ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας κακοὶ γίνονται κιθαρισταί» και «Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί». Οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες καλούς συνηθίζοντάς τους (σε συγκεκριμένες πράξεις) και η θέληση κάθε νομοθέτη αυτή είναι, όσοι όμως δεν τα καταφέρνουν σ αυτό δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν, και σ αυτό διαφέρει το καλό πολίτευμα από το λιγότερο καλό. Ακόμα για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα και γεννιέται κάθε αρετή και φθείρεται, και κατά τον ίδιο τρόπο και κάθε τέχνη γιατί από το παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαρίστες. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές γιατί κάνοντας όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να φοβόμαστε ή να έχουμε θάρρος (γινόμαστε) άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή γιατί άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι ενώ άλλοι ασυγκράτητοι και οξύθυμοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται σ αυτές τις περιστάσεις με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο, και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Β1. «Μαρτυρεῖ δὲ... πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης»: βασιζόμενοι στο συγκεκριμένο χωρίο να παρουσιάσετε το πρόσθετο επιχείρημα που αντλεί ο Αριστοτέλης, να αναφέρετε από ποιον χώρο το αντλεί και ποια βασική θέση του θέλει να ενισχύσει με αυτό. Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσκομίσει πρόσθετα αποδεικτικά στοιχεία σχετικά με τον επίκτητο χαρακτήρα των ηθικών αρετών παρουσιάζει το νέο του επιχείρημα που αντλεί από τον χώρο της πόλης και συγκεκριμένα αναφέρεται στο έργο των νομοθετών. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος πιστεύει πως τα παραδείγματα ή τα επιχειρήματα που αντλούνται από ζωτικούς χώρους της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως είναι ο χώρος της πολιτικής, είναι πιο κοντά στην καθημερινή εμπειρία και μπορούν έτσι να φωτίζουν καλύτερα την κάθε θεωρητική άποψη. Η αντίληψη αυτή του Αριστοτέλη απηχεί την πραγματικότητα της αρχαίας ελληνικής πόλεως όπου η ατομική ηθική ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνική ηθική της πόλεως. Η αρχαία πόλις ως μια κοινωνία ηθική, αυτάρκης και ελεύθερη έθετε ως στόχο την επίτευξη της ευδαιμονίας των μελών της μέσω της αυτάρκειας που τους εξασφάλιζε. Άλλωστε ο απώτερος στόχος της πόλεως που ήταν η ευδαιμονία - σύμφωνα με την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη -ταυτιζόταν απόλυτα με τον Σελίδα 5 από 10

ατομικό στόχο του καθενός πολίτη ξεχωριστά και ο τελευταίος μόνο εντός των ορίων της πόλεως μπορούσε να πραγματώσει την ατομική του ευδαιμονία. Το επιχείρημα που φέρνει ως μαρτυρία «Μαρτυρεῖ δὲ» εισάγεται με τον προσθετικό "καί" και αφορά το έργο του νομοθέτη. Ο φιλόσοφος επισημαίνει ότι επιδίωξη κάθε νομοθέτη με την άσκηση του νομοθετικού του λειτουργήματος είναι η ηθική αρτίωση των πολιτών, που επιτυγχάνεται με τον εθισμό τους μέσω των νόμων στην εκδήλωση ηθικά ορθών συμπεριφορών («οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς»). Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί για χάρη του εαυτού του αλλά για χάρη του κοινού καλού. Η προσπάθεια λοιπόν του νομοθέτη να καταστήσει τους πολίτες ενάρετους αποδεικνύει ότι οι ηθικές ιδιότητες δεν ενυπάρχουν στον άνθρωπο από τη στιγμή της γέννησής του αλλά αναπτύσσονται εκ των υστέρων. Διαφορετικά αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δε θα μπορούσε να μεταβάλλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι δεν αποκτώνται αλλιώς παρά με τη διαρκή άσκηση και την επανάληψη των ηθικών πράξεων. Συνάγεται λοιπόν εύλογα το συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά επίκτητη ιδιότητα. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει ωστόσο ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν τον στόχο τους και κατορθώνουν να βοηθήσουν τους πολίτες στην άσκηση της αρετής με τον τρόπο που πρέπει, ενώ κάποιοι άλλοι αποτυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες στην αρετή «ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν». Γι αυτό άλλωστε τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και σε λιγότερο καλά «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης». Ο φιλόσοφος βέβαια δεν πιστεύει ότι υπάρχουν παντελώς κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και σε λιγότερο καλά αφορά το βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών. Ο βαθμός επίτευξης του πρωταρχικού στόχου -ηθική αρτίωση των πολιτών μέσω της επενέργειας των νόμων- καθορίζει και τη συνολική αξία του έργου του νομοθέτη, καθώς και την ποιότητα του πολιτεύματος που αυτός συνέταξε. Κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, ένα πολίτευμα θεωρείται λιγότερο ή περισσότερο καλό, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένο, ανάλογα με τη βοήθεια -μικρή ή μεγάλη- που παρέχει στους πολίτες προκειμένου να φτάσουν στην κατάκτηση της ηθικής αρετής. Το φαύλο πολίτευμα είναι το ανεπαρκές, το οποίο όμως είναι υποφερτά καλό σε σχέση με το εντελώς ανύπαρκτο, αλλά συγκριτικά με το καλό πολίτευμα είναι λιγότερο καλό. Κύριο έργο των νομοθετών επομένως, είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στο δρόμο της αρετής για να είναι η πολιτεία αγαθή. Σελίδα 6 από 10

Β2. Λαμβάνοντας υπόψη σας την άποψη του Αριστοτέλη για τις «ἕξεις», όπως εκφράζεται στην τέταρτη ενότητα, και αυτήν που υποστηρίζει συμπληρωματικά πιο κάτω : «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετὴ ἐστίν», να δείξετε ποιος είναι ο ρόλος των έξεων στην απόκτηση και στην καλλιέργεια των ηθικών αρετών. Ποιους περιορισμούς θέτει ο φιλόσοφος σχετικά με τις «ἕξεις»; Ο Αριστοτέλης συνεχίζοντας τη σκέψη του στην προσπάθειά του να αποδείξει ότι καμία αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως αλλά ούτε κι αντίθετα από αυτή, προσθέτει μια ακόμα έννοια, αυτή της «έξεως». Η «έξις» είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας που προκύπτουν μέσα από τη συνεχή ενσυνείδητη επανάληψη μιας ενέργειας. Προέρχεται από το ρήμα «ἔχω» (ἔχ-σις<ἕξις), στην αρχή σήμαινε αυτό που έχει κανείς ή τη διαδικασία απόκτησής του (παραγωγική κατάληξη σις) σταδιακά έλαβε τη σημασία του μόνιμου στοιχείου της προσωπικότητας του ανθρώπου. Οι έξεις προκύπτουν από την επανάληψη όμοιων ενεργειών, που με την πάροδο του χρόνου μετατρέπονται σε μόνιμα και σταθερά στοιχεία του χαρακτήρα μας και ως εκ τούτου μπορούν δύσκολα να