Η αναδοχή από την οπτική των κατοχυρωµένων δικαιωµάτων του παιδιού. ιαπιστώσεις και προτάσεις του Συνηγόρου του Παιδιού Γιώργος Μόσχος, Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα ικαιώµατα του Παιδιού Hµερίδα «Αναδοχή ανηλίκων: Προβληµατισµοί, προτάσεις, προοπτικές» Αθήνα, 14.10.2015 O Συνήγορος του Πολίτη, µε την ιδιότητά του ως Συνήγορος του Παιδιού συµµετέχει µε µεγάλο ενδιαφέρον στη σηµερινή ηµερίδα, που έρχεται ως συνέχεια της συνεργασίας µας µε την Περιφέρεια Αττικής και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, όπως και συνολικότερων δράσεων και πρωτοβουλιών της Ανεξάρτητης Αρχής για την προώθηση του θεσµού της Αναδοχής στη χώρα µας. Από το 2003 που ξεκίνησε να λειτουργεί ο Συνήγορος του Παιδιού ως τµήµα του Συνηγόρου του Πολίτη, είµαστε διαρκώς αντιµέτωποι µε τον προβληµατισµό: Γιατί στη χώρα µας κύρια µορφή εναλλακτικής φροντίδας για τα παιδιά που χρειάζεται να αποµακρυνθούν από τις οικογένειές τους, για µικρό ή µεγάλο διάστηµα, αποτελεί η εισαγωγή σε ιδρύµατα παιδικής προστασίας, ενώ σύµφωνα µε τη ιεθνή Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού (άρθρο 20) πρωτεύει η τοποθέτηση σε µία οικογένεια (ανάδοχη ή θετή) και µόνο σε περίπτωση ανάγκης προβλέπεται η τοποθέτηση «σε κατάλληλο για την περίσταση ίδρυµα για παιδιά». Στη γνωστή µας διεθνή πρακτική ο αριθµός των παιδιών που τοποθετούνται σε ανάδοχες οικογένειες είναι πολύ µεγαλύτερος αυτού που εισάγονται και παραµένουν σε ιδρύµατα παιδικής προστασίας. Στη χώρα µας, ωστόσο, όπως δείχνουν τα στοιχεία εξακολουθεί να είναι µικρότερος του 10% (σύµφωνα µε εκτιµήσεις µας, ο συνολικός αριθµός παιδιών σε ιδρύµατα ίσως ξεπερνά τα 3.000 ενώ ετησίως πραγµατοποιούνται περίπου 20-30 νέες αναδοχές, επιδοτούµενες από την Πολιτεία, και λίγες ακόµη µη επιδοτούµενες, µέσω ιδρυµάτων της περιφέρειας και σε συνεργασία µε τις περιφερειακές προνοιακές υπηρεσίες). Ο Συνήγορος προσπάθησε επανειληµµένως, αφενός να αναδείξει το ζήτηµα στον δηµόσιο λόγο, και αφετέρου να συνδράµει στην εκπόνηση νοµοθετικών και άλλων θεσµικών προτάσεων, προκειµένου να αλλάξει αυτή η κατάσταση στη χώρα µας και να υπάρξει µια εθνική πολιτική για την αναδοχή που θα έχει ως αποτέλεσµα την αναστροφή της υπάρχουσας θλιβερής κατάστασης. Υπενθυµίζω ότι ύστερα από εκτεταµένη ενασχόληση µε το ζήτηµα, εκδώσαµε το 2012 Πόρισµα για την εφαρµογή του θεσµού της Αναδοχής στη χώρα µας (http://www.synigoros.gr/resources/ek8esh-gia-anadoxh-2102012.pdf) και το 2013 διοργανώσαµε, µε αφορµή την Παγκόσµια Ηµέρα ικαιωµάτων του Παιδιού (20 Νοεµβρίου), Ηµερίδα ιαλόγου για την Αναδοχή (http://www.0-18.gr/giamegaloys/deltia-typoy/synantisi-dialogoy-gia-tin-anadochi), στην οποία ανταλλάξαµε και καταγράψαµε προβληµατισµούς των επαγγελµατιών σχετικά µε: 1
