακτηριστικών στη µεγάλη κλίµακα. Τα χαρακτηριστικά αυτά συναρτώνται µε τη χωροθέτηση των σταθµών και µε την γεωγραφική κατανοµή του νηπιακού και βρεφικού πληθυσµού στην Αθήνα. Μέσα από την έρευνα πεδίου και την επιτόπια καταγραφή του συνόλου των βρεφονηπιακών σταθµών τον Ιούνιο - Δεκέµβριο 2012, προέκυψαν τα εξής νέα ερωτήµατα: Οι πληθυσµιακές τάσεις συρρίκνωσης στον Δήµο Αθηναίων, κυρίως την τελευταία δεκαετία, εγγράφονται στον αριθµό κενών θέσεων ανά βρεφονηπιακό σταθµό; Ποιες δηµοτικές κοινότητες παρουσιάζουν τις σηµαντικότερες πληθυσµιακές αυξοµειώσεις; Υπάρχει ανάγκη για νέες χωροθετήσεις βρεφονηπιακών σταθµών ή, µήπως, οι ανάγκες αυτές µπορούν να απαντηθούν µέσω ανακατανοµής του υπάρχοντος δικτύου; διευθύνσεις των ΒΝΣ, συµβούλους και µέλη των δηµοτικών κινήσεων του Δήµου Αθηναίων, γονείς και εργαζόµενους, επιστήµονες όπως και µε υπεύθυνους βρεφονηπιακών σταθµών από άλλους δήµους της χώρας, έδωσαν τη δυνατότητα στην ερευνητική οµάδα, να αποκτήσει µία αρκετά πλήρη εικόνα της κατάστασης, όπως και των προτεραιοτήτων οι οποίες έχουν πλέον επείγοντα χαρακτήρα. Υπό τα νέα αυτά δεδοµένα, και µετά την παράδοση της Α' φάσης του προγράµµατος, αποφασίστηκε από κοινού µε τη διοίκηση του ΔΒΑ, και µε τη σύµφωνη γνώµη του ΚΙΣΛ, η εθελοντική επέκταση της συµβουλευτικής επιστηµονικής στήριξης στις πιο κάτω κατευθύνσεις: Νοµική στήριξη σε συνεργασία µε την ΚΕΔΕ για την ψήφιση τροπολογίας µε την οποία δόθηκε παράταση έως το 2014, στις θεσµικές εκκρεµότητες µε στόχο να µην κλείσει κανένας σταθµός. Παράλληλα συντάχθηκαν και προωθήθηκαν στην ΚΕΔΕ οι νοµικές προτάσεις για την οριστική θεσµική επίλυση των προβληµάτων που σχετίζονται µε το πλαίσιο λειτουργίας των σταθµών του ΔΒΑ και όλης της χώρας. Επείγοντα έργα αναδιαρρυθµίσεων µικρής κλίµακας και χαµηλού κόστους στα κτίρια, τα οποία θα βελτιώσουν τη δυναµικότητα των σταθµών και θα επιτρέψουν τουλάχιστον τη διατήρηση και σε συγκεκριµένους σταθµούς την αύξηση του αριθµού των φιλοξενούµενων παιδιών. Επείγοντα έργα επεµβάσεων µικρής κλίµακας και χαµηλού κόστους στους υπαίθριους χώρους των σταθµών που θα επιτρέψουν την άµεση βελτίωση των συνθηκών παιχνιδιού των παιδιών στο ύπαιθρο. Σύνταξη εκθέσεων και διενέργεια πολεοδοµικού-αρχιτεκτονικού ελέγχου δυνατοτήτων για την άµεση δροµολόγηση του έργου των νέων µαγειρείων του ΔΒΑ το οποίο θα καλύπτει εκτός των σταθµών και τις ανάγκες σίτισης των αστέγων της Αθήνας. Η ερευνητική οµάδα επέλεξε για τους λόγους που αναφέρθηκαν, να ανταποκριθεί σε αυτά τα επείγοντα ζητήµατα εκτός συµβατικών υποχρεώσεων της προχωρώντας τα παράλληλα µε την εκπόνηση της Β' Φάσης του προγράµµατος. Εν συνεχεία, στην κλίµακα των κτιρίων, επελέγη η διερεύνηση τόσο του κτιρίου, όσο και του περιβάλλοντος χώρου των βρεφονηπιακών σταθµών. Και σε αυτό το επίπεδο προέκυψαν νέα ερωτήµατα: Εάν το υπάρχον νοµικό πλαίσιο εφαρµόζεται µε δυσκολία, λόγω ενός κτιριακού δυναµικού αρκετά ετερογενούς, ποιες µετατροπές µπορούµε να προτείνουµε και προς ποια κατεύθυνση; Ακόµα, µπορεί να ενεργοποιηθεί ο περιβάλλων αστικός ιστός, όπως παιδικές χαρές, ΚΑΠΗ και πράσινοι χώροι, προς όφελος των σταθµών και, γενικότερα, προς όφελος της κοινωνικής συνοχής σε επίπεδο γειτονιάς; Τέλος, η διεθνής εµπειρία µπορεί να συµβάλει στη διαµόρφωση ενός πιο ελαστικού αλλά ουσιαστικά αποτελεσµατικού πλαισίου λειτουργίας και, συνάµα, στη σχεδίαση νέων πρότυπων βρεφονηπιακών σταθµών; Κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της έρευνας (2012-2013) η επιδείνωση της οικονοµικής-κοινωνικής κρίσης στη χώρα και ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα, έθεσε αναγκαστικά επιπλέον παραµέτρους στο θέµα της εύρυθµης λειτουργίας του δικτύου ΒΝΣ του Δήµου Αθηναίων. Υπό τις σηµερινές συνθήκες και τις δυσοίωνες προοπτικές, οι προτεραιότητες και τα κριτήρια αναγκαστικά τροποποιούνται, θέτοντας στην κορυφή την ανάγκη φιλοξενίας και σίτισης του µέγιστου δυνατού αριθµού βρεφών και νηπίων. Ο συστηµατικός διάλογος µε τη διοίκηση και το διοικητικό συµβούλιο του ΔΒΑ, τις 6

1.2. Σύντοµο ιστορικό του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών (ΔΒΑ) Το δεύτερο µισό του 19 ου αιώνα το ενδιαφέρον για φροντίδα και φιλανθρωπία των πιο ευάλωτων κοινωνικών οµάδων αυξάνεται 1. Μεταξύ 1855 και 1856 ιδρύονται δύο ορφανοτροφεία από σηµαντικούς ευεργέτες της εποχής. Πρόκειται αντίστοιχα για το «Αµαλίειον Ορφανοτροφείο Θηλέων», το οποίο εγκαθίσταται το 1859 στην οδό Ηροδότου του Αττικού 2, και το Ορφανοτροφείο Αρρένων «Γεώργιου και Αικατερίνης Χατζηκώνστα», επί της Πειραιώς, µεταξύ των οδών Μυλλέρου και Θερµοπυλών. Το τελευταίο αυτό κτίριο κατεδαφίστηκε το 1930, ενώ διασώζεται µέχρι σήµερα ο ναός του Ορφανοτροφείου, σχεδιασµένος από τον Ernst Ziller. Μέσα σε αυτό το συγκεκριµένο κλίµα της εποχής ιδρύεται το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών το 1859. Η πρωτοβουλία αποδίδεται στον Δήµαρχο Αθηνών Γεώργιο Σκουφό, στον δηµοτικό σύµβουλο Αλέξανδρο Ραγκαβή και στον Ιωάννη Κοντογιαννάκη, οµογενή και ευεργέτη. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του βασικός σκοπός του ιδρύµατος είναι η όλο και αυξανόµενη ανάγκη φροντίδας των λεγόµενων «έκθετων παιδιών», τα οποία πυκνώνουν στην πρωτεύουσα λόγω της πληθυσµιακής και πολεοδοµικής της εξάπλωσης. Από θεσµική άποψη, το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών υπάγεται στον Δήµο Αθηνών και χρηµατοδοτείται κυρίως από ευεργέτες, µέλη της βασιλικής οικογένειας και άλλους επιφανείς Αθηναίους της εποχής. Ο εκάστοτε δήµαρχος ορίζεται πρόεδρος του ιδρύµατος, ενώ η διοικητική και διαχειριστική του λειτουργία βασίζεται στο λεγόµενο «Αδελφάτο» και στην «Επιτροπή Κυριών». Από τις πρώτες δεκαετίες της λειτουργίας του, οι οικονοµικές και πολιτικές αναταράξεις έχουν άµεσο αντίκτυπο στην οικονοµική δυσχέρεια του ιδρύµατος, καθώς η χρηµατοδότησή του δεν γίνεται µε σταθερούς ρυθµούς 3. Το 1874 ολοκληρώθηκε η ανέγερση του κτιρίου σε δηµοτικό οικόπεδο παραχωρηµένο από το δηµοτικό συµβούλιο, στην σηµερινή πλατεία Κουµουνδούρου. Το κτίριο σχεδιάστηκε από τον συνταγµατάρχη Γεράσιµο Μεταξά και αποτελεί δείγµα κλασικιστικής αρχιτεκτονικής της περιόδου 4. Η χωροθέτησή του στο βιοµηχανικό άξονα της Πειραιώς, σε άµεση γειτνίαση µε τα εργοστάσια φωταερίου, µεταξιού και πλήθος άλλων βιοτεχνικών εργαστηρίων σε µια περιοχή που ήδη προσελκύει εσωτερικούς µετανάστες και εργάτες, συνδέεται µε την τύχη των περισσότερων φιλοξενούµενων παιδιών. Αρκετά από τα παιδιά, µετά το 12 ο έτος της ηλικίας τους, απορροφώνται στις οικονοµικές δραστηριότητες της ευρύτερης περιοχής. Σχετικά µε τη λειτουργία του ιδρύµατος, βασικός ρόλος ήταν η ιατρική µέριµνα και η παροχή σίτισης σε ορφανά, τα οποία εγκαταλείπονται από τους φυσικούς γονείς τους, είτε λόγω οικονοµικών δυσκολιών, είτε λόγω οικογενειακών πιέσεων. Λόγω του ότι οι υιοθεσίες εκείνη την εποχή δεν ήταν διαδεδοµένες, τα παιδιά φιλοξενούνται κυρίως σε οικογένειες ή τροφούς µε συγκεκριµένο χρηµατικό αντίτιµο. Περίπου 150 παιδιά φιλοξενούνται στο κτίριο της Πειραιώς. Συνολικά, από το 1884 και µέχρι τις αρχές του 20 ου, περίπου 300 βρέφη και νήπια βρίσκονται υπό τη αιγίδα του Βρεφοκοµείου 5. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα, το Βρεφοκοµείο δέχεται παιδιά από µεγαλύτερη γεωγραφική εµβέλεια, κυρίως λόγω ανάπτυξης του συγκοινωνιακού δικτύου και έλλειψης αντίστοιχων δοµών. Να σηµειωθεί ότι το Βρεφοκοµείο όφειλε αρχικά να εξυπηρετεί µόνο τις ανάγκες του Δήµου Αθηναίων, όµως, σταδιακά οι γειτονικοί δήµοι, συµπεριλαµβανοµένου και του Δήµου Πειραιά, απευθύνονται όλο και συχνότερα στο ίδρυµα 6, µε αποτέλεσµα, ο πραγµατικός αριθµός των παιδιών να υπερβαίνει σηµαντικά τον αρχικό προβλεπόµενο αριθµό εγγραφών. Συγκεκριµένα, µεταξύ 1899 και 1901, ο αριθµός των έκθετων παιδιών αυξάνεται και αγγίζει τα 700. Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 1), αποτυπώνεται η κατανοµή των φιλοξενούµενων παιδιών σε οικογένειες ή τροφούς στις γειτονιές της Αθήνας. Σύµφωνα µε τον Ελευθέριο Σκιαδά οι γειτονιές αυτές κατοικούνταν από χαµηλά εισοδηµατικά στρώµατα και επελέγησαν λόγω σχετικά καλών συνθηκών υγιεινής 7. Περιοχή Σύνολο Έκθετων Αγόρια Κορίτσια Θηλάζοντα Κολωνάκι 3 0 3 0 Πλάκα 19 11 8 9 Αµπελόκηποι 3 0 3 2 Βατραχονήσι 15 7 8 4 Αγία Φωτεινή 3 1 2 0 Άγιος Ιωάννης 2 0 2 1 Λεύκα Αιγινήτου 12 5 7 8 Άγιος Παντελεήµων (Ιλισός) 6 2 4 3 Γαργαρέττα 3 1 2 2 Αναφιώτικα 5 1 4 3 Εργοστάσιο Ροδίου 3 2 1 2 Αµυγδαλιές Τοτόµη 2 1 1 1 Άγιοι Απόστολοι (Θησείο) 34 20 14 10 Αγία Μαρίνα 6 6 0 0 Πετράλωνα 30 16 14 15 Σύνολο 146 73 73 61 Πίνακας 1:Κατανοµή φιλοξενούµενων παιδιών σε οικογένειες ή τροφούς στην Αθήνα, τέλη 19 ου αιώνα. Πηγή: Ε. Σκιαδάς, όπ.π., σελ.96 (Αρχεία Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών) 1 Μ. Κορασίδου, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19 ο αιώνα, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ, Αθήνα, 1995, σελ.132. 2 Α. Παπαδοπούλου, Το Αµαλίειον ορφανοτροφείο κορασιών επί τη εκατονταετηρίδι του (1855-1954), τυπογραφείο Μυρτίδη, Αθήνα, 1954. Μαρία Κορασίδου, όπ.π., σελ.132. 3 Μ. Κορασίδου, όπ.π., βλέπε κεφάλαιο «Το φαινόµενο της εγκατάλειψης των παιδιών και το Βρεφοκοµείο Αθηνών», σελ. 110-135 και Α. Ζίννης, «Έκθεσις των κατά το Δηµοτικόν Βρεφοκοµείον Αθηνών», Αθήνα 1861. 4 Ν. Μπελαβίλας, «Ο δρόµος µε τις φάµπρικες», Αφιέρωµα Επτα Ηµέρες Οδός Πειραιώς, Καθηµερινή, 13/10/2002, στο http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/2002/10/13102002.pdf, Ηµ/νία πρόσβασης 24/1/2013 και Π. Μαρκέτου, «Το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών», στο ίδιο τεύχος. 5 Ε. Σκιαδάς, Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, 1859-2010, Αθήνα, Νίκη Εκδοτική, 2010. Βλέπε και Α. Ζίννης, Έκθεσις των κατά το Δηµοτικόν Βρεφοκοµείον Αθηνών, Αθήνα 1861. 6 Οι γειτονικοί δήµοι ήταν υποχρεωµένοι να καταβάλλουν στο Βρεφοκοµείο µηνιαίο ποσό για κάθε παιδί της αρµοδιότητάς τους, βλ Μ. Κορασίδου, όπ.π., σελ. 122. 7 Ε. Σκιαδάς, όπ.π., σελ.98. 7

Τις δεκαετίες 1920-1940, η βασική χρηµατοδότηση συνεχίζει να προέρχεται από πρωτοβουλίες ευεργετών. Τοµή αποτελούν οι νοµοθετικές πρωτοβουλίες του Εµµανουήλ Μπενάκη για αυστηρότερο καθορισµό των όρων υιοθεσίας και για την ίδρυση νηπιαγωγείου για παιδιά µεγαλύτερα των 4 ετών εντός του οικοπέδου του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου. Το ίδρυµα, ενώ συνεχίζει να αντικαθιστά την έλλειψη κρατικής πολιτικής, εµπλουτίζεται από ανθρώπινο δυναµικό και νέες ιατρικές αντιλήψεις στον χώρο της παιδιατρικής. Συγκεκριµένα, ιδρύεται Δηµοτική Παιδοκοµική Σχολή Αθηνών, στην οποία οι τροφοί εκπαιδεύονται σε πιο σύγχρονες παιδαγωγικές µεθόδους και βουστάσιο για την παροχή γάλατος. Ακόµα, σηµαντική είναι και η συµβολή του Σπύρου Τρικούπη στην ουσιαστικότερη αντιµετώπισης της θνησιµότητας, στην µέριµνα για καλύτερη διατροφή, αλλά και στην αντιµετώπιση του συµπτώµατος του «ιδρυµατισµού». Εκείνη την εποχή, διαµορφώνονται νέες εγκαταστάσεις και παιδική κατασκήνωση στη Βούλα και ιδρύονται 6 Βρεφικοί Συµβουλευτικοί Σταθµοί σε γειτονιές της Αθήνας για τις εργαζόµενες µητέρες 8. Η επόµενη περίοδος, 1940-1942, βρίσκει το σύνολο των λειτουργιών του Βρεφοκοµείου σε κακή κατάσταση. Λόγω του αυξηµένου αριθµού άπορων παιδιών, το Βρεφοκοµείο επεκτάθηκε σε παράρτηµα στην οδό Βηλαρά, στις εγκαταστάσεις Βούλας και στα Βουστάσια. Οι θέσεις και το δυναµικό του Βρεφοκοµείου είχαν υπερκαλυφθεί, ενώ δεν υπήρχαν τα απαραίτητα τρόφιµα ή φάρµακα. Ενδεικτικά, τις χρονιές 1940-1942 η θνησιµότητα των παιδιών του Βρεφοκοµείου ξεπέρασε το 70% 9. Από το 1950 και ύστερα η κατάσταση αυτή σταδιακά οµαλοποιείται µε την παράλληλη ίδρυση του κέντρου βρεφών «Μητέρα» και την ανάληψη από το ΠΙΚΠΑ όλων των παιδιών που είχαν συµπληρώσει το 2ο έτος της ηλικίας τους. Οι υιοθεσίες οργανώνονται πιο συστηµατικά και ιδρύεται παιδικός σταθµός στο κτίριο της Πειραιώς για τα παιδιά των εργαζόµενων µητέρων. Η κρατική πρόνοια για το παιδί ξεκινάει έστω και δειλά θεσπίζοντας ένα πλαίσιο λειτουργίας και αρµοδιοτήτων των διαφορετικών φορέων. Έτσι, ο ρόλος του Βρεφοκοµείου προσανατολίζεται στην περίθαλψη των βρεφών και εν συνεχεία στην εύρεση κατάλληλου οικογενειακού περιβάλλοντος για την υιοθεσία τους. Αποκτά δηλαδή έναν πιο µεταβατικό ρόλο στην φροντίδα των παιδιών. Το 1967 αποφασίζεται η µεταστέγαση του Βρεφοκοµείου στις κατασκηνώσεις του Αγίου Ανδρέα Αττικής, στον νότιο Ευβοϊκό κόλπο, και το κτίριο της οδού Πειραιώς προτείνεται να µετατραπεί σε δηµοτική Βιβλιοθήκη και Πινακοθήκη. Τελικά το Βρεφοκοµείο επιστρέφει στην Αθήνα. Επόµενος σταθµός του ιδρύµατος θα είναι το κτίριο της οδού Σεβαστουπόλεως, το γνωστό Χριστοδουλάκειο και τελικά θα µεταφερθεί στις παλιές εγκαταστάσεις του Στρατοπέδου Αυξεντίου. Τις δεκαετίες 1970-1980, ο ρόλος του ως βρεφοκοµείο σταδιακά παύει εφόσον ο αριθµός των έκθετων παιδιών και των υιοθεσιών εξισορροπείται. Ο σκοπός του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου προσανατολίζεται στην ηµερήσια φιλοξενία παιδιών και απαντά στις νέες κοινωνικές συνθήκες µε την όλο αυξανόµενη πρόσβαση των γυναικών στην έµµισθη εργασία. Συγκεκριµένα στα τέλη της δεκαετίας 1980, σύµφωνα µε τον πρώτο ολοκληρωµένο κανονισµό λειτουργίας, το Βρεφοκοµείο στοχεύει στην «καθηµερινή φιλοξενία βρεφών και νηπίων προσχολικής ηλικίας εργαζόµενων µητέρων, που λόγω της εργασίας τους δεν µπορούν να τα επιµεληθούν» 10. Η υπηρεσία Κοινωνικής 8 Ε. Σκιαδάς, όπ.π., σελ.135. 9 Τα στοιχεία για την θνησιµότητα προέρχονται από την έκθεση του Δ. Μαγκριώτη, «Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήµατα κατοχής 1941-1944», βλέπε Ε. Σκιαδάς, σελ 143-144. 10 Ε. Σκιαδάς, όπ.π., σελ.181. Πρόνοιας του Δήµου Αθηναίων σχεδιάζει δίκτυο παιδικών σταθµών και το 1982 λειτουργούν οι εξής παιδικοί σταθµοί 11 : 1.1 Πειραιώς 2.1 Παγκρατίου 2.2 Νέου Κόσµου 4.1 Ακαδηµίας Πλάτωνος Α 5.5 Α Πατησίων 6.1 Αυξεντίου 7.1 Αµπελοκήπων 7.11 Ελληνορώσων 1.3. Το δίκτυο βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων. Γενικά στατιστικά στοιχεία Το 2011 ο πληθυσµός του Δήµου Αθηναίων εκτιµάται στα 655.780 άτοµα 12. Σε σχέση µε το 2001 ο πληθυσµός µειώθηκε 17%, ενώ αυτή η τάση συρρίκνωσης έχει ήδη εκδηλωθεί µεταξύ των απογραφών 1991-200 13. Η γήρανση του πληθυσµού και η παράλληλη µείωση των νέων οικογενειών µε παιδιά εξισορροπείται δηµογραφικά από την έλευση εξωτερικών µεταναστών, οι οποίοι εγκαθίστανται κυρίως στο Δήµο Αθηναίων 14. Όσον αφορά τα πληθυσµιακά στοιχεία των βρεφονηπιακών σταθµών του ΔΒΑ, το έτος 2012-2013 είναι εγγεγραµµένα 4.831 βρέφη και νήπια, ηλικίας από 6 µηνών έως 5 ετών 15, και το έτος 2010-2011 ήταν εγγεγραµµένα 4.396. Σηµειώθηκε δηλαδή αύξηση περίπου 300 βρεφών και νηπίων. Σύµφωνα µε έρευνα που υλοποιήθηκε από το ΔΒΑ 16, το ποσοστό κάλυψης της χωρητικότητας των σταθµών ξεπερνάει το 100%. Εξετάζοντας πιο αναλυτικά το ποσοστό κάλυψης της χωρητικότητας των σταθµών ανά Δηµοτική Κοινότητα προκύπτει µια πιο σύνθετη εικόνα, καθώς στην 1η Δηµοτική Κοινότητα φαίνεται να υπάρχουν περισσότερες κενές θέσεις σε σχέση µε την 2η ή την 4η Δηµοτική Κοινότητα. 11 Πληροφορίες σύµφωνα µε τον Ε. Σκιαδά, όπ.π. 12 ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή πληθυσµού 2011, βλέπε http://www.statistics.gr/portal/page/portal/esye/page-census2011, [τελευταία πρόσβαση: 2.2.2013] 13 Φ. Βαταβάλη, Ι. Πολύζος, "Πληθυσµιακές µεταβολές και πολεοδοµικές ανακατατάξεις στη µητροπολιτική Αθήνα", στο Κ. Δρακάτος (επιµ.) (2011). Πληθυσµιακές τάσεις και προοπτικές: Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση. Αθήνα: ΚΕΕΚ-Ακαδηµία Αθηνών, σελ. 124-132. Θ. Μαλούτας, Δ. Εµµανουήλ, Μ. Παντελίδου-Μαλούτα, Μ. (2006). Αθήνα. Κοινωνικές δοµές και πρακτικές αντιλήψεις. Νέες παράµετροι και τάσεις µεταβολής, 1980-2000. Αθήνα: ΕΚΚΕ. 14 Ντ. Βαϊου, κ.α. (2007). Διαπλεκόµενες καθηµερινότητες και χωροκοινωνικές µεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας. Τελική έκθεση ερευνητικού προγράµµατος Αθήνα: L-Press. 15 Η εισαγωγή βρεφών από 6 µηνών ορίζεται από την Πράξη αρ. 45/2012. Τροποποίηση άρθρων του εσωτερικού κανονισµού λειτουργίας των ΠΣ του ΔΒΑ. ( 2012, 3 Απριλίου). 16 "Δηµογραφική καταγραφή και απεικόνιση της κοινωνικής και οικονοµικής κατάστασης των οικογενειών των παιδιών που φιλοξενούνται στους Π.Σ. του ΔΒΑ", Διεύθυνση Παιδαγωγικών Προγραµµάτων ΔΒΑ, Αθήνα, 2008 8

