Ε.Π ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ 2007-2013 ΑΞΟΝΑΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ 13: «ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΙΣ 8 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΣΥΓΚΛΙΣΗΣ» ΔΡΑΣΕΙΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΗΝ 6 η ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ (MIS: 371373) ΥΠΟΕΡΓΟ 1 «ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΓΙΑ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΑΠΟ ΜΟΝΑΔΕΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΤΗΣ 6 ης ΥΠΕ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ» ΕΚΘΕΣΗ ΕΜΠΕΙΡΟΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ 1.3 «ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «WORKSHOP» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΥΠΟΕΡΓΟΥ 2 ΤΗΣ ΑΝΩΤΕΡΩ ΠΡΑΞΗΣ» «ΕΚΘΕΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΕΒΕΖΑΣ» ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΤΑΘΗ 1
1. Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας έκθεσης είναι να παρουσιάσει τις απόψεις των συμμετεχόντων στη συνάντηση εργασίας, που διεξήχθη στην Πρέβεζα στις 19-20 Μαρτίου 2014 στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Γενικού Νοσοκομείου Πρέβεζας στο πλαίσιο υλοποίησης του υποέργου 2 της πράξης με κωδικό MIS 371373 με τίτλο: ««Δράσεις υποστήριξης για την υλοποίηση Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην 6 η Υγειονομική Περιφέρεια για την εδραίωση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης». Συμμετέχοντες ήταν από τη μια μεριά επαγγελματίες ψυχικής υγείας και στελέχη του Συλλόγου για τη Ψυχική Υγεία ΣΟΨΥ Πάτρας, που επιλέχτηκαν στο πλαίσιο της δράσης 1.3, ενώ από την άλλη προσκλήθηκαν 20 άτομα, όπως διοικητές νοσοκομείων, διευθυντικά στελέχη νοσοκομείων, μέλη της Τομεακής Επιτροπής Ψυχικής Υγείας (Τ.Ε.Ψ.Υ.) και στελέχη υπηρεσιών ψυχικής υγείας από άλλους φορείς της Κοινότητας. Σκοπός της συνάντησης εργασίας ήταν να ενημερωθούν οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, καθώς και η διοίκηση του Γενικού Νοσοκομείου Πρέβεζας για τη δυνατότητα σχεδιασμού και οργάνωσης Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών. Στο πλαίσιο αυτό σχεδιάστηκε ένα διήμερο δομημένο πρόγραμμα, το οποίο την πρώτη ημέρα συντόνιζε ο επιστημονικά υπεύθυνος του Προγράμματος σε συνεργασία με στελέχη του ΣΟΨΥ Πάτρας και ομάδα επαγγελματιών ψυχικής υγείας, που επιλέχτηκε στο πλαίσιο της δράσης 1.3 του υποέργου 1. Επιμέρους στόχοι της συνάντησης εργασίας ήταν: να διαπιστωθεί κατά πόσο οι διοικήσεις και οι επαγγελματίες υγείας γνωρίζουν για την ύπαρξη των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών να συζητηθούν τα κατά τόπους προβλήματα που απασχολούν τις εκάστοτε τοπικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας και τα οποία δυσκολεύουν τόσο το θεραπευτικό τους έργο όσο και τις δράσεις και υπηρεσίες στον τομέα της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης να παρουσιαστούν μοντέλα εφαρμογής Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών σε χώρες του εξωτερικού να παρουσιαστεί το νομικό πλαίσιο οργάνωσης αντίστοιχων προγραμμάτων στην Ελλάδα 2
να αναλυθούν τα οργανωτικά βήματα για την υποβολή πρότασης Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών (Π.Φ.Ο) στη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας του υπουργείου Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης να συζητηθούν τα εμπόδια που πιθανώς υφίστανται για την υποβολή πρότασης Π.Φ.Ο. να συζητηθεί το κατά πόσο η δημιουργία Π.Φ.Ο. αφενός αποτελεί προτεραιότητα για την εκάστοτε περιοχή, αφετέρου δε να αναλυθεί το κατά πόσο υπάρχουν οι βασικές προϋποθέσεις για την υποβολή πρότασης οργάνωσης Π.Φ.