Πρόταση για την λειτουργία ξενώνων αυξημένης φροντίδας εφήβων με παραβατική συμπεριφορά ή προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής

Transcript

1 Μάρτιος 2011 Πρόταση για την λειτουργία ξενώνων αυξημένης φροντίδας εφήβων με παραβατική συμπεριφορά ή προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής 1. Εισαγωγή Η παρούσα πρόταση διατυπώνεται στο πλαίσιο της συμμετοχής του Συνηγόρου του Πολίτη, και ειδικότερα του Βοηθού Συνηγόρου για τα Δικαιώματα του Παιδιού, στις εργασίες του Κεντρικού Επιστημονικού Συμβουλίου για την Πρόληψη και την Αντιμετώπιση της Θυματοποίησης και της Εγκληματικότητας των Ανηλίκων (ΚΕΣΑΘΕΑ), που συγκροτήθηκε και λειτουργεί σύμφωνα με τις προβλέψεις του ν. 3860/2010. Ειδικότερα, κατά τη συνεδρίαση της έγινε συνοπτική παρουσίαση των μέχρι σήμερα διαπιστώσεων και προτάσεων της ανεξάρτητης αρχής σχετικά με το πεδίο της αρμοδιότητας του ΚΕΣΑΘΕΑ και διατυπώθηκε επιγραμματικά η πρόταση για την ανάπτυξη ξενώνων φροντίδας εφήβων με παραβατική συμπεριφορά ή προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής. Ύστερα από αίτημα των μελών του Συμβουλίου, ο Βοηθός Συνήγορος κ. Γ. Μόσχος ανέλαβε να προετοιμάσει και παρουσιάσει ένα σχέδιο πρότασης για το ζήτημα αυτό, βασισμένο στις επαφές και επικοινωνίες του Συνηγόρου του Παιδιού με προνοιακούς φορείς στη χώρα, στο πλαίσιο άσκησης της αποστολής του, και στις αρχές μεταχείρισης των ανηλίκων που διέπουν τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού και σειρά λοιπών διεθνών συμβάσεων, συστάσεων και κατευθυντηρίων γραμμών για την αντιμετώπιση των ανηλίκων παραβατών. 2. Η υπάρχουσα ανάγκη και η βασική ιδέα της πρότασης Κατ αρχάς ο Συνήγορος του Πολίτη συντάσσεται με την άποψη της θεωρίας ότι η υποστήριξη και διαπαιδαγώγηση του ανηλίκου με την ανάθεση της επιμέλειάς του στους επιμελητές ανηλίκων ή σε ιδρύματα ανηλίκων ή σε προστατευτικές εταιρείες είναι από τα σημαντικότερα μέτρα του σχετικού καταλόγου (Π.Κ ), καθώς γίνεται σε καθεστώς ελευθερίας, ιδιαίτερα εποικοδομητικό για την ψυχική υγεία των ανηλίκων. Ο Συνήγορος του Πολίτη έχει διαπιστώσει ότι ανήλικοι ηλικίας ετών, οι οποίοι είτε έχουν παραβατικές συμπεριφορές είτε διαβιούν σε κοινωνικά περιβάλλοντα ατόμων τα οποία τελούν καθ έξη ή κατ επάγγελμα αξιόποινες 1

2 πράξεις τοποθετούνται είτε σε ξενώνες της ΕΠΑ, είτε σε προνοιακά ιδρύματα χωρίς την κατάλληλη στελέχωση και τεχνογνωσία για να διαχειριστούν τις συμπεριφορές τους. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι οι ανωτέρω χώροι δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες του συνολικού πληθυσμού των ανηλίκων. Προς ικανοποίηση της παραπάνω ανάγκης, ο Συνήγορος του Παιδιού εκτιμά ότι χρειάζεται να δημιουργηθούν σταδιακά μικροί ξενώνες αυξημένης φροντίδας για εφήβους, συνολικής δυναμικότητας περίπου θέσεων στην επικράτεια. Στους ξενώνες αυτούς θα φιλοξενούνται για περιορισμένο (με σαφή ορισμό της μέγιστης διάρκειας) χρονικό διάστημα έφηβοι στους οποίους θα επιβληθεί το ανωτέρω μέτρο του άρθρου 122 παρ.1 περ.