2010-2011 2012-2013 Ποσοστό χωρητικότητας 17 1η ΔΚ 396 373 98,5 % 2η ΔΚ 763 863 103,1 % 3η ΔΚ 461 428 95,2 % 4η ΔΚ 709 889 103,3 % 5η ΔΚ 793 850 101,1 % Όσον αφορά τον πληθυσµό των µεταναστών στους βρεφονηπιακούς σταθµούς η παρουσία τους είναι σχετικά σταθερή. Τα έτη 2007-2008 έως 2010-2011, το ποσοστό των βρεφών και νηπίων των οποίων οι γονείς είναι µετανάστες κυµαίνεται µεταξύ 3,5-4,5% επί του συνόλου. Συγκεκριµένα, καταγράφονται περισσότερες από 40 διαφορετικές εθνικότητες κρατών µελών εκτός ΕΕ, ενώ ο αριθµός των αιτήσεων των µεταναστών οι οποίες απορρίπτονται είναι ιδιαίτερα αυξηµένος. Ενδεικτικά, το έτος 2010-2011, σε σύνολο 990 δεκτών αιτήσεων, 1.464 έµειναν ανικανοποίητες. Οι αιτήσεις κυρίως απορρίπτονται καθώς απαιτείται η άδεια παραµονής και εργασίας των γονέων να είναι σε ισχύ 21. Να σηµειωθεί ότι στον Δήµο Αθηναίων λειτουργούν ιδιωτικοί σταθµοί µεταναστών, οι οποίοι απαντούν στα διευρυµένα ωράρια εργασίας των µεταναστών, όπως για παράδειγµα ο παιδικός σταθµός του φιλιππινέζικου συλλόγου Κασάπι 22. 6η ΔΚ 533 606 100,3 % 7η ΔΚ 741 822 98,6 % Σύνολο 4.396 4.831 100,33 % 2010-2011 συνολικός αριθµός βρεφών και νηπίων 2010-2011 αριθµός αλλοδαπών βρεφών και νηπίων Πίνακας 2: Αριθµός παιδιών ανά ΔΚ και ανά έτος. Πηγές: Τµήµα Παιδικών Σταθµών του ΔΒΑ, στοιχεία 2008-2009, 2010-2011 και καταγραφές-αυτοψίες Ιούνιος-Δεκέµβριος 2012 (2012-2013) 1η ΔΚ 396 218 2η ΔΚ 763 115 Η εκτίµηση του αριθµού των µεταναστών στο σύνολο του πληθυσµού του Δήµου Αθηναίων είναι 18,6% 18 το 2001, ενώ τα στοιχεία της απογραφής του 2011 για τον πληθυσµό των µεταναστών δεν έχουν ακόµη διερευνηθεί σε τέτοιο βαθµό ώστε να δώσουν ασφαλή συµπεράσµατα. Σίγουρα πάντως οι υπερβολικές εκτιµήσεις που κατακλύζουν τα δηµοσιεύµατα στον ηµερήσιο τύπο για «διόγκωση» των µεταναστευτικών ροών φαίνεται να µην ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα 19. Συνολικά εκτιµάται ότι από τη δεκαετία 1990 έως σήµερα ο αριθµός αυτός διακυµάνθηκε σε αριθµούς περί το 1.000.000 ανθρώπους. Από το 2005 σηµειώνονται δυο βασικές αλλαγές, πρώτον, η διεύρυνση των χωρών προέλευσης και, δεύτερον, η ακόµα µεγαλύτερη αστάθεια του καθεστώτος παραµονής στη χώρα προορισµού 20. Σύµφωνα µε την απογραφή του 2011 στο σύνολο της χώρας οι µη έχοντες την ελληνική υπηκοότητα ανέρχονται στο 8% εκ των οποίων οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο 1%. Οι καταγεγραµµένοι υπήκοοι άλλων κρατών πέραν των ευρωπαϊκών συνόρων είναι το 7% του πληθυσµού ή περίπου 800.000 άνθρωποι. Το συνολικό ποσοστό των µη εγγεγραµµένων στα δηµοτολόγια κατοίκων του Δήµου Αθηναίων, σύµφωνα µε τα στοιχεία του 2011 ανέρχεται στο 29% του γενικού πληθυσµού. Σε αυτό το ποσοστό περιλαµβάνονται οι ετεροδηµότες, οι ευρωπαίοι πολίτες, οι πολυπληθείς διεθνείς αντιπροσωπείες (διπλωµατικές, αρχαιολογικών σχολών και ινστιτούτων, εµπορικές κ.α.) και οι τυπικοί οικονοµικοί µετανάστες και πολιτικοί πρόσφυγες. Πιθανόν το ποσοστό να κυµαίνεται σε αυτό του 2001 (18,1%) ή και χαµηλότερα. 3η ΔΚ 461 100 4η ΔΚ 709 122 5η ΔΚ 793 110 6η ΔΚ 533 187 7η ΔΚ 741 128 Σύνολο 4.396 980 Πίνακας 3: Αριθµός αλλοδαπών βρεφών και νηπίων. Πηγές: Τµήµα Παιδικών Σταθµών του ΔΒΑ, στοιχεία 2010-2011 Όσον αφορά το δίκτυο του ΔΒΑ, σταθµός στη λειτουργία του αποτέλεσε η συνένωση των πρώην κρατικών σταθµών µε τους σταθµούς του δικτύου του ΔΒΑ το 2006 (Ν. 3448/06, ΦΕΚ 950/Β - 19/7/06). Η συνένωση αυτή έθεσε κάτω από ένα κοινό κανονισµό λειτουργίας τους σταθµούς του Δήµου Αθηναίων. Σήµερα, ύστερα από ανακατατάξεις ή συγχωνεύσεις σταθµών, οι σταθµοί του Δήµου Αθηναίων είναι 77. 17 Σύµφωνα µε τα στοιχεία 2008-2009. Βλέπε: "Δηµογραφική καταγραφή και απεικόνιση της κοινωνικής και οικονοµικής κατάστασης των οικογενειών των παιδιών που φιλοξενούνται στους Π.Σ. του ΔΒΑ", Διεύθυνση Παιδαγωγικών Προγραµµάτων ΔΒΑ, Αθήνα, 2008. 18 Φερενίκη Βαταβάλη, Ιωάννης Πολύζος, όπ.π., σελ. 129. 19 Ο. Λαφαζάνη, (2012, 30 Δεκεµβρίου). Παιχνίδια µε τους αριθµούς ή πόσοι «µπαίνουν» παράνοµα στη χώρα;. Ενθέµατα, http://enthemata.wordpress.com/2012/12/30/olga-laf/. [τελευταία πρόσβαση: 2.2.2013]. 20 Β. Παπαστεργίου, (2012, 20 Νοεµβρίου). Μεταναστευτική πολιτική: αποτίµηση µιας 20ετίας, δυνατότητες µιας προοδευτικής µεταρρύθµισης. Παρέµβαση στα Κρίση-µα σεµινάρια. Αθήνα: ΕΚΠΑ. http://www.koinonia-demo.gr. [τελευταία πρόσβαση: 2.2.2013]. 21 Συνέντευξη µε την Πρόεδρο ΔΒΑ, κα. Μαρία Ηλιοπούλου, 4 Οκτωβρίου 2012. 22 Ο παιδικός σταθµός Munting Nayon στεγάζεται στην Κυψέλη, οδό Μηθύµνης 18. Αντιµετωπίζει όµως προβλήµατα αδειοδότησης και κινδυνεύει να κλείσει. http://www.gopetition.com/petition/36018.html [τελευταία πρόσβαση: 3.2.2013] 9

Σύµφωνα µε τις α.π. 080/ ΕΦΔ 026/ 23/01/2013 23 και 081/ ΕΦΔ 027 /23/01/2013 24 αποφάσεις του Δήµου Αθηναίων, εντάχθηκε στο επιχειρησιακό πρόγραµµα «Αττική» η κατασκευή δύο βρεφονηπιακών σταθµών στον Κεραµεικό (3ΔΚ) στην οδό Θερµοπυλών και Λεωνίδου και στην Κυψέλη (6ΔΚ) στην οδό Νεοχωρίου 5. Να σηµειωθεί ότι το από το 2011 το ΔΒΑ έχει ενταχθεί στο πρόγραµµα του ΕΣΠΑ «Εναρµόνιση Οικογενειακής και Επαγγελµατικής Ζωής» το οποίο στοχεύει στη δωρεάν φιλοξενία παιδιών των οποίων οι µητέρες εργάζονται 25, ενώ αποστέλλει περίπου 1.000 µερίδες φαγητού σε δηµοτικά ολοήµερα σχολεία του δήµου 26. 23 Απόφαση Δηµάρχου Αθηναίων α.π. 080/ ΕΦΔ 026/ 23/01/2013 (ΑΔΑ: ΒΕΙ6ΟΡΙΝ-ΘΗ6). Ένταξη της Πράξης "ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΒΡΕΦΟΝΗΠΙΑΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ ΚΑΙ ΛΕΩΝΙΔΟΥ - ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ (3η ΔΚ)" µε κωδικό MIS 427866 στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα "Αττική http://www.athensib.gr/_athensib/images/efd_files/2012/entaxeis/bei6orin-thh6-signed.pdf [τελευταία πρόσβαση: 30.09.2013] 24 Απόφαση Δηµάρχου Αθηναίων α.π. 081/ ΕΦΔ 027 /23/01/2013 (ΑΔΑ: ΒΕΙ6ΟΡΙΝ-0ΨΒ). Ένταξη της Πράξης "ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΒΡΕΦΟΝΗΠΙΑΚΟΥ ΣΤΑΘΜΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ 5- ΚΥΨΕΛΗ (6η ΔΚ)" µε κωδικό MIS 427858 στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα "Αττική" http://www.developathens.gr/images/efd_files/2012/entaxeis/bei6orin-0psb-signed.pdf [τελευταία πρόσβαση: 30.09.2013] 25 Εναρµόνιση οικογενειακής και επαγγελµατικής ζωής: Πρόσκληση συµµετοχής για Δοµές (Παιδικοί Σταθµοί, Βρεφικοί & Βρεφονηπιακοί Σταθµοί κ.α.) http://www.espa.gr/el/pages/proclamationsfs.aspx?item=1677. [τελευταία πρόσβαση: 3.2.2013] 26 Γιάνναρου, Λ., Συσσίτιο στα αθηναϊκά σχολεία από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο, Καθηµερινή, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_1_31/01/2013_509636. [τελευταία πρόσβαση: 3.2.2013] 10

