ΣΔΕ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ ΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΡΑΣΗΣ «ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α» ΡΑΣΗ : «ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΜΟΚΡΙΤΟ» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΣΙΚΑΛΑΣ Κ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ιστορία της επιστήμης στην αρχαία Ελλάδα, ξεκινάει με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους που έζησαν πριν από τον Σωκράτη. Την εποχή εκείνη η επιστήμη και η φιλοσοφία δεν αποτελούσαν ξεχωριστά αντικείμενα όπως σήμερα. Η δίψα για γνώση ξεκινούσε από φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση του ανθρώπου και του κόσμου. Οι απαντήσεις δίνονταν μέσα από έναν φιλοσοφικό τρόπο σκέψης και όχι με μεθόδους που θεωρούμε σήμερα επιστημονικές". Έτσι η αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία γέννησε την Επιστήμη κι όχι αντίθετα. Η φιλοσοφία αγκάλιαζε και δικαιολογούσε την επιστημονική έρευνα, με την έννοια που εμείς δίνουμε σήμερα στην επιστήμη. Η Φυσική Φιλοσοφία των Προσωκρατικών αποτέλεσε τη γέφυρα που συνέδεσε τον αρχαίο μυστικισμό και τη φιλοσοφία, με την επιστήμη και τη φιλοσοφία της κλασσικής Ελλάδας η οποία αποτέλεσε το λίκνο αυτού που σήμερα ονομάζουμε υτικό πολιτισμό". Οι προσωκρατικοί ονομάστηκαν Φυσικοί Φιλόσοφοι επειδή προσπαθούσαν μέσα απ τη μελέτη της φύσης να πλησιάσουν και να γνωρίσουν την Πρώτη Αρχή που κινεί τα πάντα. Επιχείρησαν να ερευνήσουν τους Νόμους της Φύσης, ανάγοντας την όλη δομή του Σύμπαντος σε κάποιο υλικό στοιχείο. Έτσι προκύπτουν διαφορετικές θεωρήσεις: ο Θαλής ο Μιλήσιος θεωρεί αρχή των πάντων το Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 1
Υδωρ και βλέπει έναν θεό μέσα σε καθετί, ο Αναξίμανδρος το Άπειρο, ο Αναξιμένης τον Αέρα, ο Ηράκλειτος το Πυρ και ο Παρμενίδης το Ον". Στην κλασσική Ελλάδα η έρευνα στρέφεται απ το εξωτερικό περιβάλλον προς το εσωτερικό του ανθρώπου. Η Φιλοσοφία και η Ηθική κυριαρχούν. Το ενδιαφέρον για τη γνώση δεν έχει χαθεί, απλά αυτή αλλάζει αντικείμενο και στόχο. Στα έργα του Πλάτωνα - στα οποία διακρίνονται έντονες πυθαγόρειες επιδράσεις - η Γεωμετρία και τα Μαθηματικά έχουν μια ξεχωριστή θέση. Μετά τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης δίνει μια νέα ώθηση στην επιστημονική μεθοδολογία. Στα ελληνιστικά χρόνια, (323-30 π.χ.) αν και δεν έχουμε μια επιστημονική επανάσταση, αναπτύσσεται έντονη ερευνητική δραστηριότητα σε επιστήμες όπως τα Μαθηματικά, η Μηχανική και η Αστρονομία. Παρουσιάζονται σπουδαίοι μαθηματικοί (Ευκλείδης, Αρχιμήδης, Απολλώνιος) και αστρονόμοι όπως ο Ίππαρχος. Ο ημόκριτος, ο Θρακιώτης φυσικός φιλόσοφος ανήκει στους προσωκρατικούς και αποτελεί το θεμελιώδη λίθο των σημερινών φυσικών επιστημών. Στην συνέχεια θα γνωρίσουμε το έργο του μέσα από την συνέντευξη που «του πήραν» οι εκπαιδευόμενοι του Σ Ε. Τσίκαλας Κων/νος Επιστημονικός Γραμματισμός Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 2