Ο. Για την αξιολόγηση της συνάντησης εργασίας χρησιμοποιήθηκε γραπτό ανώνυμο δομημένο ερωτηματολόγιο, που περιελάμβανε τέσσερα πεδία διερεύνησης: κοινωνικοδημογραφικά δεδομένα (5 κλειστές ερωτήσεις και 3 ανοικτές) ερωτήσεις σε σχέση με τα Προγράμματα Φιλοξενουσών Οικογενειών (3 κλειστές και 3 ανοικτές ερωτήσεις) ερωτήσεις σχετικά με το σχεδιασμό και την υλοποίηση Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών (3 κλειστές ερωτήσεις, η μια ερώτηση με επτά υποερωτήματα) προτάσεις (μια ανοικτή ερώτηση) Η κωδικοποίησή των ερωτηματολογίων έγινε σε βάση δεδομένων στο πρόγραμμα Excel 2007, ενώ η στατιστική επεξεργασία των κλειστών ερωτήσεων έγινε με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS V.21. 2. Παρουσίαση αποτελεσμάτων Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας με βάση την επεξεργασία των ερωτηματολογίων, που οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν. 2.1 Αριθμός συμμετεχόντων Ο Σύλλογος για τη Ψυχική Υγεία ΣΟΨΥ Πάτρας για το διήμερο workshop της 19 ης και 20 ης Μαρτίου 2014 προσκάλεσε 20 άτομα εκ των οποίων προσήλθαν στην συνάντηση εργασίας 18 άτομα (ποσοστό ανταπόκρισης 90%). Από αυτούς που προσήλθαν δέχτηκαν να συμπληρώσουν 3
ερωτηματολόγιο αξιολόγησης δεκαεπτά (17) άτομα (ποσοστό ανταπόκρισης 94,44%) και το οποίο επέστρεψαν συμπληρωμένο. 2.2 Φύλο Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται η κατανομή των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης ως προς το φύλο. Πίνακας 1: Κατανομή των συμμετεχόντων στις συναντήσεις εργασίας ως προς το Φύλο ΦΥΛΟ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΑΝΔΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΥΝΟΛΟ 3 17,6 14 82,4 17 100,0 2.3 Ηλικία Ο μέσος όρος ηλικίας των συμμετεχόντων (Ν=17) στις συναντήσεις εργασίας βρέθηκε στα 43,118 έτη (SD=7,762). Η μικρότερη ηλικία συμμετέχοντος βρέθηκε στα 32 έτη και η μεγαλύτερη στα 60 έτη. 2.4 Εκπαιδευτικό επίπεδο Στον πίνακα 2 παρουσιάζεται το εκπαιδευτικό επίπεδο των συμμετεχόντων. Πίνακας 2: Εκπαιδευτικό επίπεδο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ 3 17,6 ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΤΕΙ 9 52,9 ΑΕΙ 3 17,6 ΑΕΙ ΜΕ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ 2 11,8 4
Όπως φαίνεται και από τον πίνακα 2 οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στην έρευνα αξιολόγησης ήταν πτυχιούχοι ΑΤΕΙ (64,7%), ενώ το 11,8% απ αυτούς διέθετε και μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών. 2.5 Επάγγελμα Στον πίνακα 3 παρουσιάζεται το επάγγελμα των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης. Με βάση τα δεδομένα του πίνακα 3 γίνεται σαφές ότι η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στις συναντήσεις εργασίας ήταν κοινωνικοί λειτουργοί (41,2%) και ακολουθούν οι Νοσηλευτές ΠΕ και ΤΕ (29,4%). Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία ιατρών (δύο ψυχίατροι και ένας γενικός ιατρός). Πίνακας 3: Επάγγελμα ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ 1 5,9 ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ 2 11,8 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΣ 4 23,5 ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ ΤΕ 2 11,8 ΒΟΗΘΟΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ 3 17,5 ΕΠΙΣΚΕΠΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ 2 11,8 ΓΕΝΙΚΟΣ ΙΑΤΡΟΣ 1 5,9 ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΗΣ 1 5,9 ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΟΣ 1 5,9 Φορέας εργασίας Στον πίνακα 4 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας αξιολόγησης ως προς το είδος του φορέα (π.χ. νοσοκομείο, Κέντρο Ψυχικής Υγείας κλπ.) στον οποίο εργάζονταν οι συμμετέχοντες στις συναντήσεις εργασίας, που συμπλήρωσαν και επέστρεψαν τα ερωτηματολόγια. 5