2. Μεθοδολογία της έρευνας 2.1. Στάδια καταγραφής, τεκµηρίωσης και αποτίµησης Η καταγραφή των κτιριολογικών, τεχνικών και λειτουργικών χαρακτηριστικών του δικτύου των βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων βασίζεται σε επιτόπιες επισκέψεις-καταγραφές που πραγµατοποιήθηκαν την περίοδο Ιουνίου-Δεκεµβρίου 2012. Αυτό επιλέχθηκε έχοντας υπ όψη την ετερογένεια του αθηναϊκού ιστού και τις κτιριολογικές διαφοροποιήσεις των κτιρίων που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς. Οι επισκέψεις πραγµατοποιήθηκαν από µεταπτυχιακούς και προπτυχιακούς φοιτητές /τριες της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ µε οδηγό την καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης. Παράλληλα µε τις παρατηρήσεις των οµάδων καταγραφής, σηµασία δίνεται και στις εµπειρίες της διοίκησης και του προσωπικού των σταθµών ως προς τις καθηµερινές ανάγκες λειτουργίας τους. Για αυτό, η επίσκεψη-αυτοψία συνοδεύεται από σύντοµη συζήτηση µε τη διεύθυνση και το προσωπικό του κάθε σταθµού, µε στόχο να αποτυπωθεί η εµπειρία τους, οι ελλείψεις και τα προβλήµατα που οι ίδιοι /ίδιες θέτουν ως τέτοια. Οι καταγραφές-αυτοψίες γίνονται µε στόχο τη σύνταξη φακέλων για το σύνολο των 77 σταθµών του Δήµου Αθηναίων. Οι φάκελοι περιέχουν τα ιδιοκτησιακά και τεχνικά δεδοµένα του συνόλου των σταθµών, δηλαδή ιδιοκτησιακά, τοπογραφικά, αρχιτεκτονικά και τεχνικά στοιχεία των µονάδων (τοπογραφικό σχέδιο, κατόψεις, κτιριολογικά και λειτουργικά στοιχεία, στοιχεία υγιεινής, ασφάλειας, οικοδοµικής παθοδολογίας και στατικής επάρκειας). Οι φάκελοι έχουν τη µορφή καρτελών που ενσωµατώνουν τα δεδοµένα, συνοδεύονται από σχέδια και φωτογραφική τεκµηρίωση. Παράλληλα µε την καταγραφή της σηµερινής κατάστασης των σταθµών, πραγµατοποιείται η χαρτογράφηση του δικτύου των βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων και ο έλεγχος της χωρικής κατανοµής τους. Διερευνώνται, ακόµη, διατυπωµένες προτάσεις από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο, το Δήµο Αθηναίων, δηµοτικές κινήσεις και φορείς σχετικά µε τις ανάγκες χωροθέτησης νέων βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων. Γίνεται, επίσης, διερεύνηση του υφιστάµενου θεσµικού πλαισίου λειτουργίας των βρεφονηπιακών σταθµών και επιχειρείται συγκριτικός έλεγχος στον τρόπο αντιµετώπισης προβληµάτων και δυσλειτουργιών σε άλλους δήµους. Γίνεται, τέλος, επισκόπηση της σχετικής διεθνούς και ελληνικής βιβλιογραφίας και αναλυτική µελέτη διεθνών πρότυπων παραδειγµάτων βρεφονηπιακών σταθµών. Μετά την καταγραφή και τεκµηρίωση της υφιστάµενης κατάστασης, που αποτελεί την α φάση του ερευνητικού προγράµµατος, η β φάση του προγράµµατος περιλαµβάνει τη διατύπωση και αξιολόγηση των δυσλειτουργικών στοιχείων και αδυναµιών του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών. Η αξιολόγηση και ιεράρχηση, στηριζόµενη στα στοιχεία της καταγραφής-τεκµηρίωσης έχει ως στόχο τη διατύπωση σεναρίου άµεσων και µεσοπρόθεσµων επεµβάσεων και βελτιώσεων στους σταθµούς του δικτύου. Παράλληλα, µε σχεδιασµό φάσεων, στοχεύει στη διατύπωση προτάσεων χωρικής αναδιάρθρωσης του δίκτυου. Για το θεσµικό πλαίσιο, στόχος είναι η σύνταξη των κατάλληλων οδηγιών ή νοµοθετικών πράξεων για την επίλυση των ζητηµάτων που εντοπίζονται. 2.2. Γενικός έλεγχος κτιριακού δυναµικού. Επιλογή δειγµάτων Για τον προσδιορισµό των κτιριολογικών, τεχνικών και λειτουργικών στοιχείων του κτιριακού δυναµικού που κρίνονται σηµαντικά για τα κτίρια που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς, πραγµατοποιήθηκε δειγµατοληπτικός έλεγχος σε 4 σταθµούς του δικτύου την περίοδο Ιουνίου- Ιουλίου 2012. Με πρώτα εµπειρικά κριτήρια, βασισµένα στις διατυπωµένες ανάγκες λειτουργίας των σταθµών και στην εµπειρία της διοίκησης και του προσωπικού, διαµορφώθηκε πιλοτική καρτέλα καταγραφής, η οποία χρησιµοποιήθηκε στους τέσσερις σταθµούς. Η επιλογή των τεσσάρων σταθµών έγινε µε τρόπο ώστε να περιγράφει, ει δυνατόν, την πλειοψηφία των σταθµών όπως και τις «ακραίες» περιπτώσεις. Για αυτό το λόγο, επιλέχθηκαν ως τυπικό δείγµα, 2 σταθµοί του κέντρου της Αθήνας, της περιοχής των Εξαρχείων (1.2 Μαυροµιχάλη και 1.5 Νοταρά), οι οποίοι στεγάζονται σε προπολεµικά-πρώτα µεταπολεµικά κτίρια. Επιλέχθηκε, ακόµη, ο νεόδµητος σταθµός στην περιοχή των Σεπολίων (4.6 Α Σεπολίων), ο οποίος έχει χτιστεί βάσει σύγχρονων προδιαγραφών. Επιλέχθηκε, τέλος, 1 σταθµός της περιοχής των Αµπελοκήπων (7.9 Α Αµπελοκήπων), που στεγάζεται σε µισθωµένο κτίριο, ως ένας από τους σταθµούς που έχει συνδυασµό δυσλειτουργικών στοιχείων. Μέσα από τις επισκέψεις στους σταθµούς, και τις επαφές µε το προσωπικό τους, διαµορφώθηκαν τα προ-τελικά στοιχεία της καρτέλας καταγραφής-τεκµηρίωσης (βλ. Ενότητα 2.3), η οποία χρησιµοποιήθηκε στις επιτόπιες αυτοψίες στο δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών. Η καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης βελτιώθηκε και συµπληρώθηκε στην πορεία των καταγραφών, µε βάση τις επιµέρους παρατηρήσεις για ειδικά ζητήµατα, όπως η προσβασιµότητα και ο υπαίθριος χώρος, που προέκυπταν από τις επισκέψεις στους βρεφονηπιακούς σταθµούς. 2.3. Αναλυτικός έλεγχος κτιριακού δυναµικού. Επιτόπιες αυτοψίες -καταγραφές. Καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης Ο αναλυτικός έλεγχος του κτιριακού δυναµικού που στεγάζει βρεφονηπιακούς σταθµούς στο Δήµο Αθηναίων πραγµατοποιήθηκε την περίοδο Σεπτεµβρίου-Δεκεµβρίου 2012. Για τις επιτόπιες αυτοψίεςκαταγραφές διαµορφώθηκαν 5 οµάδες αποτελούµενες από 1 µεταπτυχιακό φοιτητή /ρια (υπεύθυνο καταγραφής) και 2 προπτυχιακούς φοιτητές /τριες της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ. Κάθε οµάδα καταγραφής επισκέφθηκε περίπου 15 σταθµούς στη διάρκεια του ωραρίου λειτουργίας τους (Δευτέρα-Παρασκευή, ώρες 7.00-16.00). Οι καταγραφές έγιναν µε βάση την πρότυπη καρτέλα καταγραφής-τεκµηρίωσης και στηρίχθηκαν στις παρατηρήσεις της οµάδας καταγραφής και στα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τις συστηµατικές συζητήσεις µε το προσωπικό του σταθµού. Οι καταγραφές-αποτυπώσεις στηρίχθηκαν στα τεχνικά σχέδια των σταθµών που διέθεσε η τεχνική υπηρεσία του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών και σε αυτά έγιναν µετρήσεις/διορθώσεις/παρατηρήσεις/συµπληρώσεις µετά τις αυτοψίες διαµορφώνοντας ενιαία αρχιτεκτονικά υπόβαθρα σχεδίων. Ακόµη, πραγµατοποιήθηκε αναλυτική φωτογραφική τεκµηρίωση του κτιρίου του σταθµού και των χώρων του. Η καρτέλα-καταγραφής τεκµηρίωσης αποτελείται από τις ακόλουθες ενότητες. Γενικά χαρακτηριστικά Σε αυτή σηµειώνονται τα γενικά χαρακτηριστικά του κτιρίου που στεγάζει το σταθµό: διεύθυνση, ιδιοκτησιακό καθεστώς, έτος κατασκευής του κτιρίου, έτος λειτουργίας του σταθµού, ειδικός προσδιορισµός του σταθµού, προηγούµενη χρήση του κτιρίου, αν είναι διατηρητέο το κτίριο ή όχι, οι 11