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ Ο ημόκριτος (460 370 π.χ.) γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης. Στην περιοχή αυτή ο Λεύκιππος είχε σχολή στην οποία φοίτησε ο ημόκριτος. Ο Λεύκιππος θεωρείται εισηγητής της ατομικής θεωρίας και ο ημόκριτος θεμελιωτής της. Ο ημόκριτος, πέρα από την φυσική, ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και την φιλοσοφία. Γόνος εύπορης οικογένειας, πνεύμα οξύ και ανήσυχο. Θα επιχειρήσει, νέος ακόμη, να γνωρίσει τον άλλο πολιτισμένο κόσμο της εποχής του. Ξόδεψε όλη την πατρική του περιουσία σε ταξίδια στην Αίγυπτο, τη Βαβυλωνία, την Περσία και, πιθανώς, την Αιθιοπία και την Ινδία. Χαρακτήρας σεμνός και ευπρεπής, θα επισκεφθεί και την Αθήνα, αλλά η παρουσία του θα περάσει απαρατήρητη. Τελικά θα επιστρέψει στη γενέτειρα του, στα Άβδηρα της Θράκης, στις εκβολές του ποταμού Νέστου, όπου θα επιδοθεί στη διδασκαλία και τη συγγραφή των έργων του. Τα γραπτά του είναι λογοτεχνικά αριστουργήματα, θα τον ονομάσουν «παντοδαή», παντογνώστη, καθώς ο όγκος και η ποικιλία των έργων του μπορεί να συγκριθεί μόνον με εκείνα του Αριστοτέλη. Ο ημόκριτος πρώτος αναφέρθηκε στα άτομα. Είπε ότι το άτομο είναι το μικρότερο στοιχείο της ύλης που δεν τέμνεται περαιτέρω από αυτό, εξ ου και η αρχαιοελληνική λέξη ``άτομον που σημαίνει άτμητον (στερητικό α + τέμνω), αδιαίρετον. Τα άτομα, κατά τον ημόκριτο, είναι άτμητα, αόρατα στο μάτι, απειροελάχιστα στοιχεία της ύλης. Ο ημόκριτος υποστήριξε ότι τα άτομα κινούνται στο κενό, συγκρούονται μεταξύ τους και συνενούμενα σχηματίζουν τα διάφορα σώματα. Ο ημόκριτος συνδύασε την θεωρία της διαρκούς μεταβολής του Ηρακλείτου με την θεωρία της ακινησίας του Παρμενίδη, λέγοντας αντίστοιχα ότι τα άτομα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση στο κενό και ότι είναι καθαυτά αμετάβλητα. Τα άτομα του ημοκρίτου είναι τα άτομα που όλοι γνωρίζουμε από την φυσική και τη χημεία. Τα μόρια αποτελούνται από τα άτομα. Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 3
Πρώτο Μέρος : Η ζωή και η απόψεις για την ζωή του Δημόκριτου ΕΡΩΤΗΣΗ: Είστε ο ημόκριτος ένας Έλληνας Θρακιώτης γνωστός σε όλο τον κόσμο, στην αρχαιότητα αλλά και σήμερα. Είστε ο αρχαίος Έλληνας ατομικός φιλόσοφος. Θα προσπαθήσουμε να γνωρίσουμε με την συνέντευξη αυτή λεπτομέρειες από την προσωπική σας ζωή, το απόσταγμα της φιλοσοφίας σας καθώς και την περίφημη ατομική σας θεωρία η οποία ισχύει και σήμερα στην φυσική. Ας αρχίσουμε όμως με τα παιδικά σας χρόνια. Θέλετε να μας πείτε πως ήταν τα παιδικά σας χρόνια. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Τα παιδικά μου χρόνια ήταν πολύ όμορφα διότι γεννήθηκα και μεγάλωσα στα Άβδηρα μια πανέμορφη θρακιώτικη παραθαλάσσια πόλη. Οι γονείς μου ήταν πολύ πλούσιοι και όπως ήταν φυσικό προσπαθούσαν να μου παρέχουν όλα τα υλικά αγαθά της εποχής μου. Όμως εμένα δεν με ενδιέφεραν και τόσα αυτά. ΕΡΩΤΗΣΗ: Και ποια ήταν τα κύρια ενδιαφέροντά σας τι σας απασχολούσε. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Από πολύ νέος ήθελα να γνωρίσω και άλλους κόσμους άλλους πολιτισμούς. Ήθελα να γνωρίσω απλούς ανθρώπους αλλά και περίφημους φιλοσόφους. ΕΡΩΤΗΣΗ: Σας κατηγορούν ότι ξοδέψατε όλη την περιουσία των γονιών σε ταξίδια και σπατάλες. Τι έχετε να πείτε για αυτό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Τα ταξίδια τα έκανα για να μάθω νέα πράγματα. Να επισκεφτώ βιβλιοθήκες και να μιλήσω με μεγάλους δασκάλους της εποχής μου. Επισκέφθηκα την Αίγυπτο, τη Βαβυλωνία και την Περσία. Προσπάθησα ακόμη και στην Ινδία να φτάσω αλλά και στην Αιθιοπία της Αφρικής. Πέρασα και από την Αθήνα αλλά έφυγα απαρατήρητος. Όσο για τις σπατάλες θα έλεγα ότι Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 4
Ζωή χωρίς γιορτές και διασκέδαση δεν αξίζει να την ζεις («Βίος ανεόρταστος»). ΕΡΩΤΗΣΗ: Ναι αλλά στο τέλος καταλήξατε να σας ταΐζουν οι συμπολίτες σας στα Άβδηρα. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Οι συμπολίτες μου ήταν πολύ περήφανοι για μένα. Για το έργο μου μου δώσανε 500 τάλαντα και μου στήσανε 40 χάλκινους ανδριάντες. Ήταν τιμή τους που με συντηρήσανε και με είχαν στην πόλη. ΕΡΩΤΗΣΗ: Ενώ είστε γνωστός ως ο πατέρας της ατομικής θεωρίας, ελάχιστα είναι τα πρωτότυπα αποσπάσματα των έργων σας που σώζονται σχετικά με τη φυσική θεωρία σας και η γνώση μας βασίζεται κυρίως στους αρχαίους σχολιαστές. Αντίθετα, ενώ υπάρχει μεγάλος αριθμός αναφορών σας σχετικά με την περί ηθικής διδασκαλία. Παραμένει άγνωστο στους πολλούς ότι υπήρξατε συγχρόνως ο πρώτος Έλληνας στοχαστής που ασχολήθηκε διεξοδικά με τον άνθρωπο, τη μοίρα του, τα πάθη του και, προπαντός, με την ευθύνη του ως ατόμου. Θα ήθελα επομένως να αρχίσω από αυτή την πλευρά, την τόσο καλά τεκμηριωμένη, αλλά και τόσο ελάχιστα γνωστή,: Ποιος είναι ο σκοπός του ανθρώπου στην εφήμερη ζωή του; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Θεωρώ ότι σκοπός του βίου είναι η ευφροσύνη, δηλαδή η ευδιαθεσία, η χαρούμενη διάθεση, η «καλή καρδιά». ΕΡΩΤΗΣΗ: Θα θέλατε να μου εξηγήσετε πώς οδηγηθήκατε στο συμπέρασμα αυτό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Με μεγάλη χαρά. Βάση πάνω στην οποία θα στηρίξω την περί ηθικής διδασκαλία μου είναι η πεποίθηση μου ότι ο άνθρωπος είναι ο μόνος υπεύθυνος των πράξεων του και της ζωής του. Τύχη, μοίρα, υπερφυσικές Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 5