Από τον πίνακα 4 προκύπτει ότι οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες στην έρευνα αξιολόγησης προέρχονταν από το Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Γενικού Νοσοκομείου Πρέβεζας (64,7%). Πίνακας 4: Φορέας Εργασίας ΦΟΡΕΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) Α ΓΕΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΠΡΕΒΕΖΑΣ 3 17,5 ΚΕΝΤΡΟ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ 11 64,7 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΣΥΝΟΛΟ 1 1 1 17 5,9 5,9 5,9 100,0 2.6 Κατοχή θέση ευθύνης Στον πίνακα 5 παρουσιάζεται η κατανομή των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης αναφορικά με την κατοχή θέσης ευθύνης στο σύστημα υπηρεσιών υγείας / ψυχικής υγείας. Η πλειοψηφία των ερωτώμενων (58,9%) δήλωσε ότι κατέχουν θέση ευθύνης (διευθυντής μονάδας ψυχικής υγείας, επιστημονικά υπεύθυνος, διευθυντής διοικητικής / νοσηλευτικής υπηρεσίας, προϊστάμενος νοσηλευτικού τμήματος), ενώ οι υπόλοιποι (41,1%) είναι απλά στελέχη στην υπηρεσία τους. 6
Πίνακας 5: Θέσεις ευθύνης των συμμετεχόντων που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγιο ΘΕΣΗ ΕΥΘΥΝΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ / ΝΤΡΙΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ / ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΣΥΧΝΟΤΗ ΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) 2 11,8 2 11,8 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ 4 23,5 ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ 2 11,8 ΑΠΛΟ ΣΤΕΛΕΧΟΣ 7 41,1 2.7 Εργασιακή εμπειρία Ο μέσος όρος εργασιακής εμπειρίας των δεκαεπτά συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης (Ν=17) στο διήμερο workshop βρέθηκε στα 13,714 έτη (SD=7,926). Αντίστοιχα, ο μέσος όρος εργασιακής εμπειρίας σε δομές ψυχικής υγείας βρέθηκε στα 12,750 έτη (SD=8,177). 2.8 Γνώση του θεσμού των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών Στον πίνακα 6 παρουσιάζεται το κατά πόσο οι ερωτώμενοι γνώριζαν το θεσμό των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών (Π.Φ.Ο.) πριν την ενημέρωση που τους έγινε στο πλαίσιο των συναντήσεων εργασίας. Γίνεται σαφές από τον πίνακα 6 ότι η πλειοψηφία του δείγματος (76,5%) στην έρευνα αξιολόγησης δεν γνώριζαν την ύπαρξη των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών πριν τη διεξαγωγή της συνάντησης εργασίας. Πίνακας 6: Γνώση του θεσμού των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών πριν τη διεξαγωγή των συναντήσεων εργασίας ΓΝΩΣΗ ΘΕΣΜΟΥ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 4 23,5 ΟΧΙ 13 76,5 7
2.11 Άποψη για το θεσμό των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών Στον πίνακα 7 παρουσιάζεται η άποψη των ερωτώμενων μετά την ενημέρωσή τους για το περιεχόμενο των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών και το κατά πόσο αυτά αποτελούν μια καλή πρακτική στο ευρύτερο χώρο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας. Πίνακας 7: Άποψη για το θεσμό των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΩΝ Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΘΕΤΙΚΗ 17 100,0 Όπως φαίνεται και από τον παραπάνω πίνακα όλοι σχημάτισαν θετική γνώμη για το θεσμό των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών και κανένας δεν εξέφρασε ουδέτερη ή αρνητική γνώμη για το θεσμό των Π.Φ.Ο.. 2.12 Πλεονεκτήματα του θεσμού των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών Στον πίνακα 8 παρουσιάζονται οι απόψεις των ερωτώμενων (N=17) αναφορικά με τις απαντήσεις που έδωσαν στην ανοικτή ερώτηση που τους τέθηκε να προσδιορίσουν, δηλαδή, το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του θεσμού των Π.Φ.Ο. σε σχέση με τις άλλες στεγαστικές δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Οι απαντήσεις που έδωσαν οι ερωτώμενοι παρουσιάζονται κατά λέξη στον παρακάτω πίνακα. 8