δ ΠΚ. (Θα πρόκειται δηλαδή για εφήβους, που παρουσιάζουν παραβατικές ή αποκλίνουσες συμπεριφορές, επικίνδυνες για τον εαυτό τους ή/και τους άλλους και, επομένως, ιδιαίτερες ανάγκες παρακολούθησης και υποστήριξης, λόγω ιδίως του ακατάλληλου ή δυσλειτουργικού οικογενειακού/κοινωνικού περιβάλλοντος όπου διαβιούν, το οποίο δεν είναι σε θέση να τους παράσχει την αναγκαία στήριξη και καθοδήγηση.) Στην παρούσα συγκυρία, ο Συνήγορος του Παιδιού προτείνει την άμεση προετοιμασία και πιλοτική λειτουργία 3 σπιτιών / ξενώνων αυξημένης φροντίδας για εφήβους ετών δυναμικότητας ως 12 προσώπων ο καθένας, στην Αθήνα, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Οι ξενώνες αυτοί θα είναι βραχείας φιλοξενίας 6 μηνών ως 2 χρόνων, περίοδο κατά την οποία θα εφαρμόζεται πρόγραμμα εντατικής υποστήριξης της προσωπικής, εκπαιδευτικής και κοινωνικής ανάπτυξης των εφήβων, με στόχο την επιστροφή τους στην οικογένεια, την προετοιμασία για ένταξη σε άλλο κατάλληλο πλαίσιο φροντίδας ή την αυτονόμηση των μεγαλύτερων εξ αυτών, που ενηλικιώνονται. Σε επόμενη φάση, με βάση και τις εμπειρίες από την λειτουργία των παραπάνω ξενώνων, προτείνεται να λειτουργήσουν άλλοι 7 τουλάχιστον τέτοιοι ξενώνες, σε διάφορες περιοχές της χώρας. Προτείνεται οι ξενώνες αυτοί να λειτουργούν κατά το δυνατό κοντά στο οικογενειακό και κοινοτικό πρότυπο, και να έχουν κοινωνιο-παιδαγωγική στόχευση, με έμφαση στην επικοινωνία, την ανάληψη και κατανομή ευθυνών, την εκπαιδευτική κινητοποίηση και ενίσχυση, την εκπόνηση και παρακολούθηση προσωπικών σχεδίων ανάπτυξης των φιλοξενούμενων, την παροχή συμβουλευτικής και τη συμμετοχή τους σε επιμορφωτικές, ψυχαγωγικές, πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Στόχος για κάθε έφηβο που εντάσσεται σε ένα τέτοιο ξενώνα θα είναι να υποστηρίζεται και να προετοιμάζεται για την επόμενη κατάσταση ζωής του, βελτιώνοντας τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές του δεξιότητες, ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται με υπευθυνότητα τις προκλήσεις και ανάγκες της ζωής του. 2

3 Για την ένταξη των εφήβων στους ξενώνες προτείνεται ως προϋπόθεση η συναίνεσή τους και για το λόγο αυτό θα πρέπει να υπογραφεί συμφωνητικό, κατόπιν ενημέρωσης για τον τρόπο και τον κανονισμό λειτουργίας του κάθε χώρου φιλοξενίας. Η συναίνεση προτείνεται λόγω της παιδαγωγικής στόχευσης της φιλοξενίας και της ανάγκης οι ανήλικοι να κατανοούν, να αποδέχονται και να συμμετέχουν στην τήρηση κανόνων που ισχύουν στους εν λόγω ξενώνες. Η στελέχωση των ξενώνων θα πρέπει να γίνεται από ειδικούς κοινωνικούς επιστήμονες και παιδαγωγούς, με παράλληλη διασύνδεση τους με εκπαιδευτικές μονάδες και ψυχο-κοινωνικές υπηρεσίες της κοινότητας (παιδοψυχιατρικές μονάδες, κέντρα ψυχικής υγείας, κλπ.) για διαγνώσεις και παρακολουθήσεις από ειδικούς ψυχικής υγείας, όπου αυτό χρειάζεται. 3. Η λειτουργία των ξενώνων σε σχέση με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο Α. Ανήλικοι που τους επιβάλλεται το αναμορφωτικό μέτρο του άρθρου 122,1 εδ. δ ΠΚ Στους ξενώνες θα τοποθετούνται ανήλικοι ετών με δικαστική απόφαση επιβολής του αναμορφωτικού μέτρου «ανάθεσης της επιμέλειας σε προστατευτικές εταιρείες ή σε ιδρύματα ανηλίκων» (Π.