αριθµοί της οικοδοµικής άδειας, του µισθωτηρίου-ενοικιαστήριου για τα µισθωµένα κτίρια και του Κωδικού Ιδιοκτησίας Εθνικού Κτηµατολογίου, η πρόσβαση του σταθµού και η γειτνίαση ή µη µε ασύµβατες χρήσεις. Στο ιδιοκτησιακό καθεστώς σηµειώνεται αν το κτίριο ανήκει ιδιοκτησιακά στο Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, αν έχει παραχωρηθεί για χρήση στο Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών και από ποιο φορέα ή αν είναι µισθωµένο. Επίσης σηµειώνεται αν το κτίριο, πριν την ενοποίηση των φορέων διαχείρισης, ανήκε στο Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών ή στους κρατικούς παιδικούς σταθµούς. Στον ειδικό προσδιορισµό του σταθµού σηµειώνεται αν ο σταθµός είναι βρεφικός (παιδιά ηλικίας 6 µηνών-2,5 χρονών), νηπιακός (παιδιά ηλικίας 2,5-5 χρονών) ή βρεφονηπιακός (παιδιά ηλικίας 6 µηνών-5 χρονών). Στην πρόσβαση του σταθµού σηµειώνεται αν ο σταθµός βρίσκεται σε δρόµο υψηλής ή χαµηλής κυκλοφορίας, το πλάτος του πεζοδροµίου µπροστά από το σταθµό και η γειτνίαση του, αν υπάρχει, µε χώρους πρασίνου-αθλητισµού ή άλλες κοινωνικές υποδοµές. Σηµειώνεται, ακόµη, αν ο σταθµός γειτνιάζει µε ασύµβατες χρήσεις. Ως τέτοιες νοούνται από την ερευνητική οµάδα οι οχλούσες χρήσεις (πχ βιοτεχνίες ή συνεργεία) και οι κοινωνικά οχλούσες χρήσεις (πχ πορνεία ή διακίνηση ναρκωτικών). Ανθρώπινο δυναµικό Σε αυτή σηµειώνονται ποσοτικά στοιχεία για τα παιδιά που φιλοξενούνται και το προσωπικό του σταθµού. Για τα παιδιά σηµειώνεται ο συνολικός αριθµός τους και ο αριθµός των τάξεων στις οποίες χωρίζονται, ο αριθµός των παιδιών αλλοδαπών οικογενειών και οι ηλικίες τους. Για τους εργαζόµενους σηµειώνεται ο αριθµός τους και ο επιµερισµός τους σε ειδικότητες. Χάρτης Απόσπασµα τοπογραφικού σχεδίου (σε κλίµακα 1:1000) από την Υπηρεσία Θέασης Ορθοφωτογραφιών της Κτηµατολόγιο ΑΕ 27. Φωτογραφία Φωτογραφία της κύριας εισόδου-πρόσβασης του σταθµού. Γενικά κτιριολογικά και λειτουργικά στοιχεία Σε αυτή σηµειώνονται τα γενικά στοιχεία του σταθµού: εµβαδόν κτιρίου που χρησιµοποιεί ο σταθµός, αριθµός ορόφων κτίριου που χρησιµοποιεί ο σταθµός και υλικά κατασκευής φέροντος οργανισµού και λοιπών δοµικών στοιχείων. Αναλυτικά κτιριολογικά και λειτουργικά στοιχεία Σε αυτή σηµειώνονται τα αναλυτικά στοιχεία του σταθµού, όπως αυτά ορίζονται από το ΦΕΚ 1519/Β/2002 «Προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας Βρεφονηπιακών Σταθµών ολοκληρωµένης φροντίδας από Δηµοτικές επιχειρήσεις του άρθρου 277 και επόµενα του Δηµοτικού και Κοινοτικού Κώδικα (Δ.Κ.Κ.), Διαδηµοτικές Επιχειρήσεις, Ενώσεις Δηµοτικών Επιχειρήσεων και φορείς ιδιωτικού 27 Υπηρεσία Θέασης Ορθοφωτογραφιών της Κτηµατολόγιο ΑΕ [online] <http://gis.ktimanet.gr/wms/ktbasemap/default.aspx> [τελευταία πρόσβαση: 25.01.2013] δίκαιου µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα». Τα στοιχεία αφορούν τους χώρους υποδοχής-διοίκησης, τους χώρους βρεφών, τους χώρους νηπίων, τις γενικές-βοηθητικές υπηρεσίες και τους χώρους νηπίων µε αναπηρία. Σε κάθε χώρο που συναντάται στο σταθµό σηµειώνεται η ποσότητα του, το εµβαδόν του και η στάθµη του κτιρίου στην οποία βρίσκεται. Στην ίδια ενότητα σηµειώνονται για τον υπαίθριο χώρο του σταθµού: το εµβαδόν του, τα υλικά δαπεδόστρωσης, η ύπαρξη περίφραξης, η ύπαρξη φύτευσης και σκίασης και τα στοιχεία εξοπλισµού παιδικής χαράς που διαθέτει. Σηµειώνεται, ακόµη, η στάθµη του υπαίθριου χώρου, αν πρόκειται για αύλειο χώρο ή για εξώστη, pilotis ή δώµα. Ακόµη, σηµειώνεται αν ο σταθµός διαθέτει υποδοµές για την εξυπηρέτηση ατόµων (ΑΜΕΑ) µε κινητικά προβλήµατα. Υγιεινή Σε αυτή σηµειώνονται στοιχεία και παρατηρήσεις για τον αερισµό και το φωτισµό του κτιρίου και των επιµέρους χώρων που χρησιµοποιεί ο σταθµός. Σηµειώνεται ακόµη το είδος της θέρµανσης του κτιρίου και η χρήση, ή µη, µηχανηµάτων κλιµατισµού. Ασφάλεια Σε αυτή σηµειώνονται τεχνικά στοιχεία για την ασφάλεια του κτιρίου που στεγάζεται ο σταθµός. Αυτά περιλαµβάνουν τις κλίµακες (ύπαρξη χειρολισθήρων και αντιολισθητικής ταινίας, διαστάσεις και υλικό κατασκευής) και το είδος των υαλοπινάκων. Ακόµη σηµειώνονται στοιχεία για την ενεργητική πυρασφάλεια του σταθµού (ύπαρξη ανιχνευτών, springler, πυροσβεστήρων και πυροσβεστικών φωλιών) και για την παθητική πυρασφάλεια του κτιρίου (έξοδοι κινδύνου). Οικοδοµική παθολογία Σε αυτή σηµειώνονται στοιχεία και παρατηρήσεις για τις εγκαταστάσεις δικτύων του σταθµού, τα κονιάµατα, τους εσωτερικούς τοίχους, τα κουφώµατα, τα δάπεδα και τις εξωτερικές όψεις. Ακόµη σηµειώνεται η ύπαρξη, ή µη, υγρασίας και ρηγµατώσεων στο κτίριο. Στατική επάρκεια Σε αυτή σηµειώνονται στοιχεία για τη στατική επάρκεια του κτιρίου που στεγάζεται ο σταθµός: δοµικός τύπος κτιρίου, κανονιστική περίοδος κατασκευής, αλλαγή σπουδαιότητας του κτιρίου λόγω αλλαγής χρήσης, έτος τελευταίας προσθήκης, ύπαρξη άλλων πρόσθετων κατασκευών, επισκευές που έχουν πραγµατοποιηθεί στο κτίριο (τι είδους και πότε), ύπαρξη, ή µη, εµφανών βλαβών. Ο έλεγχος στηρίχθηκε παράλληλα στην καταγραφή και στα στοιχεία των αυτοψιών του Πρωτοβάθµιου Προσεισµικού Ελέγχου του ΔΒΑ του 2008. Κάθε ενότητα ακολουθείται από χώρο για σχόλια-παρατηρήσεις. Τα στοιχεία της καρτέλας καταγραφής-τεκµηρίωσης που σηµειώνονται µε (*) προέρχονται από πληροφορίες της διεύθυνσης και του προσωπικού του σταθµού κατά τη διάρκεια των επιτόπιων αυτοψιών-καταγραφών. Τα στοιχεία της καρτέλας καταγραφής-τεκµηρίωσης που σηµειώνονται µε (**) προέρχονται από τα δελτία αυτοψίας Δοµικής Τρωτότητας (Ταχύς Οπτικός Έλεγχος ΤΟΕ) και Μη Δοµικής Τρωτότητας των κτιρίων, τα οποία συντάχθηκαν το 2008 για το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, από οµάδα Πολιτικών Μηχανικών υπό την επίβλεψη του Οµότιµου Καθηγητή ΕΜΠ Π. Καρύδη, στα πλαίσια του Πρωτοβάθµιου Προσεισµικού Ελέγχου των κτιρίων δηµόσιας και κοινωφελούς χρήσης. Ο ΤΟΕ αποσκοπεί σε µια πρώτη ταχεία αποτίµηση της σεισµικής ικανότητας του κτιρίου, µε βάση στοιχεία 12

που συλλέγονται και καταγράφονται στο ειδικό δελτίο ελέγχου, µε απώτερο στόχο την εκτίµηση της αντισεισµικής επάρκειας του κτιρίου. Τα στοιχεία αυτά, τα οποία επεξεργάζεται ο Οργανισµός Αντισεισµικού Σχεδιασµού και Προστασίας (ΟΑΣΠ), συµβάλλουν στον προσδιορισµό της αναγκαιότητας για περαιτέρω έλεγχο ή την αναγκαιότητα λήψης άµεσων µέτρων. Αντίστοιχα, µε το δελτίο αυτοψίας Μη Δοµικής Τρωτότητας εντοπίζεται αν τα µη δοµικά στοιχεία ενός κτιρίου εγκυµονούν κινδύνους για τους χρήστες του ή µπορούν να προκαλέσουν εν γένει απώλειες µετά από ένα σεισµό, µε στόχο να παρθούν κατάλληλα µέτρα για την αντιµετώπισή τους 28. Τα στοιχεία της καρτέλας καταγραφής-τεκµηρίωσης που σηµειώνονται µε (***), τα οποία αφορούν στην πυρασφάλεια των κτιρίων, προέρχονται από τις παρατηρήσεις κατά την αυτοψία-καταγραφή των µελών της ερευνητικής οµάδας και για ορισµένο αριθµό βρεφονηπιακών σταθµών από µελέτες ενεργητικής και παθητικής πυροπροστασίας, οι οποίες παραχωρήθηκαν στην ερευνητική οµάδα από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών. 2.4. Συνεντεύξεις και επικοινωνία µε φορείς Σε όλη τη διάρκεια του ερευνητικού προγράµµατος, η επικοινωνία µε τη Διεύθυνση και τις Τεχνικές υπηρεσίες του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών (ΔΒΑ) αποτέλεσε ένα καθηµερινό εργαλείο εργασίας. Για τη συλλογή απαραίτητων τεχνικών και λειτουργικών στοιχείων, και για την κατανόηση των προβληµάτων του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων πραγµατοποιήθηκαν συζητήσεις και συνεργασίες µε τις ακόλουθες υπηρεσίες του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών. Η συνεργασία µε το Γραφείο Προέδρου αφορά τη διάθεση στοιχείων από προγενέστερες µελέτεςεκθέσεις-εισηγήσεις σχετικά µε τις ανάγκες βελτίωσης και νέων χωροθετήσεων στο δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών. Η συνεργασία µε τη Γραµµατεία της Προέδρου αφορά τις συνεννοήσεις για τις επιτόπιες αυτοψίεςκαταγραφές στους σταθµούς καθώς και τη διάθεση στοιχείων για το ανθρώπινο δυναµικό (παιδιά και εργαζόµενοι) στους σταθµούς. Η συνεργασία µε το Τµήµα παιδικών σταθµών αφορά τη διάθεση στοιχείων σχετικά µε τον αριθµό των αιτήσεων ανά έτος στους βρεφονηπιακούς σταθµούς από το έτος 2008-2009 µέχρι και το έτος 2010-2011. Η συνεργασία µε την Τεχνική Υπηρεσία αφορά τη διάθεση ψηφιοποιηµένων σχεδίων για το σύνολο των κτιρίων που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς, τη διάθεση όσων στελεχών οικοδοµικών αδειών ήταν διαθέσιµες στην υπηρεσία και τη διάθεση στοιχείων από τον Πρωτοβάθµιο Προσεισµικό Έλεγχο των κτιρίων που πραγµατοποιήθηκε το 2008 από οµάδα του Οµότιµου Καθηγητή ΕΜΠ Π. Καρύδη καθώς και από τις Μελέτες Πυρασφάλειας. Η συνεργασία µε το Τµήµα περιουσίας αφορά τη διάθεση στοιχείων για το ιδιοκτησιακό καθεστώς των κτιρίων που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς, τη διάθεση των φύλλων εγγραφής στο Κτηµατολόγιο των ιδιόκτητων κτιρίων του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς, όπως και των µισθωτηρίων-ενοικιαστηρίων για τα µισθωµένα κτίρια που στεγάζουν σταθµούς. 