τη νοµοθεσία - διοικητική οργάνωση τον ρόλο των επαγγελµατιών την προσέλκυση, επιλογή, εκπαίδευση, εποπτεία και υποστήριξη αναδόχων γονέων και την ανάδοχη φροντίδα ειδικών οµάδων (παιδιών µε αναπηρίες, ανήλικων παραβατών, ασυνόδευτων αλλοδαπών ανηλίκων) Είναι εξαιρετικά ευχάριστο το γεγονός ότι η Περιφέρεια Αττικής έχει κινητοποιηθεί µε πολλούς τρόπους για την ενίσχυση του θεσµού της Αναδοχής. Προσδοκία όλων µας είναι ότι σε συνέχεια της σηµερινής ηµερίδας αφενός θα υπάρξει ανταπόκριση των αρµοδίων οργάνων της πολιτείας για την κάλυψη των θεσµικών ελλείψεων και των νοµοθετικών κενών για την ολοκληρωµένη υποστηριζόµενη εφαρµογή του θεσµού (συµπεριλαµβανοµένης, µεταξύ άλλων, της έκδοσης υπουργικής απόφασης ώστε να µπορεί να παρέχεται στους αναδόχους το προβλεπόµενο από το π.δ. 86/2009 επίδοµα), αφετέρου δε ότι θα ακολουθήσουν ενέργειες για την ευαισθητοποίηση του κοινού, την κατάλληλη εκπαίδευση των υποψήφιων αναδόχων γονέων και τη διαρκή εποπτεία και υποστήριξη των αναδόχων οικογενειών. Στη σηµερινή µου παρέµβαση θα προσπαθήσω να αναδείξω επιγραµµατικά ορισµένες βασικές αρχές, όπως και προβληµατισµούς και προτάσεις µας που προκύπτουν από την ενασχόλησή µας µε το ζήτηµα, κυρίως εστιάζοντας στην οπτική των ικαιωµάτων του Παιδιού. Ευελπιστώ ότι το σύνολο των οµιλιών και των παρεµβάσεων θα συµβάλλουν στην ενηµέρωση όλων µας και στην οργάνωση της συλλογικής µας δράσης για τη βελτίωση της κατάστασης σχετικά µε την υλοποίηση του θεσµού στη χώρα µας. Είναι σηµαντικό κατ αρχήν να υπενθυµίσουµε ότι ο θεσµός της αναδοχής υφίσταται εδώ και πολλά χρόνια αλλά έχει ρυθµιστεί µε τη µορφή που υλοποιείται σήµερα, κυρίως µε τον νόµο 2447/1996 (που προέβλεψε συναφείς ρυθµίσεις στα άρθρα του ΑΚ 1655-1665) και µε το Π.. 86/2009. Με βάση την ισχύουσα νοµοθεσία, θα πρέπει να τονιστούν τα παρακάτω: 1. Η αναδοχή είναι πρωτίστως δικαίωµα του παιδιού, ιδίως όσον αφορά το παιδί του οποίου η φυσική οικογένεια αδυνατεί να έχει την πραγµατική φροντίδα, χωρίς όµως αναγκαστικά να έχει διακοπεί ο νοµικός δεσµός µαζί της. Από την οπτική αυτή, κάθε απόφαση για τοποθέτηση παιδιού σε ανάδοχη φροντίδα θα πρέπει να λαµβάνει πρωτίστως υπόψη του το συµφέρον του, τις απόψεις του (ανάλογα µε την ηλικία και την ωριµότητά του) και την προοπτική µελλοντικής άσκησης των δικαιωµάτων του. Είναι λάθος η τοποθέτηση σε ανάδοχη οικογένεια να βασίζεται στην επιθυµία άτεκνων πολιτών να αποκτήσουν ένα παιδί ή να αναπληρώσουν το κενό από την απώλεια ενός 2