Πίνακας 8: Πλεονεκτήματα του θεσμού των Π.Φ.Ο. έναντι των άλλων ενδιάμεσων στεγαστικών δομών σύμφωνα με τις απόψεις των συμμετεχόντων που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγιο Α/Α ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ 1 Επαφή με απολύτως φυσιολογικό οικογενειακό περιβάλλον και γίνεται ταύτιση με υγιείς συμπεριφορές 2 Ταύτιση με υγιείς συμπεριφορές σε μεγαλύτερο βαθμό ή συμβίωση μέσα σε προβληματικές συνθήκες οικογένειας και όχι σε προσομοίωση 3 Η αλλαγή περιβάλλοντος μπορεί να βοηθήσει περισσότερο γιατί ένα οικογενειακό περιβάλλον δημιουργεί και εξαλείφει μία ψυχική νόσο 4 5 6 7 8 Μικρότερο κόστος και οικογενειακές συνθήκες πιο ποιοτικές Ποιοτικότερος τρόπος ζωής Μικρότερο κόστος, φυσιολογικές και ποιοτικές οικογενειακές συνθήκες Μικρότερο κόστος Μικρότερο κόστος 9 Σταθερό περιβάλλον με συγκεκριμένο πλαίσιο - όριο και πιθανά με αρκετή λειτουργικότητα. Αν υπάρχουν τα παραπάνω σε μία οικογένεια είναι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του θεσμού 10 11 12 13 Μικρότερο κόστος Φροντίδα της οικογένειας Ασθενείς στην κοινότητα Πιο ποιοτικός και ανθρώπινος τρόπος ζωής για τους ωφελούμενους και είναι πιο 9
οικονομικός από αποκατάσταση για το κράτος 14 15 16 17 Απόλυτο οικογενειακό περιβάλλον για τον ωφελούμενο Μικρότερο κόστος Επανατοποθέτηση τους στο θεσμό της οικογένειας και η ισόβια φροντίδα τους Κοινωνικοποίηση και ασφαλές περιβάλλον, διαρκή φροντίδα Από τις απαντήσεις των συμμετεχόντων προκύπτει ότι όλοι θεωρούν πως τα Π.Φ.Ο. αποτελούν μια ποιοτική λύση στο χώρο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας, καθώς προσφέρουν ένα πραγματικό υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον στους ασθενείς δίνοντάς τους παράλληλα τη δυνατότητα για ταύτιση με υγιείς συμπεριφορές, ενώ επιπλέον η φιλοξενία σε οικογενειακό περιβάλλον κοστίζει πολύ λιγότερο σε σχέση με τις άλλες ενδιάμεσες στεγαστικές δομές. 2.13 Μειονεκτήματα των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών Στον πίνακα 9 παρουσιάζονται οι απόψεις των συμμετεχόντων στις συναντήσεις εργασίας που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγιο αναφορικά με τα μειονεκτήματα των Π.Φ.Ο. έναντι των άλλων στεγαστικών δομών. Τη σχετική ανοικτή ερώτηση απάντησαν δεκατρείς (13) συμμετέχοντες ερωτώμενοι (Ν=13), οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να δώσουν περισσότερες από μία ελεύθερες αναφορές. Πίνακας 9: Μειονεκτήματα του θεσμού των Π.Φ.Ο. έναντι των άλλων ενδιάμεσων στεγαστικών δομών σύμφωνα με τις απόψεις των συμμετεχόντων που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγιο Α/Α ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ 1 Δυσκολία εφαρμογής 10
2 3 4 5 Ελλείψεις στην ορθή εφαρμογή της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης Γνώση της έννοιας της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και εφαρμογής στην πράξη Έλλειψη γνώσεων Γνώση της έννοιας της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και εφαρμογής στην πράξη 6 Δυσκολία εύρεσης οικογενειών σήμερα. Όλο αυτό είναι φοβικό από μόνο του για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας 7 8 9 10 11 12 13 Δυσκολία εποπτείας από το φορέα τόσο, όσο αν κάποιος ζει σε ένα ξενώνα Υψηλή θεραπευτική εποπτεία Έλλειψη εξειδικευμένου υποστηρικτικού δικτύου Έλλειψη προσωπικού Δυσκολία εφαρμογής Ελλείψεις στην ορθή εφαρμογή της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης Γνώση της έννοιας της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και εφαρμογής στην πράξη Όπως προκύπτει από τον παραπάνω πίνακα οι συμμετέχοντες που συμπλήρωσαν τη σχετική ερώτηση προσδιόρισαν τα μειονεκτήματα των Π.Φ.Ο. κυρίως στην έλλειψη γνώσεων των επαγγελματιών ψυχικής υγείας αναφορικά με το συνολικό πλαίσιο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, στην υψηλή θεραπευτική ευθύνη που απαιτείται από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, στη δυσκολία εξεύρεσης Φιλοξενουσών Οικογενειών, στην έλλειψη προσωπικού, καθώς και στην έλλειψη δικτύωσης και υποστηρικτικού πλαισίου για το φορέα που θα επιχειρήσει να οργανώσει Πρόγραμμα Φιλοξενουσών Οικογενειών. 11