28 Προσεισµικός Έλεγχος κτιρίων δηµόσιας και κοινωφελούς χρήσης, Οργανισµός Αντισεισµικού Σχεδιασµού και Προστασίας (ΟΑΣΠ) [online] < http://www.oasp.gr/node/74> [τελευταία πρόσβαση: 25.01.2013] Για τη συλλογή των φύλλων εγγραφής στο Κτηµατολόγιο των παραχωρηµένων ακινήτων στο Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών από άλλους φορείς, επιχειρήθηκε επικοινωνία, µέσω επιστολών, µε τους φορείς. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε τα στοιχεία που διατέθηκαν από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, από 33 παραχωρηµένα κτίρια που στεγάζουν βρεφονηπιακούς σταθµούς, τα 19 έχουν παραχωρηθεί από το Δήµο Αθηναίων, τα 5 από το Υπουργείο Υγείας, το 1 από το Πανεπιστήµιο Αθηνών, τα 6 από την Κτηµατική Υπηρεσία Αθηνών (πρώην Κτηµατική Εταιρία του Δηµοσίου), το 1 από το Νοσοκοµείο Παίδων «Αγία Σοφία» και 1 από την Ελληνική Αστυνοµία (ΕΛΑΣ). Κατά τη διάρκεια του προγράµµατος ήταν δυνατή η επικοινωνία µε όλους τους φορείς, όµως, µέχρι το τέλος του (Ιούλιος 2013) έχουν συλλεχθεί τα σχετικά στοιχεία µόνο για τα ακίνητα που ανήκουν στην Κτηµατική Υπηρεσία Αθηνών λόγω αδυναµίας των άλλων φορέων να παράσχουν στοιχεία. Στα πλαίσια της έρευνας πραγµατοποιήθηκαν συνεντεύξεις µε την πρόεδρο του ΔΒΑ, κ. Μαρία Ηλιοπούλου, τον αρχιτέκτονα-παιδαγωγό κ. Κλωντ Λωράν και την παιδαγωγό Μαίρη Αργύρη-Λαιµού. Οι συνεντεύξεις έχουν ως στόχο να συλλέξουν ποσοτικά δεδοµένα σε σχέση µε ζητήµατα λειτουργίας των σταθµών και προσωπικές εµπειρίες σχετικά µε τις παιδαγωγικές προσεγγίσεις και πώς αυτές εκφράζονται στον χώρο των παιδικών σταθµών του ΔΒΑ αλλά και ευρύτερα. Παράλληλα µε το έργο καταγραφής η ερευνητική οµάδα επικοινώνησε και διερεύνησε το καθεστώς λειτουργίας δηµοτικών βρεφονηπιακών σταθµών σε δείγµα δήµων σε εθνικό επίπεδο. Επελέγησαν οι Δήµοι Πειραιά, Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Ελληνικού-Αργυρούπολης, Σύρου-Ερµούπολης και Θεσσαλονίκης. Το δείγµα θεωρήθηκε επαρκές και δεν απαιτείται η διεύρυνσή του, καθώς από όλες τις περιπτώσεις προκύπτουν ίδια στοιχεία. Επιπλέον, υπήρξε επίσηµη επικοινωνία µε τις πρεσβείες και αρµόδιους φορείς άλλων χωρών µε παράδοση στις δοµές βρεφονηπιακών σταθµών (Αγγλία, Γαλλία, Γερµανία, Φιλανδία, Δανία, Ν. Ζηλανδία, Ελβετία, Ιαπωνία, Ιταλία, Ισπανία, Ολλανδία), για τη συλλογή στοιχείων για τον τρόπο λειτουργίας αντίστοιχων δοµών πρόνοιας. Στα µέσα περίπου της Α φάσης, στις 7 Δεκεµβρίου 2012, πραγµατοποιήθηκε ευρεία συνάντηση εργασίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο της ερευνητικής οµάδας και εκπροσώπων του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών. Σε αυτή παρουσιάστηκε η πορεία των αυτοψιών-καταγραφών στο δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών καθώς και πρώτα στοιχεία από την επεξεργασία των δεδοµένων στην κλίµακα του Δήµου Αθηναίων και στην κλίµακα των σταθµών. Συζητήθηκε ακόµη το θεσµικό πλαίσιο λειτουργίας των βρεφονηπιακών σταθµών και πιθανές προτάσεις για την αντιµετώπιση των δυσλειτουργιών που εντοπίζονται σε αυτό το ζήτηµα. Με βάση τον προβληµατισµό αυτής της συνάντησης έγιναν βελτιώσεις στο υλικό της Α φάσης της έρευνας. Με την ολοκλήρωση της Α φάσης του προγράµµατος, τον Φεβρουάριο 2013, πραγµατοποιήθηκε σειρά συναντήσεων και παρουσιάσεων εργασίας στο Διοικητικό Συµβούλιο του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών, στο Κοινωφελές Ίδρυµα Ι.Σ.Λάτση και σε στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η διαβούλευση και ανταλλαγή επιστηµονικών απόψεων, σε αυτό το στάδιο της έρευνας, συνέβαλε στη διατύπωση των κατευθύνσεων και προτάσεων βελτίωσης για το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών που αποτέλεσε το αντικείµενο της Β φάσης της έρευνας. 2.5. Έλεγχος χωρικής κατανοµής (προσβασιµότητα και αναλογίες επί του πληθυσµού) Ο έλεγχος της χωρικής κατανοµής του δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων επιχειρεί να αξιολογήσει τη γεωγραφική κατανοµή των σταθµών σε σχέση µε τον πληθυσµό των επιµέρους ενοτήτων του, και τις καταγεγραµµένες ανάγκες της καθεµιάς από αυτές. Μέσα από τη συνδυασµένη χαρτογράφηση δίνεται η δυνατότητα αφ ενός της αξιολόγησης του διαφορετικού 13

κοινωνικού βάρους που έχει ο κάθε σταθµός, ανάλογα µε την περιοχή στην οποία βρίσκεται, και αφ έτερου του προγραµµατισµού νέων χωροθετήσεων σταθµών. Για τον έλεγχο χωρικής κατανοµής χρησιµοποιούνται τα πληθυσµιακά στοιχεία για το σύνολο του πληθυσµού και των παιδιών 0-4 ετών στο Δήµο Αθηναίων από την Απογραφή Πληθυσµού-Κατοικιών του 2001, όπως αυτά έχουν επεξεργαστεί από την εφαρµογή Χαρτοθήκη του «Πανοράµατος Απογραφικών Δεδοµένων 1991-2001» του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) 29. Με τα γνωστά δεδοµένα της Απογραφής Πληθυσµού-Κατοικιών του 2011 (πληθυσµός στο Δήµο Αθηναίων) πραγµατοποιείται αναλογική εκτίµηση του πληθυσµού 2011 σε επίπεδο Δηµοτικών Κοινοτήτων και απογραφικών τοµέων. Είναι γνωστό ότι µια αναλογική προσέγγιση του πληθυσµού κρύβει αβεβαιότητες και, ενδεχοµένως, αστοχίες. Όµως, επιλέγεται ως µέθοδος προκειµένου να αποδοθεί µία ενδεικτική γενική εικόνα. Περισσότερα συµπεράσµατα αναµένεται να στοιχειοθετηθούν όταν δηµοσιοποιηθούν τα αναλυτικά στοιχεία της Απογραφής Πληθυσµού-Κατοικιών 2011. Ταυτόχρονα, από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών διατέθηκαν στην ερευνητική οµάδα στοιχεία για τον πληθυσµό παιδιών στους βρεφονηπιακούς σταθµούς τα έτη 2008-2013. Τα στοιχεία αυτά χρησιµοποιούνται για τον προσδιορισµό των µεταβολών (αυξήσεις-µειώσεις) του πληθυσµού παιδιών σε επίπεδο σταθµού και Δηµοτικής Κοινότητας. Ο συνδυασµός των δύο δεδοµένων (αναλογική εκτίµηση της ΕΛΣΤΑΤ και ακριβείς αριθµοί του ΔΒΑ) επιτρέπει τη διεξαγωγή συµπερασµάτων µε σχετική ασφάλεια. 2.6. Διερεύνηση προτάσεων για νέες χωροθετήσεις βρεφονηπιακών σταθµών Η χωρική διάρθρωση του δικτύου των σταθµών εξετάζεται σε σχέση µε τις ανάγκες εξυπηρέτησης των νηπίων και των βρεφών. Στα πλαίσια αυτά εξετάζονται και οι ήδη διατυπωµένες προτάσεις ελέγχου και αναδιάρθρωσης της χωρικής κατανοµής των σταθµών, οι οποίες έχουν εκφραστεί τόσο από το ίδιο το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών, όσο και από διάφορους άλλους φορείς. Στην κατεύθυνση αυτή, η πιο οργανωµένη προσπάθεια, συνίσταται στη συγκρότηση από το Δηµοτικό Βρεφοκοµείο «Επιτροπής για την χωροταξική κατανοµή των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων» µε την Πράξη αρ. 105/18.03.2008. 30 Η Επιτροπή επικεντρώθηκε στην προσπάθεια αξιολόγησης των χαρακτηριστικών των παιδικών σταθµών και στη διαπίστωση προβληµάτων σχετικών µε την χωρική κατανοµή τους. Η επιτροπή προέβη, επίσης, στη σύνταξη σχετικής έκθεσης στην οποία διατυπώθηκαν συγκεκριµένες προτάσεις σχετικές µε τη διεύρυνση των ηλικιών που δέχονται ορισµένοι σταθµοί, τη µεταφορά σταθµών σε άλλα κτίρια, την κατασκευή νέων σταθµών ή την επισκευή υφιστάµενων, τις αγορές µισθωµένων κτιρίων, την ανάγκη αγοράς ή µίσθωσης χώρων για ανέγερση παιδικών σταθµών σε συγκεκριµένες περιοχές του Δήµου, ενώ παράλληλα, πρότεινε και συγκεκριµένα οικόπεδα για την ανέγερση νέων παιδικών σταθµών. Η έκθεση της Επιτροπής γίνεται αποδεκτή από το ΔΣ του ΔΒΑ µε την Πράξη αρ. 270/12.06.2009 31. Σχετικά µε τις παραπάνω προτάσεις της έκθεσης εκφράστηκαν απόψεις και από τις σχετικές διευθύνσεις των αντίστοιχων Δηµοτικών Κοινοτήτων. 