Κ. 122, 1. δ). Σε κάθε περίπτωση, όπως αναφέρθηκε ήδη, ο ανήλικος θα πρέπει να ενημερώνεται εκ των προτέρων για τους όρους διαμονής στον ξενώνα και να δίνει την συναίνεσή του. Η διάρκεια παραμονής θα είναι 6 μήνες ως 1 χρόνο και κατά περίπτωση μέχρι και 2 χρόνια κατά μέγιστο. Μετά την ολοκλήρωση του χρόνου προβλεπόμενης παραμονής, ο έφηβος θα επιστρέφει στην οικογένειά του ή θα προωθείται σε άλλο πλαίσιο φιλοξενίας / φροντίδας, ή εφόσον ενηλικιώνεται- θα εναπόκειται σε αυτόν να επιλέξει την επόμενη κατοικία του. Β. Η τοποθέτηση εφήβων που διατάσσεται η απομάκρυνσή τους από το οικογενειακό τους περιβάλλον κατά το 1532 ΑΚ Παράλληλα με τις παραπάνω περιπτώσεις νέων καταγράφεται από το Συνήγορο του Πολίτη και μία κατηγορία εφήβων που κρίνεται εξαιρετικά ωφέλιμο να απομακρυνθούν για μια περίοδο που ποικίλει κατά περίπτωση- από το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον σύμφωνα με το άρθρο 1532 ΑΚ, με στόχο να αναδιοργανωθούν, να βελτιώσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να αποκτήσουν νέες ευκαιρίες εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης. Οι αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες, οι υπηρεσίες επιμελητών ανηλίκων και οι εισαγγελείς ανηλίκων, που διαπιστώνουν την ανάγκη απομάκρυνσης των εφήβων αυτών από το υπάρχον περιβάλλον τους, έχουν επισημάνει πολλές φορές προς τον Συνήγορο του Παιδιού ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν κατάλληλοι χώροι φιλοξενίας για εφήβους, ιδίως μάλιστα για ανήλικους παραβάτες ή εφήβους με σοβαρές δυσχέρειες κοινωνικής προσαρμογής. Αποτέλεσμα τούτου είναι να τοποθετούνται 3

4 σε ιδρύματα παιδικής προστασίας, το προσωπικό των οποίων δεν είναι επαρκές και εξειδικευμένο για την αντιμετώπιση των αναγκών τους ή να παραμένουν πολύ συχνά- στα προβληματικά περιβάλλοντά τους, ελλείψει άλλης εναλλακτικής πρότασης. Σχετική ήταν η διαπίστωση του Συνηγόρου του Πολίτη σε πόρισμα του 2005 με τίτλο «Δομές προστασίας και φιλοξενίας παιδιών και εφήβων με ψυχικές διαταραχές», στο οποίο επισημάνθηκε η ανάγκη για την λειτουργία ξενώνων φιλοξενίας εφήβων με εξειδικευμένο θεραπευτικό προσανατολισμό. 4. Προτεινόμενη μορφή, εποπτεία και χρηματοδότηση Οι εν λόγω ξενώνες προτείνεται να λειτουργούν υπό την ευθύνη νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου, υπό την προϋπόθεση της τήρησης ορισμένων προϋποθέσεων ως προς τη διοίκηση και την εποπτεία τους. Τα ενδιαφερόμενα νομικά πρόσωπα ή συμπράξεις φορέων θα πρέπει να διαθέτουν άδεια για την ίδρυση και λειτουργία δομής φιλοξενίας, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, προκειμένου να νομιμοποιούνται για την υποβολή πρότασης υλοποίησης του συγκεκριμένου προγράμματος λειτουργίας ξενώνα αυξημένης φροντίδας εφήβων. Σε κάθε περιοχή, όπου θα υπάρχει σχεδιασμός ίδρυσης και λειτουργίας σπιτιού / ξενώνα αυξημένης φροντίδας εφήβων, προτείνεται το Υπουργείο Δικαιοσύνης να κάνει