2.14 Προοπτική διάδοσης του θεσμού των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην Ελλάδα Η ερώτηση Β5 του ερωτηματολογίου ζητούσε από τους συμμετέχοντες να απαντήσουν στο ερώτημα κατά πόσο πιστεύουν ότι ο σχεδιασμός και η υλοποίηση Π.Φ.Ο. μπορεί να τύχει ευρείας εφαρμογής. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων παρουσιάζονται στον πίνακα 10. Πίνακας 10: Απόψεις των ερωτώμενων για την προοπτική ευρείας εφαρμογής των Π.Φ.Ο. στην Ελλάδα Πιστεύετε ότι ο σχεδιασμός και η υλοποίηση Π.Φ.Ο. αποτελεί ρεαλιστικό στόχο για την ελληνική πραγματικότητα στο χώρο της ψυχικής υγείας ΣΥΧΝΟΤΗΤ Α ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 5 29,4 ΟΧΙ 9 52,9 ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ / ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 3 17,6 Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει ότι σε σχέση με το ερώτημα πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες στην έρευνα αξιολόγησης (52,9%) θεωρούν ότι τα Προγράμματα Φιλοξενουσών Οικογενειών είναι εξαιρετικά δύσκολο να τύχουν ευρείας εφαρμογής στην Ελλάδα. Ωστόσο, το 29,4% έχει αντίθετη άποψη και το 17,6% επέλεξε να μην απαντήσει. Σε συνέχεια της ίδιας ερώτησης ζητήθηκε από εκείνους που απάντησαν «όχι» στην ερώτηση Β5 (Ν=9) να αναφέρουν τρεις λόγους για τους οποίους πιστεύουν ότι τα Π.Φ.Ο. είναι δύσκολο να εφαρμοστούν στην Ελλάδα. Στον πίνακα 11 παρουσιάζονται οι απόψεις εκείνων των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης, οι οποίοι πιστεύουν ότι είναι δύσκολο στην Ελλάδα να υλοποιηθούν Π.Φ.Ο.. 12
Πίνακας 11: Λόγοι για τους οποίους είναι δύσκολη η υλοποίηση Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών Α/Α ΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΗ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1 α. Έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης β. Στίγμα της ψυχικής υγείας γ. Πρόβλημα χρηματοδότησης 2 α. Έλλειψη οικονομικών πόρων β. Έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού γ. Αδυναμία σχεδιασμού πολιτικών στην ψυχική υγεία 3 α. Έλλειψη οικονομικών πόρων β. Έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού γ. Αδυναμία σχεδιασμού πολιτικών στην ψυχική υγεία 4 α. Έλλειψη εξειδικευμένου υποστηρικτικού δικτύου β. Έλλειψη κοινωνικής κουλτούρας γ. Έλλειψη οικονομικών κινήτρων 5 α. Έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου β. Έλλειψη οικονομικών κινήτρων γ. Έλλειψη προσωπικού 6 α. Δεν υπάρχουν συνεχείς και σταθεροί πόροι β. Δεν υπάρχει φιλοσοφία και σχεδιασμός γ. Δεν υπάρχει η κουλτούρα και το διαθέσιμο προσωπικό 7 α. Ο ρατσισμός απέναντι στους ψυχασθενείς 13
β. Ο φόβος απέναντι στους ψυχασθενείς γ. Ο ανταγωνισμός για τις θέσεις εργασίας που δεν έχουν καμία σχέση με τη γνώση στα θέματα ψυχικής υγείας 8 α. Χαμηλά κίνητρα β. Έλλειψη υποστηρικτικού πλαισίου γ. Μικρή ενημέρωση του πληθυσμού 9 α. Στίγμα της ψυχικής νόσου β. Έλλειψη ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης γ. Προβλήματα χρηματοδότησης και υποστήριξης Από τις απαντήσεις του πίνακα 11 προκύπτει ότι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας της Περιφερειακής Ενότητας Πρέβεζας που δεν πιστεύουν ότι είναι ώριμες οι συνθήκες για την εφαρμογή Π.Φ.Ο. στην Ελλάδα στηρίζουν την επιχειρηματολογία τους στην έλλειψη χρηματοδότησης και στο χαμηλό οικονομικό κίνητρο για την προσέλκυση υποψηφίων Φιλοξενουσών Οικογενειών, στην έλλειψη ευαισθητοποίησης και στις προκαταλήψεις της κοινωνίας απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες, στην απουσία ενός συνολικού σχεδιασμού στο πεδίο της ψυχικής υγείας που θα στοχεύει στην ουσιαστική ψυχοκοινωνική επανένταξη των Ληπτών Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας μέρος του οποίου θα είναι τα Προγράμματα Φιλοξενουσών Οικογενειών, στην έλλειψη προσωπικού και στην απουσία κουλτούρας αναδοχής τόσο από την κοινωνία όσο και από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. 2.15 Επάρκεια θέσεων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης για Λήπτες Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας στην 6 η Υγειονομική Περιφέρεια Στον πίνακα 12 παρουσιάζονται οι απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο οι υπάρχουσες θέσεις στεγαστικής αποκατάστασης καλύπτουν τις υφιστάμενες ανάγκες στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας. 14