29 Πανόραµα Απογραφικών Δεδοµένων 1991-2001, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) [εφαρµογή διαθέσιµη online] <http://www2.ekke.gr/main.php?id=370> [τελευταία πρόσβαση 25.01.2013] 30 Πράξη ΔΒΑ αρ. 105/18.03.2008. Σύσταση επιτροπής για την υποβολή προτάσεων σχετικά µε την χωροταξική κατανοµή των Παιδικών Σταθµών του Δήµου Αθηναίων και την αντιµετώπιση συνακόλουθων θεµάτων (αριθµός παιδιών, υφιστάµενα κτίρια, πάρχουσες ανάγκες κλπ. 31 Πράξη ΔΒΑ αρ. 270/12.06.2009. Λήψη απόφασης σχετικά µε την χωροταξική κατανοµή των Παιδικών Σταθµών του Δήµου Αθηναίων. Ανάλογες προτάσεις έχουν διατυπωθεί και από δηµοτικές κινήσεις του Δήµου, όπως η «ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΑΡΑΤΑΞΗ για την Αθήνα», η οποία συνέταξε πρόταση λειτουργίας παιδικού σταθµού σε διατηρητέο κτίριο του Δήµου Αθηναίων. Τέλος, σχετικά µε την χωρική κατανοµή, σηµειώνεται ότι υπάρχουν αρκετοί χώροι στο Δήµο Αθηναίων που είναι χαρακτηρισµένοι µε ΦΕΚ για την ανέγερση βρεφονηπιακών σταθµών (όπως προκύπτει από το υπηρεσιακό του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου προς τη Διεύθυνση Διοικητικού Τµήµα Μελετών & διαχείρισης Εθνικών & Ευρωπαϊκών προγραµµάτων), οι οποίοι, όµως, παραµένουν αναξιοποίητοι. Από χαρτογραφική επεξεργασία προκύπτει αντίστοιχος χάρτης που παρουσιάζει τις παραπάνω προτάσεις ελέγχου υφιστάµενων σταθµών ή χωροθέτησης νέων, σε σχέση µε το υφιστάµενο δίκτυο παιδικών σταθµών του Δηµοτικού Βρεφοκοµείου Αθηνών, αλλά και των σταθµών που έχουν κλείσει τα τελευταία 3 χρόνια. Παράλληλα εξετάζεται και το ιδιόκτητο κτιριακό δυναµικό του ΔΒΑ, στην κατεύθυνση ένταξης µέρους αυτών στο δίκτυο των σταθµών του Βρεφοκοµείου. 2.7. Έλεγχος θεσµικού πλαισίου και συµβατότητας κτιριακού δυναµικού Η διερεύνηση του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου γίνεται παράλληλα µε τη διερεύνηση των πραγµατικών δεδοµένων και αναγκών του δικτύου των βρεφονηπιακών σταθµών. Πραγµατοποιήθηκε διερεύνηση του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου που αφορά τον κανονισµό λειτουργίας των βρεφονηπιακών σταθµών και, συγκεκριµένα, των παρακάτω αποφάσεων και νόµων. Απόφαση Δ.Τ.Χ./ β./ 4234/ 1616/ 8.12.1983 Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας «Παιδικοί Σταθµοί Ι. Περιγραφή - προδιαγραφές χώρων και λειτουργίας» ΦΕΚ 645/Β/1997 «Προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας Μονάδων Φροντίδας, Προσχολικής Αγωγής και Διαπαιδαγώγησης (Βρεφικών-Παιδικών-Βρεφονηπιακών Σταθµών, Μονάδων Φύλαξης βρεφών και νηπίων) από φορείς ιδιωτικού Δικαίου, κερδοσκοπικού και µη χαρακτήρα» ΦΕΚ 1519/Β/2002 «Προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας Βρεφονηπιακών Σταθµών ολοκληρωµένης φροντίδας από Δηµοτικές επιχειρήσεις του άρθρου 277 και επόµενα του Δηµοτικού και Κοινοτικού Κώδικα (Δ.Κ.Κ.), Διαδηµοτικές Επιχειρήσεις, Ενώσεις Δηµοτικών Επιχειρήσεων και φορείς ιδιωτικού δίκαιου µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα» 2.8. Επισκόπηση διεθνούς βιβλιογραφίας και παραδειγµάτων από τον διεθνή και ελλαδικό χώρο Στο πλαίσιο της διατύπωσης ενός σεναρίου επεµβάσεων στους σταθµούς του δικτύου, ένα βασικό βήµα αποτελεί η αποκόµιση µιας σφαιρικής εικόνας της υπάρχουσας εµπειρίας, αφ ενός όσον αφορά στο σχεδιασµό των κτιριακών υποδοµών και στην ένταξή τους στον αστικό ιστό, αφ ετέρου όσον αφορά στο θεσµικό πλαίσιο που τα υποστηρίζει. Θεωρούµε χρήσιµη, κατ επέκταση, τη µελέτη επιλεγµένων παραδειγµάτων εκτός του ελλαδικού χώρου καθώς και τη µελέτη του θεσµικού πλαισίου και των προδιαγραφών βάσει των οποίων υλοποιούνται. Αντίστοιχα, απολύτως απαραίτητη κρίνεται και η µελέτη παραδειγµάτων σύγχρονων εγκαταστάσεων εντός των συνόρων, οι οποίες είναι σχεδιασµένες βάσει των ισχυουσών προδιαγραφών, αποτελούν 14

άρα ένα βασικό εργαλείο ελέγχου των αδυναµιών και των δυνατοτήτων του ισχύοντος θεσµικού πλαισίου. Βασικό εργαλείο προσέγγισης του αντικειµένου είναι οι βιβλιογραφικές πηγές. Στην περίπτωση των παραδειγµάτων εντός Ελλάδας έχουµε ωστόσο το πλεονέκτηµα της προσέγγισης του αντικειµένου µέσα από µια σειρά συνεντεύξεων που περιλαµβάνει τόσο τους µελετητές των έργων όσο και τους χρήστες-εκπαιδευτικούς. Η µεθοδολογία των συνεντεύξεων έχει δώσει ιδιαιτέρως θετικά αποτελέσµατα ήδη από τα αρχικά στάδια του ερευνητικού προγράµµατος. Η εµπεριστατωµένη µελέτη των παραδειγµάτων αποτελεί εργαλείο για την ιεράρχηση των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι σταθµοί, την αξιολόγηση των προδιαγραφών και τη σύνταξη χειρονοµιών επέµβασης τόσο σε επίπεδο πρακτικό- σχεδιασµού-χωρικών σχέσεων όσο και σε θεσµικό επίπεδο. Τα ελληνικά και διεθνή παραδείγµατα τα οποία µελετώνται είναι τα ακόλουθα. Διεθνής χώρος βρεφονηπιακοί σταθµοί Briar Hill Nursery, Briar Hill Northampton, Ηνωµένο Βασίλειο Αρχιτεκτονική µελέτη: Peter Haddon Architects, Northampton San Felice Nursery and Preschool, San Felice, Reggio Emilia, Ιταλία Αρχιτεκτονική µελέτη: ZPZ Partners Sondika Kindergarten, Sondika, Μπιλµπάο, Ισπανία Αρχιτεκτονική µελέτη: Eduardo Arroyo, No. mad arquitectos Hoyle Early Years Centre, Bury, Northwest England, Ηνωµένο Βασίλειο Αρχικτεκτονική µελέτη: DSDHA Wordern Kindergarten, Wordern, Αυστρία Αρχιτεκτονική µελέτη: A.Schweighofer Ecole Maternelle, Trelissac, Dordogne, Γαλλία Αρχιτεκτονική µελέτη: Jean Nouvel, Gilbert Lezenes, Francois Seigneur Montessori School in Delft, Delft, Ολλανδία Αρχιτεκτονική µελέτη: Herman Hertzberger Ελλάδα βρεφονηπιακοί σταθµοί Μοντεσσοριανή Σχολή «Μαρία Γουδέλη», Νέα Φιλοθέη, σαθήνα Αρχιτεκτονική µελέτη: Κωνσταντίνος Δοξιάδης Δηµοτικός Βρεφονηπιακός Σταθµός, Μαρκόπουλο Αττικής Αρχιτεκτονική µελέτη: Αρχιτ. Γραφείο Αν. και Δηµ. Μπίρη Το Περιβολάκι, Ολοκληρωµένο Κέντρο Αντιµετώπισης Αυτισµού, Παιανία Αττικής Αρχιτεκτονική µελέτη: Γραφείο Μελετών Α.Ν. Τοµπάζη Νηπιαγωγείο στα Κάτω Πατήσια, Κάτω Πατήσια, Αθήνα Αρχιτέκτονας: Α. Θεοροδωροπούλου, Διπλωµατική εργασία σχολής Αρχ. Μηχανικών ΕΜΠ, 2012 Διεθνής χώρος - υπαίθριοι χώροι παιχνιδιού Δίκτυο Playgrounds στο Άµστερνταµ Αρχιτεκτονική µελέτη: Aldo van Eyck Δώµα στην Unite d habitation στην Μασσαλία Αρχιτεκτονική µελέτη: Le Corbusier Playgrounds στο Ρόττερνταµ Αρχιτεκτονική µελέτη: 2012 archritekten (superuse) Playgrounds Αρχιτεκτονική µελέτη: Isamu Noguchi Παιδικός Κήπος Φιλοθέης Αρχιτεκτονική µελέτη: Δηµήτρης Πικιώνης Playconcepts and Playgrounds Μελέτη: Gunther Beltzig Playdesign, Γερµανία Hestia Daycare Center, Rivienbuurt, Αµστερνταµ, Ολλανδία Αρχιτεκτονική µελέτη: NEXTarchitects & Claudia Linders Els Colors Kindergarten, Manlleu, Βαρκελώνη, Ισπανία Αρχιτεκτονική µελέτη: CRC arquitectos Fuji Kindergarten, Tachikawa, Τόκυο, Ιαπωνία Αρχιτεκτονική µελέτη: Tezuka Architects 15