παιδιού, όπως επίσης να αντιµετωπίζεται η αναδοχή απλώς ως «λύση διαφυγής» από µια προβληµατική κατάσταση στην φυσική οικογένεια. Κάθε νέα τοποθέτηση οφείλει να γίνεται κατόπιν προσεκτικής έρευνας για την καταλληλότητα του νέου ανάδοχου οικογενειακού περιβάλλοντος, αλλά και να συνοδεύεται από συστηµατική υποστήριξη και εποπτεία. 2. Στην αναδοχή (κατά κανόνα) δεν καταργείται ο δεσµός και οι έννοµες σχέσεις του παιδιού µε τη φυσική του οικογένεια. Ανάλογα µε την περίσταση, η σχέση και η επικοινωνία του παιδιού µε τους φυσικούς γονείς µπορεί να υποστηρίζεται, εφόσον βεβαίως δεν βλάπτει το συµφέρον και τα δικαιώµατά του, ενώ στους ανάδοχους γονείς ανατίθεται η «πραγµατική φροντίδα» του παιδιού. Όταν η αναδοχή γίνεται µε τη συναίνεση του φυσικού γονέα (µε ιδιωτικό συµφωνητικό), τότε χρειάζεται να ορίζεται σαφώς το πλαίσιο λήψης αποφάσεων και άσκησης των δικαιωµάτων του στην καθηµερινή του ζωή, όπως και ο τρόπος ενηµέρωσης των φυσικών γονέων για θέµατα που αφορούν το παιδί. Στις περιπτώσεις όπου η γονική µέριµνα έχει αφαιρεθεί από τους γονείς µε δικαστική απόφαση και έχει ανατεθεί σε επίτροπο, τότε οι αρµοδιότητες του επιτρόπου διατηρούνται κατά τη διάρκεια της τοποθέτησης στην ανάδοχη οικογένεια. Η επικοινωνία µε το φυσικό γονέα µπορεί να αποκλειστεί ή να τεθούν σε αυτήν περιορισµοί, ανάλογα µε την κρίση του εισαγγελέα ανηλίκων ή του δικαστηρίου. Ο νόµος προβλέπει επίσης τη δυνατότητα ο ανάδοχος γονέας να καταστεί και συνεπίτροπος ή αποκλειστικός επίτροπος του παιδιού µε δικαστική απόφαση «όταν οι δεσµοί µε τους φυσικούς γονείς εξασθενούν». Σε περίπτωση όπου οι δεσµοί µε τη φυσική οικογένεια διατηρούνται και όπου θεωρηθεί ότι «εξέλιπαν οι λόγοι για τους οποίους αποφασίστηκε η αναδοχή», το δικαστήριο ή, σε περίπτωση σύµβασης, ο επίτροπος ή ο φυσικός γονέας µπορεί να ανακαλέσει την τοποθέτηση στην ανάδοχη οικογένεια. 3. Η αναδοχή, ως «οικογενειοκεντρική» µορφή φροντίδας του παιδιού που αποµακρύνεται από τη φυσική του οικογένεια, θα πρέπει να προτιµάται από την εισαγωγή ή την µακρόχρονη παραµονή ενός παιδιού σε ίδρυµα. Για να µπορέσει να επιτευχθεί η αποφυγή, κατά το δυνατό, της ιδρυµατοποίησης, θα πρέπει να παρέχεται δυνατότητα τοποθέτησης ενός παιδιού σε αναδοχή και απ ευθείας από τον εισαγγελέα που αποφασίζει την αποµάκρυνση από την φυσική του οικογένεια, µε βάση το 1532 ΑΚ, µε το δικαστήριο να λαµβάνει, στη συνέχεια, την τελική απόφαση για την πραγµατοποίηση της αναδοχής. Εφόσον οργανωθούν επαρκώς τα Μητρώα των υποψηφίων αναδόχων γονέων σε περιφερειακό επίπεδο, και ενταχθούν σε αυτά ενδιαφερόµενοι και κατάλληλα εκπαιδευµένοι πολίτες, τότε θα είναι εφικτή η απ ευθείας τοποθέτηση ενός παιδιού σε ανάδοχη οικογένεια, χωρίς να µεσολαβεί κάποιο δηµόσιο ή ιδιωτικό ίδρυµα. Αυτή είναι µια πρακτική που εφαρµόζεται διεθνώς, αλλά στη χώρα µας έχει εφαρµοστεί ελάχιστα, κυρίως λόγω του ότι η προσέλκυση, αξιολόγηση, καταγραφή σε µητρώα και 3