Πίνακας 12: Απόψεις συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για την επάρκεια των στεγαστικών θέσεων αποκατάστασης για ψυχικά πάσχοντες στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο οι υπάρχουσες θέσεις στεγαστικής αποκατάστασης για ψυχικά πάσχοντες επαρκούν για να καλύψουν τις υφιστάμενες ανάγκες στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΕΠΑΡΚΟΥΝ 2 11,8 ΔΕΝ ΕΠΑΡΚΟΥΝ 14 82,3 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 Από τον παραπάνω πίνακα γίνεται σαφές η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης (82,3%) θεωρούν πως οι υπάρχουσες θέσεις στεγαστικής αποκατάστασης για Λήπτες Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας δεν επαρκούν για να καλύψουν τις υφιστάμενες ανάγκες. 2.16 Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για τη δυνατότητα οργάνωσης και λειτουργίας Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών από το φορέα εργασίας τους Στον πίνακα 13 παρουσιάζονται οι απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης αναφορικά για το κατά πόσο πιστεύουν ότι ο φορέας εργασίας τους έχει τις προϋποθέσεις να οργανώσει και να λειτουργήσει Πρόγραμμα Φιλοξενουσών Οικογενειών. 15
Πίνακας 13: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για τη δυνατότητα οργάνωσης και λειτουργίας Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών από το φορέα εργασίας τους Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης στο ερώτημα κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους έχει τις προϋποθέσεις για να σχεδιάσει και υλοποιήσει Πρόγραμμα Φιλοξενουσών Οικογενειών ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 1 5,9 ΟΧΙ 16 94,1 Με βάση τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι το 94,1% του δείγματος δεν πιστεύει ότι ο φορέας εργασίας του είναι σε θέση να σχεδιάσει και να υλοποιήσει Πρόγραμμα Φιλοξενουσών Οικογενειών. 2.17 Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για πιθανά προβλήματα κατά την υλοποίηση Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών από το φορέα εργασίας τους Στους παρακάτω πίνακες παρουσιάζονται οι απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας τους εργασίας τους δύναται ή δεν δύναται να λειτουργήσει Π.Φ.Ο. σε επιμέρους θέματα, που άπτονται είτε του σχεδιασμού είτε της λειτουργίας ενός Π.Φ.Ο.. Πίνακας 14: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται του σχεδιασμού ενός Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 15 88,2 ΟΧΙ 2 11,8 16
Πίνακας 15: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται της χρηματοδότησης ενός Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 15 88,2 ΟΧΙ 1 5,9 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 Πίνακας 16: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται της διοικητικής στελέχωσης ενός Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 14 82,3 ΟΧΙ 2 11,8 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 Πίνακας 17: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται της στελέχωσης από επαγγελματίες ψυχικής υγείας ενός Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 16 94,1 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 17