Β. µέρος 3. Χαρτογράφηση κτιριακού δυναµικού Βρεφονηπιακών Σταθµών στη κλίµακα Δήµου Αθηναίων 3.1. Χωρική κατανοµή δικτύου βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων Το δίκτυο βρεφονηπιακών σταθµών στο Δήµο Αθηναίων περιλαµβάνει συνολικά 77 σταθµούς, εκ των οποίων 36 είναι νηπιακοί σταθµοί, 35 είναι βρεφονηπιακοί σταθµοί και 6 είναι βρεφικοί σταθµοί. Στον Xάρτη 1 απεικονίζεται η χωρική κατανοµή του συνόλου του δικτύου των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων. Πιο αναλυτικά, η 1η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 8 σταθµούς, εκ των οποίων 3 νηπιακούς και 5 βρεφονηπιακούς. Η 2η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 12 σταθµούς, εκ των οποίων 4 νηπιακούς, 7 βρεφονηπιακούς και 1 βρεφικό σταθµό. Η 3η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 8 σταθµούς, εκ των οποίων 4 νηπιακούς, 3 βρεφονηπιακούς και 1 βρεφικό σταθµό. Η 4η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 15 σταθµούς, εκ των οποίων 10 νηπιακούς, 4 βρεφονηπιακούς και 1 βρεφικό σταθµό. Η 5η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 11 σταθµούς, εκ των οποίων 5 νηπιακούς και 6 βρεφονηπιακούς σταθµούς, η 6η Δηµοτική Κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 9 σταθµούς, εκ των οποίων 4 νηπιακούς και 5 βρεφονηπιακούς. Τέλος η 7η Δηµοτική κοινότητα περιλαµβάνει συνολικά 14 σταθµούς εκ των οποίων 6 νηπιακούς, 5 βρεφονηπιακούς και 3 βρεφικούς σταθµούς. Αµπελοκήπων, 7.13 Γ Αµπελοκήπων, 7.15 Α Γκύζη). Στο Χάρτη 1 εµφανίζεται και ο βρεφονηπιακός σταθµός που λειτουργούσε στη Δάφνη (2.7 Αγίου Ιωάννου), ο οποίος εξυπηρετούσε το Δήµο Αθηναίων. Οι επιλογές χωροθέτησης αλλά και το κλείσιµο ή η συγχώνευση σταθµών σχετίζονται µε τις ανάγκες αλλά και τα πληθυσµιακά µεγέθη (πυκνότητες πληθυσµού ανά περιοχή/συνοικία και πληθυσµός βρεφών και νηπίων) και δεν µπορούν να εξεταστούν ανεξάρτητα. 3.2. Ιδιοκτησιακό καθεστώς βρεφονηπιακών σταθµών Η σταδιακή διαδικασία συγχώνευσης των Πρώην Κρατικών Παιδικών Σταθµών στο Δηµοτικό Βρεφοκοµείο Αθηνών (ΔΒΑ) ολοκληρώνεται το έτος 2006 και διαµορφώνει µία ιδιόµορφη κατάσταση σε σχέση µε το ιδιοκτησιακό καθεστώς των κτιρίων των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων (Χάρτης 2). Σήµερα, οι 36 από τους 77 σταθµούς του Δήµου Αθηναίων προήλθαν από τη διαδικασία συγχώνευσης των πρώην κρατικών παιδικών σταθµών στο ΔΒΑ. Οι βρεφονηπιακοί σταθµοί του Δήµου Αθηναίων στεγάζονται σε 75 κτίρια εκ των οποίων τα 13 είναι ιδιοκτησίας ΔΒΑ, τα 35 είναι από παραχώρηση του Δήµου Αθηναίων και λοιπών κρατικών φορέων (ΕΛΑΣ, Υπ. Υγείας Πρόνοιας & Κοιν. Ασφαλίσεων, Νοσοκοµείο Παίδων), και τα 27 είναι µισθωµένα κτίρια. Εποµένως, συνολικά 48 σταθµοί του Δήµου Αθηναίων στεγάζονται σε δηµόσια κτίρια ενώ 27 σε ιδιωτικά-µισθωµένα κτίρια. Πιο αναλυτικά η εικόνα ανά Δηµοτική Κοινότητα διαµορφώνεται ως εξής: Νηπιακοί σταθµοί Βρεφονηπιακοί σταθµοί 1η ΔΚ 2η ΔΚ 3η ΔΚ 4η ΔΚ 5η ΔΚ 6η ΔΚ 7η ΔΚ Σύνολο 3 4 4 10 5 4 6 36 5 7 3 4 6 5 5 35 Δηµοτική Κοινότητα Κτίρια Βρεφονηπιακών Σταθµών Π. Κρατικοί Παιδικοί Σταθµοί Ιδιόκτητα κτίρια Παραχωρηµένα κτίρια Μισθωµένα κτίρια 1η 8 2 4 3 1 Βρεφικοί σταθµοί - 1 1 1 - - 3 6 Σύνολο 8 12 8 15 11 9 14 77 Πίνακας 4: Το δίκτυο βρεφονηπιακών σταθµών ανά Δηµοτική Κοινότητα και στο σύνολο του Δήµου Αθηναίων Είναι χαρακτηριστικός ο µικρός αριθµός αµιγώς βρεφικών σταθµών (2.13 Κριναγόρου, 3.1 Βοτανικού, 4.4 Ακαδηµίας Πλάτωνος Β,7.7 Λάµψα Β, 7.11 Ελληνορώσων, 7.19 Χριστοδουλάκειο) καθώς και η απουσία τους σε ορισµένες Δηµοτικές κοινότητες (1η, 5η, 6η). Για λόγους εποπτείας, θεωρήθηκε σηµαντικό να ενταχθούν στον χάρτη 1 και οι 19 βρεφονηπιακοί σταθµοί που έχουν κλείσει ή συγχωνευθεί τα τελευταία χρόνια, στο σύνολο των Δηµοτικών Κοινοτήτων µε εξαίρεση την 4η Δηµοτική Κοινότητα (1.9 Αγίου Παύλου, 1.10 Ιλισίων, 1.11 Πλατείας Βικτωρίας, 1.12 Πλατείας Βάθη, 2.7 Αγίου Ιωάννου, 2.11 Παγκρατίου (Πιλοτικό Εργαστήρι), 3.3 Κυκλώπων, 3.7 Β Πετραλώνων, 3.9 Κάτω Πετραλώνων, 3.12 Κεραµεικού, 5.6 Γ Πατησίων, 5.7 Β Πατησίων, 5.10 Α Αχαρνών, 6.4 Θήρας, 6.9 Άνω Κυψέλης, 7.6 Ελληνορώσων, 7.10 Β 2η 12 6 3 6 3 3η 8 3 1 3 4 4η 15 10 2 5 8 5η 11 7 2 3 6 6η 9 3-7 2 7η 12 5 1 8 3 Σύνολο 75 36 13 35 27 Πίνακας 5: Ιδιοκτησιακό καθεστώς βρεφονηπιακών σταθµών ανά Δηµοτική Κοινότητα και στο σύνολο του Δήµου Αθηναίων 16

Στην 1η ΔΚ, καταγράφηκαν 8 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 2 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 4 (1.1 Πειραιώς, 1.5 Νοταρά και Δεληγιάννη, 1.6 Λυσίου, 1.8 Κουκακίου) Παραχωρηµένα κτίρια: 3 (1.2 Μαυροµιχάλη, 1.3 Μιχαήλ Βόδα, 1.4 Φαβιέρου) Μισθωµένα κτίρια: 1 (1.7 Εξαρχείων) Στη 2η ΔΚ, καταγράφηκαν 12 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 6 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 3 (2.1 Παγκράτι, 2.6 Αναξάρχου, 2.14 Παγκρατίου) Παραχωρηµένα κτίρια: 6 (2.2 Νέος Κόσµος, 2.4 Λαγουµιτζή, 2.5 Βίνκελµαν, 2.9 Νέου Κόσµου, 2.12 Β Νέου Κόσµου, 2.13 Κριναγόρου) Μισθωµένα κτίρια: 3 (2.3 Πρωταγόρα, 2.8 Αγ. Αρτέµιου, 2.10 Α Παγκρατίου) Στην 3η ΔΚ καταγράφηκαν 8 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 3 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 1 (3.8 Α Θησείου) Παραχωρηµένα κτίρια: 3 (3.1 Βοτανικού, 3.2 Αθηνόδωρου, 3.5 Θεσπιέων) Μισθωµένα κτίρια: 4 (3.4 Περσέως, 3.6 Α Πετραλώνων, 3.11 Ιεράς Οδού, 3.14 Αλόπης) Στην 4η ΔΚ καταγράφηκαν 15 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 10 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 2 (4.3 Λένορµαν, 4.6 Α Σεπολίων) Παραχωρηµένα κτίρια: 5 (4.1 Ακαδηµίας Πλάτωνος Α, 4.4 Ακαδηµίας Πλάτωνος Β, 4.5 Λόφος Σκουζέ, 4.10 Λένορµαν, 4.15 Γεράκη) Παραχωρηµένα κτίρια: 7 (6.1 Αυξεντίου, 6.2 Αναξαγόρα, 6.3 Πυθίας, 6.5 Λ. Ιωνίας, 6.6 Κυκλάδων, 6.7 Θαύµαντος, 6.10 Γ Κυψέλης) Μισθωµένα κτίρια: 2 (6.8 Β Κυψέλης, 6.11 Κυψέλης) Στην 7η ΔΚ καταγράφηκαν 12 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 5 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 1 (7.18 Χριστοδουλάκειο) Παραχωρηµένα κτίρια: 8 (7.1 Αµπελοκήπων, 7.2 Χριστοδουλάκειο/7.5 Χριστοδουλάκειο/7.19 Χριστοδουλάκειο (1 κτίριο), 7.3 Γκύζη, 7.4 Λάµψα Α, 7.7 Λάµψα Β, 7.8 Νορντάου, 7.11 Ελληνορώσων, 7.17 Αµπελοκήπων-Ερυθρού,) Μισθωµένα κτίρια: 3 (7.9 Α Αµπελοκήπων, 7.12 Ελευθερίου Βενιζέλου, 7.14 Β Γκύζη) 3.3. Έτος κατασκευής κτιρίων βρεφονηπιακών σταθµών Το κτιριακό δυναµικό των βρεφονηπιακών σταθµών περιλαµβάνει 75 κτίρια, τα οποία κατατάσσονται σε 4 κατηγορίες ανάλογα µε το έτος κατασκευής. [α) πριν το 1920, β) 1920-1955, γ) 1955-1985 και δ) 1985 σήµερα]. Στο Χάρτη 3 απεικονίζεται το σύνολο του κτιριακού δυναµικού που περιλαµβάνει το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών του Δήµου Αθηναίων, βάση του έτους κατασκευής και του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, όπως αυτό αναλύθηκε ήδη (βλ. Ενότητα 3.2). Από την καταγραφή διαπιστώθηκε ότι το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών αποτελείται από 6 κτίρια έτους κατασκευής πριν το 1920 (εκ των οποίων τα 3 βρίσκονται στην 1η Δηµοτική Κοινότητα), 25 κτίρια έτους κατασκευής από το 1920 έως το 1955, 28 κτίρια έτους κατασκευής από το 1955 έως το 1985 και, τέλος, 16 κτίρια έτους κατασκευής από το 1985 έως σήµερα. Επίσης, το δίκτυο των βρεφονηπιακών σταθµών περιλαµβάνει 5 διατηρητέα κτίρια, τα οποία συγκεντρώνονται στη 1η Δηµοτική Κοινότητα. (1.2 Μαυροµιχάλη ΦΕΚ 1013/Δ/07.10.1992, 1.5 Νοταρά & Δεληγιάννη ΦΕΚ 311/Δ/03.04.1992, ΦΕΚ 725/Δ/22.07.1992, 1.6 Λυσίου ΦΕΚ 617/Δ/08.11.1980, 1.7 Εξαρχείων ΦΕΚ 1040/Δ/30.10.1986, 1.8 Κουκακίου ΦΕΚ 78/Δ/05.02.1993). Μισθωµένα κτίρια:8 (4.2 Μανουσογιάννη, 4.7 Κολωνού, 4.8 Ακαδηµίας Πλάτωνος, 4.9 Α Λόφου Σκουζέ, 4.11 Β Σεπολίων, 4.12 Β Λόφου Σκουζέ, 4.13 Β Αχαρνών, 4.14 Πύρλα& Πρετεντέρη) Στην 5η ΔΚ καταγράφηκαν 11 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 7 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 2 (5.3 Ερµίππου, 5.12 Κυπριάδου) Παραχωρηµένα κτίρια: 3 (5.1 Αγ.Ελευθερίου, 5.2 Αξιουπόλεως, 5.4 Δηµ. Ράλλη) Μισθωµένα κτίρια: 6 (5.5 Α Πατησίων,5.8 Πατησίων, 5.9 Άνω Πατησίων, 5.11 Πατησίων, 5.13 ΑΒ Προµπονά, 5.14 ΑΑ Προµπονά) Στην 6η ΔΚ καταγράφηκαν 9 κτίρια βρεφονηπιακών σταθµών, εκ των οποίων 3 είναι πρώην κρατικοί. Ιδιόκτητα κτίρια: 0 17