εκπαίδευση υποψηφίων αναδόχων γονέων δεν έχουν οργανωθεί ακόµα, ούτε υπάρχει πρόβλεψη για τη χορήγηση του προβλεπόµενου επιδόµατος. Αντίστοιχα πρόβληµα σχετικά µε την παροχή του επιδόµατος υπάρχει και για τα παιδιά των οποίων η επιτροπεία (η γονική µέριµνα) έχει ανατεθεί σε ίδρυµα ιδιωτικού δικαίου. Έτσι, η µόνη οικονοµική ενίσχυση που παρέχεται στους αναδόχους στις περιπτώσεις αυτές, είναι η κάλυψη ατύπως ορισµένων εξόδων διαβίωσης και ιατρικής περίθαλψης των ανηλίκων, από τα ιδρύµατα που έχουν την επιτροπεία τους. Για όλα τα παιδιά που τοποθετούνται µε εισαγγελική εντολή σε ιδρύµατα παιδικής προστασίας, δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, άποψή µας είναι ότι θα πρέπει να διερευνάται η δυνατότητα τοποθέτησης τους σε ανάδοχες οικογένειες, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόµου, ώστε να µην παραµένουν τα παιδιά µόνιµα και µακροχρόνια στα ιδρύµατα. Εξαίρεση θα µπορούσαν να αποτελούν οι περιπτώσεις φιλοξενίας σε πλαίσια παιδικής προστασίας που προσοµοιάζουν µε οικογένειες (ολιγάριθµα φιλοξενούµενα παιδιά, σταθερά πρόσωπα αναφοράς, κλπ). 4. Όλοι οι ανάδοχοι γονείς θα πρέπει να έχουν προηγουµένως εκπαιδευθεί (έστω και σε ταχύρυθµα σεµινάρια) και κριθεί ικανοί για την ανάληψη της ευθύνης αυτής, ακολούθως δε να έχουν ενταχθεί σε Μητρώα Αναδόχων Γονέων. Εξαίρεση θα µπορούσαν να αποτελούν περιπτώσεις συγγενικής αναδοχής, εφόσον κρίνεται από την αρµόδια υπηρεσία ότι τα ενδιαφερόµενα συγγενικά πρόσωπα διαθέτουν την ικανότητα να αναλάβουν την αναδοχή του παιδιού. 5. Τέλος, ιδιαίτερα σηµαντική για την ορθή υλοποίηση του θεσµού είναι η τακτική εποπτεία των αναδόχων οικογενειών, από τις ορισµένες ως αρµόδιες κοινωνικές υπηρεσίες, η υποστήριξή τους, οι συναντήσεις των κοινωνικών υπηρεσιών µε τα παιδιά σε αναδοχή και ακρόαση των απόψεών τους, και η περιοδική αναθεώρηση των τοποθετήσεων, σύµφωνα και µε τη ιεθνής Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού (αρ.25). Στο σηµείο αυτό επισηµαίνουµε ότι, βάσει του π.δ. 86/09, αρµόδιες για την εποπτεία της αναδοχής είναι οι κοινωνικές υπηρεσίες των ΝΠ όταν τα παιδιά υπάγονται στην προστασία τους και οι ιευθύνσεις Κοινωνικής Πρόνοιας των Περιφερειών, για τις λοιπές περιπτώσεις. Όταν τα ΝΠΙ έχουν την επιτροπεία των παιδιών που τοποθετούνται σε ανάδοχες οικογένειες, ο ρόλος των ιευθύνσεων Κοινωνικής Πρόνοιας πρέπει να ενεργοποιείται από τη στιγµή που προτείνονται από το ίδρυµα κάποια πρόσωπα ως ανάδοχοι γονείς, προκειµένου να ολοκληρωθεί η αξιολόγησή τους και στη συνέχεια, µε την τοποθέτηση του παιδιού, οι οικογένειες θα πρέπει να εποπτεύονται και να υποστηρίζονται τακτικά (π.χ. µία επίσκεψη το µήνα). Κλείνοντας την εισήγησή µου θα αναφερθώ σε ορισµένες ακόµη προτάσεις που είχαν προκύψει κατά την Ηµέρα ιαλόγου για την Αναδοχή που διοργάνωσε ο Συνήγορος του Παιδιού στις 20.11.2013: Ανάληψη της ευθύνης κεντρικού σχεδιασµού, συντονισµού και παρακολούθησης της εφαρµογής της αναδοχής (προδιαγραφών, διαδικασιών, διαθέσιµων πόρων και 4