δυνάμεις αποτελούν μακρινό, μυθικό απόηχο της ιστορικής εξέλιξη ς του ανθρώπου. ΕΡΩΤΗΣΗ : Θα είστε, άλλωστε, εκείνος, που θα χρησιμοποιήσει για πρώτη φορά τη λέξη «συνείδησις» ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Θα απορρίψω κατά τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την επίδραση της τύχης. «ιότι η τύχη εκ φύσεως αντιμάχεται το λογικό και δεν παρεμβαίνει πολύ στη ζωή του σώφρονος ανθρώπου. Τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα πράγματα τα έχει ρυθμίσει ο λογισμός, που τα διέπει και θα τα διέπει όσο διαρκεί η ζωή». ΕΡΩΤΗΣΗ: Επομένως, όπως στον φυσικό κόσμο η φυσική αναγκαιότητα, η «ανάγκη», παίρνει τη θέση της τύχης, έτσι και στην ηθική σφαίρα ο άνθρωπος καλείται με τη «φρόνησιν» να εξοβελίσει την τύχη. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Πράγματι, «σπάνια αντιμάχεται η τύχη τη φρόνηση τα περισσότερα πράγματα μέσα στη ζωή τα κατευθύνει η πολύ συνετή οξυδέρκεια». Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και ικανός να επιλέξει με την ορθοφροσύνη του. Η ελευθερία αυτή δεν αποτελεί κατάργηση της αυστηρής νομοτέλειας που διέπει τον φυσικό κόσμο. Και οι ανθρώπινες πράξεις υπόκεινται σε αιτιοκρατική νομοτέλεια, όπου συχνά όμως η αιτία παραμένει άγνωστη σε εμάς. Τότε μόνον θα μιλήσω για «τύχη», υπό την έννοια της απλής προσωρινής αδυναμίας μας να κατανοήσουμε την αιτιότητα, τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος. ΕΡΩΤΗΣΗ : Έτσι γίνεται κατανοητή η ρήση σας: «Αρχή της πράξης είναι η τόλμη, κριτής του αποτελέσματος η τύχη». Ποιος είναι ο δρόμος για την κατάκτηση της ευφροσύνης και της εσωτερικής ισορροπίας; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Το μέτρον και η αισθητική απόλαυση. «Όποιος υπερβαίνει το μέτρο κάνει εντελώς άχαρα τα πιο ευχάριστα πράγματα». «Το ζώο γνωρίζει το Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 6
μέτρο των αναγκών του. Ο άνθρωπος το αγνοεί». «Το να επιθυμείς δίχως μέτρο χαρακτηρίζει το παιδί, όχι τον άνδρα»., «Ο σφοδρός πόθος για κάτι τυφλώνει την ψυχή για τα άλλα ΕΡΩΤΗΣΗ: Καταδικάζετε, επομένως, απερίφραστα και την πλεονεξία. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Είναι αυτονόητο ότι η πλεονεξία οδηγεί στη δυστυχία. Κοιτάξτε, «αυτά που χρειάζεται το σώμα, μπορούμε να τα καλύψουμε εύκολα, δίχως κόπο και στενοχώριες. Όσα όμως απαιτούν κόπο και στενοχώριες και κάνουν οδυνηρή τη ζωή δεν τα ορέγεται το σώμα, αλλά μια συνείδηση δίχως σκοπό». Πιστεύω ακράδαντα ότι «η δίψα του χρήματος, όταν δεν γνωρίζει κορεσμό, είναι πολύ χειρότερη από την έσχατη φτώχεια. ΕΡΩΤΗΣΗ : Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει κάτι ως «καλό» ή «κακό»; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Κάτι γίνεται καλό ή κακό ανάλογα με τη χρήση που θα κάνει ο άνθρωπος. «Στους ανθρώπους τα κακά γεννιούνται από τα αγαθά, όταν αυτοί δεν ξέρουν να χειριστούν και να κυβερνήσουν καλά τα αγαθά. Και είναι δυνατόν, αν το θέλουμε, να χρησιμοποιήσουμε τα αγαθά για κακούς σκοπούς». Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εποχής σας είναι το διαδίκτυο το internet όπως το λέτε. Το internet είναι ένα αγαθό που μερικοί επιτήδειοι το χρησιμοποιούν για κακό σκοπό. Το ίδιο φοβάμαι ότι θα γίνει με την επιστήμη της γενετικής. Θα βρεθούν τυχοδιώκτες που θα χρησιμοποιήσουν την κλωνοποίηση και τις μεταλλάξεις για κακό σκοπό. ΕΡΩΤΗΣΗ: «Και είναι δυνατόν, αν το θέλουμε, να χρησιμοποιήσουμε τα αγαθά για κακούς σκοπούς». Πόσο προφητική είναι αυτή η παρατήρηση σας και πόσο επίκαιρη σήμερα παρά ποτέ, με την ιλιγγιώδη εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και των πιθανών εφαρμογών, π.χ. στο πεδίο της ατομικής ενέργειας, της βιοτεχνολογίας, και αλλού. Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 7
Υπάρχει, όμως, τρόπος που θα μπορούσε να μας βοηθήσει να αποτρέψουμε το κακό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Τουλάχιστον δύο τρόποι: Η μάθηση και η σύνεση. Η μάθηση πρέπει να γίνεται σε όλη την ζωή του ανθρώπου όπως κάνουν οι αγαπητοί εκπαιδευόμενοι των σχολείων εύτερης Ευκαιρίας. Θα ήθελα με την ευκαιρία να δώσω τα θερμά μου συγχαρητήρια σε αυτούς τους ανθρώπους και σε όλους όσους δεν σταματούν να μαθαίνουν. Η γνώση και η σύνεση είναι εκείνα που θα μας βοηθήσουν στην επιλογή του σωστού. «Αιτία των λαθών είναι η άγνοια του καλυτέρου». ΕΡΩΤΗΣΗ: θεωρείτε, επομένως, τη σοφία ως το ύψιστο αγαθό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Πράγματι, «η άφοβη σοφία αξίζει τα πάντα, γιατί είναι το πολυτιμότερο αγαθό». Τη χαρακτηρίζω άφοβη, διότι ελευθερώνει την ψυχή από κάθε αίσθημα φόβου και δέους που προκαλεί η άγνοια. Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 8
Δεύτερο Μέρος : Η ατομική θεωρία του Δημόκριτου. ΕΡΩΤΗΣΗ: Ας συνεχίσουμε, λοιπόν, το δεύτερο μέρος της συζήτησης μας, αυτήν τη φορά με τον ημόκριτο, τον «φυσικό φιλόσοφο». Το πρώτο και καίριο ερώτημα που ανυπομονώ να θέσω είναι: Τι σας οδήγησε στη διατύπωση της ατομικής θεωρίας; ιότι δεν μπορεί, βέβαια, να ήταν η παρατήρηση, καθώς τα άτομα λόγω του απειροελάχιστου μεγέθους τους, δεν διακρίνονται, ούτε μπορώ να φανταστώ μια ξαφνική έμπνευση, για έναν αυστηρό ορθολογιστή, όπως είστε εσείς. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Κατ' αρχήν, ούτε το ένα ούτε το άλλο, αν και στην πορεία και η παρατήρηση παρεμφερών φαινομένων και η διαίσθηση έπαιξαν ασφαλώς ρόλο. Η ατομική θεωρία προέκυψε από την αντιπαράθεση με τους Ελεάτες. ΕΡΩΤΗΣΗ: Ο Παρμενίδης ο εκπρόσωπος των ελεατών καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το «κενόν», ως «μη όν», δεν υπάρχει. Λέει δηλαδή ότι δεν υπάρχει κενός χώρος. Μη υπάρχοντος του κενού, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε κίνηση διότι η μετάβαση από μια θέση σε μια άλλη είναι εφικτή μόνον εφόσον η τελευταία είναι κενή ούτε πολλαπλότητα ούτε διαιρετότητα, αφού δεν υπάρχει κενό που να διαχωρίζει μεταξύ τους τα όντα. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Πράγματι! Η παρμενίδεια μεταφυσική καταλήγει με τη συλλογιστική αυτή στο «λογικό» συμπέρασμα ότι το «ον» είναι αναγκαστικά ένα και ακίνητο, «το όν εξ ανάγκης είναι και ακίνητον». Αυτό όμως έρχεται σε κραυγαλέα αντίθεση με την καθημερινή αισθητήρια εμπειρία, σύμφωνα με την οποία κίνηση, γένεση, φθορά και πολλαπλότητα κυριαρχούν στη φύση. ΕΡΩΤΗΣΗ: Το θέμα είναι όμως πώς την αντικρούει κανείς! Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 9
ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Ο Λεύκιππος και εγώ θέσαμε ως στόχο να συγκεράσουμε σε μία ενιαία θεωρία την παρμενιδεια οντολογία με την εμπειρική αντίληψη περί του φυσικού κόσμου. ΕΡΩΤΗΣΗ: Και πώς το κατορθώσατε αυτό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: ιαπιστώσαμε ότι δεν μπορείς να πεις ότι δεν υπάρχει κίνηση στον κόσμο μας. Όλοι παρατηρούμε αντικείμενα και πράγματα να κινούνται, έτσι δεν είναι;. Άρα εκτός από το όν τον πλήρες χώρο δηλαδή, υπάρχει και το κενό για να γίνουν αυτές οι κινήσεις. Εάν δεν υπάρχει κενός χώρος πως θα κινηθεί ένα αντικείμενο στην θέση αυτή; ΕΡΩΤΗΣΗ: Επομένως, για εσάς τόσο το «μη όν», το κενό, όσο και το «όν» υπάρχουν. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Βεβαίως υπάρχει χώρος γεμάτος και χώρος άδειος.. Το «όν» είναι η ύλη και το «μή όν» ο κενός χώρος. Και τα δύο υπάρχουν και τα παρατηρούμε.. Αυτά αποτελούν τα δύο συστατικά του κόσμου, τις δυο αρχές: «το πλήρες και το κενόν» ΕΡΩΤΗΣΗ: Η ατομική σας θεωρία λοιπόν που ισχύει μέχρι σήμερα ήταν αποτέλεσμα μιας, ενορατική δύναμης που είχατε. Με την δύναμη αυτή συνδυάσατε τα θεωρητικά δεδομένων με την εμπειρική γνώση. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Ακριβώς! ιότι ο Λεύκιππος και εγώ πιστεύαμε ότι ένα από τα απαραίτητα κριτήρια της γνώσης είναι «τα ίδια τα φαινόμενα που επιτρέπουν την κατανόηση των άδηλων πραγμάτων» ΕΡΩΤΗΣΗ: Είναι περίεργο το γεγονός ότι οι ατομιστές, που θεωρούνταν ως οι μεγάλοι υλιστές της αρχαιότητας, ήταν και οι πρώτοι που διακήρυξαν σαφώς ότι ένα πράγμα μπορεί να είναι πραγματικό, χωρίς να είναι και υλικό (σωματικό). Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 10
ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Οι δύο προαναφερθείσες αρχές οριοθετούνται, το «μή όν»(τοκενό δηλαδή) τέμνει το «όν» (το πλήρες), δημιουργώντας άπειρα σε πλήθος και αόρατα λόγω της μικρότητας τους «όντα». Σε αυτά ακριβώς τα όντα, ο Λεύκιππος και εγώ προσδώσαμε το όνομα ΑΤΟΜΑ. Η λέξη άτομα προέρχεται από τα ατμητα αυτά δηλαδή τα όντα που δεν μπορούν να τμηθούν άλλο. εν μπορούν να διαιρεθούν άλλο. ΕΡΩΤΗΣΗ: Έρχομαι, όμως, τώρα στη δεύτερη μεγάλη μου απορία: Εφόσον τα άτομα, όπως είπατε προηγουμένως, είναι δίχως ποιοτικές διαφορές, της ίδιας υλικής- ουσίας, πώς είναι δυνατόν να προκύπτει η τεράστια ποικιλία πραγμάτων που υπάρχει στον κόσμο μας. Βλέπω το νερό το ξύλο την πέτρα και τόσα διαφορετικά πράγματα. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Είναι εύλογη η απορία σας. Απαντώ: Η διαφοροποίηση των μακροσκοπικών σωμάτων οφείλεται όχι στην ουσία, αλλά στις χωρικές και ποσοτικές διαφορές των απειράριθμων ατόμων. ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς το εννοείτε αυτό; ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Θα σας εξηγήσω αμέσως: Ας εξετάσουμε χωριστά τις δύο δυνατότητες που παρουσιάζονται στη φύση: Τα άτομα μπορούν να βρεθούν είτε μεμονωμένα είτε υπό μορφή ενώσεων. Και τα μεν μεμονωμένα άτομα μπορούν να διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τη «μορφήν» και το «μέγεθος». Οι ενώσεις ατόμων... ΕΡΩΤΗΣΗ: Τα μόρια, όπως τα ονομάζουμε στην εποχή μας... ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Οι ενώσεις ατόμων -τα μόρια, όπως τα ονομάζετε- διαφέρουν πάλι μεταξύ τους και ως προς την «ταξιν» και την «θεσιν» των ατόμων μεταξύ τους μέσα στο μόριο. Ε: Θα θέλατε να εξηγήσετε τις διαφορές αυτές κάπως αναλυτικότερα για να γίνουν κατανοητές Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 11
ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Ευχαρίστως: «Τα άτομα κινούνται μέσα στο κενό και, καθώς προφταίνει το ένα το άλλο, συγκρούονται και μερικά εξοστρακίζονται προς τυχαίες κατευθύνσεις, ενώ άλλα δημιουργούν συμπλέγματα μεταξύ τους, σύμφωνα με τη συμμετρία των ατόμων και μεγεθών και θέσεων και διατάξεων. Και παραμένουν μαζί, καθιστώντας έτσι δυνατό τον σχηματισμό των σύνθετων ενώσεων. ΕΡΩΤΗΣΗ: Είναι μια γενική περιγραφή, που θα μπορούσε κανείς να τη συναντήσει - σχεδόν επί λέξει- και στα σύγχρονα βιβλία χημείας... ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Θαυμάσια! ΕΡΩΤΗΣΗ: Τώρα έγινε κατανοητό. Την ατομική σας θεωρία θα την εφαρμόσετε με εξαιρετική συνέπεια στην Κοσμογονία και την Κοσμολογία, στα φυσικά φαινόμενα, στη Βιολογία και την Ιατρική. Όλα τα εξηγείτε με καθαρώς ατομικά, μηχανικά μέσα. ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ: Πράγματι, επιχειρώ να εξηγήσω τις ιδιότητες του μακρόκοσμου μέσω των διεργασιών που συμβαίνουν στον μικρόκοσμο. Και προς τον σκοπό αυτό κάνω, βεβαίως, χρήση και της αισθητήριας αντίληψης και της παρατήρησης. ΕΡΩΤΗΣΗ: Το ίδιο περίπου κάνει και η σύγχρονη Ατομική Φυσική και Χημεία. Και αυτό που αναφέρατε μου θυμίζει τα λόγια που είπε ένας από τους πιο εξέχοντες θεωρητικούς φυσικούς του 20ού αιώνα, ο Αϊνστάιν: «. Αποτέλεσε για μένα έκπληξη η ανακάλυψη ότι αυτή η κατάσταση είχε γίνει πλήρως αντιληπτή ήδη από τον 5ο αιώνα π.χ. από τον μεγάλο Δημόκριτο, ο οποίος δεν γνώριζε τίποτε από όργανα μέτρησης». Τσίκαλας Κ., «Συνέντευξη από τον Δημόκριτο», Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, Αλεξανδρούπολη 2010. 12