Πίνακας 18: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται της ανεύρεσης κατάλληλων οικογενειών για να αναλάβουν καθήκοντα Φιλοξενούσας Οικογένειας στο πλαίσιο υλοποίησης ενός Π.Φ.Ο. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) ΝΑΙ 15 88,2 ΟΧΙ 1 5,9 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 Πίνακας 19: Απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ (%) αξιολόγησης για το κατά πόσο ο φορέας εργασίας τους θα αντιμετώπιζε προβλήματα που άπτονται της παρακολούθησης και της εποπτείας ενός Π.Φ.Ο. ΝΑΙ 15 88,2 ΟΧΙ 1 5,9 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 1 5,9 Από τους παραπάνω πίνακες 14-19 συνάγεται το συμπέρασμα ότι η πλειονότητα των ερωτώμενων δεν θεωρεί ότι ο φορέας τους έχει τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και λειτουργία Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών. Σε όλα τα επιμέρους θέματα που εξετάζουν οι παραπάνω πίνακες οι απαντήσεις των ερωτώμενων εκφράζουν δυσπιστία, ιδιαίτερα δε ως προς τη δυνατότητα του φορέα να στελεχώσει με επαγγελματίες ψυχικής υγείας το Πρόγραμμα Φιλοξενουσών Οικογενειών, να σχεδιάσει ένα Π.Φ.Ο. και να εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση που απαιτείται, τη δυνατότητα εξεύρεσης κατάλληλων Φιλοξενουσών Οικογενειών και τέλος τη δυνατότητα εποπτείας και παρακολούθησης των Φιλοξενουσών Οικογενειών. 18
2.18 Προτάσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για τη διευκόλυνση δημιουργίας Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών στις κατά τόπους Περιφερειακές Ενότητες της 6 ης Υγειονομικής Περιφέρειας Στον πίνακα 20 παρουσιάζονται οι προτάσεις των συμμετεχόντων στις συναντήσεις εργασίας, που συμπλήρωσαν ερωτηματολόγιο αξιολόγησης, για τη δημιουργία Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην 6 η Υγειονομική Περιφέρεια. Οι απαντήσεις των δεκαέξι συμμετεχόντων (Ν=16), που διατύπωσαν προτάσεις παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω. Σημειώνεται, τέλος, ότι κάθε ερωτώμενος είχε τη δυνατότητα υποβολής μέχρι τριών προτάσεων στη βάση των ελεύθερων αναφορών. Πίνακας 20: Προτάσεις συμμετεχόντων στην έρευνα αξιολόγησης για τη δημιουργία Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην 6 η Υγειονομική Περιφέρεια Α/Α ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΓΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΣΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΗΝ 6 η ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ 1 α. Πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού 2 α. Καταγραφή του πληθυσμού, των αναγκών και των διαθέσιμων πόρων, ώστε το πρόγραμμα που θα σχεδιαστεί και υλοποιηθεί να ανταποκρίνεται στις τοπικές ανάγκες 3 α. Πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού β. Διαφήμιση του Π.Φ.Ο. στην κοινότητα γ. Να ανατεθεί το πρόγραμμα στους δήμους για να έχουν την ευχέρεια υλοποίησης επειδή ο δήμος έχει περισσότερες δυνατότητες 4 α. Να δημιουργηθούν δίκτυα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας β. Καλύτερη και ποιοτικότερη στελέχωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας 5 α. Επιπλέον στελέχωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας β. Δικτύωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας 19
γ. Επαρκής χρηματοδότηση 6 α. Επαρκής χρηματοδότηση β. Δικτύωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας γ. Επιπλέον στελέχωση της ψυχικής υγείας 7 α. Δικτύωση των υπηρεσιών υγείας β. Στελέχωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας 8 α. Δικτύωση των υπηρεσιών υγείας ανά περιφέρεια και σχεδιασμός πολιτικών και ρεαλιστικών στόχων 9 α. Χρηματοδότηση πόροι β. Επαρκής στελέχωση γ. Η περιοχή είναι κυρίως αγροτική και βιομηχανική και αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί στο σχεδιασμό του προγράμματος, ώστε παράλληλα με τη φιλοξενία να υπάρχει συνέργεια και με την προώθηση στην απασχόληση των ωφελούμενων 10 α. Επαρκές, εξειδικευμένο προσωπικό β. Εκπαίδευση των ανάδοχων οικογενειών, αλλά και της όλης κοινότητας (ευαισθητοποίηση) 11 α. Ενημέρωση του κόσμου 12 α. Εκπαίδευση στην τοπική κοινωνία περί του θεσμού και κατά του στίγματος β. Εκπαίδευση - εξειδίκευση προσωπικού 13 α. Ενημέρωση και κατάρτιση του προσωπικού β. Ενημέρωση και κατάρτιση της κοινωνίας γ. Επίλυση του σχεδιασμού, των οικονομικών 14 α. Πλήρες δίκτυο στον τομέα υπηρεσιών ψυχικής υγείας - πλήρως στελεχωμένο β. Κοινοτική εργασία - ευαισθητοποίηση πληθυσμού 20