δεδοµένων) από έναν φορέα εθνικής εµβέλειας, στελεχωµένο από επαγγελµατίες µε τεχνογνωσία και εξειδίκευση στην εφαρµογή του θεσµού. Ο φορέας αυτός θα πρέπει να συνδέεται µε όλες τις υπηρεσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης και τα ιδρύµατα της χώρας που αναλαµβάνουν την τοποθέτηση παιδιών σε ανάδοχες οικογένειες. Θα πρέπει επίσης να διαθέτει πρότυπα συµφωνητικών αναδοχής, να παρέχει κατευθύνσεις και πληροφορίες για τις προβλέψεις της νοµοθεσίας, υλικό εκπαίδευσης αναδόχων γονέων και άλλες διευκρινίσεις στις περιφερειακές κοινωνικές υπηρεσίες και στα ιδρύµατα παιδικής προστασίας. Κεντρική διάθεση της προβλεπόµενης οικονοµικής ενίσχυσης των αναδόχων οικογενειών, ανεξαρτήτως του φορέα υλοποίησης της αναδοχής, µε µορφή επιδόµατος, ώστε να έχει σταθερή ροή. Ο αρµόδιος για τον κεντρικό συντονισµό της Αναδοχής φορέας, θα πρέπει να δέχεται και να αξιολογεί τα αιτήµατα σε πανελλήνια κλίµακα και να προβαίνει σε κατάλληλο προγραµµατισµό και κατανοµή των διαθέσιµων πόρων στις Περιφέρειες της χώρας. Σύσταση του προβλεπόµενου «Εθνικού Μητρώου Αναδόχων Γονέων» από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, και προβλέψεις για την αξιοποίησή του από τις κατά τόπους κοινωνικές υπηρεσίες και εισαγγελίες. Το Εθνικό Μητρώο µπορεί να συνδεθεί µε επί µέρους µητρώα που θα τηρούνται στις Περιφέρειες της χώρας. Για κάθε περίπτωση εγγραφόµενου ενδιαφερόµενου αναδόχου γονέα, θα πρέπει να προβλέπεται η καταχώρηση αναλυτικότερων στοιχείων, βάσει κοινής φόρµας, για τυχόν επιµόρφωση που έχει λάβει, για την κοινωνική έρευνα όσον αφορά την καταλληλότητά του, αν ο γονέας είναι διατεθειµένος να αναλάβει την ανάδοχη φροντίδα ανηλίκου και χωρίς επιδότηση, αν έχει ειδικό ενδιαφέρον και ειδική κατάρτιση για να αναλάβει την αναδοχή παιδιού µε αναπηρία ή σοβαρά προβλήµατα υγείας, ή ανήλικου µε παραβατική συµπεριφορά, κ.α. Επιµόρφωση, εξειδίκευση και επιστηµονική εποπτεία των κοινωνικών λειτουργών και άλλων επαγγελµατιών στους οποίους ανατίθεται η εφαρµογή και παρακολούθηση του θεσµού ανά την επικράτεια. Θέσπιση ενιαίας πολιτικής και πρωτοκόλλων διαδικασιών για τη διασφάλιση οµοιογένειας και ενιαίων πρακτικών κατά την υλοποίηση του θεσµού από διαφορετικές υπηρεσίες και φορείς. Αποσαφήνιση και επαρκής επιµερισµός αρµοδιοτήτων και λειτουργιών µεταξύ Περιφέρειας και Περιφερειακών Ενοτήτων. Ανάπτυξη διεπιστηµονικότητας και εξειδίκευσης στις υπηρεσίες που ασχολούνται µε τον θεσµό, όπως και γενικότερα µε την παιδική προστασία, και διευθέτηση των προβληµάτων που απορρέουν από την απασχόληση συµβασιούχων επαγγελµατιών «πρώτης γραµµής» σε υποθέσεις αναδοχής, για την ανάπτυξη εξειδίκευσης και τη διασφάλιση της συνέχειας των 5