μια πρόσκληση υποβολής σχεδίων από φορείς ή συμπράξεις φορέων, υπό τον όρο της πλήρωσης ορισμένων προϋποθέσεων (όπως επαρκής εμπειρία του υπεύθυνου φορέα υλοποίησης, επιστημονική τεκμηρίωση για τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του ξενώνα, οικονομοτεχνική μελέτη, πρόβλεψη επαρκούς κατάλληλης στελέχωσης, πλαίσιο συνεργασίας ανάμεσα σε μη κυβερνητικό φορέα υλοποίησης, οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, την υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων και ενδεχόμενους άλλους συναρμόδιους φορείς κλπ). Ακολούθως, αφού λάβει υπόψη του τις προτάσεις που θα υποβληθούν, με βάση τα κριτήρια της πρόσκλησης, το Υπουργείο Δικαιοσύνης προτείνεται να επιλέξει το επικρατέστερο / πληρέστερο σχέδιο στην κάθε περιοχή, το οποίο θα εγκριθεί και θα χρηματοδοτηθεί μέσω των προγραμμάτων ΕΣΠΑ. Η κάλυψη των δαπανών δημιουργίας και λειτουργίας των ξενώνων θα πρέπει να γίνεται κυρίως από δημόσιους πόρους, (ευρωπαϊκά προγράμματα συγχρηματοδοτούμενα από εθνικούς πόρους). Προσθετικά θα αξιοποιούνται και ιδιωτικοί πόροι, προερχόμενοι από δωρεές, χορηγίες και εκδηλώσεις. Οι ξενώνες θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σε χώρους, παραχωρούμενους από τους ΟΤΑ ή κοινωφελείς οργανισμούς για αποκλειστική χρήση. Επειδή στους ξενώνες θα τοποθετούνται έφηβοι με δικαστικές αποφάσεις ή με εισαγγελικές εντολές, προτείνεται να προβλέπεται διαδικασία ενημέρωσης και 4

5 υποβολής απολογισμών (για κάθε περίπτωση φιλοξενίας και συνολικά) προς το Υπουργείο Δικαιοσύνης αλλά και σχετική διαδικασία εποπτείας. Η εποπτεία και ο έλεγχος των ξενώνων θα γίνεται επίσης από τις περιφερειακές υπηρεσίες, που εποπτεύουν και ελέγχουν τις προνοιακές δομές φιλοξενίας ανηλίκων ιδιωτικού δικαίου. 5. Η στελέχωση και η πλαισίωση από εθελοντές Κάθε ξενώνας θα στελεχώνεται από ανθρώπινο δυναμικό που θα καλύπτει τη λειτουργία του σε 24ωρη βάση, όλες τις ημέρες της εβδομάδας. Ειδικότερα προτείνεται η στελέχωση του κάθε ξενώνα κατ ελάχιστο από: - 1 Διευθυντή / υπεύθυνο ξενώνα (έμπειρο επιστήμονα ανθρωπιστικών επιστημών) - 5 παιδαγωγούς / συμβούλους (με επιστημονικές ειδικεύσεις στους τομείς των παιδαγωγικών, ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών) - 1 κοινωνικό λειτουργό - 1 μαγείρισσα / καθαρίστρια (ημιαπασχόληση) - 1 υπεύθυνο λογιστηρίου (ημιαπασχόληση) Ο ξενώνας θα πλαισιώνεται από επιλεγμένους και εποπτευόμενους εθελοντές εκπαιδευτικούς και εμψυχωτές δραστηριοτήτων, οι οποίοι θα εμπλουτίζουν το παιδαγωγικό πρόγραμμα, υπό την ευθύνη και εποπτεία του διευθυντή και της κοινωνικής υπηρεσίας του ξενώνα. 