γ. Οικονομικοί πόροι 15 α. Πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού β. Χρηματοδότηση 16 α. Σταθερή χρηματοδότηση β. Πρόσληψη προσωπικού Από τον πίνακα 20 προκύπτει μια ομοιογένεια προτάσεων για τη δημιουργία Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας που κινούνται γύρω από το τρίπτυχο: πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού για τη στελέχωση του Προγράμματος Φιλοξενουσών Οικογενειών, εξασφάλιση της χρηματοδότησης και δικτύωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε επίπεδο περιφέρειας. 2.19 Συμπεράσματα Από την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας φαίνεται ότι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, που συμμετείχαν στη διήμερη συνάντηση εργασίας (workshop) στην Πρέβεζα διάκεινται θετικά προς το θεσμό των Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών και αναγνωρίζουν τη χρησιμότητά τους ως μια ποιοτική λύση φροντίδας, που μεγιστοποιεί την προοπτική ουσιαστικής ανεξάρτητης διαβίωσης του ωφελούμενου στην Κοινότητα. Ωστόσο, ενώ εκφράζονται θετικά για τις δυνατότητες του θεσμού, εντούτοις στην πλειοψηφία τους αμφισβητούν τη δυνατότητα επέκτασης του τόσο στην Ελλάδα όσο και τοπικά στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας. Εμπόδια για τη δημιουργία Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών θεωρούν την έλλειψη σαφούς στρατηγικής και στοχοθεσίας κατά τη χάραξη πολιτικών ψυχικής υγείας, την ελλιπή ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου δικτύου ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης διασυνδεδεμένου με τις υπόλοιπες υπηρεσίες ψυχικής υγείας, την απουσία εξειδίκευσης των επαγγελματιών ψυχικής υγείας στη ψυχοκοινωνική αποκατάσταση, την έλλειψη ενημέρωσης της Κοινότητας, τη μη εξασφάλιση σταθερούς και εγγυημένης χρηματοδότησης και τέλος το στίγμα και οι προκαταλήψεις σε βάρος των ψυχικά πασχόντων εξαιτίας της έλλειψης σχεδιασμένων και μετρήσιμων παρεμβάσεων στην Κοινότητα. 21
Με αυτή την έννοια συμπερασματικά θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας απουσιάζει το πλαίσιο των προϋποθέσεων, που θα επέτρεπε το σχεδιασμό και την υλοποίηση Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών, τουλάχιστον κατά το προσεχές μέλλον. Αυτό το έγγραφο που αφορά έκθεση έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου: «Δράσεις Υποστήριξης για την υλοποίηση Προγραμμάτων Φιλοξενουσών Οικογενειών στην 6 η Υγειονομική Περιφέρεια για την εδραίωση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης» (MIS 371373) και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας& Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή τις Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν κείμενο ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. This document concerning a report produced for the needs of the project «Support Measures for the implementation of Foster Families Programs in the 6th Sanitary District to consolidate Psychiatric Reform» (MIS 371373) and represents the views of its authors. These views have not been adopted or in any way approved by the Special Service of the field of Health & Social Solidarity and the European Commission and should not be construed as positions of the Ministry or the Commission. The Special Service does not guarantee the accuracy of the information contained herein and accepts no responsibility for any use of this information. 22