αλλάξουν. Κατ αυτό τον τρόπο δημιουργείται ένας κύκλος, καθώς η επανάληψη μιας ενέργειας παγιώνει ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του ανθρώπου, αλλά ταυτόχρονα,όπως αναφέρεται και σε άλλο χωρίο των Ηθικών Νικομαχείων ( 1104b 1-4), συμβαίνει και το αντίστροφο :οι έξεις γίνονται πηγή των αντίστοιχων ενεργειών. Συνηθίζοντας, για παράδειγμα, να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι και, συνεπώς, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα καλύτερα τις καταστάσεις που προκαλούν φόβο. Η αρετή, λοιπόν, είναι έξη. Σαφώς,όμως, κάθε έξη δεν μπορεί να κοινωνεί με την ηθική αρετή. Αυτό που καθορίζει το πότε μια έξη είναι ηθική αρετή είναι η ποιότητα των ενεργειών και γι αυτό το λόγο ο φιλόσοφος τονίζει πως πρέπει ο άνθρωπος να αποδίδει συγκεκριμένη ποιότητα στις πράξεις του (διό δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιάς ἀποδιδόναι). Πώς, όμως, το άτομο θα μπορέσει να κάνει σωστή επιλογή στην ποιότητα των πράξεών του; Και αυτό σπεύδει να διευκρινίσει λίγο παρακάτω σε ένα άλλο χωρίο των Ηθικών Νικομαχείων λέγοντας ότι «ἡ μετά τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἡ ἀρετή ἐστίν» η ηθική αρετή είναι αυτή που εμπεριέχει τον ορθό λόγο. Με τον «ὀρθόν λόγον» ο Σταγειρίτης φιλόσοφος εννοεί τη λογική, τη φρόνηση, η οποία αποτελεί το κριτήριο εκείνο που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να καθορίσει ποιες ενέργειες οδηγούν σε ηθική συμπεριφορά και ποιες όχι, αφού μόνο ορισμένα είδη έξεων οδηγούν σε ηθική συμπεριφορά. Μέσα από το συγκεκριμένο επιχείρημα διαφαίνεται η πολιτική διάσταση της ηθικής αρετής. Οι πράξεις δηλαδή των πολιτών οφείλουν (δεῖ) να είναι σύμφωνες με τον ορθό λόγο, γιατί μόνο τότε θα επιλεγούν ορθές, δίκαιες και συμφέρουσες για την πολιτεία αποφάσεις. Η ατομική ηθική, όπως την εννοεί ο Αριστοτέλης, αποκομμένη από τον παράγοντα της κοινωνίας, βρίσκεται στην κατάσταση του δυνάμει. Αντίθετα μέσα από τη συναναστροφή και τη σχέση του ανθρώπου προς τον πλησίον του και την κοινωνία διαπλάθεται το ήθος του και η ηθική του είναι συντονισμένη με το Σελίδα 7 από 10

περιβάλλον του ως ἐνεργείᾳ διάθεση. Με τη νέα ηθική διάσταση που δημιουργεί η στροφή του ανθρώπου προς την κοινωνία, αυτός μεταμορφώνεται ως προσωπικότητα ολοκληρωτικά με την ενεργητική στάση του απέναντι στους συμπολίτες του, γιατί με την αναγνώριση των αμοιβαίων δικαιωμάτων και υποχρεώσεών του απέναντί τους, προσαρμόζει το «Εγώ» του και τις αρετές του δυναμικά προς την κοινωνική πραγματικότητα, η οποία αποτελεί και το αντικειμενικό μέτρο σταθμίσεως των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων του ατόμου απέναντι στους άλλους. «Συνάλλαγμα», κατά τον Αριστοτέλη, δε σημαίνει μόνο το «συναλλάττεσθαι» αλλά επιπλέον δηλώνει τις ιδιωτικές σχέσεις των πολιτών. Η καθημερινή ζωή είναι βέβαια ζωή στην κοινωνία και ακριβέστερα στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Από τα προαναφερθέντα καθίσταται σαφές ότι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι έξεις -και μάλιστα οι καλής ποιότητας -είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την απόκτηση και την καλλιέργεια της ηθικής αρετής. Β3. Να σχολιάσετε τον ορισμό της ευδαιμονίας από τον Αριστοτέλη και να δείξετε αν οι θέσεις του Σταγειρίτη φιλοσόφου προσιδιάζουν στις θέσεις των προσωκρατικών φιλοσόφων Ηράκλειτου και Δημόκριτου. Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 151 «Ένας λοιπόν από τους όρους αυτούς της τέλειας αρετής». Β4. α) Να γράψετε από ένα αντώνυμο της αρχαίας ελληνικής για τις παρακάτω λέξεις: εὖ, ἁμαρτάνουσιν, ὁμοίως, φοβεῖσθαι, πράττοντες εὖ : κακῶς ἁμαρτάνουσιν: ἐπιτυγχάνουσι ὁμοίως : ἀνομοίως φοβεῖσθαι: θαρρεῖν πράττοντες: ἀπρακτοῦντες β) Να βρείτε με ποιες λέξεις του πρωτότυπου κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω (γράψτε τουλάχιστον μία): αμφορέας, ανακωχή, διαστρέβλωση, έπος, νεογνό αμφορέας: διαφέρει ανακωχή : ἔχει διαστρέβλωση: ἀναστρέφεσθαι έπος: λόγῳ νεογνό : τὸ γιγνόμενον Σελίδα 8 από 10

ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Αλλά, νομίζω, είναι παρόμοιο το πράγμα, το οποίο ακριβώς συμβαίνει και σχετικά με την απόκτηση των χρημάτων. Δηλαδή εάν κάποιος, όσα τυχόν αποκτήσει, και τα διασώσει, χρωστάει μεγάλη ευγνωμοσύνη στην τύχη, αν όμως τα ξοδέψει χωρίς να το καταλάβει, συνήθως ξοδεύει και την ανάμνηση της ευεργεσίας. Και με τις καταστάσεις έτσι (συμβαίνει) εκείνοι που δεν μεταχειρίστηκαν σωστά τις ευκαιρίες, ούτε κι αν συνέβη εκ μέρους των θεών κάτι πολύ καλό, το θυμούνται. Διότι σύμφωνα με την τελευταία έκβαση κρίνεται καθένα από αυτά που προηγουμένως υπήρξαν. Γι αυτό και πάρα πολύ πρέπει, άνδρες Αθηναίοι, να φροντίσετε εσείς για τα υπόλοιπα (θέματα), για να εξαλείψουμε την έλλειψη δόξας (φήμης) γι αυτά που έχουν γίνει. Εάν δε θα εγκαταλείψουμε, άνδρες Αθηναίοι, και αυτούς τους ανθρώπους, έπειτα (εάν) εκείνος θα καταστρέψει την Όλυνθο, ας μου πει κάποιος τι θα είναι πλέον αυτό που τον εμποδίζει να βαδίζει όπου θέλει. Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: ὅπερ: γενική και δοτική πληθυντικού στο θηλυκό γένους: ὧνπερ, αἷσπερ χάριν: γενική και κλητική ενικού: τῆς χάριτος, ὦ χάρι πραγμάτων: αιτιατική ενικού και πληθυντικού: τὸ πρᾶγμα, τὰ πράγματα ὀρθῶς: υπερθετικός βαθμός του ίδιου τύπου: ὀρθότατα ἐμοὶ: δοτική ενικού, γ προσώπου της προσωπικής αντωνυμίας: οἷ,οἱ οἶμαι: β ενικό οριστικής ενεστώτα: οἴει/ῃ κρίνεται: γ ενικό ευκτικής μέλλοντα στην άλλη φωνή: κρινοῖ, κρινοίη ἐπανορθωσάμενοι: γ πληθυντικό οριστικής ενεστώτα στην ίδια φωνή: ἐπανορθοῦνται προησόμεθα: β ενικό προστακτικής ενεστώτα στην ίδια φωνή: προΐεσο πεπραγμένοις: απαρέμφατο παρακειμένου στην ίδια φωνή: πεπρᾶχθαι Γ3.α) Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους παρακάτω όρους: τῶν χρημάτων, ἀναλώσας, τοῖς καιροῖς, τῶν ὑπαρξάντων, φροντίσαι. τῶν χρημάτων: γενική αντικειμενική από το «κτήσεως» ἀναλώσας : κατηγορηματική μετοχή από το «λάθῃ» Σελίδα 9 από 10

τοῖς καιροῖς : αντικείμενο στη μετοχή «χρησάμενοι» τῶν ὑπαρξάντων: επιθετική μετοχή ως γενική διαιρετική από το «ἕκαστον» φροντίσαι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα «δεῖ» Γ3.β) «(τίς) μεγάλην ἔχει τῇ τύχῃ τὴν χάριν»: να μεταφέρετε την παραπάνω πρόταση στον πλάγιο λόγο, και με τους δύο τρόπους, με εξάρτηση από τη φράση: Ὁ ῥήτωρ εἶπεν Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ἔχειν τινά μεγάλην τῇ τύχῃ τὴν χάριν (ειδικό απαρέμφατο) Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὅτι τις ἔχοι μεγάλην τῇ τύχῃ τὴν χάριν (δευτ/σα ειδική πρόταση) Σελίδα 10 από 10