6. Περιεχόμενο και αρχές λειτουργίας Η ένταξη των εφήβων στους ξενώνες θα διαπνέεται από τις αρχές του σεβασμού στα δικαιώματά τους, όπως αναδεικνύονται από τις προβλέψεις και τις αρχές της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ν. 2101/1992). Θα δίνεται έμφαση στην κάλυψη των αναγκών τους για προσωπική ανάπτυξη, ενίσχυση της αυτοεκτίμησής τους και βελτίωση των δεξιοτήτων τους, μέσα από τη συμμετοχή σε δραστηριότητες εκπαιδευτικού και κοινωνικού περιεχομένου. Ειδική μέριμνα θα πρέπει να λαμβάνεται ώστε η λειτουργία των ξενώνων να ανταποκρίνεται στις συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα δικαιώματα των παιδιών που ζουν σε ιδρύματα, ιδίως δε της Σύστασης 2005 (5). Για κάθε έφηβο που τοποθετείται στον ξενώνα θα ορίζεται υπεύθυνος παιδαγωγός / σύμβουλος και θα συμφωνείται ένα προσωπικό σχέδιο παιδαγωγικής και κοινωνικής δραστηριοποίησης του. Ο κοινωνικός λειτουργός θα έχει την ευθύνη παρακολούθησης και της οικογένειας ή των προσώπων που έχουν την επιμέλεια του εφήβου, με στόχο να 5

6 εξετάζεται η προοπτική επιστροφής του τελευταίου στο περιβάλλον του ή εναλλακτικές μορφές μελλοντικής φροντίδας του. Επίσης θα συντάσσει εκθέσεις για το δικαστήριο ή τον αρμόδιο εισαγγελέα (σε περίπτωση τοποθέτησης ανηλίκου με εισαγγελική εντολή). Οι έφηβοι θα ενημερώνονται εξ αρχής για τον κανονισμό λειτουργίας, τον οποίο θα πρέπει να αποδέχονται εκ των προτέρων, προκειμένου να ενταχθούν στον ξενώνα, και στη συνέχεια θα πρέπει να τηρούν τις υποχρεώσεις τους. Παράλληλα θα τους δίνεται δυνατότητα συμμετοχής στον προγραμματισμό κοινών δραστηριοτήτων, ημερήσιου προγράμματος και διαμόρφωσης των χώρων τους. Κάθε έφηβος θα φιλοξενείται σε ατομικό δωμάτιο ή σε δίκλινο, ανάλογα με τις ανάγκες και τις δεξιότητές του. Οι ξενώνες θα είναι για εφήβους και των δύο φύλων, εφόσον μπορεί να διασφαλιστεί η αυτονομία των χώρων των αγοριών και των κοριτσιών. Κάθε βδομάδα θα γίνεται ομαδική συνάντηση επικοινωνίας ταυτότητας, με αξιολόγηση και προγραμματισμό κοινών ενεργειών και διαχείριση ειδικών ζητημάτων. Παράλληλα θα γίνονται ατομικές συναντήσεις του /της κάθε εφήβου με τον υπεύθυνο παιδαγωγό /σύμβουλό του / της, με στόχο την παρακολούθηση και υποστήριξη της πορείας και της υλοποίησης του προσωπικού του σχεδίου. Οι φάκελοι με στοιχεία για την πορεία εξέλιξης του προσωπικού σχεδίου κάθε φιλοξενουμένου θα τηρούνται με ευθύνη των παιδαγωγών /συμβούλων και της κοινωνικής υπηρεσίας, τηρώντας τις προβλέψεις της νομοθεσίας. Ο κανονισμός λειτουργίας του κάθε ξενώνα θα περιλαμβάνει προβλέψεις για την επιβράβευση, αλλά και για συνέπειες σε περιπτώσεις παραβίασης των συμφωνημένων κανόνων ή παραμέλησης των προσωπικών ευθυνών των εφήβων. Σε περιπτώσεις επανειλημμένων παραβιάσεων και δυσκολίας προσαρμογής εφήβων στις απαιτήσεις διαβίωσης στους ξενώνες, θα ενημερώνεται σχετικά το δικαστήριο ή ο εισαγγελέας ανηλίκων για ενδεχόμενη μεταβολή του μέτρου. Στους εφήβους που αποχωρούν από τον ξενώνα με την ενηλικίωσή τους, θα προβλέπεται οικονομικό βοήθημα για τις περαιτέρω ενέργειες αποκατάστασης και αυτονόμησής τους. 7. Προϋπολογισμός - δαπάνες Αρχικά θα πρέπει να υπάρξει ειδική οικονομοτεχνική μελέτη για τον καθορισμό του ακριβούς κόστους διαμόρφωσης και λειτουργίας των ξενώνων αυτών. Θα πρέπει ωστόσο να επισημανθεί ότι από μία πρόχειρη καταγραφή υπαρχόντων χώρων φιλοξενίας, το κόστος ενός τέτοιου χώρου σήμερα μπορεί να είναι πολύ μικρότερο σε σχέση με τους αντίστοιχους χώρους των δομών του Υπουργείου Δικαιοσύνης. 6