παρεµβάσεων. Οι συµβασιούχοι θα πρέπει να αξιοποιούνται µόνο συµπληρωµατικά, από υπηρεσίες που είναι στελεχωµένες από µόνιµους και εξειδικευµένους επαγγελµατίες. Σαφής καθορισµός αρµοδιοτήτων και θέσπιση πρωτοκόλλων συνεργασίας µεταξύ των κοινωνικών υπηρεσιών των ιδρυµάτων (δηµοσίου και ιδιωτικού δικαίου) και της τοπικής αυτοδιοίκησης, για την αποϊδρυµατοποίηση µέσω αναδοχής παιδιών που έχουν ήδη εισαχθεί σε ιδρύµατα. Οι κοινωνικές υπηρεσίες των ιδρυµάτων θα πρέπει να έχουν ως στόχο την προαγωγή της τοποθέτησης παιδιών σε ανάδοχες οικογένειες για την ελαχιστοποίηση του χρόνου παραµονής τους σε ιδρύµατα. Προώθηση της πιστοποίησης των ιδρυµάτων παιδικής προστασίας, µε διασφάλιση της διάθεσης διεπιστηµονικών υπηρεσιών ώστε να µπορούν να αναλαµβάνουν την επιτροπεία των ανηλίκων που τοποθετούνται σε αυτά και να προβαίνουν σε συµβάσεις αναδοχής µε ενδιαφερόµενους γονείς. Συντονισµένη δράση για την ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσµού σχετικά µε το θεσµό για την προσέλκυση υποψηφίων αναδόχων. Προγράµµατα εκπαίδευσης υποψήφιων αναδόχων και συστηµατική υποστήριξη και εποπτεία των οικογενειών που ήδη έχουν παιδιά σε αναδοχή από τις κατά τόπους κοινωνικές υπηρεσίας σε όλη την επικράτεια. Ειδικές προβλέψεις για την ανάδοχη φροντίδα παιδιών από ειδικές οµάδες: Οι προβλέψεις αυτές θα πρέπει, ενδεχοµένως, να περιλαµβάνουν την εξειδίκευση των οικογενειών βάσει ενδιαφέροντος, ικανοτήτων και ειδικής επιµόρφωσης και την δηµιουργία «υποµητρώων» εντός του Μητρώου Αναδόχων. Στα παιδιά µε αναπηρία που βρίσκονται σε αναδοχή θα πρέπει να διασφαλίζεται η κάλυψη των αναγκών τους π.χ. για ειδικές θεραπείες, ή άλλες αναγκαίες δαπάνες και η υποστήριξη των αναδόχων γονέων θα πρέπει να είναι αυξηµένη. Ειδικά ως προς την εφαρµογή της αναδοχής ως αναµορφωτικού µέτρου (βάσει της πρόβλεψης του ΠΚ 122 παρ 1. στ.γ.) απαιτείται να προσδιορισθούν σαφώς οι προδιαγραφές εφαρµογής του µέτρου, οι ακριβείς αρµοδιότητες των επιµελητών ανηλίκων, να ορισθεί η υπηρεσία που είναι αρµόδια για την παρακολούθηση των αναδοχών, να προβλεφθεί η χορήγηση επιδόµατος, και να υπάρχει συναφής εκπαίδευση των επιµελητών όπως και των ενδιαφεροµένων αναδόχων γονέων που επιθυµούν να αναλάβουν την αναδοχή ανηλίκου µε παραβατική συµπεριφορά. Για τα ασυνόδευτα παιδιά, στα οποία δεν έχει ορισθεί επίτροπος, θα πρέπει να προβλεφθεί στη νοµοθεσία η δυνατότητα αναπλήρωσης της συναίνεσης του απόντος φυσικού γονέα και να περιγράφεται ειδικό πλαίσιο εποπτείας από εξειδικευµένο προσωπικό. 6